विष्णुपुराणम्/पञ्चमांशः/अध्यायः २९
द्वारवत्यां स्थिते कृष्णे शक्रस्त्रिभुवनेश्वरः ।
आजगामाथ मैत्रेय मत्तैरावतपृष्ठगः ॥ ५,२९.१ ॥
प्रविश्य द्वारकां सोऽथ समेत्य हरिणा ततः ।
कथयामास दैत्यस्य नरकस्य विचोष्टितम् ॥ ५,२९.२ ॥
त्वयानाथेन देवानां मनष्यत्वेपि तिष्ठता ।
प्रशमं सर्वदुःखानि नीतानि मधुसूदन ॥ ५,२९.३ ॥
तपस्विव्यमनार्थाय सोरिष्टो धेनुकस्तथा ।
प्रवृत्तो यस्तथा केशीते सर्वे निहतास्त्वया ॥ ५,२९.४ ॥
कंसः कुवलयापीडः पूतना बालघातिनी ।
नाशं नीतास्त्वया सर्वे येऽन्ये जगदुपद्रवाः ॥ ५,२९.५ ॥
युष्मद्दोर्दडसंभूतिपरित्राते जगत्त्रये ।
यज्वयज्ञांशसंप्राप्त्या तृप्तिं यान्ति दिवौकसः ॥ ५,२९.६ ॥
सोऽहं सांप्रतमायातो यन्निमित्तं जनार्दन ।
तच्छुत्वा तत्प्रतीकारप्रयत्नं कर्तुमर्हसि ॥ ५,२९.७ ॥
भौमोऽयं नरको नाम प्राग्ज्योतिषपुरेश्वरः ।
करोति सर्वभूतानामुपघातमरिन्दम ॥ ५,२९.८ ॥
देवसिद्दसुरादीनां नृपाणां च नजार्दन ।
हृत्वा तु सोऽसुरः कन्या रुरुधे निजमन्दिरे ॥ ५,२९.९ ॥
छत्रं यत्सलिलस्रावि तज्जहार प्रचेतसः ।
मदंरस्य तथा शृङ्गं हृतवान्मणिपर्वतम् ॥ ५,२९.१० ॥
अमृतस्त्राविणी दिव्ये मन्मातुः कृष्णकुञ्जले ।
जहार सोऽसुरो दित्या वाञ्छत्यैरावतं गजम् ॥ ५,२९.११ ॥
दुर्नीतमेतद्गोविन्दमया तस्य निवेदितम् ।
यदत्र प्रतिकर्तव्यं तत्स्वयं परिमृश्यताम् ॥ ५,२९.१२ ॥
श्रीपराशस उवाच
इतिश्रुत्वा स्मितं कृत्वा भगवान्देवकीसुतः ।
गृहीत्वा वासवं हस्ते समुत्तस्थौ वरासनात् ॥ ५,२९.१३ ॥
संचिन्त्यागतमारुह्य गरुडं गगनेचरम् ।
सत्यभामां समारोप्य ययौ प्राग्ज्योतिषं पुरम् ॥ ५,२९.१४ ॥
आरुह्यौरावतं नागं शक्रोऽपि त्रिदिवं ययौ ।
ततौ जगाम कृष्णश्च पश्यतां द्वारकौकसाम् ॥ ५,२९.१५ ॥
प्राग्ज्योतिषपुरस्यापि समन्ताच्छतयोजनम् ।
आचिता मौरवैः पाशैः क्षुरान्तैर्भूर्द्विजोत्तम ॥ ५,२९.१६ ॥
ताञ्चिच्छेद हरिः पाशान्क्षिप्त्वा चक्रं सुदर्शनम् ।
ततो मुरःसमुत्तस्थौ तं जघान च केशवः ॥ ५,२९.१७ ॥
मुरस्य तनयान्सप्त सहस्रांस्तांस्ततो हरिः ।
चक्रधाराग्निनिर्दग्धांश्चकार शलभानिव ॥ ५,२९.१८ ॥
हत्वासुरं हयग्रीवं तथा पञ्चजनं द्विज ।
प्राग्ज्योतिषपुरं धीमांस्त्वारावान्समुपाद्रवत् ॥ ५,२९.१९ ॥
नरकेणास्य तत्राभून्महासैन्येन संयुगम् ।
कृष्णस्य यत्र गोविन्दो यत्र गोविन्दो जघ्ने दैत्यान्सहस्रशः ॥ ५,२९.२० ॥
शस्त्रास्त्रवर्षं मुञ्चन्तं तं भौमं नरकं बली ।
क्षिप्त्वा चक्रं द्विधा चक्रे चक्री दैतेयचक्रहा ॥ ५,२९.२१ ॥
हते तु नरके भूमिर्गृहीत्वादितिकुण्डले ।
उपतस्थे जगन्नाथं वाक्यं चेदमथाब्रवीत् ॥ ५,२९.२२ ॥
पृथ्व्युवाच
यदाहमुद्धृता नाथ त्वया सूकरमूर्तिना ।
त्वत्स्पर्शसंभवः पुत्रस्तदायं मय्यजायत ॥ ५,२९.२३ ॥
सोऽयं त्वयैव दत्तो मे त्वयैब विनिपातितः ।
गृहाम कुण्डले चेमे पालयास्य च संततिम् ॥ ५,२९.२४ ॥
भारावतरणार्थाय ममैव भगवानिमम् ।
अंशेन लोकमायातः प्रसादसुमुखः प्रभो ॥ ५,२९.२५ ॥
त्वं कर्ता च विकर्ता च संहर्ता प्रभवोऽप्ययः ।
जगतान्त्वं जगद्रूपःस्तूयतेऽच्युत किं तव ॥ ५,२९.२६ ॥
व्याप्तिव्याप्यं क्रियाकर्ता कार्यं च भगवान्यथा ।
सर्वभूतात्मभूतस्य स्तूयते तव किं तथा ॥ ५,२९.२७ ॥
परमात्मा च भूतात्मा त्वमात्मा चाप्ययो भवान् ।
यथातथा स्तुतिर्नाथ किमर्थं ते प्रवर्तते ॥ ५,२९.२८ ॥
प्रसीद सर्वभूतात्मन्नरकेण तु यत्कृतम् ।
तत्क्षम्यतामदोषाय त्वत्सुतस्त्वन्निपातितः ॥ ५,२९.२९ ॥
श्रीपराशर उवाच
तथेति चोक्त्वा धरणीं भगवान् भूतभावनः ।
रत्नानि नरकावासाज्जग्राह मुनिसत्तम ॥ ५,२९.३० ॥
कन्यापुरे स कन्यानां षोडःशातुलविक्रमः ।
शताधिकानि ददृशे सहस्राणि महामुने ॥ ५,२९.३१ ॥
चतुर्दंष्ट्रान्गजांश्चाग्र्यान् षट्सहस्रांश्च दृष्टवान् ।
कांभोजानां तथाश्वानां नियुतान्येकविंशतिम् ॥ ५,२९.३२ ॥
ताः कन्यास्तांस्तथा नागांस्तानश्वान् द्वारकां पुरीम् ।
प्रापयामास गोविन्दः सद्यो नरककिङ्करैः ॥ ५,२९.३३ ॥
ददृशे वारुणं च्छत्रं तथैव मणिपर्वतम् ।
आरोपयामास हरिर्गरुडेपतगेश्वरे ॥ ५,२९.३४ ॥
आरुह्य च स्वयं कृष्णः सत्यभामासहायवान् ।
अदित्याः कुण्डले दानुं जगाम त्रिदशालयम् ॥ ५,२९.३५ ॥
इति श्रीविष्णुमहापुराणे पञ्चमांश एकोनत्रिंशोध्यायः (२९)
द्रारवत्यां ततः शौरिं शक्रस्त्रिभुवनश्वरः ।
आजगामाथ मैत्रेय!मत्तैरावतपृष्ठगः ।। ५-२९-१ ।।
प्रिवश्य द्रारकां सोऽथ समेत्य हरिणा ततः ।
कथयामास दैत्यस्य नरकस्य विचेष्टितम् ।। ५-२९-२ ।।
त्वया नाथेन देवानां मनुष्यत्वेऽपि तिष्ठता ।
प्रशमं सर्व्वदुःखानि नीतानि मधुसूदन ।। ५-२९-३ ।।
तपस्वि-जननाशाय सोऽरिष्टो धेनुकस्तथा ।
चाणूरो मुष्टिकः केशी ते सर्व्वे निहतास्त्वया ।। ५-२९-४ ।।
कंसः कुवलयापीड़ः पूतना बालघातिनी ।
नाशं नीतास्त्वया सर्व्वे येऽन्ये जगदुपद्रवाः ।। ५-२९-५ ।।
युष्मद्दोर्दण्ड-सदूबुद्धि परित्राते जगत्त्रये ।
यज्वियज्ञांशसम्प्राप्त्या तृप्तिं यान्ति दिवौवसः ।। ५-२९-६ ।।
सोऽहं साम्प्रतमायातो यन्निमित्तं जनार्द्दन!
तच्छु त्वा तत्प्रतीकारप्रयत्नं कर्त्तुमर्हसि ।। ५-२९-७ ।।
भोमोऽयं नरको नाम्रा प्रागूज्योतिषपुरेश्वरः ।
करोति सर्व्वभूतानामुपघातमरिन्दम ।। ५-२९-८ ।।
देवसिद्धासुरादीनां नृपाणाञ्च जनार्द्दन!
ह्टत्वा हि सोऽसुरः कन्या रुरोध निजमन्दिरे ।। ५-२९-९ ।।
छत्रं यत् सलिलस्त्रावि तज्जहार प्रचेतसः ।
मन्दरस्य तथा श्वृङ्ग ह्टतवान् मणिपर्व्वतम् ।। ५-२९-१० ।।
अमृतस्त्राविणी दिव्ये मन्मातुः कृष्ण!कुणडले ।
जहार सोऽसुरोऽदित्या वाञ्छत्यैरावतं गजम् ।। ५-२९-११ ।।
दुर्णीतमेतदू गोविन्द!मया तस्य तवोदितम् ।
यदत्र प्रतिपव्यं तत् खयं प्रविमृष्यताम् ।। ५-२९-१२ ।।
इति श्वुत्वा स्मितं कृत्वा भगवान् देवकीसुतः ।
गृहीत्वा वासवं हस्ते समुत्तस्थौ वरासनात् ।। ५-२९-१३ ।।
सञ्चिन्तितमुपारुह्य गरुड़ गगनेचरम् ।
सत्यभामां समारोप्य ययौ प्राग्ज्योतिषं पुरम् ।। ५-२९-१४ ।।
चिन्तयामास च विभुर्मनसा पन्नगाशनम् ।
ततो जगाम मैत्रेय!पश्यतां द्वारकौकसाम् ।। ५-२९-१५ ।।
प्राग्ज्योतिषपुरस्यासीत् समन्ताच्छतयोजनम् ।
आचिता मौरवैः पाशैः क्षुरान्तैर्भूर्द्विजोत्तम ।। ५-२९-१६ ।
तांश्विच्छेद हरिः पाशान् क्षिप्त्वा चक्रं सुदर्शनम् ।
ततो मुरुः समुत्तस्थौ तं जघान च केशवः ।। ५-२९-१७ ।।
मुरोश्व तनयान् सप्त सहस्रांस्तांस्ततो हरिः ।
चक्रधाराग्निनिर्दग्धांश्चकार शलभानिव ।। ५-२९-१८ ।।
हत्वा मुरुं हयग्रीवं तथा पञ्चजनं द्विज!
प्राग्ज्योतिषपुरं धीमांस्त्वरावान् समुपागतः ।। ५-२९-१९ ।।
नरकेणास्य तत्राभून्महासैन्येन संयुगः ।
कृष्णस्य यत्र गोविन्दो जघ्ने दैत्यान् सहस्त्रशः ।। ५-२९-२० ।।
शस्त्रास्त्रवर्ष मुञ्चन्तं भौमं तं नरकं बली ।
क्षिप्त्वा चक्र द्रिधा चक्र चक्रीदैतेयचक्रहा ।। ५-२९-२१ ।।
हते तु नरके भूमिर्गृहीत्वादितिकुणडले ।
उपतस्थे जगन्नाथं वाक्यं चेदमथाब्रवीत् ।। ५-२९-२२ ।।
यदाहमुद्धृता नाथ !त्वया शूकरमूर्त्तिना ।
त्वत्स्पर्शसम्भवः पुत्रस्तदायं मय्यजायत ।। ५-२९-२३ ।।
सोऽयं त्वयैव दत्तो मे त्वयैव विनिपातितः ।
गृहाण कुण्डले चेमे पालयास्य च सन्ततिम् ।। ५-२९-२४ ।।
भारावतारणार्थाय ममैव भगवानिमम् ।
अंशेन लोकमायातः प्रसादसुमुखः प्रभो ।। ५-२९-२५ ।।
त्वं कर्त्ता त्वं विकर्त्ता च संहर्त्ता प्रभवोऽप्ययः ।
जगतो त्वं जगद्रूपः स्तूयतेऽच्युत!किं तव ।। ५-२९-२६ ।।
व्यापी व्याप्यः क्रिया कर्त्ता कार्य्यञ्च भगवान् यथा ।
सर्व्वभूतात्मभूतस्य स्तूयते तव किं तदा ।। ५-२९-२७ ।।
परमात्मा च भूतात्मा महात्मा चाव्ययो भवानु ।
यदा तदा स्तुतिर्नाथ!किमर्थं ते प्रवर्त्तते ।। ५-२९-२८ ।।
प्रसीद सर्व्वभूतात्मन् !नरकेणा हि यत् कृतम् ।
तत् क्षम्यतामदोषाय त्वत्सुतः त्वन्निपातितः ।। ५-२९-२९ ।।
तथेति चोक्र्वा धरणीं भगवान् भूतभावनः ।
रत्रानि नरकावासाज्जग्राह मुनिसत्तम ।। ५-२९-३० ।।
कन्यापुरे स कन्यानां षोड़शातुलविक्रमः ।
शताधिकानि ददृशे सहस्त्राणि महामते ।। ५-२९-३१ ।।
चतुर्दन्तान् गजाश्वोग्रयान् षटूसहस्त्रान् स दृष्टवान् ।
काम्बोजानां तथाश्वानां नियुतान्येकविंशतिम् ।। ५-२९-३२ ।।
कन्यास्ताश्व तता नागांस्तानश्वान् द्रारकां पुरीम् ।
प्रषयामास गोनविन्दः सद्यो नरककिङ्करेः ।। ५-२९-३३ ।।
ददृशे वारुणं छत्रं तथैव मणिपर्व्वतम् ।
आरोपयामास हरिर्गरुड़ पन्नगाशने ।। ५-२९-३४ ।।
आरुह्य च स्वयं कृष्णाः सत्यभामा-सहायवान ।
अदित्याः कुण्डले दातु जगाम त्रिदिवालयम् ।। ५-२९-३५ ।।