विष्णुपुराणम्/पञ्चमांशः/अध्यायः १०
तयोविंहरतोस्तत्र राम-केशवयोर्व्रजे ।
प्रावृट् व्यतीता विकसत्-सरोजा चाभवच्छरत् ।। ५-१०-१ ।।
अवापुस्तापमत्यर्थं शफर्य्यः पल्वलोदके ।
पुत्रक्षेत्रादिसक्तेन ममत्वेन यथा गृही ।। ५-१०-२ ।।
मयूरा मौनिस्तस्थुः परित्यक्तमदा वने ।
असारतां परिज्ञाय संसारस्येव योगिनः ।। ५-१०-३ ।।
उत्सृज्य जलसर्वस्वं निर्म्मलाः सितमूर्त्तयः ।
तत्यजुश्वाम्बरं मेघा गृहं विज्ञानिनो यथा ।। ५-१०-४ ।।
शरत्सूर्य्यांशुतप्तानि ययुः शोष संरासि च ।
बह्वालम्बि-ममत्वेन हृदयानीव देहिनाम् ।। ५-१०-५ ।।
कुमुदैः शरदम्भांसि योग्यतालक्षणं ययुः।
अवबोधैर्मनांसीव सम्बन्धममलात्मनाम् ।। ५-१०-६ ।।
तारका विमले व्योम्नि रराजाखण्डमण्डलः ।
चन्द्रश्चरमदेहात्मा योगी साधुकुले यथा ।। ५-१०-७ ।।
शनकैः शनकैस्तीरं तत्यजुश्व जलाशयाः ।
ममत्वं क्षेत्रपुत्रादिरूढ़मुच्चैर्यथा बुधाः ।। ५-१०-८ ।।
पूर्व्वं त्यक्तैः सरोऽम्भोभिर्हंसा योगं पुनर्ययुः ।
क्लेशैः कुयोगिनोऽशेषैरन्तरायहता इव ।। ५-१०-९ ।।
निभृतोऽभवदत्यर्थं समुद्रः स्तिमितोदकः ।
क्रमावाप्तमहायोगो निश्वलात्मा यथा यतिः ।। ५-१०-१० ।।
सर्व्वत्रातिप्रसन्नानि सलिलानि तदाभवन् ।
ज्ञाते सर्व्वगते विष्णौ मनांसीव सुमेधसाम् ।। ५-१०-११ ।।
बभूव निर्म्मलं व्योम शरदा ध्वस्ततोयदम् ।
योगाग्निदग्धक्लेशौघं योगिनामिव मानसम् ।। ५-१०-१२ ।।
सूर्य्यांशुजनितं तापं निन्यं तारापतिः शमम् ।
अहङ्कारोद्भवं दुःखं विवेकः सुमहानिव ।। ५-१०-१३ ।।
नभसोऽभ्रान् भुवः पङ्कान् कालुष्यं चाम्भसः शरत् ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः प्रत्याहार इवाहरत् ।। ५-१०-१४ ।।
प्राणायाम इवाम्भोभिः सरसां कृतपूरकैः ।
अभ्यस्यतेऽनुदिवसं रेचकाकुम्भकादिभिः ।। ५-१०-१५ ।।
विमलाम्बरनक्षत्रे काले चाभ्यागते व्रजे।
ददर्शेन्द्रमहारम्भायौद्यतांस्तान् व्रजौकसः ।। ५-१०-१६ ।।
कृष्णस्तानुत्सुकान् दृष्ट्वा गोपानुत्सवलालसान् ।
कौतूहलादिदं वाक्यं प्राह वृद्धान् महामतिः ।। ५-१०-१७ ।।
कोऽयं शक्रमहो नाम येन वो हर्ष आगतः ।
प्राह तं नन्दगोपश्व पृच्छन्तमतिसादरम् ।। ५-१०-१८ ।।
मेघानां पयसां चेशो देवराजः शतक्रतुः ।
तेन सञ्चोदिता मेघा वर्षन्त्यम्बुमयं रसम् ।। ५-१०-१९ ।।
तद्वृष्टिजनितं शस्यं वयमन्ये च देहिनः ।
वर्त्तयामोपयुञ्जानास्तर्पयामश्व देवताः ।। ५-१०-२० ।।
क्षीरवत्य इमा गावो वत्सवत्यश्व निर्वृताः ।
तेन संवर्द्धितैः शस्यैः पुष्टास्तुष्टा भवन्ति वै ।। ५-१०-२१ ।।
नासस्या नातृणा भूमिर्न बुभुक्षार्द्दितो जनः ।
दृश्यते यत्र दृश्यन्ते वृष्टिमन्तो बलाहकाः ।। ५-१०-२२ ।।
भौममेतत् पयो दुग्धं गोभिः सूर्य्यस्य वारिदः ।
पर्ज्जन्यः सर्व्वलोकस्य भवाय भुवि वर्षति ।। ५-१०-२३ ।।
तस्मात् प्रावृषि राजानः सर्व्वे शक्र मुदा युताः ।
मखैः सुरेशमर्च्चन्ति वयमन्ये च मानवाः ।। ५-१०-२४ ।।
नन्दगोपस्य वचनं श्रुत्वेत्थं शक्रपूजने ।
कोपाय त्रिदशेन्द्रस्य प्राह दामोदरस्तदा ।। ५-१०-२५ ।।
न वयं कृषिकर्त्तारो वाणिज्यजीवनो न च ।
गावोऽस्मद्दैवतं तात! वयं वनचरा यतः ।। ५-१०-२६ ।।
आन्वीक्षिकी त्रयी वार्त्ता दण्डनीतिस्तथापरा ।
विद्याचतुष्टयं त्वेतत् वार्त्तामत्र शृणुष्व मे ।। ५-१०-२७ ।।
कृषिर्वणिज्या तद्वच्च तृतीयं पशुपालनम् ।
विद्या ह्येका महाभाग! वार्त्ता वृत्तित्रयाश्रया ।। ५-१०-२८ ।।
कर्षकाणां कृषिर्वृत्तिः पणयं विपणिजीविनाम् ।
अस्माकं गाः परा वृत्तिर्वार्त्ताभेदैरियं त्रिभिः ।। ५-१०-२९ ।।
विद्यया यो यया युक्तस्तस्य स दैवतं महत् ।
सैव पूज्यार्च्चनीया च सैव तस्योपकारिका ।। ५-१०-३० ।।
यो यस्य फलमश्नन् वै पूजयत्यपरं नरः ।
इह च प्रेत्य चैवासौ न तदाप्नोति शोभनम् ।। ५-१०-३१ ।।
कृष्यान्ता प्रथिता सीमा सीमान्तञ्च पुनर्वनम् ।
वनान्ता गिरयः सर्व्वे ते चास्माकं परा गतिः ।। ५-१०-३२ ।।
न द्वारबन्धावरणा न गृहक्षेत्रिणस्तथा ।
सुखिनस्त्वखिले लोके यथा वै चक्रचारिणः ।। ५-१०-३३ ।।
श्रूयन्ते गिरयश्चैव वनोऽस्मिन् कामरूपिणः ।
तत्तद्रूपं समास्थाय रमन्ते स्वेषु सानुषु ।। ५-१०-३४ ।।
यदा चैते प्रबाध्यन्ते तेषां ये काननौकसः ।
तदा सिंहादिरूपैस्तान् घातयन्ति महीधराः ।। ५-१०-३५ ।।
गिरियज्ञस्त्वयं तस्माद् गोयज्ञश्च प्रवर्त्त्यताम् ।
किमस्माकं महेन्द्रेण गावः शैलाश्व देवताः ।। ५-१०-३६ ।।
मन्त्रयज्ञपरा विप्राः सीतायज्ञाश्व कर्षकाः ।
गिरि-गोयज्ञशीलाश्व वयमद्रिवनाश्रयाः ।। ५-१०-३७ ।।
तस्माद् गोवर्द्धनः शैलो भवद्भिर्विविधार्हणैः ।
अर्च्च्यतां पूज्यतां मेध्यान् पशून् हत्वा विधानतः ।। ५-१०-३८ ।।
सर्व्वघोषस्य सन्दोहो गृह्यतां मा विचार्य्यताम् ।
भोज्यन्तां तेन वै विप्रास्तथा ये चाभिवाञ्छकाः ।। ५-१०-३९ ।।
तत्रार्चिते कृते होमे भोजितेषु द्विजातिषु ।
शरत्पुष्पकृतापीड़ाः परिगच्छन्तु गोगणाः ।। ५-१०-४० ।।
एतन्मम मतं गोपाः सम्प्रीत्या क्रियते यदि ।
ततः कृता भवेत् प्रीतिर्गवामद्रेस्तथा मम ।। ५-१०-४१ ।।
इति तस्य वचः श्रुत्वा नन्दाद्यास्ते व्रजौकसः ।
प्रीत्युत्फुल्लमुखा विप्र! साधु साध्वित्यथाब्रुवन् ।। ५-१०-४२ ।।
शोभनं ते मतं वत्स! यदेतद्भवतोदितम् ।
तत् करिष्यामहे सर्व्वं गिरियज्ञः प्रवर्त्त्यताम् ।। ५-१०-४३ ।।
तथा च कृतवन्तस्ते गिरियज्ञं व्रजौकसः ।
दधि-पायस-मांसाद्यैर्ददुः शैलबलिं ततः ।। ५-१०-४४ ।।
द्विजांश्च भोजयामासुः शतशोऽथ सहस्रशः ।
अन्यानप्यागतानित्थं कृष्णेनोक्तं यथा पुरा ।। ५-१०-४५ ।।
गावः शैलं ततश्चक्रुरर्चितास्ताः प्रदक्षिणम् ।
ऋषभाश्चापि नर्द्दन्तः सतोया जलदा इव ।। ५-१०-४६ ।।
गिरिमूर्द्धनि कृष्णोऽपि शैलोऽहमिति मूर्त्तिमान् ।
बुभुजेऽन्नं बहु तदा गोपवर्य्याहृतं द्विज ।। ५-१०-४७ ।।
अन्येन कृष्णो रूपेण गोपैः सह गिरेः शिरः ।
अधिरुह्यार्च्चयामास द्रितीयामात्मनस्तनुम् ।। ५-१०-४८ ।।
अन्तर्द्धानं गते तस्मिन् गोपा लब्ध्वा ततो वरान् ।
कृत्वा गिरिमखं गोष्ठं निजमभ्याययुः पुनः ।। ५-१०-४९ ।।