ऋग्वेदः सूक्तं ३.२४
| ← सूक्तं ३.२३ | ऋग्वेदः - मण्डल ३ सूक्तं ३.२४ गाथिनो विश्वामित्रः |
सूक्तं ३.२५ → |
| दे. अग्निः। गायत्री, १ अनुष्टुप् |
अग्ने सहस्व पृतना अभिमातीरपास्य ।
दुष्टरस्तरन्नरातीर्वर्चो धा यज्ञवाहसे ॥१॥
अग्न इळा समिध्यसे वीतिहोत्रो अमर्त्यः ।
जुषस्व सू नो अध्वरम् ॥२॥
अग्ने द्युम्नेन जागृवे सहसः सूनवाहुत ।
एदं बर्हिः सदो मम ॥३॥
अग्ने विश्वेभिरग्निभिर्देवेभिर्महया गिरः ।
यज्ञेषु य उ चायवः ॥४॥
अग्ने दा दाशुषे रयिं वीरवन्तं परीणसम् ।
शिशीहि नः सूनुमतः ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘ अग्ने सहस्व' इति पञ्चर्चं द्वादशं सूक्तम् । अत्रानुक्रमणिका - अग्ने सहस्व गायत्रमाद्यानुष्टुप्' इति । ऋषिर्गाथिनो विश्वामित्रः । अग्निर्देवता । आद्यानुष्टुप् शिष्टा गायत्र्यः । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः । प्रातरनुवाके आश्विनशस्त्रे च प्रथमावर्जितस्य सूक्तस्य विनियोगः । ‘ अथैतस्याः' इति खण्डे सूत्रितम् - ‘ अग्न इळेति चतस्रः ' ( आश्व. श्रौ. ४. १३) इति । अभ्युदयेष्टावग्नेर्दातुरनुवाक्या ‘ अग्ने दा दाशुषे ' इत्येषा । ‘ अथाग्नेय्यः' इति खण्डे सूत्रितम् -- अग्ने दा दाशुषे रयिं स यन्ता विप्र एषाम् ' ( आश्व. श्रौ. ३. १३ ) इति ॥
अग्ने॒ सह॑स्व॒ पृत॑ना अ॒भिमा॑ती॒रपा॑स्य ।
दु॒ष्टर॒स्तर॒न्नरा॑ती॒र्वर्चो॑ धा य॒ज्ञवा॑हसे ॥१
अग्ने॑ । सह॑स्व । पृत॑नाः । अ॒भिऽमा॑तीः । अप॑ । अ॒स्य॒ ।
दु॒स्तरः॑ । तर॑न् । अरा॑तीः । वर्चः॑ । धाः॒ । य॒ज्ञऽवा॑हसे ॥१
अग्ने । सहस्व । पृतनाः । अभिऽमातीः । अप । अस्य ।
दुस्तरः । तरन् । अरातीः । वर्चः । धाः । यज्ञऽवाहसे ॥१
विश्वामित्रः स्तौति । हे "अग्ने "पृतनाः अभियोक्त्रीः सेनाः "सहस्व अभिभव । "अभिमातीः अभिमानिनः कर्मविघ्नकारिणः शत्रून् "अपास्य अपनुद । किंच "दुष्टरः दुस्तरः न केनापि तरितुं शक्यः अत एव "अरातीः अरातीन् शत्रून् "तरन् स्वतेजसा तिरस्कुर्वंस्त्वं "यज्ञवाहसे यज्ञनिर्वाहकाय यजमानाय “वर्चो “धाः अन्नं धेहि । कुरु ॥ सहस्व । ‘षह मर्षणे ' इत्यस्य लोटि रूपम् । आमन्त्रितस्य अविद्यमानत्वेन पादादित्वादनिघातः । अभिमातीः । ‘ माङ् माने ' । मानं मातिः । भावे क्तिन् । अस्य लुग्विकरणत्वात् ईत्वेत्वे न भवतः। अभितो मानं येषां ते इति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अस्य । असु क्षेपणे ' । दिवादे: लोटि रूपम् । दुष्टरः । ‘ तॄ प्लवनतरणयोः । अस्मात् कृच्छ्रार्थे खल् । सुषामादित्वात् विसर्जनीयस्य सकारस्य षत्वम् । लित्स्वरः । तरन् । तरतेः शतरि रूपम् । अदुपदेशाल्लसार्वधातुकस्वरेण शतुरनुदात्तत्वे कृते धातुस्वरः । धाः । दधातेश्छन्दसि लुङि रूपम् । निघातः ॥
अग्न॑ इ॒ळा समि॑ध्यसे वी॒तिहो॑त्रो॒ अम॑र्त्यः ।
जु॒षस्व॒ सू नो॑ अध्व॒रम् ॥२
अग्ने॑ । इ॒ळा । सम् । इ॒ध्य॒से॒ । वी॒तिऽहो॑त्रः । अम॑र्त्यः ।
जु॒षस्व॑ । सु । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् ॥२
अग्ने । इळा । सम् । इध्यसे । वीतिऽहोत्रः । अमर्त्यः ।
जुषस्व । सु । नः । अध्वरम् ॥२
हे "अग्ने “वीतिहोत्रः । वीतिः प्रीतिविषयं होत्रम् अग्निहोत्रादिकं यस्यासौ वीतिहोत्रः । यज्ञेषु प्रीतिमानित्यर्थः । "अमर्त्यः मरणधर्मरहितस्त्वम् "इळा इळायामीड्यायाम् उत्तरवेद्यां “समिध्यसे आज्याहुतिप्रक्षेपेण सम्यक् प्रज्वाल्यसे । तादृशस्त्वं “नः अस्माकम् "अध्वरम् इमं यज्ञं “सु सुष्ठु "जुषस्व आहुतिस्वीकरणेन सेवस्व ॥ वीतिहोत्रः । वी कान्त्यादिषु । अस्मात्कर्मणि ‘मन्त्रे वृषेषपच° ' इत्यादिना क्तिन्नुदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । जुषस्व । जुषतेर्लोटि रूपम् । शस्वरः । सु ।' निपातस्य च ' इति संहितायां दीर्घः ॥
अग्ने॑ द्यु॒म्नेन॑ जागृवे॒ सह॑सः सूनवाहुत ।
एदं ब॒र्हिः स॑दो॒ मम॑ ॥३
अग्ने॑ । द्यु॒म्नेन॑ । जा॒गृ॒वे॒ । सह॑सः । सू॒नो॒ इति॑ । आ॒ऽहु॒त॒ ।
आ । इ॒दम् । ब॒र्हिः । स॒दः॒ । मम॑ ॥३
अग्ने । द्युम्नेन । जागृवे । सहसः । सूनो इति । आऽहुत ।
आ । इदम् । बर्हिः । सदः । मम ॥३
“द्युम्नेन स्वतेजसा सह "जागृवे । जागर्तीति जागृविः । तस्य संबुद्धिः । लोकरक्षार्थं स्वतेजसा सह सर्वदा जागरणोपेत "आहुत देवताह्वानार्थम् अस्माभिः आहुत “सहसः "सूनो बलस्य पुत्र हे “अग्ने “मम मत्संबन्धिन्यस्मिन् यज्ञे यद्वेद्यामास्तीर्णम् "इदं "बर्हिः तत्र “आ "सदः आसीद ॥जागृवे। ‘ जागृ निद्राक्षये '। जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन्' इति क्विन् । कित्त्वादगुणः । जागर्तीति जागृविः । 'जागृविर्जागरणात् ' ( निरु. ९. ८ ) इति यास्कः । ‘ संबुद्धौ च ' इति गुणः । एङ्ह्रस्वात्° । (पा. सू. ६. १. ६९ ) इति सोर्लोपः । निघातः । सहसः सूनो । सुप आमन्त्रिते पराङ्गवद्भावादनुदात्तत्वे पादादित्वादनिघातः । सदः । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु ' इत्यस्य छान्दसे लुङि लृदित्त्वादङ् । निघातः । मम । अस्मच्छब्दस्य षष्ठ्येकवचने ममादेशः । युष्मदस्मदोर्ङसि' इत्याद्युदात्तत्वम् ॥
अग्ने॒ विश्वे॑भिर॒ग्निभि॑र्दे॒वेभि॑र्महया॒ गिर॑ः ।
य॒ज्ञेषु॒ य उ॑ चा॒यव॑ः ॥४
अग्ने॑ । विश्वे॑भिः । अ॒ग्निऽभिः॑ । दे॒वेभिः॑ । म॒ह॒य॒ । गिरः॑ ।
य॒ज्ञेषु॑ । ये । ऊं॒ इति॑ । चा॒यवः॑ ॥४
अग्ने । विश्वेभिः । अग्निऽभिः । देवेभिः । महय । गिरः ।
यज्ञेषु । ये । ऊं इति । चायवः ॥४
हे "अग्ने "देवेभिः द्योतमानैः “विश्वेभिः सर्वैः "अग्निभिः यष्टव्यतया स्थितैरग्निभिः सहितस्त्वं “चायवः त्वद्विषयस्तुतिरूपाभि: वाग्भिरनन्यमनस्कतया पूजकाः “ये विद्यन्ते तेषां "यज्ञेषु ज्योतिष्टोमादिषु "गिरः स्तोत्रशस्त्रादिलक्षणानि वाक्यानि "महय पूजय ॥ महय । ‘ मह पूजायाम् । चुरादिः । अदन्तत्वादुपधावृद्ध्यभावः । निघातः । चायवः । ‘ चायृ पूजानिशामनयोः । • मृगय्वादयश्च ' इति कुप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥
अग्ने॒ दा दा॒शुषे॑ र॒यिं वी॒रव॑न्तं॒ परी॑णसम् ।
शि॒शी॒हि न॑ः सूनु॒मत॑ः ॥५
अग्ने॑ । दाः । दा॒शुषे॑ । र॒यिम् । वी॒रऽव॑न्तम् । परी॑णसम् ।
शि॒शी॒हि । नः॒ । सू॒नु॒ऽमतः॑ ॥५
अग्ने । दाः । दाशुषे । रयिम् । वीरऽवन्तम् । परीणसम् ।
शिशीहि । नः । सूनुऽमतः ॥५
हे "अग्ने "दाशुषे तुभ्यं हविर्दत्तवते यजमानाय "वीरवन्तं पुत्रयुक्तं "परीणसं प्रभूतं "रयिं धनं "दाः देहि । "सूनुमतः पुत्रपौत्रादिसहितान् "नः अस्मान् "शिशीहि धनप्रदानेन तीक्ष्णीकुरु ॥ दाः । ‘ डुदाञ् दाने ' इत्यस्य छान्दसे लुङि रूपम् । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वेन पादादित्वात् अनिघातः । दाशुषे ।' दाशृ दाने' इत्यस्य क्वसौ ‘दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च' इति निपातनात् द्विर्वचनाभावः इडभावश्च । भसंज्ञायां संप्रसारणम् । प्रत्ययस्वरः । परीणसम् । परिपूर्वात् नसतेर्व्याप्त्यर्थात् क्विप् । अन्येषामपि दृश्यते ' इति दीर्घः । शिशीहि । ‘ शिञ् निशाने '। व्यत्ययेन श्लुः । दीर्घः छान्दसः । हेरपित्त्वादन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ २४ ॥
| मण्डल ३ | |||
|---|---|---|---|