मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः १५
| ← सर्गः १४ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः १६ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
एवमहङ्कारनिन्दां कृत्वा चित्तनिन्दां प्रस्तौति
दोषैर्जर्जरतां यातं सत्कार्यादार्यसेवितात् ।
वातात्तपिञ्छलववच्चेतश्चलति चञ्चलम् ॥१,१५.१ ॥
"दोषैः" रागादिदोषैः । "सत्कार्यात्" "चलति" सत्कार्ये स्थैर्येण न तिष्ठतीत्यर्थः ॥१,१५.१ ॥
इतश्चेतश्च सुव्यग्रं व्यर्थमेवाभिधावति ।
दूराद्दूरतरं दीनं ग्रामे कौलेयको यथा ॥१,१५.२ ॥
"कौलेयकः" श्वा ॥१,१५.२ ॥
न प्राप्नोति क्वचित्किञ्चित्प्राप्तैरपि महाधनैः ।
नान्तः सम्पूर्णतामेति करण्डक इवाम्बुभिः ॥१,१५.३ ॥
किञ्चित्प्राप्तो हि पुनः किञ्चिद्"अपि" न प्रार्थयेदिति भावः ॥१,१५.३ ॥
नित्यमेव मनः शून्यं कदाशावागुरावृतम् ।
न मनाङ्निर्वृतिं याति मृगो यूथादिव च्युतः ॥१,१५.४ ॥
"शून्यं" निःसारम् ॥१,१५.४ ॥
तरङ्गतरलां वृत्तिं दधदालूनशीर्णताम् ।
परित्यज्य क्षणमपि न मनो याति निर्वृतिम् ॥१,१५.५ ॥
"आलूनशीर्णतां" हस्तस्पर्शासहत्वम् । मतिचाञ्चल्यमिति यावत् ॥१,१५.५ ॥
मनो मननविक्षुब्धं दिशो दश विधावति ।
मन्दराहननोद्भूतं क्षीरार्णवपयो यथा ॥१,१५.६ ॥
"मननविक्षुब्धम्" भोगानुसन्धानक्षुब्धम् ॥१,१५.६ ॥
कल्लोलकलनावर्तं मायामकरमालितम् ।
न निरोद्धुं समर्थोऽस्मि मनोमोहमहार्णवम् ॥१,१५.७ ॥
"कल्लोल"रूपा या "कलना" सङ्कल्पः । सैव्"आवर्तः" यस्य । तत् । "माया" विपर्ययज्ञानम् ॥१,१५.७ ॥
भोगदूर्वाङ्कुराकाङ्क्षी श्वभ्रपातमचिन्तयन् ।
मनोहरिणको ब्रह्मन् दूरं विपरिधावति ॥१,१५.८ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.८ ॥
न कदाचन मे चेतस्तामालूनविशीर्णताम् ।
त्यजत्याकुलया वृत्त्या चञ्चलत्वमिवार्णवः ॥१,१५.९ ॥
"आलूनविशीर्णतां" हस्तस्पर्शासहत्वम् । मतिचाञ्चल्यमिति यावत् ॥१,१५.९ ॥
चेतश्चञ्चलया वृत्त्या चिन्तानिचयचञ्चुरम् ।
धृतिं बध्नाति नैकत्र केसरी पञ्जरे यथा ॥१,१५.१० ॥
"चिन्तानिचयेन" चिन्तासमूहेन । "चञ्चुरं" निर्भरम् ॥१,१५.१० ॥
मनो मोहरथारूढं शरीराच्छमतासुखम् ।
हरत्युपगतोद्योगं हंसः क्षीरमिवाम्भसः ॥१,१५.११ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.११ ॥
अनल्पकल्पनातल्पे निलीनाश्चित्तवृत्तयः ।
मुनीन्द्र न प्रबुध्यन्ते तेन तप्तोऽहमाकुलः ॥१,१५.१२ ॥
कल्पनाग्रस्तमेव सदासन्मनोऽस्तीति भावः ॥१,१५.१२ ॥
क्रोडीकृतदृढग्रन्थितृष्णासूत्रोम्भितात्मना ।
विहगो जालकेनेव ब्रह्मन् बद्धोऽस्मि चेतसा ॥१,१५.१३ ॥
"ग्रन्थयो"ऽत्र रागादिरूपा ज्ञेयाः ॥१,१५.१३ ॥
सततामर्षधूमेन चिन्ताज्वालाबिलेन च ।
वह्निनेव तृणं शुष्कं मुने दग्धोऽस्मि चेतसा ॥१,१५.१४ ॥
"सततममर्षः" क्रोध एव । "धूमः" यस्य । तादृशेन ॥१,१५.१४ ॥
क्रूरेण जडतां यातस्तृष्णाभार्यानुगामिना ।
शवः कौलेयकेनेव ब्रह्मन् भुक्तोऽस्मि चेतसा ॥१,१५.१५ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.१५ ॥
तरङ्गतरलास्फालवृत्तिना जडरूपिणा ।
तटवृक्ष इवौघेन ब्रह्मन्नीतोऽस्मि चेतसा ॥१,१५.१६ ॥
"तरङ्ग"वत्"तरलास्फाला" अत्यन्तचञ्चला । "वृत्तिः" यस्य । तादृशेन ॥१,१५.१६ ॥
अवान्तरनिपाताय शून्येनाक्रमणाय च ।
तृणं चण्डानिलेनेव दूरे नुन्नोऽस्मि चेतसा ॥१,१५.१७ ॥
"अवान्तरेषु" भोगरूपेषु परमविश्रान्तिरहितेषु पदेषु । यः "निपातस्" । तस्मै । "आक्रमणाय" आक्रमणार्थम् । "शून्येने"ति मनोविशेषणम् ॥१,१५.१७ ॥
संसारजलधेरस्मान्नित्यमुत्तरणोन्मुखः ।
सेतुनेव पयःपूरो रोधितोऽस्मि कुचेतसा ॥१,१५.१८ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.१८ ॥
पातालाद्गच्छता पृष्ठं पृष्ठात्पातालगामिना ।
कूपकाष्ठं कुदाम्नेव वेष्टितोऽस्मि कुचेतसा ॥१,१५.१९ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.१९ ॥
मिथ्यैव स्फाररूपेण विचारविशरारुणा ।
बालो वेतालकेनेव गृहीतोऽस्मि स्वचेतसा ॥१,१५.२० ॥
"गृहीतः" स्ववशीकृतः ॥१,१५.२० ॥
वह्नेरुष्णतरः शैलादपि कष्टतरक्रमः ।
वज्रादपि दृढो ब्रह्मन् दुर्निग्रहमनोग्रहः ॥१,१५.२१ ॥
"कष्टतरः" "क्रमः" उल्लङ्घनं यस्य । सः "कष्टतरक्रमः" । "दुर्निग्रहं" दुःखेन निर्ग्रहीतुं शक्यम् । यत्"मनः" । तस्य "ग्रहः" ग्रहनम् । "दुर्निग्रहमनोग्रहः" ॥१,१५.२१ ॥
चेतः पतति कार्येषु विहगश्चामिषेष्विव ।
क्षणेन विरतिं याति बालः क्रीडनकादिव ॥१,१५.२२ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.२२ ॥
जडप्रकृतिरालोलो विततावर्तवृत्तिमान् ।
मनोऽब्धिरीहितव्यालो दूरान्नयति तात माम् ॥१,१५.२३ ॥
"जडप्रकृतिः" जडस्वभावः शीतप्रकृतिश्च । "विततावर्ता" एव "वृत्तयः" यस्य । सः । "ईहितानि" काङ्क्षितानि एव "व्यालाः" सर्पाः । यस्य । सः । चेष्टायुक्तसर्पाश्च यस्मिन् । सः । "दूरान्" "नयति" नानाविषयेषु भ्रमयति ॥१,१५.२३ ॥
यदीदृशं मनस्तवास्ति तर्हि तस्य निग्रहं कुर्वित्य् । अत्राह
अप्यब्धिपानान्महतः सुमेरूल्लङ्घनादपि ।
अपि वह्न्यशनात्साधो विषमश्चित्तनिग्रहः ॥१,१५.२४ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.२४ ॥
ननु चित्तनिग्रहो दुःसाध्य एव भवतु । किं तेन सेत्स्यतीत्य् । अत्राह
चित्तं कारणमर्थानां तस्मिन् सति जगत्त्रयम् ।
तस्मिन् क्षीणे जगत्क्षीणं तच्चिकित्स्यं प्रयत्नतः ॥१,१५.२५ ॥
स्पष्टम् ॥१,१५.२५ ॥
चित्तादिमानि सुखदुःखशतानि नूनम्
अभ्यागतान्यगवरादिव काननानि ।
तस्मिन् विवेकवशतस्तनुतां प्रयाते
मन्ये मुने निपुणमेव गलन्ति तानि ॥१,१५.२६ ॥
"इमानि" अनुभूयमानानि । "अगवरात्" पर्वतश्रेष्ठात् । "निपुणं" सम्यक् ॥१,१५.२६ ॥
सर्गान्तश्लोकेन चित्तनिन्दां समापयति
सकलगुणजयाशा यत्र बद्धा महद्भिस्
तमरिमिह विजेतुं चित्तमभ्युत्थितोऽहम् ।
विगतरतितयान्तर्नाभिनन्दामि लक्ष्मीं
जडमलिनविशालां मेघमालामिवेन्दुः ॥१,१५.२७ ॥
"यत्र" यस्मिन्मनसि । "अभ्युत्थितः" उद्योगयुक्तो जातः । इति शिवम् ॥१,१५.२७ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे पञ्चदशः सर्गः ॥ १,१५ ॥