ऋग्वेदः सूक्तं ३.१८
| ← सूक्तं ३.१७ | ऋग्वेदः - मण्डल ३ सूक्तं ३.१८ कतो वैश्वामित्रः |
सूक्तं ३.१९ → |
| दे. अग्निः । त्रिष्टुप् । |
भवा नो अग्ने सुमना उपेतौ सखेव सख्ये पितरेव साधुः ।
पुरुद्रुहो हि क्षितयो जनानां प्रति प्रतीचीर्दहतादरातीः ॥१॥
तपो ष्वग्ने अन्तराँ अमित्रान्तपा शंसमररुषः परस्य ।
तपो वसो चिकितानो अचित्तान्वि ते तिष्ठन्तामजरा अयासः ॥२॥
इध्मेनाग्न इच्छमानो घृतेन जुहोमि हव्यं तरसे बलाय ।
यावदीशे ब्रह्मणा वन्दमान इमां धियं शतसेयाय देवीम् ॥३॥
उच्छोचिषा सहसस्पुत्र स्तुतो बृहद्वयः शशमानेषु धेहि ।
रेवदग्ने विश्वामित्रेषु शं योर्मर्मृज्मा ते तन्वं भूरि कृत्वः ॥४॥
कृधि रत्नं सुसनितर्धनानां स घेदग्ने भवसि यत्समिद्धः ।
स्तोतुर्दुरोणे सुभगस्य रेवत्सृप्रा करस्ना दधिषे वपूंषि ॥५॥
सायणभाष्यम्
'भवा नो अग्ने ' इति पञ्चर्चं षष्ठं सूक्तम् । ‘ भवा नः' इत्यनुक्रमणिका । ‘कतो वैश्वामित्रस्तु इति तुशब्दप्रयोगात् अस्यापि वैश्वामित्रः कत ऋषिः । अग्निर्देवता । प्रातरनवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तः सूक्तविनियोगः । प्रवर्ग्येऽभिष्टवे ‘ भवा नो अग्ने' इति द्वृचो विनियुक्तः । सूत्रितं च -- भवा नो अग्ने सुमना उपेताविति द्वृचाः ' ( आश्व. श्रौ. ४. ६ ) इति ।
भवा॑ नो अग्ने सु॒मना॒ उपे॑तौ॒ सखे॑व॒ सख्ये॑ पि॒तरे॑व सा॒धुः ।
पु॒रु॒द्रुहो॒ हि क्षि॒तयो॒ जना॑नां॒ प्रति॑ प्रती॒चीर्द॑हता॒दरा॑तीः ॥१
भव॑ । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽमनाः॑ । उप॑ऽइतौ । सखा॑ऽइव । सख्ये॑ । पि॒तरा॑ऽइव । सा॒धुः ।
पु॒रु॒ऽद्रुहः॑ । हि । क्षि॒तयः॑ । जना॑नाम् । प्रति॑ । प्र॒ती॒चीः । द॒ह॒ता॒त् । अरा॑तीः ॥१
भव । नः । अग्ने । सुऽमनाः । उपऽइतौ । सखाऽइव । सख्ये । पितराऽइव । साधुः ।
पुरुऽद्रुहः । हि । क्षितयः । जनानाम् । प्रति । प्रतीचीः । दहतात् । अरातीः ॥१
हे “अग्ने त्वम् “उपेतौ अस्माभिः क्रियमाणस्य प्रवर्ग्याख्यकर्मणः आभिमुख्येनागमने “सुमनाः तत्कर्मसिद्ध्यर्थमनुकूलमनस्को भूत्वा “नः “साधुः “भव अस्मत्संबन्धिकर्मसाधको भव । तत्र दृष्टान्तद्वयम् । “सखेव “सख्ये “पितरेव इति । यथा सखा सुहृत् सख्ये मित्राय हितोपदेशेन साधुर्भवति यथा च “पितरा मातापितरौ पुत्राय सन्मार्गोपदेशेन साधकौ भवतः तद्वत् । किंच “जनानां मनुष्याणां “क्षितयः मनुष्याः “पुरुद्रुहो हि नानाविधद्रोहयुक्ताः । हिशब्दः कारणपरः । यस्माल्लोके परस्परमात्सर्यादिनान्योन्यमसहमाना जना वर्तन्ते तस्मात्त्वं “प्रतीचीः प्रतीचः प्रतिकूलतयास्मदाभिमुख्येन आगच्छतः “अरातीः अरातीन् शत्रून् प्रति दहतात् त्वं प्रतिकूलः सन् भस्मसात्कुरु ॥ भवा नः ।। ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः' इति संहितायां दीर्घः । उपेतौ । ‘इण् गतौ ' । अयनमिति भावे क्तिन् । प्रादिसमासः । ‘ तादौ च निति कृत्यतौ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । सख्ये । ‘ समाने ख्यश्चोदात्तः' इति इण् । डित्त्वाट्टिलोपः । तत्संनियोगेन यलोपः । ‘ समानस्य छन्दसि' इत्यादिना सभावः । ‘उदात्तः ' इत्युक्तत्वात् उपपदस्योदात्तता । साधुः । ‘ राध साध संसिद्धौ ' । ‘कृवापाजि ' इत्यादिना उण् प्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । प्रतीचीः । ‘ अञ्चु गतिपूजनयो: '। ‘ ऋत्विग्दधृक् ' इत्यादिना क्विन् । स्त्रियाम् ‘ उगितश्च ' इति ङीपि प्राप्ते पुनः ‘ धातोरुगितः प्रतिषेधः ' ( पा. सू. ४, १. ६. १ ) इति प्रतिषिद्धे ‘ अञ्चतेश्चोपसंख्यानम्' इति प्रतिप्रसवात् ङीप् । तस्मिन् भसंज्ञायाम् ' अच: ' इत्यकारलोपः । ‘ चौ' इति दीर्घः । दहतात् । ‘ दह भरमीकरणे' इत्यस्य लोण्मध्य मैकवचने हे: ‘ तुह्योस्तातङ्ङाशिषि ' इति तातङादेशः । निघातः । अरातीः प्रतीचीः । उभयत्र लिङ्गव्यत्ययः ॥
तपो॒ ष्व॑ग्ने॒ अंत॑राँ अ॒मित्राँ॒ तपा॒ शंस॒मर॑रुषः॒ पर॑स्य ।
तपो॑ वसो चिकिता॒नो अ॒चित्ता॒न्वि ते॑ तिष्ठंताम॒जरा॑ अ॒यासः॑ ॥२
तपो॒ इति॑ । सु । अ॒ग्ने॒ । अन्त॑रान् । अ॒मित्रा॑न् । तप॑ । शंस॑म् । अर॑रुषः । पर॑स्य ।
तपो॒ इति॑ । व॒सो॒ इति॑ । चि॒कि॒ता॒नः । अ॒चित्ता॑न् । वि । ते॒ । ति॒ष्ठ॒न्ता॒म् । अ॒जराः॑ । अ॒यासः॑ ॥२
तपो इति । सु । अग्ने । अन्तरान् । अमित्रान् । तप । शंसम् । अररुषः । परस्य ।
तपो इति । वसो इति । चिकितानः । अचित्तान् । वि । ते । तिष्ठन्ताम् । अजराः । अयासः ॥२
हे “अग्ने “अन्तरान् अभिभावकान्" "अमित्रान् शत्रून् “सु सुष्ठु यथा भवति तथा “तपो तपैव बाधस्व । किंच । “अररुषः तुभ्यं हविरप्रयच्छतः अत एव “परस्य शत्रुभूतस्य स्वं “शंसम् अभिलाषं “तप क्षपय । “वसो सर्वस्य वासयितर्हे अग्ने “चिकितानः कर्माभिज्ञस्त्वम् “अचित्तान् सत्कर्मण्यनासक्तमनस्कान् पुरुषान् “तपो संतप । यस्मादेवं तस्मात् “ते तव रश्मयः “अजराः जरारहिता: प्रतिबन्धरहिता अत एव “अयासः सर्वत्रगमनस्वभावाः सन्तः “वि “तिष्ठन्तां विशेषेण तिष्ठन्तु ॥ तपो । तप उ । गुणः । उञमवलम्ब्य ‘ उञः' इति प्रगृह्यसंज्ञा । पादादित्वादनिघातः । तपा। ‘ तप संतापे ' इत्यस्य लोटि रूपम् । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः' इति संहितायां दीर्घः । अररुषः । ‘ रा दाने ' इत्यस्य क्वसौ ' वस्वेकाच्° ' इति प्राप्तस्य इटः संप्रसारणं संप्रसारणाश्रयं च बलीयः ' इति संप्रसारणबलीयस्त्वान्निवृत्तिः । वसोः संप्रसारणम्' इति संप्रसारणम् । समासे नञ्स्वरः । चिकितानः । ‘ कित ज्ञाने' इत्यस्य छन्दसि लिट् । तस्य • लिटः कानज्वा' इति कानजादेशः । द्विर्वचनम् । कित्त्वाद्गुणाभावः । चित्त्वादन्तोदात्तः । तिष्ठन्ताम् । ' ष्ठा गतिनिवृत्तौ । विपूर्वात्तिष्ठतेः ‘ समवप्रविभ्यः स्थः' इत्यात्मनेपदम् । निघातः । अयासः । अय गतौ' । पचाद्यच् । चित्स्वरः ॥
इ॒ध्मेना॑ग्न इ॒च्छमा॑नो घृ॒तेन॑ जु॒होमि॑ ह॒व्यं तर॑से॒ बला॑य ।
याव॒दीशे॒ ब्रह्म॑णा॒ वंद॑मान इ॒मां धियं॑ शत॒सेया॑य दे॒वीं ॥३
इ॒ध्मेन॑ । अ॒ग्ने॒ । इ॒च्छमा॑नः । घृ॒तेन॑ । जु॒होमि॑ । ह॒व्यम् । तर॑से । बला॑य ।
याव॑त् । ईशे॑ । ब्रह्म॑णा । वन्द॑मानः । इ॒माम् । धिय॑म् । श॒त॒ऽसेया॑य । दे॒वीम् ॥३
इध्मेन । अग्ने । इच्छमानः । घृतेन । जुहोमि । हव्यम् । तरसे । बलाय ।
यावत् । ईशे । ब्रह्मणा । वन्दमानः । इमाम् । धियम् । शतऽसेयाय । देवीम् ॥३
हे “अग्ने “इच्छमानः धनं कामयमानोऽहं यजमानः “इध्मेन समिन्धनकारिसमित्समूहेन “घृतेन आज्येन सह “हव्यं हवनयोग्यं हविः पुरोडाशादिकं “जुहोमि । किमर्थम् । “तरसे वेगाय तव सततगमनसिद्ध्यर्थं “बलाय सामर्थ्याय । पुरोडाशादिहविर्भारवहनसिद्ध्यर्थं त्वयि हविः प्रक्षिपामि । किंच “ब्रह्मणा स्तोत्रेण “वन्दमान: त्वां स्तुवन् अहं “यावदीशे यावद्धनं वोढुं शक्नोमि तावद्देहि । त्वं च “इमाम् अस्माभिः क्रियमाणां “धियं त्वद्विषयां स्तुतिं “शतसेयाय अपरिमितधनपर्यवसानाय "देवीं दीप्ताम् अतिप्रभूतां कुरु ॥ इध्मेन । ‘ ञिइन्धी दीप्तौ '। इध्यतेऽनेनाग्निरितीध्मः काष्ठविशेषः । ‘ इषियुधीन्धिदसिश्याधूसूभ्यो मक्' इति करणे मक् । कित्त्वादनुनासिकलोपः । प्रत्ययस्वरः । इच्छमानः । ‘ इषु इच्छायाम् । व्यत्ययेन शानच् । इषुगमियमां छः' इति छकारः । जुहोमि । “हु दानादनयोः इत्यस्य लटि रूपम् । पादादित्वादनिघातः । हव्यम् । हवनम् अर्हतीति ‘छन्दसि च ' इति यप्रत्ययः । भसंज्ञायां यस्य' इति लोपः । प्रत्ययस्वरः । यावत् । यच्छब्दात् यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप् । इति वतुप् । ' आ सर्वनाम्नः' इत्याकारः। आद्युदात्तः । ईशे । ‘ ईश ऐश्वर्ये' इत्यस्य लडुत्तमैकवचने इटष्टेरेत्वम् । अदादित्वाच्छपो लुक् । शतसेयाय । “षो अन्तकर्मणि '। ‘ आदेच उपदेशेऽशिति इत्यात्वम् । अचो यत्' इति भावे यत् । ‘ ईद्यति' इतीत्वम् । आर्धधातुकलक्षणो गुणः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥
उच्छो॒चिषा॑ सहसस्पुत्र स्तु॒तो बृ॒हद्वयः॑ शशमा॒नेषु॑ धेहि ।
रे॒वद॑ग्ने वि॒श्वामि॑त्रेषु॒ शं योर्म॑र्मृ॒ज्मा ते॑ त॒न्वं१॒॑भूरि॒ कृत्वः॑ ॥४
उत् । शो॒चिषा॑ । स॒ह॒सः॒ । पु॒त्र॒ । स्तु॒तः । बृ॒हत् । वयः॑ । श॒श॒मा॒नेषु॑ । धे॒हि॒ ।
रे॒वत् । अ॒ग्ने॒ । वि॒श्वामि॑त्रेषु । शम् । योः । म॒र्मृ॒ज्म । ते॒ । त॒न्व॑म् । भूरि॑ । कृत्वः॑ ॥४
उत् । शोचिषा । सहसः । पुत्र । स्तुतः । बृहत् । वयः । शशमानेषु । धेहि ।
रेवत् । अग्ने । विश्वामित्रेषु । शम् । योः । मर्मृज्म । ते । तन्वम् । भूरि । कृत्वः ॥४
“सहसस्पुत्र हे “अग्ने “शोचिषा स्वकीयया दीप्त्या “उत् उद्दीप्यस्व । “स्तुतः स्तोत्रशस्त्रसाधनभूतैर्मन्त्रैः स्तुतस्त्वं “शशमानेषु । ' शशमानः शंसमानः ' ( निरु. ६. ८) इति यास्कः । त्वद्विषयशंसनं कुर्वाणेषु “विश्वामित्रेषु विश्वामित्रगोत्रोत्पन्नेषु । विश्वं मित्रमस्येति विश्वामित्र एकः । एकस्मिन्बहुवचनं पूजार्थम् । तथाविधेष्वस्मासु “रेवत् धनयुक्तं "बृहत् प्रभूतं “वयः । वयःशब्दः अन्नवाची । ‘ अर्कः वयः क्षद्म ' इत्यन्ननामसु पठितत्वात् । तादृशं प्रभूतमन्नं “धेहि विधेहि । किंच “शं रोगाणां उपशमनं चास्मासु धेहि । "योः भयानां यावनम् अमिश्रणं च धेहि । ‘ शमनं च रोगाणां यावनं च भयानाम् ( निरु. ४, २१ ) इति यास्कः । “कृत्वः अस्माभिः क्रियमाणस्य कर्मणः प्रयोजकत्वेन कर्तर्हे अग्ने “ते तव “तन्वं तनुं “भूरि बहुवारं “मर्मृज्म पुनः पुनः सोमाज्यपयःप्रभृतिभिः वयं सिञ्चामः ॥ शशमानेषु । “शश प्लुतगतौ ' इत्ययं धातुरत्र स्तुत्यर्थः । ‘ ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु° ' इति चानश् । ‘ चितः' इत्यन्तोदात्तत्वम् । धेहि ।' डुधाञ् धारणपोषणयो: ' इत्यस्य लोटि रूपम् । रेवत् । रयिरस्यास्तीति मतुप् । ' ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्' इति मतुप उदात्तत्वम् । ‘ छन्दसीरः' इति तस्य वत्वम् । ‘रयेर्मतौ बहुलं छन्दसि ' इति संप्रसारणम् । परपूर्वत्वम् । गुणः । विश्वामित्रेषु । ‘ मित्रे चपौं ' ( पा. सू. ६.३.१३० ) इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् ।। ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ' इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । मर्मृज्म । ‘ मृजूष् शुद्धौ ' इत्यस्य वर्तमाने लिटि उत्तमबहुवचने मसो मादेशः । ‘ अनित्यमागमशासनम् ' इतीडभावः । रेफश्छान्दसः । पादादित्वादनिघातः । प्रत्ययस्वरः । भूरि । ‘ भू सत्तायाम्'। अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन्' इति क्रिन् । कित्वाद्गुणाभावः । नित्स्वरः । कृत्वः । ‘ डुकृञ् करणे '। संपदादित्वाद्भावे क्विप् । तदस्यास्ति° ' इति मतुप् । झयः' इति तस्य वत्वम् । ‘ तसौ मत्वर्थे ' इति भसंज्ञायां तकारस्य जश्त्वाभावः । मतुवसो रु ० ' इति तकारस्य रुत्वम् ॥
कृ॒धि रत्नं॑ सुसनित॒र्धना॑नां॒ स घेद॑ग्ने भवसि॒ यत्समि॑द्धः ।
स्तो॒तुर्दु॑रो॒णे सु॒भग॑स्य रे॒वत्सृ॒प्रा क॒रस्ना॑ दधिषे॒ वपूं॑षि ॥५
कृ॒धि । रत्न॑म् । सु॒ऽस॒नि॒तः॒ । धना॑नाम् । सः । घ॒ । इत् । अ॒ग्ने॒ । भ॒व॒सि॒ । यत् । सम्ऽइ॑द्धः ।
स्तो॒तुः । दु॒रो॒णे । सु॒ऽभग॑स्य । रे॒वत् । सृ॒प्रा । क॒रस्ना॑ । द॒धि॒षे॒ । वपूं॑षि ॥५
कृधि । रत्नम् । सुऽसनितः । धनानाम् । सः । घ । इत् । अग्ने । भवसि । यत् । सम्ऽइद्धः ।
स्तोतुः । दुरोणे । सुऽभगस्य । रेवत् । सृप्रा । करस्ना । दधिषे । वपूंषि ॥५
"सुसनितः अभिलषितधनानां सुष्ठु दातर्हे अग्ने “धनानां कनकपश्वादीनां मध्ये “रत्नम् उत्तमं धनं “कृधि विधेहि । मह्यं दत्स्व । “यत् यदा त्वं “समिद्धः सोमाज्यादिभिः सम्यगिद्धो दीप्तो वर्तसे तदा “स “घेत् स तादृशः एव त्वं धनस्य दाता खलु भवसि । किंच “सुभगस्य त्वद्विषयस्तुत्या शोभनधनयुक्तस्य “स्तोतुः यजमानस्य “दुरोणे गृहे "सृप्रा सर्पणशीलौ कर्मकरणार्थं प्रसृतौ “करस्ना कर्मणां प्रस्नातारौ बाहू । करस्नौ बाहू कर्मणां प्रस्नातारौ ' ( निरु. ६. १७ ) इति यास्कः । “वपूंषि रूपाणि । वर्पः वपुः' ( नि. ३. ७. ४ ) इति रूपनामसु पठितत्वात् । तादृशौ बाहू भास्वराणि ज्योतींषि च “रेवत् धनयुक्तं यथा भवति तथा “दधिषे धारयसि ॥ सुसनितः । ‘ षणु दाने ' इत्यस्य तृचि रूपम् । आमन्त्रितनिघातः । सृप्रा । “सृप्लृ गतौ ' । अस्मात् “ स्फायितञ्चिवञ्चि' ' इत्यादिना रक् । कित्त्वादगुणः । प्रत्ययस्वरः । करस्ना । करोति फलमिति करः कर्म । पचाद्यजन्तः । कर्मणि स्ना शोधनं ययोस्तौ । यद्वा कर्मणां शोधनं याभ्यामिति । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । दधिषे । ‘दुधाञ् धारणपोषणयोः' इत्यस्य लटि छन्दस्युभयथा' इति थास आर्धधातुकत्वादिट् । आतो लोपः । निघातः ॥ ॥ १८ ॥
| मण्डल ३ | |||
|---|---|---|---|