ऋग्वेदः सूक्तं ४.४१
| ← सूक्तं ४.४० | ऋग्वेदः - मण्डल ४ सूक्तं ४.४१ वामदेवो गौतमः |
सूक्तं ४.४२ → |
| दे. इन्द्रावरुणौ। त्रिष्टुप् |
इन्द्रा को वां वरुणा सुम्नमाप स्तोमो हविष्माँ अमृतो न होता ।
यो वां हृदि क्रतुमाँ अस्मदुक्तः पस्पर्शदिन्द्रावरुणा नमस्वान् ॥१॥
इन्द्रा ह यो वरुणा चक्र आपी देवौ मर्तः सख्याय प्रयस्वान् ।
स हन्ति वृत्रा समिथेषु शत्रूनवोभिर्वा महद्भिः स प्र शृण्वे ॥२॥
इन्द्रा ह रत्नं वरुणा धेष्ठेत्था नृभ्यः शशमानेभ्यस्ता ।
यदी सखाया सख्याय सोमैः सुतेभिः सुप्रयसा मादयैते ॥३॥
इन्द्रा युवं वरुणा दिद्युमस्मिन्नोजिष्ठमुग्रा नि वधिष्टं वज्रम् ।
यो नो दुरेवो वृकतिर्दभीतिस्तस्मिन्मिमाथामभिभूत्योजः ॥४॥
इन्द्रा युवं वरुणा भूतमस्या धियः प्रेतारा वृषभेव धेनोः ।
सा नो दुहीयद्यवसेव गत्वी सहस्रधारा पयसा मही गौः ॥५॥
तोके हिते तनय उर्वरासु सूरो दृशीके वृषणश्च पौंस्ये ।
इन्द्रा नो अत्र वरुणा स्यातामवोभिर्दस्मा परितक्म्यायाम् ॥६॥
युवामिद्ध्यवसे पूर्व्याय परि प्रभूती गविषः स्वापी ।
वृणीमहे सख्याय प्रियाय शूरा मंहिष्ठा पितरेव शम्भू ॥७॥
ता वां धियोऽवसे वाजयन्तीराजिं न जग्मुर्युवयूः सुदानू ।
श्रिये न गाव उप सोममस्थुरिन्द्रं गिरो वरुणं मे मनीषाः ॥८॥
इमा इन्द्रं वरुणं मे मनीषा अग्मन्नुप द्रविणमिच्छमानाः ।
उपेमस्थुर्जोष्टार इव वस्वो रघ्वीरिव श्रवसो भिक्षमाणाः ॥९॥
अश्व्यस्य त्मना रथ्यस्य पुष्टेर्नित्यस्य रायः पतयः स्याम ।
ता चक्राणा ऊतिभिर्नव्यसीभिरस्मत्रा रायो नियुतः सचन्ताम् ॥१०॥
आ नो बृहन्ता बृहतीभिरूती इन्द्र यातं वरुण वाजसातौ ।
यद्दिद्यवः पृतनासु प्रक्रीळान्तस्य वां स्याम सनितार आजेः ॥११॥
सायणभाष्यम्
‘इन्द्रा को वाम्' इत्येकादशर्चं नवमं सूक्तं वामदेवस्या त्रैष्टुभमैन्द्रावरुणम् । अत्रानुक्रमणिका ‘ इन्द्रा को वामेकादशैन्द्रावरुणं तु ' इति । अभिप्लविकेधूक्थेषु तृतीयसवने मैत्रावरुणशस्त्रेषु स्तोमवृद्धावावापार्थमेतदादिसूक्तद्वयम् । इन्द्रा को वामिति सूक्ते' (आश्व. श्रौ. ७.९) इति सूत्रितत्वात् ॥
इन्द्रा॒ को वां॑ वरुणा सु॒म्नमा॑प॒ स्तोमो॑ ह॒विष्माँ॑ अ॒मृतो॒ न होता॑ ।
यो वां॑ हृ॒दि क्रतु॑माँ अ॒स्मदु॒क्तः प॒स्पर्श॑दिन्द्रावरुणा॒ नम॑स्वान् ॥१
इन्द्रा॑ । कः । वा॒म् । व॒रु॒णा॒ । सु॒म्नम् । आ॒प॒ । स्तोमः॑ । ह॒विष्मा॑न् । अ॒मृतः॑ । न । होता॑ ।
यः । वा॒म् । हृ॒दि । क्रतु॑ऽमान् । अ॒स्मत् । उ॒क्तः । प॒स्पर्श॑त् । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । नम॑स्वान् ॥१
इन्द्रा । कः । वाम् । वरुणा । सुम्नम् । आप । स्तोमः । हविष्मान् । अमृतः । न । होता ।
यः । वाम् । हृदि । क्रतुऽमान् । अस्मत् । उक्तः । पस्पर्शत् । इन्द्रावरुणा । नमस्वान् ॥१
हे "इन्द्रा हे "वरुणा हे इन्द्रावरुणौ । परस्परापेक्षया द्विवचनम् । "वां युवयोः "सुम्नं सुखं "कः “स्तोमो "हविष्मान् हविर्भिरुपेतः सोमाज्यादिप्रदेयद्रव्योपेतं कतमत् स्तोत्रं सुम्नम्न "आप । फलकत्वेन प्राप्नुयादित्यर्थः । यद्वा । हविष्मानित्येतदुत्तरत्र योज्यम् । हविष्मान् हविर्युक्तः "अमृतः अमरणलक्षणः स्वर्गसाधनो “होता अग्निरिव । स यथा तथा "यः स्तोमो हे इन्द्रावरुणौ “वां युवयोः "हृदि हृदये “क्रतुमान् प्रज्ञोपेतः "अस्मत् अस्मत्सकाशात् "उक्तः उदितः "नमस्वान् हविष्मान् नमस्कारोपेतो वा "पस्पर्शत् स्पृशेत् हृदयंगमो भवेत् । स क इति स्तोमप्रशंसा ॥
इन्द्रा॑ ह॒ यो वरु॑णा च॒क्र आ॒पी दे॒वौ मर्त॑ः स॒ख्याय॒ प्रय॑स्वान् ।
स ह॑न्ति वृ॒त्रा स॑मि॒थेषु॒ शत्रू॒नवो॑भिर्वा म॒हद्भि॒ः स प्र शृ॑ण्वे ॥२
इन्द्रा॑ । ह॒ । यः । वरु॑णा । च॒क्रे । आ॒पी इति॑ । दे॒वौ । मर्तः॑ । स॒ख्याय॑ । प्रय॑स्वान् ।
सः । ह॒न्ति॒ । वृ॒त्रा । स॒म्ऽइ॒थेषु॑ । शत्रू॑न् । अवः॑ऽभिः । वा॒ । म॒हत्ऽभिः॑ । सः । प्र । शृ॒ण्वे॒ ॥२
इन्द्रा । ह । यः । वरुणा । चक्रे । आपी इति । देवौ । मर्तः । सख्याय । प्रयस्वान् ।
सः । हन्ति । वृत्रा । सम्ऽइथेषु । शत्रून् । अवःऽभिः । वा । महत्ऽभिः । सः । प्र । शृण्वे ॥२
“इन्द्रा “वरुणा इन्द्रावरुणौ "देवौ । हशब्दः पूरणः प्रसिद्धौ वा । "यः “मर्तः मरणधर्मा “प्रयस्वान् हविर्लक्षणान्नवान् सन् "सख्याय सखित्वाय "आपी बन्धू "चक्रे करोति। "सः मर्तः "वृत्रा आवरकाणि पापानि "हन्ति । तथा “समिथेषु संग्रामेषु "शत्रून् हन्ति । वाशब्दश्चार्थे। "महद्भिः “अवोभिः रक्षणैः "सः नरः “प्र “शृण्वे प्रकृष्टं श्रूयते विख्यातो भवति ।।
इन्द्रा॑ ह॒ रत्नं॒ वरु॑णा॒ धेष्ठे॒त्था नृभ्य॑ः शशमा॒नेभ्य॒स्ता ।
यदी॒ सखा॑या स॒ख्याय॒ सोमै॑ः सु॒तेभि॑ः सुप्र॒यसा॑ मा॒दयै॑ते ॥३
इन्द्रा॑ । ह॒ । रत्न॑म् । वरु॑णा । धेष्ठा॑ । इ॒त्था । नृऽभ्यः॑ । श॒श॒मा॒नेभ्यः॑ । ता ।
यदि॑ । सखा॑या । स॒ख्याय॑ । सोमैः॑ । सु॒तेभिः॑ । सु॒ऽप्र॒यसा॑ । मा॒दयै॑ते॒ इति॑ ॥३
इन्द्रा । ह । रत्नम् । वरुणा । धेष्ठा । इत्था । नृऽभ्यः । शशमानेभ्यः । ता ।
यदि । सखाया । सख्याय । सोमैः । सुतेभिः । सुऽप्रयसा । मादयैते इति ॥३
हे इन्द्रावरुणौ “ता । "ह इति प्रसिद्धौ। तौ खलु देवौ “इत्था इत्थं "नृभ्यः मनुष्येभ्यः “शशमानेभ्यः शंसमानेभ्यः स्तोतृभ्योऽस्मभ्यं “रत्नं रमणीयं धनं “धेष्ठा दातृतमौ । भवत इति शेषः । “यदि “सखाया परस्परं यजमानस्य वा सखिभूतौ “सख्याय सखिकर्मणे सखित्वाय "सुतेभिः अभिषुतैः “सोमैः "सुप्रयसा शोभनसोमान्नवन्तौ “मादयैते माद्येताम् । तर्हि रत्नानां दातारौ भवतः ॥
इन्द्रा॑ यु॒वं व॑रुणा दि॒द्युम॑स्मि॒न्नोजि॑ष्ठमुग्रा॒ नि व॑धिष्टं॒ वज्र॑म् ।
यो नो॑ दु॒रेवो॑ वृ॒कति॑र्द॒भीति॒स्तस्मि॑न्मिमाथाम॒भिभू॒त्योज॑ः ॥४
इन्द्रा॑ । यु॒वम् । व॒रु॒णा॒ । दि॒द्युम् । अ॒स्मि॒न् । ओजि॑ष्ठम् । उ॒ग्रा॒ । नि । व॒धि॒ष्ट॒म् । वज्र॑म् ।
यः । नः॒ । दुः॒ऽएवः॑ । वृ॒कतिः॑ । द॒भीतिः॑ । तस्मि॑न् । मि॒मा॒था॒म् । अ॒भिऽभू॑ति । ओजः॑ ॥४
इन्द्रा । युवम् । वरुणा । दिद्युम् । अस्मिन् । ओजिष्ठम् । उग्रा । नि । वधिष्टम् । वज्रम् ।
यः । नः । दुःऽएवः । वृकतिः । दभीतिः । तस्मिन् । मिमाथाम् । अभिऽभूति । ओजः ॥४
हे “इन्द्रा इन्द्रौ "वरुणा वरुणौ हे “उग्रा उग्रौ । अत्र सर्वत्र परस्परापेक्षया द्विवचनं ‘ प्र मित्रयोर्वरुणयोः ' (ऋ. सं. ७.६६.१) इतिवत्। यद्वा । छान्दसत्वात् व्यवहितस्यापि आनङ् । “अस्मिन् शत्रौ “दिद्युं दीप्तम् "ओजिष्ठम् अतिशयेन तेजोवत् "वज्रम् आयुधं “नि “वधिष्टम् । वधार्थं प्रेरयतमित्यर्थः ।“यः शत्रुः “नः अस्माकं “दुरेवः दुष्प्रापः “वृकतिः अतिशयेनादाता “दभीतिः हिंसक “तस्मिन् शत्रौ "अभिभूति अभिभावुकम् "ओजः बलं "युवं युवां “मिमाथां कुरुतमित्यर्थः ॥ इन्द्रा युवं वरुणा भूतमस्या धियः प्रेतारा वृषभेवं धेनोः ।
इन्द्रा॑ यु॒वं व॑रुणा भू॒तम॒स्या धि॒यः प्रे॒तारा॑ वृष॒भेव॑ धे॒नोः ।
सा नो॑ दुहीय॒द्यव॑सेव ग॒त्वी स॒हस्र॑धारा॒ पय॑सा म॒ही गौः ॥५
इन्द्रा॑ । यु॒वम् । व॒रु॒णा॒ । भू॒तम् । अ॒स्याः । धि॒यः । प्रे॒तारा॑ । वृ॒ष॒भाऽइ॑व । धे॒नोः ।
सा । नः॒ । दु॒ही॒य॒त् । यव॑साऽइव । ग॒त्वी । स॒हस्र॑ऽधारा । पय॑सा । म॒ही । गौः ॥५
इन्द्रा । युवम् । वरुणा । भूतम् । अस्याः । धियः । प्रेतारा । वृषभाऽइव । धेनोः ।
सा । नः । दुहीयत् । यवसाऽइव । गत्वी । सहस्रऽधारा । पयसा । मही । गौः ॥५
हे "इन्द्रा "वरुणा इन्द्रावरुणौ "युवं युवाम् “अस्या “धियः स्तुत्याः "प्रेतारा प्रीणयितारौ “भूतं भवतम् । "वृषभा सेक्तारौ वृषभौ “धेनोः “इव । “सा स्तुतिरूपा धेनुः “नः अस्माकं “दुहीयत् दुह्येत्। कामान् पूरयेत् । “यवसा तृणादिघासेन' निमित्तेन ”गत्वी गत्वा “पयसा "सहस्रधारा “मही महती “गौः “इव ॥ ॥ १५ ॥
तो॒के हि॒ते तन॑य उ॒र्वरा॑सु॒ सूरो॒ दृशी॑के॒ वृष॑णश्च॒ पौंस्ये॑ ।
इन्द्रा॑ नो॒ अत्र॒ वरु॑णा स्याता॒मवो॑भिर्द॒स्मा परि॑तक्म्यायाम् ॥६
तो॒के । हि॒ते । तन॑ये । उ॒र्वरा॑सु । सूरः॑ । दृशी॑के । वृष॑णः । च॒ । पौंस्ये॑ ।
इन्द्रा॑ । नः॒ । अत्र॑ । वरु॑णा । स्या॒ता॒म् । अवः॑ऽभिः । द॒स्मा । परि॑ऽतक्म्यायाम् ॥६
तोके । हिते । तनये । उर्वरासु । सूरः । दृशीके । वृषणः । च । पौंस्ये ।
इन्द्रा । नः । अत्र । वरुणा । स्याताम् । अवःऽभिः । दस्मा । परिऽतक्म्यायाम् ॥६
हे इन्द्रावरुणौ देवौ नः “हिते “तोके पुत्रे “तनये तत्पुत्रे च "उर्वरासु सस्याढ्यासु भूमिषु निमित्तभूतासु “सूरः प्रेरकस्य सूर्यस्य “दृशीके चिरकालदर्शनाय । चिरजीवनायेत्यर्थः । तथा “वृषणः सेक्तुर्मम “पौंस्ये “च पुंस्त्वाय च पुनरपि प्रजननसामर्थ्याय च "दस्मा शत्रूणां हिंसकौ सन्तौ “नः अस्माकम् “अवोभिः रक्षणैः सह “परितक्म्यायां परितकने निमित्तभूते सति । यद्वा रात्रिनामैतत् । रात्रौ हिंसकानां वधाय “स्यातां भवेताम् ॥
यु॒वामिद्ध्यव॑से पू॒र्व्याय॒ परि॒ प्रभू॑ती ग॒विष॑ः स्वापी ।
वृ॒णी॒महे॑ स॒ख्याय॑ प्रि॒याय॒ शूरा॒ मंहि॑ष्ठा पि॒तरे॑व श॒म्भू ॥७
यु॒वाम् । इत् । हि । अव॑से । पू॒र्व्याय॑ । परि॑ । प्रभू॑ती॒ इति॒ प्रऽभू॑ती । गो॒ऽइषः॑ । स्वा॒पी॒ इति॑ सुऽआपी ।
वृ॒णी॒महे॑ । स॒ख्याय॑ । प्रि॒याय॑ । शूरा॑ । मंहि॑ष्ठा । पि॒तरा॑ऽइव । श॒म्भू इति॑ श॒म्ऽभू ॥७
युवाम् । इत् । हि । अवसे । पूर्व्याय । परि । प्रभूती इति प्रऽभूती । गोऽइषः । स्वापी इति सुऽआपी ।
वृणीमहे । सख्याय । प्रियाय । शूरा । मंहिष्ठा । पितराऽइव । शम्भू इति शम्ऽभू ॥७
हे इन्द्रावरुणौ “गविषः गा इच्छन्तो वयं "युवामित् । “हि इति पादपूरणः । युवामेव “पूर्व्याय पुरातनाय युवाभ्यां कृताय "अवसे रक्षणाय । वृणीमहे इति संबन्धः । "प्रभूती प्रभवन्तौ “स्वापी शोभनबन्धुभूतौ । आपिरिति बन्धुनाम । यद्वा । सुष्ठु व्यापनशीलौ “शूरा विक्रान्तौ "मंहिष्ठा अतिशयेन पूज्यौ युवां “सख्याय समानख्यानाय “प्रियाय च “परि “वृणीमहे परितः प्रार्थयामहे । “शंभू सुखस्य भावयितारौ “पितरेव पितरौ पुत्राय तद्वत् ॥
ता वां॒ धियोऽव॑से वाज॒यन्ती॑रा॒जिं न ज॑ग्मुर्युव॒यूः सु॑दानू ।
श्रि॒ये न गाव॒ उप॒ सोम॑मस्थु॒रिन्द्रं॒ गिरो॒ वरु॑णं मे मनी॒षाः ॥८
ताः । वा॒म् । धियः॑ । अव॑से । वा॒ज॒ऽयन्तीः॑ । आ॒जिम् । न । ज॒ग्मुः॒ । यु॒व॒ऽयूः । सु॒दा॒नू॒ इति॑ सुऽदानू ।
श्रि॒ये । न । गावः॑ । उप॑ । सोम॑म् । अ॒स्थुः॒ । इन्द्र॑म् । गिरः॑ । वरु॑णम् । मे॒ । म॒नी॒षाः ॥८
ताः । वाम् । धियः । अवसे । वाजऽयन्तीः । आजिम् । न । जग्मुः । युवऽयूः । सुदानू इति सुऽदानू ।
श्रिये । न । गावः । उप । सोमम् । अस्थुः । इन्द्रम् । गिरः । वरुणम् । मे । मनीषाः ॥८
“सुदानू शोभनफलदातारौ हे देवौ “वां युवां “वाजयन्तीः रत्नमिच्छन्त्यः “धियः स्तुतयः “जग्मुः गच्छन्ति । “युवयूः युवां कामयमानाः पदातयः “अवसे रक्षणाय “आजिं “न संग्राममिव । किंच “श्रिये दध्यादिश्रयणाय “गावः “सोमं “न सोममिव “इन्द्रं “वरुणं च “मे मदीयाः "मनीषाः मनस ईश्वराः “गिरः स्तुतयः “उप “अस्थुः तिष्ठन्ति प्रीणयन्तीत्यर्थः ॥
इ॒मा इन्द्रं॒ वरु॑णं मे मनी॒षा अग्म॒न्नुप॒ द्रवि॑णमि॒च्छमा॑नाः ।
उपे॑मस्थुर्जो॒ष्टार॑ इव॒ वस्वो॑ र॒घ्वीरि॑व॒ श्रव॑सो॒ भिक्ष॑माणाः ॥९
इ॒माः । इन्द्र॑म् । वरु॑णम् । मे॒ । म॒नी॒षाः । अग्म॑न् । उप॑ । द्रवि॑णम् । इ॒च्छमा॑नाः ।
उप॑ । ई॒म् । अ॒स्थुः॒ । जो॒ष्टारः॑ऽइव । वस्वः॑ । र॒घ्वीःऽइ॑व । श्रव॑सः । भिक्ष॑माणाः ॥९
इमाः । इन्द्रम् । वरुणम् । मे । मनीषाः । अग्मन् । उप । द्रविणम् । इच्छमानाः ।
उप । ईम् । अस्थुः । जोष्टारःऽइव । वस्वः । रघ्वीःऽइव । श्रवसः । भिक्षमाणाः ॥९
“इन्द्रं “वरुणं च “मे मम “मनीषाः स्तुतयः" "द्रविणमिच्छमानाः सत्यः “उप “अग्मन् उपगच्छन्ति । “जोष्टारः सेवकाः “वस्वः धनस्य लाभाय धनिकं स्वामिनम् ”इव। "रघ्वीरिव लघ्व्य इव शीघ्रगामिन्य इव “श्रवसः अन्नस्य अन्नं "भिक्षमाणाः एनमिन्द्रं वरुणं च "उप “अस्थुः उपतिष्ठन्ते ॥
अश्व्य॑स्य॒ त्मना॒ रथ्य॑स्य पु॒ष्टेर्नित्य॑स्य रा॒यः पत॑यः स्याम ।
ता च॑क्रा॒णा ऊ॒तिभि॒र्नव्य॑सीभिरस्म॒त्रा रायो॑ नि॒युत॑ः सचन्ताम् ॥१०
अश्व्य॑स्य । त्मना॑ । रथ्य॑स्य । पु॒ष्टेः । नित्य॑स्य । रा॒यः । पत॑यः । स्या॒म॒ ।
ता । च॒क्रा॒णौ । ऊ॒तिऽभिः॑ । नव्य॑सीभिः । अ॒स्म॒ऽत्रा । रायः॑ । नि॒ऽयुतः॑ । स॒च॒न्ता॒म् ॥१०
अश्व्यस्य । त्मना । रथ्यस्य । पुष्टेः । नित्यस्य । रायः । पतयः । स्याम ।
ता । चक्राणौ । ऊतिऽभिः । नव्यसीभिः । अस्मऽत्रा । रायः । निऽयुतः । सचन्ताम् ॥१०
“अश्व्यस्य अश्वसमूहस्य “रथ्यस्य रथरूपस्य रथार्हस्य वा “पुष्टेः पोषस्य “नित्यस्य अविचलितस्य “रायः धनस्य “त्मना आत्मना स्वयमेवाप्रयत्नेन "पतयः “स्याम । “ता तौ देवौ "चक्राणा चङ्क्रममाणौ गन्तारौ । भवतमिति शेषः। "नव्यसीभिः नूतनाभिः “ऊतिभिः रक्षाभिः “अस्मत्रा अस्मासु “नियुतः अश्वाः “रायः धनानि च "सचन्तां सेवन्ताम् ॥
आ नो॑ बृहन्ता बृह॒तीभि॑रू॒ती इन्द्र॑ या॒तं व॑रुण॒ वाज॑सातौ ।
यद्दि॒द्यव॒ः पृत॑नासु प्र॒क्रीळा॒न्तस्य॑ वां स्याम सनि॒तार॑ आ॒जेः ॥११
आ । नः॒ । बृ॒ह॒न्ता॒ । बृ॒ह॒तीभिः॑ । ऊ॒ती । इन्द्र॑ । या॒तम् । व॒रु॒ण॒ । वाज॑ऽसातौ ।
यत् । दि॒द्यवः॑ । पृत॑नासु । प्र॒ऽक्रीळा॑न् । तस्य॑ । वा॒म् । स्या॒म॒ । स॒नि॒तारः॑ । आ॒जेः ॥११
आ । नः । बृहन्ता । बृहतीभिः । ऊती । इन्द्र । यातम् । वरुण । वाजऽसातौ ।
यत् । दिद्यवः । पृतनासु । प्रऽक्रीळान् । तस्य । वाम् । स्याम । सनितारः । आजेः ॥११
हे "बृहन्ता महान्तौ हे "इन्द्र हे “वरुण "बृहतीभिः महतीभिः “ऊती ऊतिभिः रक्षाभिः सह "आ “यातम् आगच्छतम् । “वाजसातौ संग्रामेऽन्नलाभनिमित्तभूते वा “यत् यस्मिन्नाजौ संग्रामे “पृतनासु सेनासु “दिद्यवः । आयुधनामैतत् । आयुधानि शत्रुसंबन्धीनि “प्रक्रीळान् प्रक्रीडन्ते । “तस्य तादृशस्य "आजेः युद्धस्य “सनितारः संभक्तारः “स्याम भवेम । "वां युवयोरनुग्रहात् ॥ ॥ १६ ॥
| मण्डल ४ | |
|---|---|
|
|