मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः २५
| ← सर्गः २४ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः २६ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
एवं दैवविलासमुक्त्वा फलितमाह
वृत्तेऽस्मिन्नेव चैतेषां कालादीनां महामुने ।
संसारनाम्नि कैवास्था मादृशानां भवत्विह ॥ १,२५.१ ॥
अत इति शेषः । "वृत्ते" चरिते । "आदि"शब्देन दैवादीनां ग्रहणम् ॥ १,२५.१ ॥
विक्रीता इव तिष्ठाम एतैर्दैवादिभिर्वयम् ।
धूर्तैः प्रपञ्चचतुरैर्मुग्धा वनमृगा इव ॥ १,२५.२ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२५.२ ॥
एषोऽनार्यसमाचारः कालः कवलनोन्मुखः ।
जगत्यविरतं लोकं पातयत्यापदर्णवे ॥ १,२५.३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२५.३ ॥
दहत्यन्ते दुराशाभिर्दैवो दारुणचेष्टया ।
लोकं पुष्पनिकाशाभिर्ज्वालाभिर्दहनो यथा ॥ १,२५.४ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२५.४ ॥
धृतिं विधुरयत्येकामयदारूपवल्लभा ।
स्त्रीत्वात्स्वभावचपला नियतिर्नियमोन्मुखी ॥ १,२५.५ ॥
"आमयदा" रोगदायिनी । न रूपेण वल्लभा "अरूपवल्लभा" ॥ १,२५.५ ॥
ग्रसतेऽविरतं भूतजालं सर्प इवानिलम् ।
कृतान्तः कर्कशाचारो जरां नीत्वा जगद्वपुः ॥ १,२५.६ ॥
"जगद्" एव "वपुः" यस्य । तादृशः ॥ १,२५.६ ॥
यमनिर्घृणराजेन्द्रो नार्तं नामानुकम्पते ।
सर्वभूतदयाचारो जनो दुर्लभतां गतः ॥ १,२५.७ ॥
"आर्तं" दीनम् ॥ १,२५.७ ॥
सर्वा एव मुने फल्गुविभवा भूतजातयः ।
दुःखायैव दुरन्ताय दारुणा लोभभूमयः ॥ १,२५.८ ॥
"फल्गुविभवाः" निस्सारविभवयुक्ताः ॥ १,२५.८ ॥
आयुरत्यन्ततरलं मृत्युरेकस्तु निष्ठुरः ।
तारुण्यं चातितरलं बाल्यं जडतया हृतम् ॥ १,२५.९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२५.९ ॥
कलाकलङ्कितो लोको बन्धवो भवबन्धनम् ।
भोगा भवमहारोगास्तृष्णा च मृगतृष्णिका ॥ १,२५.१० ॥
"कलाभिः" परवञ्चनाख्याभिः कलाभिः । "कलङ्कितः" ॥ १,२५.१० ॥
शत्रवश्चेन्द्रियाण्येव सत्यं यातमसत्यताम् ।
प्रहरत्यात्मनैवात्मा मन एव मनोरिपुः ॥ १,२५.११ ॥
"आत्मा" । "आत्मना" स्वयम् । "प्रहरत्य्" आत्मानम् । दुर्विकल्पैरिति शेषः । "मन" "एव" अशुद्धमनः एव । न त्वन्यः । "मनोरिपुः" शुद्धस्य मनसो रिपुः भवति ॥ १,२५.११ ॥
अहङ्कारः कलङ्काय बुद्धयः परिपेलवाः ।
क्रिया दुष्फलदायिन्यो लीलाः स्त्रीनिष्ठतां गताः ॥ १,२५.१२ ॥
"परिपेलवा" अतीक्ष्णाः ॥ १,२५.१२ ॥
वाञ्छाविषयशालिन्यः सचमत्कृतयः कृताः ।
नार्यो दोषपताकिन्यो रसा नीरसतां गताः ॥ १,२५.१३ ॥
"वाञ्छाविषयाश्" च ताः "शालिन्यश्" च आपातरमणीयाश्च । तादृश्यः "नार्यः" । "सचमत्कृतयः" चमत्कारयुक्ताः । "कृताः" कल्पिताः । भाविता इति यावत् । कीदृश्यः "नार्यः" । "दोषपताकिन्यः" । रागादिदोषमयत्वात्रागादि"दोषपताकिन्यः" । "रसाः" शास्त्रादिविषयाः अभिलाषाः । "नीरसतां" शुष्कतां "गताः" ॥ १,२५.१३ ॥
वस्त्ववस्तुतया चात्तं दत्तं चित्तमहङ्कृतौ ।
अभावरोधिता भावा भवान्तो नाधिगम्यते ॥ १,२५.१४ ॥
अस्माभिः । "वस्तु" सत्यं वस्तु । "अवस्तुतया" देहोऽहमित्येवंरूपेण अवस्तुभावेन्"आत्तं" गृहीतम् । तथा "चित्तम्" "अहङ्कृतौ" "दत्तम्" अहङ्कारग्रस्तं कृतमित्यर्थः । "भावाः" "अभावरोधिताः" नाशगृहीताः । न ज्ञाता इति शेषः । अतः "भवान्तः" "नाधिगम्यते" न प्राप्यते ॥ १,२५.१४ ॥
तप्यते केवलं साधो मतिराकुलितान्तरा ।
रागोरगो विलसति विरागं नोपगच्छति ॥ १,२५.१५ ॥
"विरागं" रागाभावः । "नोपगच्छति" नागच्छति ॥ १,२५.१५ ॥
रजोगुणहता दृष्टिस्तमः सम्परिवर्धते ।
न चाधिगम्यते सत्त्वं तत्त्वमत्यन्तदूरतः ॥ १,२५.१६ ॥
"तत्त्वम्" परमार्थः ॥ १,२५.१६ ॥
स्थितिरस्थिरतां याता मृतिरागमनोन्मुखी ।
धृतिर्वैधुर्यमायाति रतिर्नित्यमवस्तुनि ॥ १,२५.१७ ॥
"अवस्तुनि" अवस्तुभूते देहादौ ॥ १,२५.१७ ॥
मतिर्मान्द्येन मलिना पातैकपरमं वपुः ।
ज्वलतीव जरा देहे प्रविस्फूर्जति दुष्कृतम् ॥ १,२५.१८ ॥
"मान्द्येन" जाड्येन ॥ १,२५.१८ ॥
यत्नेनायाति युवता दूरे सज्जनसङ्गतिः ।
गतिर्न विद्यते काचित्क्वचिन्नोदेति सत्यता ॥ १,२५.१९ ॥
"युवता" लक्षणया स्त्र्यासक्तिः ॥ १,२५.१९ ॥
मनो विमुह्यतीवान्तर्मुदिता दूरतो गता ।
नोज्ज्वला करुणोदेति दूरादायाति नीचता ॥ १,२५.२० ॥
स्पष्टम् ॥ १,२५.२० ॥
धीरताधीरतामेति पातोत्पातपरो जनः ।
सुलभो दुर्जनाश्लेषो दुर्लभः साधुसङ्गमः ॥ १,२५.२१ ॥
"धीरता" "अधीरताम्" "एति" नश्यतीत्यर्थः ॥ १,२५.२१ ॥
आगमापायिनो भावा भावना भवबन्धनी ।
नीयते केवलं क्वापि नित्यं भूतपरम्परा ॥ १,२५.२२ ॥
"नीयते" । कालेनेति शेषः ॥ १,२५.२२ ॥
दिशोऽपि हि न दृश्यन्ते देशोऽप्यव्यपदेशभाक् ।
शैला अपि हि शीर्यन्ते कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.२३ ॥
"देशः" "अव्यपदेशभाक्" देशेति व्यपदेशं न भजतीति तादृक्स्यात् । देशस्यापि देशेति नाम कालेन न स्यादित्यर्थः । यत्रेदृशानामीदृशा दशा भविष्यन्ति तत्र "मादृशे जने का एव आस्था" को विश्वासः स्यादिति भावः ॥ १,२५.२३ ॥
द्रवन्त्यपि समुद्राश्च शीर्यन्ते तारका अपि ।
सिद्धा अपि न सिध्यन्ति कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.२४ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२५.२४ ॥
अद्यतेऽसत्तयापि द्यौर्भुवनं चापि भज्यते ।
धरापि याति वैधुर्यं कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.२५ ॥
"असत्तया" नाशेन । "द्यौर्" "अपि" "अद्यते" ग्रस्यते ॥ १,२५.२५ ॥
दानवा अपि दीर्यन्ति ध्रुवोऽप्यध्रुवजीवितः ।
अमरा अपि मार्यन्ते कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.२६ ॥
"मार्यन्ते" । कालेनेति शेषः ॥ १,२५.२६ ॥
शक्रोऽप्याक्रम्यते शक्रैर्यमोऽपि हि नियम्यते ।
वायोरप्यस्त्यवायुष्ट्वं कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.२७ ॥
"शक्रैः" नवीनैः शक्रैः ॥ १,२५.२७ ॥
सोमोऽपि व्योमतामेति मार्ताण्डोऽप्येति खण्डनम् ।
रुग्णतामग्निरप्येति कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.२८ ॥
"व्योमताम्" । नाशमित्यर्थः ॥ १,२५.२८ ॥
परमेष्ठ्यप्यनिष्ठावान् हरते हरिमप्यजः ।
भवोऽप्यभवतां याति कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.२९ ॥
"भवोऽप्य्" श्रीमहादेवोऽपि । "अभवताम्" अमहादेवभावम् ॥ १,२५.२९ ॥
कालः शकलतामेति नियतिश्चापि नीयते ।
खमप्यालीयतेऽनन्ते कैवास्था मादृशे जने ॥ १,२५.३० ॥
"अनन्ते" अन्तरहिते कस्मिंश्चिद्वस्तुनि ॥ १,२५.३० ॥
अश्रव्यावाच्यदुर्दर्शतन्त्रेणाज्ञातमूर्तिना ।
भुवनानि विडम्ब्यन्ते केनापि भ्रमदायिना ॥ १,२५.३१ ॥
"अश्रव्यं" तथा "अवाच्यं" तथा "दुर्दर्शं" "तन्त्रं" वञ्चनोपायः । यस्य । तादृशेन । "केना"पीति अनिर्वाच्येनेत्यर्थः ॥ १,२५.३१ ॥
अहङ्कारकलामेत्य सर्वत्रान्तरवासिना ।
न सोऽस्ति त्रिषु लोकेषु यस्तेनेह न बध्यते ॥ १,२५.३२ ॥
देहादौ आत्मभावः "अहङ्कारः" । "तेन" केनापीत्यर्थः ॥ १,२५.३२ ॥
शिलाशैलकटप्रेषु साश्वसूतो दिवाकरः ।
वनपाषाणवन्नित्यमवशः परिदोल्यते ॥ १,२५.३३ ॥
शिलायुक्ताः शैलाः "शिलाशैलाः" । तेषां "कटप्राः" समूहाः । तेषु "परिदोल्यते" दोलनं कार्यते ॥ १,२५.३३ ॥
धरागोलकमन्तःस्थसुरासुरगणास्पदम् ।
वेष्ट्यते धिष्ण्यचक्रेण पक्वाक्षोटमिव त्वचा ॥ १,२५.३४ ॥
"धरागोलकम्" भूगोलम् । "वेष्ट्यते" वेष्टनयुक्तं क्रियते । "धिष्ण्यचक्रेणे"ति करणे तृतीया ॥ १,२५.३४ ॥
दिवि देवा भुवि नराः पातालेऽसुरभोगिनः ।
कल्पिताः कल्पमात्रेण नीयन्ते जर्जरां दशाम् ॥ १,२५.३५ ॥
"असुरभोगिनः" दैत्यसर्पाः । "कल्पमात्रेण" कल्पमात्रपरिमाणेन ॥ १,२५.३५ ॥
कामश्च जगतीशानरणलब्धपराक्रमः ।
अक्रमेणैव विक्रान्तो लोकमाक्रम्य वल्गति ॥ १,२५.३६ ॥
"ईशानेन" यः "रणः" । तेन "लब्धः" "पराक्रमः" । येन । तादृशः ॥ १,२५.३६ ॥
वसन्तो मत्तमातङ्गो मदैः कुसुमवर्षनः ।
आमोदितककुप्चक्रश्चेतो नयति वक्रताम् ॥ १,२५.३७ ॥
"मदैः" मदवारिभिः । "वक्रतां" कामकलाविदग्धत्वम् । कामप्रसङ्गेनेह वसन्ताभिधानम् ॥ १,२५.३७ ॥
अनुरक्ताङ्गनालोकलोचनालोकिताकृति ।
स्पष्टीकर्तुं मनः शक्तो न विवेको महानपि ॥ १,२५.३८ ॥
"महानपि विवेकः मनः स्पष्टीकर्तुं" शुद्धीकर्तुम् । "शक्तो न" भवति । "मनः" कथम्भूतम् । "अनुरक्तो" यः "अङ्गनालोकः" । तस्य यत्"लोचनालोकितम्" दृष्टिपातस्। तद्वद्"आकृतिः" यस्य । तादृशम् । अत्यन्तचलमित्यर्थः ॥ १,२५.३८ ॥
परोपकारकारिण्या परार्त्या परितप्तया ।
बुद्ध एव सुखी मन्ये स्वार्थशीतलया धिया ॥ १,२५.३९ ॥
"बुद्धः" ज्ञानी । "स्वार्थे" स्वप्रयोजने । "शीतलया" । न स्वार्थनिमित्तं परितप्तयेति यावत् ॥ १,२५.३९ ॥
उत्पन्नध्वंसिनः कालवडवानलपातिनः ।
सङ्ख्यातुं केन शक्यन्ते कल्लोला जीविताम्बुधेः ॥ १,२५.४० ॥
"जीविताम्बुधेः" "कल्लोलाः" जीवा इत्यर्थः ॥ १,२५.४० ॥
सर्व एव नरा मोहाद्दुराशापाशपातिनः ।
दोषगुल्मकसारङ्गा निगीर्णा जन्मजङ्गले ॥ १,२५.४१ ॥
"दोषगुल्मकसारङ्गाः" दोषप्रिया इत्यर्थः । मृगो गुल्मप्रियो भवति । "निगीर्णाः" ग्रस्ताः । मोहेनेति शेषः । सारङ्गा अपि पाशपातिनः "जङ्गले" किरातेन ग्रस्ता भवन्ति ॥ १,२५.४१ ॥
सङ्क्षीयते जगति जन्मपरम्परासु
लोकस्य तैरिह कुकर्मभिरायुरेतत् ।
आकाशपादपलताकृतपाशकल्पं
येषां फलं न हि विचारविदोऽपि विद्मः ॥ १,२५.४२ ॥
"आकाशपादपलताकृतपाशकल्पम्" असदित्यर्थः । "इह" कर्म कुर्वन्तीति भावः ॥ १,२५.४२ ॥
सर्गान्तश्लोकेनैतत्समापयति
अद्योत्सवोऽयमृतुरेष तथेह यात्रा
ते बान्धवाः सुखमिदं स विशेषभोगः ।
इत्थं मुधैव कलयन् स्वविकल्पजालम्
आलोलपेलवमतिर्गलतीह लोकः ॥ १,२५.४३ ॥
"आलोलपेलवमतिर्" अतिचञ्चलस्वल्पबुद्धिरित्यर्थः । "स्वविकल्पजालम्" इत्यनेन "उत्सवा"दीनामत्यन्तासत्त्वमुक्तम् । इति शिवम् ॥ १,२५.४३ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे पञ्चविंशः सर्गः ॥ १,२५ ॥