ऋग्वेदः सूक्तं ४.११

ऋग्वेदः - मण्डल ४
सूक्तं ४.११
वामदेवो गौतमः

दे. अग्निः। त्रिष्टुप्

भद्रं ते अग्ने सहसिन्ननीकमुपाक आ रोचते सूर्यस्य ।
रुशद्दृशे ददृशे नक्तया चिदरूक्षितं दृश आ रूपे अन्नम् ॥१॥
वि षाह्यग्ने गृणते मनीषां खं वेपसा तुविजात स्तवानः ।
विश्वेभिर्यद्वावनः शुक्र देवैस्तन्नो रास्व सुमहो भूरि मन्म ॥२॥
त्वदग्ने काव्या त्वन्मनीषास्त्वदुक्था जायन्ते राध्यानि ।
त्वदेति द्रविणं वीरपेशा इत्थाधिये दाशुषे मर्त्याय ॥३॥
त्वद्वाजी वाजम्भरो विहाया अभिष्टिकृज्जायते सत्यशुष्मः ।
त्वद्रयिर्देवजूतो मयोभुस्त्वदाशुर्जूजुवाँ अग्ने अर्वा ॥४॥
त्वामग्ने प्रथमं देवयन्तो देवं मर्ता अमृत मन्द्रजिह्वम् ।
द्वेषोयुतमा विवासन्ति धीभिर्दमूनसं गृहपतिममूरम् ॥५॥
आरे अस्मदमतिमारे अंह आरे विश्वां दुर्मतिं यन्निपासि ।
दोषा शिवः सहसः सूनो अग्ने यं देव आ चित्सचसे स्वस्ति ॥६॥

सायणभाष्यम्

द्वितीयेऽनुवाके एकादश सूक्तानि । तत्र ‘भद्रं ते' इति षडृचं प्रथमं सूक्तं वामदेवस्यार्षं त्रिष्टुप्छन्दस्कमग्निदेवताकम् । ‘ भद्रं षट् ' इत्यनुक्रमणिका । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोराग्नेये क्रतौ त्रैष्टुभे छन्दसीदमादिके द्वे सूक्ते विनियुक्ते । तथा च सूत्रितं- ‘भद्रं ते अग्न इति सूक्ते ' ( आश्व. श्रौ. ४. १३) इति ।

भ॒द्रं ते॑ अग्ने सहसि॒न्ननी॑कमुपा॒क आ रो॑चते॒ सूर्य॑स्य ।

रुश॑द्दृ॒शे द॑दृशे नक्त॒या चि॒दरू॑क्षितं दृ॒श आ रू॒पे अन्न॑म् ॥१

भ॒द्रम् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । स॒ह॒सि॒न् । अनी॑कम् । उ॒पा॒के । आ । रो॒च॒ते॒ । सूर्य॑स्य ।

रुश॑त् । दृ॒शे । द॒दृ॒शे॒ । न॒क्त॒ऽया । चि॒त् । अरू॑क्षितम् । दृ॒शे । आ । रू॒पे । अन्न॑म् ॥१

भद्रम् । ते । अग्ने । सहसिन् । अनीकम् । उपाके । आ । रोचते । सूर्यस्य ।

रुशत् । दृशे । ददृशे । नक्तऽया । चित् । अरूक्षितम् । दृशे । आ । रूपे । अन्नम् ॥१

हे “सहसिन् बलवन् “अग्ने “ते त्वदीयं "भद्रं भजनीयम् “अनीकं तेजः “सूर्यस्य “उपाके समीपभूते । दिवसे इत्यर्थः । “आ “रोचते समन्ताद्दीप्यते । “रुशत् रोचमानं “दृशे दर्शनीयं तेजः “नक्तया "चित् रात्रावपि “ददृशे दृश्यते । आ इत्ययं शब्दः चेत्यर्थे वर्तते । “आ किंच "अरूक्षितं स्निग्धं “दृशे दर्शनीयम् “अन्नं पुरोडाशादिरूपं हविः “रूपे रूपवति त्वयि ऋत्विगादिभिः हुतं भवति ॥

वि षा॑ह्यग्ने गृण॒ते म॑नी॒षां खं वेप॑सा तुविजात॒ स्तवा॑नः ।

विश्वे॑भि॒र्यद्वा॒वन॑ः शुक्र दे॒वैस्तन्नो॑ रास्व सुमहो॒ भूरि॒ मन्म॑ ॥२

वि । सा॒हि॒ । अ॒ग्ने॒ । गृ॒ण॒ते । म॒नी॒षाम् । खम् । वेप॑सा । तु॒वि॒ऽजा॒त॒ । स्तवा॑नः ।

विश्वे॑भिः । यत् । व॒वनः॑ । शु॒क्र॒ । दे॒वैः । तत् । नः॒ । रा॒स्व॒ । सु॒ऽम॒हः॒ । भूरि॑ । मन्म॑ ॥२

वि । साहि । अग्ने । गृणते । मनीषाम् । खम् । वेपसा । तुविऽजात । स्तवानः ।

विश्वेभिः । यत् । ववनः । शुक्र । देवैः । तत् । नः । रास्व । सुऽमहः । भूरि । मन्म ॥२

हे "तुविजात मथनेन अरणिद्वारा यज्ञादिकर्मसु बहुजन्मन् "अग्ने "स्तवानः ऋत्विगादिभिः स्तूयमानस्त्वं "वेपसा यज्ञादिकर्मणा । वेप इति कर्मनाम 'वेषः वेपः विष्ट्वी ' ( नि. २. १. ५) इति कर्मनामसु पाठात् । "मनीषां स्तुतिं "गृणते कुर्वते यजमानाय “खं यजमानप्राप्यस्य पुण्यलोकस्य द्वारं "वि "षाहि विष्य । विमुञ्चेत्यर्थः ॥ ‘षोऽन्तकर्मणि' इत्यस्माद्धातोर्लोण्मध्यमपुरुषैकवचनं सिप् । ‘दिवादिभ्यः श्यन्'। तस्य ‘ बहुलं छन्दसि' इति लुक् । ‘ आदेच उपदेशेऽशिति' इत्यात्वम् । सेर्हिरादेशः।' तिङ्ङतिङः' इति निघातः ॥ हे "शुक्र दीप्यमानाग्ने त्वं "विश्वेभिः विश्वैः सर्वैः ॥ ‘ बहुलं छन्दसि ' इति भिस ऐसभावः ॥ "देवैः इन्द्रादिभिः सह "यत् पश्वादिधनं “ववनः यजमानेभ्यः प्रयच्छेः ॥ वनतेर्लेट् । तस्य सिपः ‘इतश्च लोपः” इति इकारलोपः । ‘ बहुलं छन्दसि' इति विकरणस्य श्लुः । ‘ श्लौ ' इति द्विर्वचनम् । हलादिशेषः। 'लेटोऽडाटौ ' इत्यडागमः । ‘ यद्वृत्तान्नित्यम्' इति निघाताभावः ॥ हे "सुमहः शोभनतेजस्काग्ने “भूरि प्रभूतं "मन्म मननीयं “तत् धनं "नः अस्मभ्यं "रास्व देहि ।।

महापितृयज्ञे स्विष्टकृदग्निः कव्यवाहनो यष्टव्यः । तस्य द्वे अनुवाक्ये । तत्र ‘ त्वदग्ने काव्या' इति द्वितीयानुवाक्या । तथा च सूत्रितं - त्वदग्ने काव्या त्वन्मनीषाः स प्रत्नथा सहसा जायमानः ' (आश्व. श्रौ. २. १९ ) इति ॥

त्वद॑ग्ने॒ काव्या॒ त्वन्म॑नी॒षास्त्वदु॒क्था जा॑यन्ते॒ राध्या॑नि ।

त्वदे॑ति॒ द्रवि॑णं वी॒रपे॑शा इ॒त्थाधि॑ये दा॒शुषे॒ मर्त्या॑य ॥३

त्वत् । अ॒ग्ने॒ । काव्या॑ । त्वम् । म॒नी॒षाः । त्वत् । उ॒क्था । जा॒य॒न्ते॒ । राध्या॑नि ।

त्वत् । ए॒ति॒ । द्रवि॑णम् । वी॒रऽपे॑शाः । इ॒त्थाऽधि॑ये । दा॒शुषे॑ । मर्त्या॑य ॥३

त्वत् । अग्ने । काव्या । त्वम् । मनीषाः । त्वत् । उक्था । जायन्ते । राध्यानि ।

त्वत् । एति । द्रविणम् । वीरऽपेशाः । इत्थाऽधिये । दाशुषे । मर्त्याय ॥३

हे अग्ने "काव्या काव्यानि हविर्वहनदेवतानयनादीन्यग्निसंबन्धीनि कर्माणि आध्वर्यवाणि कर्माणि वा “त्वत् त्वत्तः "जायन्ते उत्पद्यन्ते । "मनीषाः स्तुतिरूपा वाचः “त्वत् एव जायन्ते । "राध्यानि राद्धुं योग्यानि "उक्था उक्थानि शस्त्राणि “त्वत् त्वत्तो जायन्ते । "इत्थाधिये। धीरिति कर्मनाम । इत्थेति सत्यनामसु पाठात् सत्यकर्मणे "दाशुषे हवींषि दत्तवते “मर्त्याय मनुष्याय यजमानाय “वीरपेशाः । पेश इति रूपनाम । इदं विक्रान्तरूपम् । अत्र लिङ्गव्यत्ययेन वीरपेशा इति रूपम् । “द्रविणं पश्वादिधनं “त्वत् त्वत्तः “एति निर्गच्छति । उत्पद्यत इत्यर्थः ॥

त्वद्वा॒जी वा॑जम्भ॒रो विहा॑या अभिष्टि॒कृज्जा॑यते स॒त्यशु॑ष्मः ।

त्वद्र॒यिर्दे॒वजू॑तो मयो॒भुस्त्वदा॒शुर्जू॑जु॒वाँ अ॑ग्ने॒ अर्वा॑ ॥४

त्वत् । वा॒जी । वा॒ज॒म्ऽभ॒रः । विऽहा॑याः । अ॒भि॒ष्टि॒ऽकृत् । जा॒य॒ते॒ । स॒त्यऽशु॑ष्मः ।

त्वत् । र॒यिः । दे॒वऽजू॑तः । म॒यः॒ऽभुः । त्वत् । आ॒शुः । जू॒जु॒ऽवान् । अ॒ग्ने॒ । अर्वा॑ ॥४

त्वत् । वाजी । वाजम्ऽभरः । विऽहायाः । अभिष्टिऽकृत् । जायते । सत्यऽशुष्मः ।

त्वत् । रयिः । देवऽजूतः । मयःऽभुः । त्वत् । आशुः । जूजुऽवान् । अग्ने । अर्वा ॥४

हे "अग्ने “वाजी बलवान् "वाजंभरः हविर्लक्षणान्नस्य वाहकः । अग्नेर्वाजंभर इत्येषा वैदिकी संज्ञा ॥ ‘ संज्ञायां भृतॄवृजि ' इति वाजशब्दे कर्मण्युपपदे खच्प्रत्ययः । ‘ अरुर्विस षदजन्तस्य ' इति मुमागमः । ‘ चितः' इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ “विहायाः महान् "अभिष्टिकृत् यज्ञकृत् अभ्येषणकृत् वा । “सत्यशुष्मः सत्यबलः पुत्रः “त्वत् त्वत्तः "जायते उत्पद्यते । "देवजूतः देवैः प्रेरितः "मयोभुः सुखप्रदः । मय इति सुखनामैतत् । "रयिः धनं "त्वत् जायते । "आशुः शीघ्रगामी । अप्रतिहतगमन इत्यर्थः । 'जूजुवान् वेगेन गच्छन् "अर्वा अश्वः “त्वत् भवतो जायते ।।

त्वाम॑ग्ने प्रथ॒मं दे॑व॒यन्तो॑ दे॒वं मर्ता॑ अमृत म॒न्द्रजि॑ह्वम् ।

द्वे॒षो॒युत॒मा वि॑वासन्ति धी॒भिर्दमू॑नसं गृ॒हप॑ति॒ममू॑रम् ॥५

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । प्र॒थ॒मम् । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । दे॒वम् । मर्ता॑ः । अ॒मृ॒त॒ । म॒न्द्रऽजि॑ह्वम् ।

द्वे॒षः॒ऽयुत॑म् । आ । वि॒वा॒स॒न्ति॒ । धी॒भिः । दमू॑नसम् । गृ॒हऽप॑तिम् । अमू॑रम् ॥५

त्वाम् । अग्ने । प्रथमम् । देवऽयन्तः । देवम् । मर्ता । अमृत । मन्द्रऽजिह्वम् ।

द्वेषःऽयुतम् । आ । विवासन्ति । धीभिः । दमूनसम् । गृहऽपतिम् । अमूरम् ॥५

हे "अमृत अमरणशील "अग्ने "देवयन्तः देवानिच्छन्तः "मर्ताः मर्त्याः मनुष्या यजमानाः “त्वां “धीभिः स्तुतिभिः कर्मभिर्वा “आ “विवासन्ति समन्तात् परिचरन्ति । कीदृशं त्वाम् । "प्रथम देवानाम् आद्यं "देवं द्योतमानं 'मन्द्रजिह्वम् । देवानां मादयित्री जिह्वा यस्य तम्। “द्वेषोयुतं द्वेषसां पापानां पृथक्कर्तारं "दमूनसं रक्षसां दमनकरेण मनसोपेतम् । दमूनःशब्दस्य कथमयमर्थं इति दमूना दममना वा दानमना वा दान्तमना वापि वा दम इति गृहनाम तन्मनाः स्यात् ' ( निरु. ४. ४ ) इति यास्केनोक्तत्वात् इति ॥ ‘ दमु उपशमे । दमेरूनसिः' इत्यौणादिक ऊनसिप्रत्ययः ॥ “गृहपतिं गृहाणां पालयितारम् "अमूरम् अमूढम् । प्रगल्भमित्यर्थः ॥

स्वस्त्ययन्याम् ‘आरे अस्मत्' इति स्वस्तिमतोऽग्नेर्याज्या । सूत्रितं च - आरे अस्मदमतिमारे अंहः ' ( आश्व. श्रौ. २. १०) इति ॥

आ॒रे अ॒स्मदम॑तिमा॒रे अंह॑ आ॒रे विश्वां॑ दुर्म॒तिं यन्नि॒पासि॑ ।

दो॒षा शि॒वः स॑हसः सूनो अग्ने॒ यं दे॒व आ चि॒त्सच॑से स्व॒स्ति ॥६

आ॒रे । अ॒स्मत् । अम॑तिम् । आ॒रे । अंहः॑ । आ॒रे । विश्वा॑म् । दुः॒ऽम॒तिम् । यत् । नि॒ऽपासि॑ ।

दो॒षा । शि॒वः । स॒ह॒सः॒ । सू॒नो॒ इति॑ । अ॒ग्ने॒ । यम् । दे॒वः । आ । चि॒त् । सच॑से । स्व॒स्ति ॥६

आरे । अस्मत् । अमतिम् । आरे । अंहः । आरे । विश्वाम् । दुःऽमतिम् । यत् । निऽपासि ।

दोषा । शिवः । सहसः । सूनो इति । अग्ने । यम् । देवः । आ । चित् । सचसे । स्वस्ति ॥६

हे "सहसः "सूनो बलस्य पुत्र। मथ्यमानोऽग्निर्मथनकारिणां हि बलेन जायते इत्यग्नेर्बलपुत्रत्वम् । हे "अग्ने "दोषा रात्रौ "शिवः शिवकरः “देवः द्योतमानस्त्वं "यं यानस्मान् "स्वस्ति अविनाशाय “आ “सचसे परितः सेवसे । “चित् इति पूरणः । "यत् यस्मात् कारणात् "निपासि यजमानान् नितरां पालयसि । तेभ्यः "अस्मत् अस्मत्तः "अमतिं पापरूपामशनेच्छाम् "आरे दूरे कुरु ।' अशनाया वै पाप्मामतिः ' (ऐ. ब्रा. २. २ ) इति ब्राह्मणम् । "आरे दूरेऽस्मत्तः "अंहः पापं कुरु । आरे इति दूरनामैतत् । अस्मत्तः "आरे दूरे "विश्वां सर्वां "दुर्मतिं दुर्मनस्त्वं कुरु ॥ ॥ ११ ॥