ऋग्वेदः सूक्तं ३.५९

_{अवाङ्कपाठ्यांशः}

ऋग्वेदः - मण्डल ३
सूक्तं ३.५९
गाथिनो विश्वामित्रः

दे. मित्रः। त्रिष्टुप्, ६-९ गायत्री।

मित्रो जनान्यातयति ब्रुवाणो मित्रो दाधार पृथिवीमुत द्याम् ।
मित्रः कृष्टीरनिमिषाभि चष्टे मित्राय हव्यं घृतवज्जुहोत ॥१॥
प्र स मित्र मर्तो अस्तु प्रयस्वान्यस्त आदित्य शिक्षति व्रतेन ।
न हन्यते न जीयते त्वोतो नैनमंहो अश्नोत्यन्तितो न दूरात् ॥२॥
अनमीवास इळया मदन्तो मितज्ञवो वरिमन्ना पृथिव्याः ।
आदित्यस्य व्रतमुपक्षियन्तो वयं मित्रस्य सुमतौ स्याम ॥३॥
अयं मित्रो नमस्यः सुशेवो राजा सुक्षत्रो अजनिष्ट वेधाः ।
तस्य वयं सुमतौ यज्ञियस्यापि भद्रे सौमनसे स्याम ॥४॥
महाँ आदित्यो नमसोपसद्यो यातयज्जनो गृणते सुशेवः ।
तस्मा एतत्पन्यतमाय जुष्टमग्नौ मित्राय हविरा जुहोत ॥५॥
मित्रस्य चर्षणीधृतोऽवो देवस्य सानसि ।
द्युम्नं चित्रश्रवस्तमम् ॥६॥
अभि यो महिना दिवं मित्रो बभूव सप्रथाः ।
अभि श्रवोभिः पृथिवीम् ॥७॥
मित्राय पञ्च येमिरे जना अभिष्टिशवसे ।
स देवान्विश्वान्बिभर्ति ॥८॥
मित्रो देवेष्वायुषु जनाय वृक्तबर्हिषे ।
इष इष्टव्रता अकः ॥९॥

सायणभाष्यम्

‘ मित्रो जनान् ' इति नवर्चं षष्ठं सूक्तं वैश्वामित्रं त्रैष्टुभं मैत्रम् । ‘ मित्रो मैत्रं चतुर्गायत्र्यन्तम् ' इत्यनुक्रमणिका । आदितः पञ्च त्रिष्टुभः शिष्टाश्चतस्रो गायत्र्यः । मित्रो देवता । अग्निहोत्रार्थे पयसि वर्षबिन्दुपतने मित्रो जनान् ' इत्यनया समिधमादध्यात् । सूत्रितं च - ‘ मित्रो जनान्यातयति ब्रुवाण इति समिदाधानम् ' ( आश्व. श्रौ. ३. ११ ) इति ॥

मि॒त्रो जना॑न्यातयति ब्रुवा॒णो मि॒त्रो दा॑धार पृथि॒वीमु॒त द्याम् ।

मि॒त्रः कृ॒ष्टीरनि॑मिषा॒भि च॑ष्टे मि॒त्राय॑ ह॒व्यं घृ॒तव॑ज्जुहोत ॥१

मि॒त्रः । जना॑न् । या॒त॒य॒ति॒ । ब्रु॒वा॒णः । मि॒त्रः । दा॒धा॒र॒ । पृ॒थि॒वीम् । उ॒त । द्याम् ।

मि॒त्रः । कृ॒ष्टीः । अनि॑ऽमिषा । अ॒भि । च॒ष्टे॒ । मि॒त्राय॑ । ह॒व्यम् । घृ॒तऽव॑त् । जु॒हो॒त॒ ॥१

मित्रः । जनान् । यातयति । ब्रुवाणः । मित्रः । दाधार । पृथिवीम् । उत । द्याम् ।

मित्रः । कृष्टीः । अनिऽमिषा । अभि । चष्टे । मित्राय । हव्यम् । घृतऽवत् । जुहोत ॥१

“ब्रुवाणः स्तूयमानः शब्दं कुर्वाणो वा “मित्रः । प्रकर्षेण सर्वैर्मीयते ज्ञायते तथा सर्वान् वृष्टिप्रदानेन त्रायत इति वा मित्रः सूर्यः । “जनान् कर्षकादिजनान् “यातयति । कृष्यादिकर्मसु प्रयत्नं कारयति । तथा “मित्रः एव “पृथिवीमुत अपि च “द्याम् एतावुभौ लोकौ वृष्टिद्वारा अन्नं यागांश्च जनयन् “दाधार धारयति । तथा सति “मित्रः “अनिमिषा अनिमिषेणानुग्रहदृष्ट्या "कृष्टीः कर्मवतो मनुष्यान् “अभि “चष्टे सर्वतः पश्यति । एतत्सर्वं ज्ञात्वा हे ऋत्विजः “घृतवत् उपस्तरणाभिघारणयुक्तं "हव्यं हवनयोग्यं पुरोडाशादिकं तस्मै “मित्राय देवाय “जुहोत जुहुत प्रयच्छतेत्यर्थः । उक्तार्थं यास्को ब्रवीति -- ‘ मित्रो जनान्यातयति ब्रुवाणः शब्दं कुर्वन् । मित्र एव धारयति पृथिवीं च दिवं च । मित्रः कृष्टीरनिमिषन्नभिविपश्यतीति । कृष्टय इति मनुष्यनाम कर्मवन्तो भवन्ति विकृष्टदेहा वा । मित्राय हव्यं घृतवज्जुहोतेति व्याख्यातम् । जुहोतिर्दानकर्मा ' ( निरु. १०. २२ ) इति ॥ यातयति । ‘ यती प्रयत्ने' इत्यस्य ण्यन्तस्य लटि रूपम् । दाधार । ‘तुजादीनाम्' इत्यभ्यासस्य दीर्घः । जुहोत । जुहोतेर्लोटि प्रत्ययस्य तबादेशः । गुणः । निघातः ॥

देवसुवां हविःषु मित्रस्य सत्यस्य ‘प्र स मित्र' इति याज्या । एषैव प्रातर्होमस्य कालात्ययनिमित्ते मैत्रे चरौ याज्या । सूत्रितं च--- ‘प्र स मित्र मर्तो अस्तु प्रयस्वांस्त्वां नष्टवान्महिमाय पृच्छते' ( आश्व. श्रौ. ४. ११ ) इति । तत इष्टिर्मित्रः सूर्योऽभि यो महिना दिवं प्र स मित्र मर्तो अस्तु प्रयस्वानिति संस्थितायाम् ' ( आश्व. श्रौ. ३. १२ ) इति च ॥

प्र स मि॑त्र॒ मर्तो॑ अस्तु॒ प्रय॑स्वा॒न्यस्त॑ आदित्य॒ शिक्ष॑ति व्र॒तेन॑ ।

न ह॑न्यते॒ न जी॑यते॒ त्वोतो॒ नैन॒मंहो॑ अश्नो॒त्यन्ति॑तो॒ न दू॒रात् ॥२

प्र । सः । मि॒त्र॒ । मर्तः॑ । अ॒स्तु॒ । प्रय॑स्वान् । यः । ते॒ । आ॒दि॒त्य॒ । शिक्ष॑ति । व्र॒तेन॑ ।

न । ह॒न्य॒ते॒ । न । जी॒य॒ते॒ । त्वाऽऊ॑तः । न । ए॒न॒म् । अंहः॑ । अ॒श्नो॒ति॒ । अन्ति॑तः । न । दू॒रात् ॥२

प्र । सः । मित्र । मर्तः । अस्तु । प्रयस्वान् । यः । ते । आदित्य । शिक्षति । व्रतेन ।

न । हन्यते । न । जीयते । त्वाऽऊतः । न । एनम् । अंहः । अश्नोति । अन्तितः । न । दूरात् ॥२

हे “आदित्य “व्रतेन यज्ञेन युक्तः “यः मनुष्यः "ते तुभ्यं “शिक्षति हविर्लक्षणमन्नं ददाति हे “मित्र “सः “मर्तः मनुष्यः “प्रयस्वान् अन्नवान् “प्र “अस्तु प्रभवतु । “त्वोतः त्वया रक्षितः सः मनुष्यः केनापि “न “हन्यते न बाध्यते । “न “जीयते नाभिभूयते च । “एनं तुभ्यं हविर्दत्तवन्तं पुरुषम् “अंहः पापम् "अन्तितः समीपात् "न “अश्नोति न प्राप्नोति । “दूरात् अपि “न प्राप्नोति ।। शिक्षतिर्दानकर्मा । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । जीयते । जयतेः कर्मणि यकि ‘ अकृत्सार्वधातुकयोः' इति दीर्घः । त्वोतः । तृतीया कर्मणि ' इति पूर्वपदस्वरः । अश्नोति । अशू व्याप्तौ । स्वादिः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥

देवसुवां हविःषु मित्रस्य सत्यस्यानुवाक्या । ' अनमीवास इळया मदन्तः प्र स मित्र मर्तो अस्तु प्रयस्वान्' ( आश्व. श्रौ. ४. ११ ) इति सूत्रितम् ॥

अ॒न॒मी॒वास॒ इळ॑या॒ मद॑न्तो मि॒तज्ञ॑वो॒ वरि॑म॒न्ना पृ॑थि॒व्याः ।

आ॒दि॒त्यस्य॑ व्र॒तमु॑पक्षि॒यन्तो॑ व॒यं मि॒त्रस्य॑ सुम॒तौ स्या॑म ॥३

अ॒न॒मी॒वासः॑ । इळ॑या । मद॑न्तः । मि॒तऽज्ञ॑वः । वरि॑मन् । आ । पृ॒थि॒व्याः ।

आ॒दि॒त्यस्य॑ । व्र॒तम् । उ॒प॒ऽक्षि॒यन्तः॑ । व॒यम् । मि॒त्रस्य॑ । सु॒ऽम॒तौ । स्या॒म॒ ॥३

अनमीवासः । इळया । मदन्तः । मितऽज्ञवः । वरिमन् । आ । पृथिव्याः ।

आदित्यस्य । व्रतम् । उपऽक्षियन्तः । वयम् । मित्रस्य । सुऽमतौ । स्याम ॥३

हे मित्र “अनमीवासः रोगवर्जिताः “इळया अन्नेन “मदन्तः माद्यन्तः “पृथिव्याः “वरिमन् विस्तीर्णे प्रदेशे “मितज्ञवः मितजानुकाः “आ यथाकामं सर्वत्र गच्छन्तः “आदित्यस्य संबन्धि “व्रतं कर्म “उपक्षियन्तः तस्य कर्मणः समीपे निवसन्तः । तदीयं कर्म कुर्वाणा इत्यर्थः । तादृशाः “वयं “मित्रस्य आदित्यस्य “सुमतौ शोभनायामनुग्रहबुद्ध्यां “स्याम वर्तेमहि ॥ मदन्तः । मदी हर्षे ' इत्यस्य शतरि व्यत्ययेन शप् । मितज्ञवः । जानुशब्दस्य ज्ञुश्छान्दसः । वरिमन् । उरुशब्दात् पृथ्वादित्वादिमनिच् । ' प्रियस्थिर' इत्यादिना वरादेशः । ‘ सुपां सुलुक्° ' इति सप्तम्या लुक् । व्यत्ययेनाद्युदात्तः ॥

अ॒यं मि॒त्रो न॑म॒स्य॑ः सु॒शेवो॒ राजा॑ सुक्ष॒त्रो अ॑जनिष्ट वे॒धाः ।

तस्य॑ व॒यं सु॑म॒तौ य॒ज्ञिय॒स्यापि॑ भ॒द्रे सौ॑मन॒से स्या॑म ॥४

अ॒यम् । मि॒त्रः । न॒म॒स्यः॑ । सु॒ऽशेवः॑ । राजा॑ । सु॒ऽक्ष॒त्रः । अ॒ज॒नि॒ष्ट॒ । वे॒धाः ।

तस्य॑ । व॒यम् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ज्ञिय॑स्य । अपि॑ । भ॒द्रे । सौ॒म॒न॒से । स्या॒म॒ ॥४

अयम् । मित्रः । नमस्यः । सुऽशेवः । राजा । सुऽक्षत्रः । अजनिष्ट । वेधाः ।

तस्य । वयम् । सुऽमतौ । यज्ञियस्य । अपि । भद्रे । सौमनसे । स्याम ॥४

“अयं पूर्वमन्त्रे प्रतिपादितः “मित्रः सूर्यः “नमस्यः सर्वैर्नमस्करणीयः “सुशेवः शोभनसुखः ।। सुखेन सेव्य इत्यर्थः। “राजा सर्वस्य जगतः प्रकाशप्रदानेन स्वामी “सुक्षत्रः । क्षत्रशब्देन बलमुच्यते । शोभनबलोपेतः “वेधाः सर्वस्य जगतो विधाता । एवंगुणोपेतः सूर्यः “अजनिष्ट प्रादुरभूत् । “तस्य एवंविधगुणोपेतस्य “यज्ञियस्य यज्ञार्हस्य सूर्यस्य “सुमतौ शोभनायां बुद्धौ “भद्रे कल्याणकारिणि “सौमनसे सौमनस्ये "अपि यजमानाः “वयं “स्याम भवेम ॥ नमस्यः । नमसि साधुः । तत्र साधुः इति यत् । तित्स्वरितः । अजनिष्ट । ‘ जनी प्रादुर्भावे' इत्यस्य लुङि सिचि रूपम् । सौमनसे । सुमनस इदमित्यर्थे ' तस्येदम्' इत्यण् । प्रत्ययस्वरः ॥

म॒हाँ आ॑दि॒त्यो नम॑सोप॒सद्यो॑ यात॒यज्ज॑नो गृण॒ते सु॒शेव॑ः ।

तस्मा॑ ए॒तत्पन्य॑तमाय॒ जुष्ट॑म॒ग्नौ मि॒त्राय॑ ह॒विरा जु॑होत ॥५

म॒हान् । आ॒दि॒त्यः । नम॑सा । उ॒प॒ऽसद्यः॑ । या॒त॒यत्ऽज॑नः । गृ॒ण॒ते । सु॒ऽशेवः॑ ।

तस्मै॑ । ए॒तत् । पन्य॑ऽतमाय । जुष्ट॑म् । अ॒ग्नौ । मि॒त्राय॑ । ह॒विः । आ । जु॒हो॒त॒ ॥५

महान् । आदित्यः । नमसा । उपऽसद्यः । यातयत्ऽजनः । गृणते । सुऽशेवः ।

तस्मै । एतत् । पन्यऽतमाय । जुष्टम् । अग्नौ । मित्राय । हविः । आ । जुहोत ॥५

योऽयम् “आदित्यः “महान् अत एव “नमसा नमस्कारेण “उपसद्य सर्वैरुपसदनीयः “यातयज्जनः । प्रातःप्रातः स्वस्वकर्मणि प्रवर्तनीया जना येनेति स तथोक्तः । “गृणते स्तोत्रं कुर्वते जनाय “सुशेवः च भवति “तस्मै “पन्यतमाय स्तुत्यतमाय “मित्राय आदित्याय “जुष्टं प्रीतिविषयम् “एतत् "हविः “अग्नौ “आ “जुहोत जुहुत ॥ यातयज्जनः । ‘ यती प्रयत्ने' इत्यस्य ण्यन्तस्य शतरि रूपम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । गृणते । ‘गॄ शब्दे'। ‘ शतुरनुमः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पन्यतमाय । पनतेरघ्न्यादित्वात् यत् । यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । जुष्टम् । ‘ नित्यं मन्त्रे 'इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ ५ ॥

अभिप्लवषडहे दशरात्रे च सप्तदशैकविंशादिस्तोमे सति होत्रादिकशस्त्रेष्वावापस्थाने पञ्चसप्तादि संख्याका ऋच आवपनीयाः । तत्र मैत्रावरुणशस्त्रे ‘ मित्रस्य चर्षणीधृतः' इत्याद्याश्चतस्र अवापार्थाः। सूत्रितं च--- मित्रस्य चर्षणीधृत इति चतस्रो मैत्र्यः ' ( आश्व. श्रौ. ७.५ ) इति ।

मि॒त्रस्य॑ चर्षणी॒धृतोऽवो॑ दे॒वस्य॑ सान॒सि ।

द्यु॒म्नं चि॒त्रश्र॑वस्तमम् ॥६

मि॒त्रस्य॑ । च॒र्ष॒णि॒ऽधृतः॑ । अवः॑ । दे॒वस्य॑ । सा॒न॒सि ।

द्यु॒म्नम् । चि॒त्रश्र॑वःऽतमम् ॥६

मित्रस्य । चर्षणिऽधृतः । अवः । देवस्य । सानसि ।

द्युम्नम् । चित्रश्रवःऽतमम् ॥६

“चर्षणीधृतः मनुष्याणां वृष्टिप्रदानेन धारकस्य “मित्रस्य “देवस्य संबन्धि “अवः अन्नं “सानसि सर्वैः संभजनीयं “द्युम्नं तदीयं धनं च “चित्रश्रवस्तमम् अतिशयेन चायनीयकीर्तियुक्तम् ॥ सानसि । सनोतेः “ सानसिपर्णसि' इत्यादिना असिच्प्रत्ययान्तत्वेन निपातनादुपधावृद्धिः। चित्त्वादन्तोदात्तः । ‘ स्वमोः०' इति स्वमोर्लुक् ।।

प्रातर्होमस्य कालात्यये मैत्रेष्टिः । तस्याम् ' अभि यो महिना ' इत्यनुवाक्या । सूत्रितं च -- ‘ अभि यो महिना दिवं प्र स मित्र मर्तो अस्तु प्रयस्वान्' ( आश्व. श्रौ. ३. १२ ) इति ॥

अ॒भि यो म॑हि॒ना दिवं॑ मि॒त्रो ब॒भूव॑ स॒प्रथा॑ः ।

अ॒भि श्रवो॑भिः पृथि॒वीम् ॥७

अ॒भि । यः । म॒हि॒ना । दिव॑म् । मि॒त्रः । ब॒भूव॑ । स॒ऽप्रथाः॑ ।

अ॒भि । श्रवः॑ऽभिः । पृ॒थि॒वीम् ॥७

अभि । यः । महिना । दिवम् । मित्रः । बभूव । सऽप्रथाः ।

अभि । श्रवःऽभिः । पृथिवीम् ॥७

“यः “मित्रः “महिना स्वकीयेन महिम्ना “दिवम् अन्तरिक्षम् “अभि “बभूव अभिभवति स मित्रः “सप्रथाः । प्रथः प्रसिद्धिः कीर्तिः । तत्सहितः “श्रवोभिः वृष्टिद्वारोत्पादितैरन्नैः “पृथिवीम् अपि अभिभवति । बह्वन्नयुक्तां करोतीत्यर्थः ॥ सप्रथाः । ‘ प्रथ प्रख्याने '। असुन्। ‘ वोपसर्जनस्य । इति सहस्य सभावः ॥

मि॒त्राय॒ पञ्च॑ येमिरे॒ जना॑ अ॒भिष्टि॑शवसे ।

स दे॒वान्विश्वा॑न्बिभर्ति ॥८

मि॒त्राय॑ । पञ्च॑ । ये॒मि॒रे॒ । जनाः॑ । अ॒भिष्टि॑ऽशवसे ।

सः । दे॒वान् । विश्वा॑न् । बि॒भ॒र्ति॒ ॥८

मित्राय । पञ्च । येमिरे । जनाः । अभिष्टिऽशवसे ।

सः । देवान् । विश्वान् । बिभर्ति ॥८

“पञ्च “जना निषादपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः “अभिष्टिशवसे शत्रूणामभिगन्तृबलयुक्ताय “मित्राय "येमिरे हवींष्युद्यच्छन्ति । “सः तादृशो मित्रः “विश्वान् सर्वान् "देवान् “बिभर्ति । स्वस्वरूपतया धारयति ॥ अभिष्टिशवसे । इषेः ' मन्त्रे वृष ' इत्यादिना क्तिन् ।' तादौ च निति' इत्यभेः अन्तोदात्तत्वम् । शकन्ध्वादित्वात् पररूपत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः ॥

मि॒त्रो दे॒वेष्वा॒युषु॒ जना॑य वृ॒क्तब॑र्हिषे ।

इष॑ इ॒ष्टव्र॑ता अकः ॥९

मि॒त्रः । दे॒वेषु॑ । आ॒युषु॑ । जना॑य । वृ॒क्तऽब॑र्हिषे ।

इषः॑ । इ॒ष्टऽव्र॑ताः । अ॒क॒रित्य॑कः ॥९

मित्रः । देवेषु । आयुषु । जनाय । वृक्तऽबर्हिषे ।

इषः । इष्टऽव्रताः । अकरित्यकः ॥९

“मित्रः भगवानादित्यः “देवेषु द्योतमानादिगुणयुक्तेषु "आयुषु मनुष्येषु मध्ये यो जनो वृक्तबर्हिः । वृक्तं लूनं बर्हिर्येन सः । बर्हिर्लवनासादनपूर्वं हविषो दाता ऋत्विगित्यर्थः । तस्मै वृक्तबर्हिंषे “जनाय “इष्टव्रताः । इष्टानि कल्याणानि व्रतानि कर्माणि याभिः सिध्यन्ति ताः “इषः तादृशान्यन्नानि “अकः करोति । तस्मै ददातीत्यर्थः ॥ वृक्तबर्हिषे। 'ओव्रश्चू छेदने' । कर्मणि निष्ठायां यस्य विभाषा' इति इट्प्रतिषेधः । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । अकः । करोतेर्लुङि च्ले: ‘ मन्त्रे घस ' इत्यादिना लुक् । सिपो हल्ङ्यादिलोपः । निघातः ॥ ॥ ६ ॥

मित्रीकृत्य जना विश्वे यदिमं पर्युपासते । मित्र इत्याह तेनैनं विश्वामित्र स्तुवन्स्वयम् ।। बृहद्देवता २.४९ ।।