ऋग्वेदः सूक्तं ३.२८
| ← सूक्तं ३.२७ | ऋग्वेदः - मण्डल ३ सूक्तं ३.२८ गाथिनो विश्वामित्रः |
सूक्तं ३.२९ → |
| दे. अग्निः । १-२, ६ गायत्री, ३ उष्णिक्, ४ त्रिष्टुप्, ५ जगती । |
अग्ने जुषस्व नो हविः पुरोळाशं जातवेदः ।
प्रातःसावे धियावसो ॥१॥
पुरोळा अग्ने पचतस्तुभ्यं वा घा परिष्कृतः ।
तं जुषस्व यविष्ठ्य ॥२॥
अग्ने वीहि पुरोळाशमाहुतं तिरोअह्न्यम् ।
सहसः सूनुरस्यध्वरे हितः ॥३॥
माध्यंदिने सवने जातवेदः पुरोळाशमिह कवे जुषस्व ।
अग्ने यह्वस्य तव भागधेयं न प्र मिनन्ति विदथेषु धीराः ॥४॥
अग्ने तृतीये सवने हि कानिषः पुरोळाशं सहसः सूनवाहुतम् ।
अथा देवेष्वध्वरं विपन्यया धा रत्नवन्तममृतेषु जागृविम् ॥५॥
अग्ने वृधान आहुतिं पुरोळाशं जातवेदः ।
जुषस्व तिरोअह्न्यम् ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘ अग्ने जुषस्व ' इति षडृचं षोडशं सूक्तं वैश्वामित्रमाग्नेयम् । अत्रानुक्रमणिका –‘अग्ने जुषस्व षट् तृतीयाद्युष्णिक्त्रिष्टुब्जगत्यः' इति । पूर्वसूक्ते • गायत्रं तु ' इत्युक्तत्वादेतदपि गायत्रम् । तृतीया तूष्णिक चतुर्थी त्रिष्टुप् पञ्चमी जगती । ' अग्ने जुषस्व ' इति सवनीयपुरोडाशे स्विष्टकृतः प्रातःसवनीयानुवाक्या । सूत्रितं च --' अथ स्विष्टकृतोऽग्ने जुषस्व नो हविः' (आश्व. श्रौ. ५. ४ । इति । अतिरात्रे आश्विनशस्त्रे परिहिते सति चमसगणैः सहाश्विनोर्द्विकपालः पुरोडाशः सर्वहुतो होतव्यः । यदि पुरोडाशमवशेष्य स्विष्टकृतं कुर्युस्तस्य स्विष्टकृतः ‘ पुरोळा अग्ने' इत्येषा याज्या । यद्येतस्य पुरोडाशस्य स्विष्टकृता चरेयुः पुरोळा अग्ने पचतः ' ( आश्व. श्रौ. ६. ५) इति सूत्रितम् । माध्यंदिने सवने सवनीयपुरोडाशे स्विष्टकृतोऽनुवाक्या माध्यंदिने सवने ' इत्येषा । सूत्रितं च - अग्ने जुषस्व नो हविर्माध्यंदिने सवने जातवेदः ( आश्व. श्रौ. ५. ४ ) इति । तृतीयसवने सवनीयपुरोडाशस्य स्विष्टकृतोऽनुवाक्या • अग्ने तृतीये सवने ' इत्येषा । सूत्रितं च --- ‘ अग्ने तृतीये सवने हि कानिष इत्यनुसवनमनुवाक्याः ' ( आश्व. श्रौ. ५. ४ ) इति । आश्विनपुरोडाशस्य स्विष्टकृतो याज्या ‘ अग्ने वृधानः इत्येषा । सूत्रितं च -- अग्ने वृधान आहुतिमिति संयाज्ये ' ( आश्व. श्रौ. ६. ५ ) इति ॥
अग्ने॑ जु॒षस्व॑ नो ह॒विः पु॑रो॒ळाशं॑ जातवेदः ।
प्रा॒त॒ःसा॒वे धि॑यावसो ॥१
अग्ने॑ । जु॒षस्व॑ । नः॒ । ह॒विः । पु॒रो॒ळाश॑म् । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ।
प्रा॒तः॒ऽसा॒वे । धि॒या॒व॒सो॒ इति॑ धियाऽवसो ॥१
अग्ने । जुषस्व । नः । हविः । पुरोळाशम् । जातऽवेदः ।
प्रातःऽसावे । धियावसो इति धियाऽवसो ॥१
विश्वामित्रः स्तौति । “जातवेदः जातप्रज्ञ “धियावसो । धिया स्तोत्रेण वसु धनं यस्माद्भवति सोऽयं धियावसुः । तस्य संबुद्धिः । कर्मानुरूपधनप्रद हे "अग्ने “प्रातःसावे अग्निष्टोमे प्रातःसवने "नः अस्मत्संबन्धि "पुरोडाशं पुरोडाशाख्यं "हविः "जुषस्व सेवस्व । जुषस्व । ‘जुषी प्रीतिसेवनयोः' इत्यस्मात् लोटि रूपम् । आमन्त्रितस्याविद्यमानवत्त्वेन पादादित्वादनिघातः। प्रातःसावे । षुञ् अभिषवे । सवनं सावः । भावे घञ् । “थाथघञ्क्ताजबित्रकाणाम् ' इत्यन्तोदात्तत्वम् । धियावसो । विभक्त्यलोपश्छान्दसः । आमन्त्रितत्वान्निघातः ।।
पु॒रो॒ळा अ॑ग्ने पच॒तस्तुभ्यं॑ वा घा॒ परि॑ष्कृतः ।
तं जु॑षस्व यविष्ठ्य ॥२
पु॒रो॒ळाः । अ॒ग्ने॒ । प॒च॒तः । तुभ्य॑म् । वा॒ । घ॒ । परि॑ऽकृतः ।
तम् । जु॒ष॒स्व॒ । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ॥२
पुरोळाः । अग्ने । पचतः । तुभ्यम् । वा । घ । परिऽकृतः ।
तम् । जुषस्व । यविष्ठ्य ॥२
"यविष्ठ्य युवतम हे "अग्ने यः "पुरोळाः । पुरोडाशन्तेऽध्वर्य्वादयः४ एनमिति पुरोडाः पुरोडाशः। “पचतः कपालयोः पक्वोऽस्ति । स च “तुभ्यं त्वदर्थं “परिष्कृतः “वा “घ पर्यग्निकरणादिभिरलंकृतः खलु । “तम् इमं पुरोडाशं "जुषस्व सेवस्व ॥ पुरोळाः । ‘ दाशृ दाने ' इत्यस्मात् पुरस्पूर्वात् ' मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस्पुरोडशो ण्विन् ' ( पा. सू. ३. २. ७१ ) इति कर्मणि ण्विनि कृते ' श्वेतवहादीनां डस्पदस्य ' ( पा. सू. ३. २. ७१. १) इति डस्प्रत्यये च कृते ' अवयाः श्वेतवाः पुरोडाश्च ' ( पा. सू. ८. २, ६७ ) इति निपातनाद्दकारस्य डत्वम् । पुरोडाशन्त एनमिति पुरोडाः पुरोडाशः । डकारस्य लकारो बह्वृचसांप्रदायिकः । कृदुत्तरपदस्वरः । पचतः । ‘डुपचष् पाके' इत्यस्मात् ‘ भृमृदृशि' इत्यादिना कर्मणि अतच्प्रत्ययः । पच्यतेऽसाविति पचतः पक्वः । चित्स्वरः । घा । ‘ ऋचि तुनुघ' इत्यादिना संहितायां दीर्घः । परिष्कृतः । ‘ संपर्युपेभ्यः करोतौ भूषणे' (पा. सू. ६. १. १३७ ) इति करोतेः सुडागमः । ‘ गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । यविष्ठ्य । यविष्ठ एव यविष्ठ्यः । ‘ पादार्घाभ्यां च ' इत्यत्र चकारेण वस्वादीनां स्वार्थे यत्प्रत्ययस्योपादानात् यविष्ठेयत्यत्र स्वार्थिको यत्प्रत्ययः ( का. ५. ४. २५ )। आमन्त्रितत्वान्निघातः ॥
अग्ने॑ वी॒हि पु॑रो॒ळाश॒माहु॑तं ति॒रोअ॑ह्न्यम् ।
सह॑सः सू॒नुर॑स्यध्व॒रे हि॒तः ॥३
अग्ने॑ । वी॒हि । पु॒रो॒ळाश॑म् । आऽहु॑तम् । ति॒रःऽअ॑ह्न्यम् ।
सह॑सः । सू॒नुः । अ॒सि॒ । अ॒ध्व॒रे । हि॒तः ॥३
अग्ने । वीहि । पुरोळाशम् । आऽहुतम् । तिरःऽअह्न्यम् ।
सहसः । सूनुः । असि । अध्वरे । हितः ॥३
हे "अग्ने “तिरोअह्नयम् अह्नि तिरोहिते सति “आहुतम् आ समन्तात् हुतं "पुरोडाशं पुरोडाशाख्यं हविः “वीहि भक्षय । "अध्वरे अस्मिन्यज्ञे "सहसः "सूनुः बलस्य पुत्रस्त्वं “हितः "असि आहवनीयादिस्थानेष्वस्माभिर्निहितोऽसि । तस्माद्वीहीति शेषः ॥ वीहि । वी कान्तिगत्यादिषु । लोटि रूपम् । हेरपित्वादन्तोदात्तत्वम् । आहुतम् । जुहोतेः कर्मणि क्ते ‘ गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । तिरोअह्नयम् । अह्नि भवमह्नयम् । ‘भवे छन्दसि ' इति यत् । तिरोभूतमह्न्यं यस्मिन् काले स तिरोअह्नयः । रात्रिकाल इत्यर्थः । ‘ कालध्वनोरत्यन्तसंयोगे' इति द्वितीया । ‘ प्रकृत्यान्तःपादम्' इत्येङः प्रकृतिभावः । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः ।।
माध्यं॑दिने॒ सव॑ने जातवेदः पुरो॒ळाश॑मि॒ह क॑वे जुषस्व ।
अग्ने॑ य॒ह्वस्य॒ तव॑ भाग॒धेयं॒ न प्र मि॑नन्ति वि॒दथे॑षु॒ धीरा॑ः ॥४
माध्य॑न्दिने । सव॑ने । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । पु॒रो॒ळाश॑म् । इ॒ह । क॒वे॒ । जु॒ष॒स्व॒ ।
अग्ने॑ । य॒ह्वस्य॑ । तव॑ । भा॒ग॒ऽधेय॑म् । न । प्र । मि॒न॒न्ति॒ । वि॒दथे॑षु । धीराः॑ ॥४
माध्यन्दिने । सवने । जातऽवेदः । पुरोळाशम् । इह । कवे । जुषस्व ।
अग्ने । यह्वस्य । तव । भागऽधेयम् । न । प्र । मिनन्ति । विदथेषु । धीराः ॥४
“कवे मेधाविन् हे “जातवेदः "इह अस्मिन् अग्निष्टोमाख्ये कर्मणि तत्र च "माध्यंदिने मध्यंदिनसंबन्धिनि "सवने "पुरोडाशं माध्यंदिनसवनीयपुरोडाशं "जुषस्व सेवस्व । हे "अग्ने "विदथेषु यज्ञेषु “धीराः कर्मकुशला अध्वर्य्वादयः "यह्वस्य । यान्ति प्राप्नुवन्ति देवा हवींष्यनेनेति यह्वो महानग्निः । यह्वस्य महतः “तव "भागधेयं भागतया परिकल्पितमिमं पुरोडाशं “न “प्र “मिनन्ति न हिंसन्ति । किंतु तुभ्यं प्रयच्छन्ति । तं जुषस्वेति शेषः ॥ माध्यंदिने । मध्यंदिनस्येदमित्यर्थे उत्सादित्वादञ् । ञित्वादादिवृद्धिः । ञित्त्वादेवाद्युदात्तत्वम् । यह्वस्य । ‘ या प्रापणे ' इत्यस्मात् ' शेवयह्वजिह्व° ' इति निपातनात्करणे वन्प्रत्ययः । हुगागमधातुह्रस्वौ । यान्त्यनेनेति यह्वोऽग्निः । व्यत्ययेनान्तोदात्तः । भागधेयम् । भागशब्दात्स्वार्थे ' भागरूपनामभ्यो धेयप्रत्ययो वक्तव्यः' ( पा. सू. ५. ४. ३६. २ ) इति धेयः । प्रत्ययस्वरः । मिनन्ति । ‘ मिञ् हिंसायाम्' इत्यस्य क्रयादित्वात् । । तस्मिन् “ मीनातेर्निगमे ' इति ह्रस्वत्वम् । ' हिनु मीना ' ( पा. सू. ८. ४.१५) इति णत्वं न भवति सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादिति ॥
अग्ने॑ तृ॒तीये॒ सव॑ने॒ हि कानि॑षः पुरो॒ळाशं॑ सहसः सून॒वाहु॑तम् ।
अथा॑ दे॒वेष्व॑ध्व॒रं वि॑प॒न्यया॒ धा रत्न॑वन्तम॒मृते॑षु॒ जागृ॑विम् ॥५
अग्ने॑ । तृ॒तीये॑ । सव॑ने । हि । कानि॑षः । पु॒रो॒ळाश॑म् । स॒ह॒सः॒ । सू॒नो॒ इति॑ । आऽहु॑तम् ।
अथ॑ । दे॒वेषु॑ । अ॒ध्व॒रम् । वि॒प॒न्यया॑ । धाः । रत्न॑ऽवन्तम् । अ॒मृते॑षु । जागृ॑विम् ॥५
अग्ने । तृतीये । सवने । हि । कानिषः । पुरोळाशम् । सहसः । सूनो इति । आऽहुतम् ।
अथ । देवेषु । अध्वरम् । विपन्यया । धाः । रत्नऽवन्तम् । अमृतेषु । जागृविम् ॥५
“सहसः "सूनो बलस्य पुत्र हे "अग्ने त्वं "तृतीये "सवने "आहुतं हूयमानं “पुरोडाशं “कानिषः कामयसे । "अथ अनन्तरम् "अध्वरम् अविनाशिनं "रत्नवन्तम् । रत्नशब्देन स्वर्गादिलक्षणमुत्तमं फलमभिधीयते । तद्वन्तं फलप्रदं “जागृविं जागरणकारिणम् । प्रातः सोमो जागृविर्भवति स्वप्ननिवारक इति । तमिमं सोमं "विपन्यया स्तुतिलक्षणया वाचा स्तुतस्त्वम् "अमृतेषु मरणधर्मरहितेषु "देवेषु इन्द्रादिषु “धाः धेहि। "हि पूरणः । तृतीये। त्रिशब्दात्पूरणार्थे ' त्रेः संप्रसारणम् । (पा.सू. ५. २. ५५) इति तीयप्रत्ययः । तत्संनियोगेन संप्रसारणम् । हलः' इति दीर्घो न भवति । अणिति( ? अणः इति; पा. सू. ६. ३. १११ ) तत्रानुवर्तनात् प्रत्ययस्वरः । कानिषः । कनी कान्त्यादिषु । लेटि ‘ सिब्बहुलम् ' इति सिप् । तस्यार्धधातुकत्वादिडागमः । कान्तिरभिलाषः । अकारस्य आकारो व्यत्ययेन । हियोगादनिघातः । धातुस्वरः । विपन्यया । ‘पन स्तुतौ ' । भावे क्विप् । विपनं यतीति कप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । धाः । दधातेः धातोः छान्दसे लुङि रूपम् । पादादित्वादनिघातः । जागृविम् । क्विन्प्रत्ययान्तो जागृविशब्दः । नित्स्वरः ।।
अग्ने॑ वृधा॒न आहु॑तिं पुरो॒ळाशं॑ जातवेदः ।
जु॒षस्व॑ ति॒रोअ॑ह्न्यम् ॥६
अग्ने॑ । वृ॒धा॒नः । आऽहु॑तिम् । पु॒रो॒ळाश॑म् । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ।
जु॒षस्व॑ । ति॒रःऽअ॑ह्न्यम् ॥६
अग्ने । वृधानः । आऽहुतिम् । पुरोळाशम् । जातऽवेदः ।
जुषस्व । तिरःऽअह्न्यम् ॥६
"जातवेदः जातप्रज्ञ हे "अग्ने "वृधानः आहुतिभिर्वर्धमानस्त्वं तिरोअह्न्यम् । अह्निभवमह्न्यं दिवसकृत्यम् । तिरोभूतमह्न्यं यस्मिन्काले स तिरोअह्न्यो रात्रिकालः । तस्मिन्काले "आहुतिं पुरोडाशाख्यं हविः "जुषस्व सेवस्व ॥ आहुतिम् । जुहोतेः कर्मणि क्तिन् ।' तादौ च निति कृत्यतौ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ ३१ ॥
| मण्डल ३ | |||
|---|---|---|---|