ऋग्वेदः सूक्तं ३.२२
| ← सूक्तं ३.२१ | ऋग्वेदः - मण्डल ३ सूक्तं ३.२२ गाथी कौशिकः |
सूक्तं ३.२३ → |
| दे. अग्निः, ४ पुरीष्यः अग्नयः। त्रिष्टुप्, ४ अनुष्टुप् |
अयं सो अग्निर्यस्मिन्सोममिन्द्रः सुतं दधे जठरे वावशानः ।
सहस्रिणं वाजमत्यं न सप्तिं ससवान्सन्स्तूयसे जातवेदः ॥१॥
अग्ने यत्ते दिवि वर्चः पृथिव्यां यदोषधीष्वप्स्वा यजत्र ।
येनान्तरिक्षमुर्वाततन्थ त्वेषः स भानुरर्णवो नृचक्षाः ॥२॥
अग्ने दिवो अर्णमच्छा जिगास्यच्छा देवाँ ऊचिषे धिष्ण्या ये ।
या रोचने परस्तात्सूर्यस्य याश्चावस्तादुपतिष्ठन्त आपः ॥३॥
पुरीष्यासो अग्नयः प्रावणेभिः सजोषसः ।
जुषन्तां यज्ञमद्रुहोऽनमीवा इषो महीः ॥४॥
इळामग्ने पुरुदंसं सनिं गोः शश्वत्तमं हवमानाय साध ।
स्यान्नः सूनुस्तनयो विजावाग्ने सा ते सुमतिर्भूत्वस्मे ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘ अयं सः' इति पञ्चर्चं दशमं सूक्तम् । अत्रेयमनुक्रमणिका - अयं स उपान्त्यानुष्टुप् पुरीष्येभ्योऽग्निभ्यः' इति । ऋषिः कौशिको गाथी। पञ्चचितिरूपा अग्नयो देवता । चतुर्थ्यनुष्टुप् शिष्टाः त्रिष्टुभः । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तः सूक्तविनियोगः । अग्निचयने इष्टकाप्रणयने ' पुरीष्यासः' इत्येषानुवचनीया । ‘ प्रेषितः पुरीष्यचितयेऽन्वाह ' इत्युपक्रम्य ' पुरीष्यासो अग्नय इति त्रिरुपांशु सप्रणवम् ' ( आश्व. श्रौ. ४. ८) इति सूत्रितम् ॥
अ॒यं सो अ॒ग्निर्यस्मि॒न्सोम॒मिन्द्र॑ः सु॒तं द॒धे ज॒ठरे॑ वावशा॒नः ।
स॒ह॒स्रिणं॒ वाज॒मत्यं॒ न सप्तिं॑ सस॒वान्सन्स्तू॑यसे जातवेदः ॥१
अ॒यम् । सः । अ॒ग्निः । यस्मि॑न् । सोम॑म् । इन्द्रः॑ । सु॒तम् । द॒धे । ज॒ठरे॑ । वा॒व॒शा॒नः ।
स॒ह॒स्रिण॑म् । वाज॑म् । अत्य॑म् । न । सप्ति॑म् । स॒स॒ऽवान् । सन् । स्तू॒य॒से॒ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ॥१
अयम् । सः । अग्निः । यस्मिन् । सोमम् । इन्द्रः । सुतम् । दधे । जठरे । वावशानः ।
सहस्रिणम् । वाजम् । अत्यम् । न । सप्तिम् । ससऽवान् । सन् । स्तूयसे । जातऽवेदः ॥१
गाथी ब्रूते । अयम् उत्तरवेद्यामाहुत्यधिकरणभूताहवनीयरूपतया दृश्यमानः “अग्निः “सः तथाविधः खलु “वावशानः सोमं कामयमानः “इन्द्रः “यस्मिन् अग्नौ “सुतम् अभिषवादिसंस्कारोपेतं “सोमं “जठरे स्वोदरे “दधे दधार । तस्मात् तादृशमहिमोपेतः सोऽग्निरिति पूर्वेणान्वयः । किंच हे “जातवेदः “सहस्रिणम् । सहस्रं नानारूपतां युद्धे यो भजति स सहस्री। तम् “अत्यं वेगवशात अतनशीलं “सप्तिं "न अश्वमिव “वाजम् आज्यौषधिसोमाद्यनेकप्रकारं हविर्लक्षणमन्नं “ससवान भेजिवान् “सन् त्वं “स्तूयसे स्तोतृभिरस्माभिः स्तूयमानो वर्तसे ॥ दधे । दधातेर्लिटि ‘ लिटस्तझयोरेशिरेच् ' इति तप्रत्ययस्य एश् इत्यादेशः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । प्रत्ययस्वरः । वावशानः । ‘ वश कान्तौ ' इत्यस्य यङ्लुकि ' दीर्घोऽकितः' इत्यभ्यासस्य दीर्घः । व्यत्ययेन शानच् । चित्स्वरः । ससवान् ।' षण संभक्तौ । क्वसाविडभावः । नलोपः । प्रत्ययस्वरः । स्तूयसे । ‘ ष्टुञ् स्तुतौ ' । कर्मणि यक् ।' अकृत्सार्वधातुकयोः° ' इति दीर्घः । निघातः ॥
अग्ने॒ यत्ते॑ दि॒वि वर्च॑ः पृथि॒व्यां यदोष॑धीष्व॒प्स्वा य॑जत्र ।
येना॒न्तरि॑क्षमु॒र्वा॑त॒तन्थ॑ त्वे॒षः स भा॒नुर॑र्ण॒वो नृ॒चक्षा॑ः ॥२
अग्ने॑ । यत् । ते॒ । दि॒वि । वर्चः॑ । पृ॒थि॒व्याम् । यत् । ओष॑धीषु । अ॒प्ऽसु । आ । य॒ज॒त्र॒ ।
येन॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् । उ॒रु । आ॒ऽत॒तन्थ॑ । त्वे॒षः । सः । भा॒नुः । अ॒र्ण॒वः । नृ॒ऽचक्षाः॑ ॥२
अग्ने । यत् । ते । दिवि । वर्चः । पृथिव्याम् । यत् । ओषधीषु । अप्ऽसु । आ । यजत्र ।
येन । अन्तरिक्षम् । उरु । आऽततन्थ । त्वेषः । सः । भानुः । अर्णवः । नृऽचक्षाः ॥२
“यजत्र यजनीय हे “अग्ने “दिवि द्युलोके “यत् “वर्चः आदित्याख्यं यज्ज्योतिस्तत् “ते तवैव ज्योतिः । “पृथिव्याम् आहवनीयादिरूपतया वर्तमानं यत्तेजस्तत्त्वदीयमेव । प्रसिद्धं तेजोऽभिधाय गूढं ज्योतिरभिधत्ते । यदोषधीष्वप्सु” इति । “ओषधीषु अरणिप्रभृतिषु काष्ठेषु “यत् तेजः । यद्वा ओषधीषु वनस्पत्यादिषु सोमाख्यं यत्तेजः “अप्सु जलेषु यदौर्वाख्यं तेजस्तत्सर्वम् “आ सर्वत्र वर्तमानं तेजः तावकमेव । किंच "येन वायुरूपेण तेजसा “अन्तरिक्षम् आकाशम् “उरु “आततन्थ आतेनिथ विस्तीर्णं कृतवानसि । “त्वेषः दीप्तिमान् अत एव “भानुः भासमानः “नृचक्षाः नॄणां साक्षितया द्रष्टा “अर्णवः “समुद्रवन्महान् । “सः तादृशस्त्वमन्तरिक्षमातेनिथेति पूर्वेणान्वयः। उक्तार्थे वाजसनेयकम् -- ‘ अग्ने यत्ते दिवि वर्च इत्यादित्यो वा अस्य दिवि वर्चः पृथिव्यामित्ययमग्निः पृथिव्यां यदोषधीष्वप्स्वा यजत्रेति य एवौषधिषु चाप्सु चाग्निस्तमेतदाह येनान्तरिक्षमुर्वाततन्थेति वायुः स त्वेषः स भानुरर्णवो नृचक्षा इति महान्त्स भानुरर्णवो नृचक्षा इत्येतत् ' ( श. ब्रा. ७. १. २३) इति ॥ पृथिव्याम् ।' उदात्तयणो हल्पूर्वात् ' इति विभक्तेः उदात्तत्वम् । ओषधीषु ।' ओषधेश्च विभक्तावप्रथमायाम् ' इति दीर्घत्वम् । अप्सु । ' सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । आततन्थ । ‘ तनु विस्तारे' इत्यस्य लिटि थलि • बभूथाततन्थ जगृभ्म ववर्थ ' इति निपातनात् इडेत्वाभ्यासलोपाः न भवन्ति । ‘ लिति ' इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अर्णवः । अर्णांस्यस्मिन् सन्तीति मतुबर्थे ‘ वप्रकरणे अन्येभ्योऽपि दृश्यते ' (का. ५. २. १०९. १ ) इति वप्रत्ययः । अर्णसः सलोपश्च' इति सलोपः । प्रत्ययस्वरः । नृचक्षाः ।' चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि ' । अभिव्यक्तवाग्वाच्ययं धातुरत्र अभिव्यक्तिमात्रे वर्तते ।' चक्षेर्बहुलं शिच्च ' इत्यसुन् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥
अग्ने॑ दि॒वो अर्ण॒मच्छा॑ जिगा॒स्यच्छा॑ दे॒वाँ ऊ॑चिषे॒ धिष्ण्या॒ ये ।
या रो॑च॒ने प॒रस्ता॒त्सूर्य॑स्य॒ याश्चा॒वस्ता॑दुप॒तिष्ठ॑न्त॒ आप॑ः ॥३
अग्ने॑ । दि॒वः । अर्ण॑म् । अच्छ॑ । जि॒गा॒सि॒ । अच्छ॑ । दे॒वान् । ऊ॒चि॒षे॒ । धिष्ण्याः॑ । ये ।
याः । रो॒च॒ने । प॒रस्ता॑त् । सूर्य॑स्य । याः । च॒ । अ॒वस्ता॑त् । उ॒प॒ऽतिष्ठ॑न्ते । आपः॑ ॥३
अग्ने । दिवः । अर्णम् । अच्छ । जिगासि । अच्छ । देवान् । ऊचिषे । धिष्ण्याः । ये ।
याः । रोचने । परस्तात् । सूर्यस्य । याः । च । अवस्तात् । उपऽतिष्ठन्ते । आपः ॥३
हे “अग्ने त्वं “दिवो "अर्णं द्युलोके वर्तमानमर्णोऽम्भः “अच्छ अभिलक्ष्य “जिगासि धूमद्वारा प्राप्नोषि। किंच “धिष्ण्याः । धियं बुद्ध्युपहितं देहमुष्णन्त्युष्णीकुर्वन्ति इति धिष्ण्याः प्राणाभिमानिनो देवाः । तान्प्राणाख्यान "देवान् "अच्छ अनुक्रमेण “ऊचिषे समवेतान्करोषि । समवेता भवतेत्युक्तवान् असीत्यर्थः । “सूर्यस्य सूर्यलोकस्य “परस्तात् उपरि “रोचने । रोचनो नामायं लोको यत्राग्नेयं ज्योतिः तपति । तस्मिन्भासमाने रोचनाख्ये लोके “याः आपो विद्यन्ते “अवस्तात् सूर्यलोकात् अधस्तात् अन्तरिक्षलोके “याश्च “आपः “उपतिष्ठन्ते वर्तन्ते ता उभयीरपस्त्वं प्रेरयसि । उक्तार्थो वाजसनेयिभिः स्पष्टमभिहितः- ‘ आपो वा अस्य दिवोऽर्णस्ता एष धूमेनाच्छैत्यच्छा देवाँ उचिषे धिष्ण्या य इति प्राणा वै देवा धिष्ण्यास्ते हि सर्वा धिय इष्णन्ति या रोचने परस्तात्सूर्यस्य याश्चावस्तादुपतिष्ठन्त आप इति रोचनो ह नामैष लोको यत्रैष एतत्तपति तद्याश्चैतं परेणापो याश्चावरेण ता एताह ' (श. ब्रा. ७. १. २४ ) इति । ता उभयीरपस्त्वं प्रेरयसीति ॥ अर्णम् । ‘ ऋ गतौ ' इत्यस्मात् ‘ उदके नुट् च ' इत्यसुन्नुडागमश्च । अर्यते प्रार्थ्यते तत्पिपासुभिरित्यर्णः । सकारलोपश्छान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तः । जिगासि। ‘गा स्तुतौ च छन्दसि ' इत्ययं धातुश्चकाराद्गमने वर्तमानः जुहोत्यादिः। ‘ बहुलं छन्दसि' इत्यभ्यासस्येत्वम् । निघातः । ऊचिषे । 'ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि' इत्येतस्य लिट आर्धधातुकत्वात् ' ब्रुवो वचिः' (पा. सू. २. ४. ५३ ) इति वच्यादेशः । ‘असंयोगाल्लिट् कित् ' इति किद्वद्भावात् ‘वचिस्वपि ' इत्यादिना संप्रसारणम् । अभ्यासस्य ‘ लिट्यभ्यासस्योभयेषाम् ' इति संप्रसारणम् । अर्धधातुक इट् । निघातः । धिष्ण्याः । ‘ उष प्लुष दाहे'। धिय उष्णन्तीति ‘ सानसिधर्णसिपर्णसितण्डुलाङ्कुशचषालेल्वलपल्वलधिष्ण्यशल्याः ' इति निपातनात् यन्नुडागमधात्वादिलोपोपपदह्रस्वत्वादयः सर्वे सिद्धा भवन्ति । नित्त्वादाद्युदात्तः । अवस्तात् । अवरशब्दात् ‘ दिक्छब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमी° ' इत्यादिना अस्तातिः । तस्मिन् “ विभाषावरस्य ' (पा.सू.५.३.४१) इत्यवादेशः । प्रत्ययस्वरः । उपतिष्ठन्ते । “ष्ठा गतिनिवृत्तौ ' । उपपूर्वात्तिष्ठतेः ‘ अकर्मकाञ्च' (पा. सू. १. ३. २६ ) इत्यात्मनेपदम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥
पु॒री॒ष्या॑सो अ॒ग्नय॑ः प्राव॒णेभि॑ः स॒जोष॑सः ।
जु॒षन्तां॑ य॒ज्ञम॒द्रुहो॑ऽनमी॒वा इषो॑ म॒हीः ॥४
पु॒री॒ष्या॑सः । अ॒ग्नयः॑ । प्र॒व॒णेभिः॑ । स॒ऽजोष॑सः ।
जु॒षन्ता॑म् । य॒ज्ञम् । अ॒द्रुहः॑ । अ॒न॒मी॒वाः । इषः॑ । म॒हीः ॥४
पुरीष्यासः । अग्नयः । प्रवणेभिः । सऽजोषसः ।
जुषन्ताम् । यज्ञम् । अद्रुहः । अनमीवाः । इषः । महीः ॥४
“पुरीष्यासः सिकतासंमिश्राः “अग्नयः चित्या अग्नयः ”प्रवणेभिः मृत्खननसाधनभूतैरभ्र्यादिभिः सहिताः “सजोषसः परस्परसंगताः सन्तः “यज्ञम् अस्माभिः क्रियमाणमग्निचयनपूर्वकमिमं सोमयागं “जुषन्तां सेवन्ताम् । किंच “अद्रुहः अद्रोग्धारो यूयम् “अनमीवाः रोगादिवर्जिताः “महीः महत्यः “इषः ऊर्जाः रोगादिरहितान्यन्नान्यस्मभ्यं प्रयच्छताम् ॥ पुरीष्यासः । ‘ पॄ पालनपूरणयोः । ‘ ईषन् ' इत्यनुवृत्तौ ‘शॄपॄभ्यां कित् ' ( उ. सू. ४. ४६७ ) इति ईषन्प्रत्ययः किञ्च । कित्त्वाद्गुणे प्रतिषिद्धे ‘ उदोष्ठ्यपूर्वस्य ' इत्युत्वम् । रपरः । पृणाति पूर्यते वेति पुरीषम् ।' पुरीषं पृणातेः पूरयतेर्वा ' (निरु. २.२२) इति यास्कः । तदर्हन्तीति पुरीष्याः । 'छन्दसि च ' इति यप्रत्ययः । ‘ यचि भम् ' इति भसंज्ञायां यस्येति लोपः । प्रत्ययस्वरः । प्रावणेभिः । वन षण संभक्तौ ' इत्यस्मात् ' पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ' इति करणे घप्रत्ययः । प्रकर्षेण वन्यते संभज्यते संश्लिष्यते मृदेभिरिति प्रावणानि खनित्राणि । ‘प्रनिरन्तः० ' ( पा. सू. ८. ४. ५) इत्यादिना णत्वम् । वनं समासे' (पा. सू. ६. २. १७८) इत्यन्तोदात्तत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा ।' प्रुङ् गतौ'। प्रवन्ते गच्छन्ति मृत्खननं प्रति इति ‘चलनशब्दार्थादकर्मकाद्युच् ' (पा. सू. ३. २. १४८ ) इति युच् । चित्स्वरः । पूर्वस्मिन्पक्षेऽवग्रहाभावश्छान्दसः इति वक्तव्यम् । जुषन्ताम् । ‘जुषी प्रीतिसेवनयोः' इत्यस्य लोटि रूपम् । पादादित्वादनिघातः। महीः । महच्छब्दात् ‘उगितश्च ' इति ङीप् । तकारलोपः छान्दसः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः ॥
इळा॑मग्ने पुरु॒दंसं॑ स॒निं गोः श॑श्वत्त॒मं हव॑मानाय साध ।
स्यान्न॑ः सू॒नुस्तन॑यो वि॒जावाग्ने॒ सा ते॑ सुम॒तिर्भू॑त्व॒स्मे ॥५
इळा॑म् । अ॒ग्ने॒ । पु॒रु॒ऽदंस॑म् । स॒निम् । गोः । श॒श्व॒त्ऽत॒मम् । हव॑मानाय । सा॒ध॒ ।
स्यात् । नः॒ । सू॒नुः । तन॑यः । वि॒जाऽवा॑ । अ॒ग्ने॒ । सा । ते॒ । सु॒ऽम॒तिः । भू॒तु॒ । अ॒स्मे इति॑ ॥५
इळाम् । अग्ने । पुरुऽदंसम् । सनिम् । गोः । शश्वत्ऽतमम् । हवमानाय । साध ।
स्यात् । नः । सूनुः । तनयः । विजाऽवा । अग्ने । सा । ते । सुऽमतिः । भूतु । अस्मे इति ॥५
एषा ऋक् पूर्वमेव व्याख्याता ॥
टिप्पणी
द्र. तै.सं. ४.२.४ सायणभाष्यम्
३.२२.४ पुरीष्यासो अग्नयः इति
अयमग्निः पुरीष्यो रयिमान् पुष्टिवर्धनः। अग्ने पुरीष्याभि द्युम्नमभि सह आ यच्छस्व॥ अथर्य पितुं मेऽजुगुपस्तं मे पाह्येव पित्र्यान्मा भयादजुगुपस्तस्मान्मा पाह्येवेत्यन्वाहार्यपचनम् ॥४ अयमग्निर्गृहपतिर्गार्हपत्यात्प्रजाया वसुवित्तमः। अग्ने गृहपतेऽभि द्युम्ननभि सह आ यच्छस्व॥ नर्य प्रजां मेऽजुगुपस्तां मे पाह्येव मानुषान्मा भयादजुगुपस्तस्मान्मा पाह्येवेति गार्हपत्यम् ॥शांश्रौसू. २.१५.५ (तुलनीय - आश्व.श्रौ.सू. २.५.१२)
ऐ.ब्रा. १.२० उल्लेखमस्ति - पवित्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते तपोष्पवित्रं विततं दिवस्पदे वि यत्पवित्रं धिषणा अतन्वतेति पूतवन्तः प्राणास्त इमेऽवाञ्चो रेतस्यो मूत्र्यः पुरीष्या इत्येतानेवास्मिंस्तद्दधाति ॥ एतेषु त्रिषु पवित्रेषु मध्ये पुरीषात्मकः यः तृतीयः पवित्रः अस्ति, तस्य मन्त्रः अस्ति - वि यत् पवित्रं धिषणा अतन्वत घर्मं शोचन्त प्रणवेषु बिभ्रतः । समुद्रे अन्तरायवो विचक्षणं त्रिरह्नो नाम सूर्यस्य मन्वत ।- आश्व.श्रौ.सू. ४.६। अस्मिन् मन्त्रे प्रणवेषु शब्दस्य तुलना प्रावणेभिः शब्देन सह विचारणीया अस्ति।
| मण्डल ३ | |||
|---|---|---|---|