ऋग्वेदः सूक्तं ३.५१
| ← सूक्तं ३.५० | ऋग्वेदः - मण्डल ३ सूक्तं ३.५१ गाथिनो विश्वामित्रः |
सूक्तं ३.५२ → |
| दे. इन्द्रः। १-३ जगती, १०-१२ गायत्री |
चर्षणीधृतं मघवानमुक्थ्यमिन्द्रं गिरो बृहतीरभ्यनूषत ।
वावृधानं पुरुहूतं सुवृक्तिभिरमर्त्यं जरमाणं दिवेदिवे ॥१॥
शतक्रतुमर्णवं शाकिनं नरं गिरो म इन्द्रमुप यन्ति विश्वतः ।
वाजसनिं पूर्भिदं तूर्णिमप्तुरं धामसाचमभिषाचं स्वर्विदम् ॥२॥
आकरे वसोर्जरिता पनस्यतेऽनेहस स्तुभ इन्द्रो दुवस्यति ।
विवस्वतः सदन आ हि पिप्रिये सत्रासाहमभिमातिहनं स्तुहि ॥३॥
नृणामु त्वा नृतमं गीर्भिरुक्थैरभि प्र वीरमर्चता सबाधः ।
सं सहसे पुरुमायो जिहीते नमो अस्य प्रदिव एक ईशे ॥४॥
पूर्वीरस्य निष्षिधो मर्त्येषु पुरू वसूनि पृथिवी बिभर्ति ।
इन्द्राय द्याव ओषधीरुतापो रयिं रक्षन्ति जीरयो वनानि ॥५॥
तुभ्यं ब्रह्माणि गिर इन्द्र तुभ्यं सत्रा दधिरे हरिवो जुषस्व ।
बोध्यापिरवसो नूतनस्य सखे वसो जरितृभ्यो वयो धाः ॥६॥
इन्द्र मरुत्व इह पाहि सोमं यथा शार्याते अपिबः सुतस्य ।
तव प्रणीती तव शूर शर्मन्ना विवासन्ति कवयः सुयज्ञाः ॥७॥
स वावशान इह पाहि सोमं मरुद्भिरिन्द्र सखिभिः सुतं नः ।
जातं यत्त्वा परि देवा अभूषन्महे भराय पुरुहूत विश्वे ॥८॥
अप्तूर्ये मरुत आपिरेषोऽमन्दन्निन्द्रमनु दातिवाराः ।
तेभिः साकं पिबतु वृत्रखादः सुतं सोमं दाशुषः स्वे सधस्थे ॥९॥
इदं ह्यन्वोजसा सुतं राधानां पते ।
पिबा त्वस्य गिर्वणः ॥१०॥
यस्ते अनु स्वधामसत्सुते नि यच्छ तन्वम् ।
स त्वा ममत्तु सोम्यम् ॥११॥
प्र ते अश्नोतु कुक्ष्योः प्रेन्द्र ब्रह्मणा शिरः ।
प्र बाहू शूर राधसे ॥१२॥
सायणभाष्यम्
‘ चर्षणीधृतम्' इति द्वादशर्चं त्रयोदशं सूक्तं वैश्वामित्रमैन्द्रम् । अत्रानुक्रमणिका-‘चर्षणीधृतं द्वादशाद्यन्त्यौ तृचौ जागतगायत्रौ' इति । आद्यस्तृचो जागतोऽन्त्यस्तृचो गायत्रः। शिष्टा ऋचस्त्रिष्टुभः। सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः । उक्थे क्रतौ मैत्रावरुणशस्त्रेऽनुरूपतृचानन्तरमाद्यस्तृचः शंसनीयः । सूत्रितं च-चर्षणीधृतमस्तभ्नाद्द्यामसुर इति तृचौ' (आश्व. श्रौ. ६. १) इति । विषुवति निष्केवल्ये ‘नृणामु त्वा' इति तृचः । ‘ विषुवान्' इति खण्डे सूत्रितं--- नृणामु त्वा नृतमं गीर्भिरुक्थैरिति तिस्रः ' (आश्व. श्रौ. ८. ६) इति । बृहस्पतिसवे अप्ययं तृचो निष्केवल्ये निविद्धानीयः । सूत्रितं च - नृणामु वेति मध्यंदिनः ' ( आश्व. श्रौ. ९. ५) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्येऽयं तृचः । दशरात्रे चतुर्थेऽहनि मरुत्वतीये ‘इन्द्र मरुत्वः' इति तिस्रः । षष्ठेऽहनि ‘षष्ठस्य ' इति खण्डे सूत्रितम्--- इन्द्र मरुत्व इति तिस्र इति मरुत्वतीयम्' (आश्व. श्रौ. ८. १) इति । बृहस्पतिसवेऽपि मरुत्वतीयशस्त्रे अयं तृचो निविद्धानीयः । सूत्रितं च--- इन्द्र मरुत्व इह नृणामु त्वेति मंध्यंदिनः' (आश्व. श्रौ. ९. ५) इति । आद्या मरुत्वतीयग्रहस्यानुवाक्या । सूत्रितं च--- मरुत्वतीयेन ग्रहेण चरन्तीन्द्र मरुत्व इह पाहि सोमम् (आश्व. श्रौ. ५, १४ ) इति । तृतीये पर्याये होतुः शस्त्रे • इदं ह्यन्वोजसा ' इति स्तोत्रियस्तृचः । सूत्रितं च - इदं ह्यन्वोजसा महाँ इन्द्रो य ओजसा ' ( आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति ॥
च॒र्ष॒णी॒धृतं॑ म॒घवा॑नमु॒क्थ्य१॒॑मिंद्रं॒ गिरो॑ बृह॒तीर॒भ्य॑नूषत ।
वा॒वृ॒धा॒नं पु॑रुहू॒तं सु॑वृ॒क्तिभि॒रम॑र्त्यं॒ जर॑माणं दि॒वेदि॑वे ॥१
च॒र्ष॒णि॒ऽधृत॑म् । म॒घऽवा॑नम् । उ॒क्थ्य॑म् । इन्द्र॑म् । गिरः॑ । बृ॒ह॒तीः । अ॒भि । अ॒नू॒ष॒त॒ ।
व॒वृ॒धा॒नम् । पु॒रु॒ऽहू॒तम् । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ । अम॑र्त्यम् । जर॑माणम् । दि॒वेऽदि॑वे ॥१
चर्षणिऽधृतम् । मघऽवानम् । उक्थ्यम् । इन्द्रम् । गिरः । बृहतीः । अभि । अनूषत ।
ववृधानम् । पुरुऽहूतम् । सुवृक्तिऽभिः । अमर्त्यम् । जरमाणम् । दिवेऽदिवे ॥१
"बृहतीः प्रभूताः “गिरः अस्मदीयाः स्तुतिलक्षणा वाचः “चर्षणीधृतं चर्षणीनां मनुष्याणामभिमतफलप्रदानेन धारकं पोषकम् । यद्वा । आकृषन्त्यनेन सर्वमिति चर्षणि बलं तद्धारकम् । “मघवानं धनवन्तम् “उक्थ्यम् उक्थैः शस्त्रैः शंसनीयं “वावृधानं बलधनादिसंपत्त्या प्रतिक्षणं वर्धमानं “पुरुहूतं स्तोतृभिर्बहुवारमाहूतम् “अमर्त्यं मरणधर्मरहितं "सुवृक्तिभिः शोभनस्तुतिवाक्यैः "दिवेदिवे प्रत्यहं “जरमाणं स्तूयमानं तमिमम् “इन्द्रम् “अभ्यनूषत अभितः सर्वतः स्तुवन्तु ॥ बृहतीः। ‘ वा छन्दसि' इति सवर्णदीर्घः । अनूषत । ‘णू स्तवने'। अस्माल्लुङि सिच् । धातोः कुटादित्वात् सिचो ङित्त्वेन गुणाभावः । सुवृक्तिभिः । ‘ नञ्सुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । सुवृक्तय इति स्तुतिकरणभूताः ऋचो वृक्तिशब्देनोच्यन्ते । ‘ क्तिच्क्तौ च ' इति क्तिच् । कृत्स्वरेणान्तोदात्तः । दिवेदिवे । ' नित्यवीप्सयोः' इति द्विर्वचनम् । परस्याम्रेडितत्वादनुदात्तत्वे पूर्वपदस्वरः ॥
श॒तक्र॑तुमर्ण॒वं शा॒किनं॒ नरं॒ गिरो॑ म॒ इंद्र॒मुप॑ यंति वि॒श्वतः॑ ।
वा॒ज॒सनिं॑ पू॒र्भिदं॒ तूर्णि॑म॒प्तुरं॑ धाम॒साच॑मभि॒षाचं॑ स्व॒र्विदं॑ ॥२
श॒तऽक्र॑तुम् । अ॒र्ण॒वम् । शा॒किन॑म् । नर॑म् । गिरः॑ । मे॒ । इन्द्र॑म् । उप॑ । य॒न्ति॒ । वि॒श्वतः॑ ।
वा॒ज॒ऽसनि॑म् । पूः॒ऽभिद॑म् । तूर्णि॑म् । अ॒प्ऽतुर॑म् । धा॒म॒ऽसाच॑म् । अ॒भि॒ऽसाच॑म् । स्वः॒ऽविद॑म् ॥२
शतऽक्रतुम् । अर्णवम् । शाकिनम् । नरम् । गिरः । मे । इन्द्रम् । उप । यन्ति । विश्वतः ।
वाजऽसनिम् । पूःऽभिदम् । तूर्णिम् । अप्ऽतुरम् । धामऽसाचम् । अभिऽसाचम् । स्वःऽविदम् ॥२
“मे मदीयाः “गिरः स्तुतिलक्षणा वाचः “शतक्रतुम् । शतं क्रतवो यज्ञा यस्य तम् । “अर्णवं पर्जन्यात्मना उदकवन्तं “शाकिनम् । शक्नोत्येभिरिन्द्र इति शाकाः सहायभूता मरुतः । तद्वन्तं “नरं सर्वस्य जगतो नेतारं “वाजसनिं वाजस्यान्नस्य दातारं “पूर्भिदं शत्रुपुरां भेत्तारं “तूर्णिं युद्धं प्रति शीघ्रं गन्तारम् "अप्तुरं मेघभेदनद्वारा अपां प्रेरकं “धामसाचं तेजो भजमानम् । यद्वा धनं धाम । तदर्थिभिः सह योजयितारम् । “अभिषाचं शत्रूणामभिभवितारं "स्वर्विदं स्वर्गस्य लम्भकं तमिमम् “इन्द्रं “विश्वतः सर्वतः “उप “यन्ति उपगच्छन्तु ॥ अर्णवम् । अर्णोऽस्यास्तीति मत्वर्थे ‘ अर्णसः सलोपश्च' इति वप्रत्ययः सकारलोपश्च । प्रत्ययस्वरः । नरम् । नयतेर्डिच्च' इति ऋप्रत्ययः । अमः सुप्त्वादनुदात्तत्वे प्रत्ययस्वरः । यन्ति । ‘ इण गतौ ' इत्यस्य लटि • इणो यण् इति यण् । निघातः । वाजसनिम् ।' षणु दाने '। खनिकष्यज्यसिवसि" ' इत्यादिना इप्रत्ययः । ‘ परादिश्छन्दसि बहुलम्' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तूर्णिम् । ‘ञित्वरा संभ्रमे '। “वहिश्रि° ' इत्यादिना निप्रत्ययः । ज्वरत्वर° ' इत्यादिना ऊठ्। ‘ नित्' इत्यतिदेशादाद्युदात्तः । अप्तुरम् । ‘ तुर त्वरणे'। क्विप् । कृदुत्तरपदस्वरः । अभिषाचम् । षच समवाये । ण्यन्तस्य क्विप् ॥
आ॒क॒रे वसो॑र्जरि॒ता प॑नस्यतेऽने॒हसः॒ स्तुभ॒ इंद्रो॑ दुवस्यति ।
वि॒वस्व॑तः॒ सद॑न॒ आ हि पि॑प्रि॒ये स॑त्रा॒साह॑मभिमाति॒हनं॑ स्तुहि ॥३
आ॒ऽक॒रे । वसोः॑ । ज॒रि॒ता । प॒न॒स्य॒ते॒ । अ॒ने॒हसः॑ । स्तुभः॑ । इन्द्रः॑ । दु॒व॒स्य॒ति॒ ।
वि॒वस्व॑तः । सद॑ने । आ । हि । पि॒प्रि॒ये । स॒त्रा॒ऽसह॑म् । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽहन॑म् । स्तु॒हि॒ ॥३
आऽकरे । वसोः । जरिता । पनस्यते । अनेहसः । स्तुभः । इन्द्रः । दुवस्यति ।
विवस्वतः । सदने । आ । हि । पिप्रिये । सत्राऽसहम् । अभिमातिऽहनम् । स्तुहि ॥३
“जरिता शत्रूणां जरयिता “इन्द्रः “आकरे । आकीर्यते युद्धार्थं धनमत्रेत्याकरो युद्धम् । तस्मिन् “वसोः धनस्य स्थानभूते युद्धे “पनस्यते सर्वैः स्तूयते । यद्वा वसोः । वसत्याभिमुख्येन तिष्ठतीति वसुः शत्रुः तस्य जरयितेति योजनीयम् । स इन्द्रः “अनेहसः अपापाः “स्तुभः स्तुतीः “दुवस्यति परिचरति । तासां फलं प्रयच्छन् पूजयतीत्यर्थः । किंच स इन्द्रः “विवस्वतः विशेषेण अग्निहोत्रार्थं वसतो हविष्मतो वा यजमानस्य "सदने गृहे “आ “पिप्रिये “हि सोमपानादिना अत्यन्तं प्रीतो भवति खलु । "सत्रासाहं शत्रूणामेव हन्तारं यद्वा मरुद्भिः सह शत्रूणामभिभवितारम् अत एव "अभिमातिहनं शत्रूणां हन्तारमिन्द्रं “स्तुहि हे विश्वामित्रेति ॥ आकरे। ‘कॄ विक्षेपे ' । अधिकरणे • ऋदोरप्' इत्यप् । थाथादिस्वरेणान्तोदात्तः । जरिता । ' जॄष् वयोहानौ ' इत्यस्यान्तर्भावितण्यर्थस्य तृचि रूपम् । चित्त्वादन्तोदात्तः । पनस्यते । पनस्यतिः स्तुतिकर्मा । तस्य कर्मणि लटि रूपम् । निघातः । अनेहसः । हन्तेर्नञि उपपदे ' नञि हन एह च' ( उ. सू . ४. ६६३ ) इस्यसिप्रत्ययः एह इत्ययं चादेशो धातोः । ‘ नञ्सुभ्याम् ' इति स्वरेणान्तोदात्तः । स्तुभः । स्तोभतिः अर्चतिकर्मा । क्विप् । दुवस्यति । दुवः परिचरणमात्मन इच्छतीत्यर्थे क्यच् । निघातः । पिप्रिये । ‘ प्रीङ् तर्पणे ' । लिटि रूपम्। हियोगादनिघातः ॥
नृ॒णामु॑ त्वा॒ नृत॑मं गी॒र्भिरु॒क्थैर॒भि प्र वी॒रम॑र्चता स॒बाधः॑ ।
सं सह॑से पुरुमा॒यो जि॑हीते॒ नमो॑ अस्य प्र॒दिव॒ एक॑ ईशे ॥४
नृ॒णाम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । नृऽत॑मम् । गीः॒ऽभिः । उ॒क्थैः । अ॒भि । प्र । वी॒रम् । अ॒र्च॒त॒ । स॒ऽबाधः॑ ।
सम् । सह॑से । पु॒रु॒ऽमा॒यः । जि॒ही॒ते॒ । नमः॑ । अ॒स्य॒ । प्र॒ऽदिवः॑ । एकः॑ । ई॒शे॒ ॥४
नृणाम् । ऊं इति । त्वा । नृऽतमम् । गीःऽभिः । उक्थैः । अभि । प्र । वीरम् । अर्चत । सऽबाधः ।
सम् । सहसे । पुरुऽमायः । जिहीते । नमः । अस्य । प्रऽदिवः । एकः । ईशे ॥४
हे इन्द्र "सबाधः । रक्षोघ्नमन्त्रोच्चारणेन तद्विषयबाधया सह वर्तन्त इति सबाधः ऋत्विजः । “नृणां “नृतमं मनुष्याणामतिशयेन स्वस्वकर्मणि नेतारं “वीरं सामर्थ्योपेतं “त्वा त्वां “गीर्भिः स्तुतिसाधनभूतैर्वाक्यैः “उक्थैः शस्त्रैश्च “अभि आभिमुख्येन “प्र “अर्चत प्रकर्षेणार्चन्ति । “पुरुमायः वृत्रहननादिबहुकर्मा स इन्द्रः “सहसे बलाय “सं “जिहीते गमनोद्यमं करोति । किंच “प्रदिवः पुरातनः “एकः असहायः स इन्द्रः “नमः नमसः “अस्य हविर्लक्षणस्यान्नस्य “ईशे इष्टे । यद्वा अस्य सर्वस्य जगत ईष्टे । तस्मै इन्द्राय नमः ॥ नृणाम् । नामन्यतरस्याम् ' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अर्चत । अर्चतेर्लटि झेस्तादेशः ‘ तिङां तिङो भवन्ति' इति वचनात् । सबाधः । ‘ बाधृ विलोडने '। क्विप् । ‘ वोपसर्जनस्य ' इति सहस्य सत्वम् । कृदुत्तरपदस्वरः । पुरुमायः । ‘ अन्तोदात्तप्रकरणे त्रिचक्रादीनामुपसंख्यानम् ' इत्यन्तोदात्तत्वम् । ईशे । ‘ ईश ऐश्वर्ये ' इत्यस्य लटि • लोपस्त आत्मनेपदेषु' इति तलोपः । निघातः ॥
पू॒र्वीर॑स्य नि॒ष्षिधो॒ मर्त्ये॑षु पु॒रू वसू॑नि पृथि॒वी बि॑भर्ति ।
इंद्रा॑य॒ द्याव॒ ओष॑धीरु॒तापो॑ र॒यिं र॑क्षंति जी॒रयो॒ वना॑नि ॥५
पू॒र्वीः । अ॒स्य॒ । निः॒ऽसिधः॑ । मर्त्ये॑षु । पु॒रु । वसू॑नि । पृ॒थि॒वी । बि॒भ॒र्ति॒ ।
इन्द्रा॑य । द्यावः॑ । ओष॑धीः । उ॒त । आपः॑ । र॒यिम् । र॒क्ष॒न्ति॒ । जी॒रयः॑ । वना॑नि ॥५
पूर्वीः । अस्य । निःऽसिधः । मर्त्येषु । पुरु । वसूनि । पृथिवी । बिभर्ति ।
इन्द्राय । द्यावः । ओषधीः । उत । आपः । रयिम् । रक्षन्ति । जीरयः । वनानि ॥५
“मर्त्येषु मनुष्येषु “अस्य इन्द्रस्य “निष्षिधः अनुशासनानि “पूर्वीः हितोपदेशादिभिः प्रभूतानि नानाप्रकाराणि भवन्ति । इन्द्रस्य शासितृत्वे मन्त्रः-’ उक्थमिन्द्राय शंस्यं वर्धनं पुरुनिष्षिधे ' ( ऋ. सं. १. १०. ५) इति । तथा शासकाय तस्मै “इन्द्राय “पृथिवी “पुरु पुरूणि बहूनि “वसूनि धनानि “बिभर्ति अन्तर्धारयति । किंच “द्यावः द्युलोकाः “ओषधीः ओषधयः “उत अपि च “आपः जलानि “जीरयः । जीर्यन्त इति जीरयो मनुष्याः । “वनानि वृक्षाश्च एते सर्वे इन्द्रस्याज्ञया तदुपभोगयोग्यं “रयिं धनं रक्षन्ति ॥ निष्षिधः । ‘ षिधु गत्याम् ' । क्विप् । संहितायां निसः सकारेण इणो व्यवधानं छान्दसत्वात् अनादृत्य १ उपसर्गात्सुनोति° ' इत्यादिना षत्वम् । निसः सकारस्य ‘ ष्टुना ष्टुः' इति षत्वम् ॥ ॥ १५ ॥
तुभ्यं॒ ब्रह्मा॑णि॒ गिर॑ इंद्र॒ तुभ्यं॑ स॒त्रा द॑धिरे हरिवो जु॒षस्व॑ ।
बो॒ध्या॒३॒॑पिरव॑सो॒ नूत॑नस्य॒ सखे॑ वसो जरि॒तृभ्यो॒ वयो॑ धाः ॥६
तुभ्य॑म् । ब्रह्मा॑णि । गिरः॑ । इ॒न्द्र॒ । तुभ्य॑म् । स॒त्रा । द॒धि॒रे॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । जु॒षस्व॑ ।
बो॒धि । आ॒पिः । अव॑सः । नूत॑नस्य । सखे॑ । व॒सो॒ इति॑ । ज॒रि॒तृऽभ्यः॑ । वयः॑ । धाः॒ ॥६
तुभ्यम् । ब्रह्माणि । गिरः । इन्द्र । तुभ्यम् । सत्रा । दधिरे । हरिऽवः । जुषस्व ।
बोधि । आपिः । अवसः । नूतनस्य । सखे । वसो इति । जरितृऽभ्यः । वयः । धाः ॥६
हे “हरिवः अश्ववन् “इन्द्र “तुभ्यं त्वदर्थं “ब्रह्माणि स्तोत्राणि तथा “तुभ्यं “गिरः शस्त्राणि च “सत्रा सत्यमेव “दधिरे ऋत्विजो धारयन्ति । तानि “जुषस्व सेवस्व । हे “वसो सर्वस्य वासयितः सखे सखिभूत हे इन्द्र “आपिः व्याप्तस्त्वं “नूतनस्य नवतरम् “अवसः अन्नलक्षणं हविः “बोधि त्वदर्थं दीयमानं जानीहि । अतस्त्वं “जरितृभ्यः स्तोतृभ्योऽस्मभ्यं “वयः अन्नं “धाः देहि ॥ तुभ्यम् । ‘ ङयि च ' इत्याद्युदात्तत्वम् । जुषस्व । जुषी प्रीतिसेवनयोः' इत्यस्य लोटि रूपम् । वाक्यभेदात् अनिघातः । बोधि । ‘ बुध अवगमने ' इत्यस्य लोटि वा छन्दसि ' इति हेर्विकल्पेन ङित्त्वादत्र पित्त्वात् गुणः । ‘ हुझल्भ्यो हेर्धिः' इति ध्यादेशः । ङित्त्वादन्तोदात्त: ।।।
इंद्र॑ मरुत्व इ॒ह पा॑हि॒ सोमं॒ यथा॑ शार्या॒ते अपि॑बः सु॒तस्य॑ ।
तव॒ प्रणी॑ती॒ तव॑ शूर॒ शर्म॒न्ना वि॑वासंति क॒वयः॑ सुय॒ज्ञाः ॥७
इन्द्र॑ । म॒रु॒त्वः॒ । इ॒ह । पा॒हि॒ । सोम॑म् । यथा॑ । शा॒र्या॒ते । अपि॑बः । सु॒तस्य॑ ।
तव॑ । प्रऽनी॑ती । तव॑ । शू॒र॒ । शर्म॑न् । आ । वि॒वा॒स॒न्ति॒ । क॒वयः॑ । सु॒ऽय॒ज्ञाः ॥७
इन्द्र । मरुत्वः । इह । पाहि । सोमम् । यथा । शार्याते । अपिबः । सुतस्य ।
तव । प्रऽनीती । तव । शूर । शर्मन् । आ । विवासन्ति । कवयः । सुऽयज्ञाः ॥७
हे मरुत्वः मरुद्भिस्तद्वन् हे “इन्द्र त्वम् “इह अस्मदीये यज्ञे आगत्य “सोमं “पाहि पिब । “यथा त्वं पूर्वं “शार्याते शर्यातेः पुत्रे तस्मिन् राजनि यज्ञं कुर्वाणे “सुतस्य अभिषुतं सोमम् “अपिबः तथा अत्रापि पिबेत्यर्थः । इन्द्रः शार्यातस्य यज्ञे सोमरसानपिबदित्येषोऽर्थः कौषीतके स्पष्टमुक्तः । तथा मन्त्रवर्णश्च -- आ स्मा रथं वृषपाणेषु तिष्ठसि शार्यातस्य प्रभृता येषु मन्दसे' (ऋ. सं. १. ५१. १२) इति । हे “शूर इन्द्र “तव संबन्धिनि “शर्मन् शर्मणि निर्बाधस्थाने स्थिताः “सुयज्ञाः सुष्ठुकृतयज्ञाः “कवयः मेधाविनो यजमानाः “प्रणीती तव हविषां प्रणयनेन प्रापणेन “आ समन्तात् विवासन्ति त्वामेव परिचरन्ति । विवासतिः परिचरणकर्मा ।। शार्याते । शर्यातेरयमित्यर्थे ‘ तस्येदं ' इत्यण्प्रत्ययः । अपिबः । यथायोगादनिघातः । अडागमस्वरः । प्रणीती । नयतेर्भावे क्तिन् । तादौ च निति कृति° ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। ‘ सुपां सुलुक्° ' इति तृतीयाया: सवर्णदीर्घः । ‘ उपसर्गादसमासेऽपि' इति णत्वम् ।।
स वा॑वशा॒न इ॒ह पा॑हि॒ सोमं॑ म॒रुद्भि॑रिंद्र॒ सखि॑भिः सु॒तं नः॑ ।
जा॒तं यत्त्वा॒ परि॑ दे॒वा अभू॑षन्म॒हे भरा॑य पुरुहूत॒ विश्वे॑ ॥८
सः । वा॒व॒शा॒नः । इ॒ह । पा॒हि॒ । सोम॑म् । म॒रुत्ऽभिः॑ । इ॒न्द्र॒ । सखि॑ऽभिः । सु॒तम् । नः॒ ।
जा॒तम् । यत् । त्वा॒ । परि॑ । दे॒वाः । अभू॑षन् । म॒हे । भरा॑य । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । विश्वे॑ ॥८
सः । वावशानः । इह । पाहि । सोमम् । मरुत्ऽभिः । इन्द्र । सखिऽभिः । सुतम् । नः ।
जातम् । यत् । त्वा । परि । देवाः । अभूषन् । महे । भराय । पुरुऽहूत । विश्वे ॥८
हे “इन्द्र “वावशानः सोमं कामयमानः “सः तादृशस्त्वं “सखिभिः समानख्यानैः “मरुद्भिः सह “नः अस्मत्संबन्धिनि “इह अस्मिन् यज्ञे “सुतम् अभिषुतं “सोमं पाहि पिब । हे “पुरुहूत पुरूभिः बहुभिः आहूतेन्द्र “जातं सोमपानेन प्रबलं संपन्नं “यत् यं त्वां “विश्वे सर्वे “देवाः “महे महते “भराय । ह्रियन्ते योधानामायूंष्यत्रेति भरः संग्रामः । तस्मै संग्रामाय “परि “अभूषन् सर्वतोऽलमकुर्वन्॥ वावशानः । वशेर्यङ्लुकि चानशि रूपम् । चित्त्वादन्तोदात्तः । अभूषन् ।' भूष अलंकारे । भूवादिः । लङि रूपम् । यद्योगादनिघातः । भराय । “ हृञ् हरणे' । अधिकरणे घः । ‘ हृग्रहोर्भश्छन्दसि' इति हकारस्थ भकारः । वृषादित्वादाद्युदात्तः ॥
अ॒प्तूर्ये॑ मरुत आ॒पिरे॒षोऽमं॑द॒न्निंद्र॒मनु॒ दाति॑वाराः ।
तेभिः॑ सा॒कं पि॑बतु वृत्रखा॒दः सु॒तं सोमं॑ दा॒शुषः॒ स्वे स॒धस्थे॑ ॥९
अ॒प्ऽतूर्ये॑ । म॒रु॒तः॒ । आ॒पिः । ए॒षः । अम॑न्दन् । इन्द्र॑म् । अनु॑ । दाति॑ऽवाराः ।
तेभिः॑ । सा॒कम् । पि॒ब॒तु॒ । वृ॒त्र॒ऽखा॒दः । सु॒तम् । सोम॑म् । दा॒शुषः॑ । स्वे । स॒धऽस्थे॑ ॥९
अप्ऽतूर्ये । मरुतः । आपिः । एषः । अमन्दन् । इन्द्रम् । अनु । दातिऽवाराः ।
तेभिः । साकम् । पिबतु । वृत्रऽखादः । सुतम् । सोमम् । दाशुषः । स्वे । सधऽस्थे ॥९
हे “मरुतः यः “एषः इन्द्रः “अप्तूर्ये अपां प्रेरणे "आपिः युष्माकं सखा सन् वर्तते "दातिवाराः। वारो वरणीयं बलं धनं वा । दत्तबला दत्तधना वा । ते मरुतस्तम् “इन्द्रमनु “अमन्दन् अहृष्यन् । “वृत्रखादः वृत्रस्य हिंसकः स इन्द्रः “तेभिः तैर्मरुद्भिः “साकं “दाशुषः हविर्दत्तवतो यजमानस्य “स्वे स्वकीये “सधस्थे । सह तिष्ठन्त्यस्मिन्निति सधस्थं गृहम् । तस्मिन् “सुतम् अभिषुतं “सोमं “पिबतु ॥ अप्तूर्ये । ' तूरी त्वराहिंसयोः' इत्यस्मात् “ अघ्न्यादयश्च ' इति यत्प्रत्ययः । यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तः । समासे कृदुत्तरपदस्वरः । अमन्दन् । मदि स्तुत्यादिषु । परस्मैपदी । पादादित्वादनिघातः । वृत्रखादः । ‘ खादृ भक्षणे '। कर्मण्यण् । दाशुषः । दाशृ दाने ' इत्यस्य क्वसौ ' दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च ' इति द्विर्वचनाद्यभावः । वसोः संप्रसारणम् । प्रत्ययस्वरः । सधस्थे । ‘ सध मादस्थयोश्छन्दसि ' इति सहस्य सधादेशः ॥
इ॒दं ह्यन्वोज॑सा सु॒तं रा॑धानां पते ।
पिबा॒ त्व१॒॑स्य गि॑र्वणः ॥१०
इ॒दम् । हि । अनु॑ । ओज॑सा । सु॒तम् । रा॒धा॒ना॒म् । प॒ते॒ ।
पिब॑ । तु । अ॒स्य । गि॒र्व॒णः॒ ॥१०
इदम् । हि । अनु । ओजसा । सुतम् । राधानाम् । पते ।
पिब । तु । अस्य । गिर्वणः ॥१०
हे "राधानां “पते धनानां स्वामिन् “गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीय हे इन्द्र “इदम् “अनु अनेनानुक्रमेण । उद्दशानुक्रमेणेत्यर्थः । "ओजसा बलेन ग्रावभिः “सुतम् अभिषुतम् “अस्य इमं सोमं “तु क्षिप्रं “पिब “हि ॥
यस्ते॒ अनु॑ स्व॒धामस॑त्सु॒ते नि य॑च्छ त॒न्वं॑ ।
स त्वा॑ ममत्तु सो॒म्यं ॥११
यः । ते॒ । अनु॑ । स्व॒धाम् । अस॑त् । सु॒ते । नि । य॒च्छ॒ । त॒न्व॑म् ।
सः । त्वा॒ । म॒म॒त्तु॒ । सो॒म्यम् ॥११
यः । ते । अनु । स्वधाम् । असत् । सुते । नि । यच्छ । तन्वम् ।
सः । त्वा । ममत्तु । सोम्यम् ॥११
हे इन्द्र 'ते त्वदर्थं “यः सोमः “स्वधाम् अन्नम् “अनु अनुसृत्य ग्रावभिरभिषुतः “असत् “सुते तस्मिन् सोमे “तन्वं स्वकीयं शरीरं “नि “यच्छ प्रेरय । “सः सोमः “सोम्यं सोमार्हं “त्वा त्वां “ममत्तु मादयतु ॥ असत् । अस्तेर्लेट्यडागमे रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः। आगमस्यानुदात्तत्वे धातुस्वरः ॥
प्र ते॑ अश्नोतु कु॒क्ष्योः प्रेंद्र॒ ब्रह्म॑णा॒ शिरः॑ ।
प्र बा॒हू शू॑र॒ राध॑से ॥१२
प्र । ते॒ । अ॒श्नो॒तु॒ । कु॒क्ष्योः । प्र । इ॒न्द्र॒ । ब्रह्म॑णा । शिरः॑ ।
प्र । बा॒हू इति॑ । शू॒र॒ । राध॑से ॥१२
प्र । ते । अश्नोतु । कुक्ष्योः । प्र । इन्द्र । ब्रह्मणा । शिरः ।
प्र । बाहू इति । शूर । राधसे ॥१२
हे “इन्द्र स सोमः “ते तव “कुक्ष्योः कुक्षेरुभयोः पार्श्वयोः उभौ पार्श्वौ “प्र “अश्नोतु प्रकर्षेण व्याप्नोतु । तथा “ब्रह्मणा स्तोत्रेण सहितः स सोमः “शिरः शरीरम् । अवयवादिनावयवी लक्ष्यते । त्वच्छरीरं “प्र अश्नोतु । है “शूर इन्द्र “राधसे धनाय तव "बाहू अपि “प्र अश्नोतु ॥ अश्नोतु । अशू व्याप्तौ ' इस्यस्य लोटि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । निघातः । कुक्ष्योः । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात्' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ ॥ १६ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ३ | |||
|---|---|---|---|