मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः ३२
| ← सर्गः ३१ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
सिद्धा एव परस्परं कथयन्ति
पावनस्यास्य वचसः प्रोक्तस्य रघुकेतुना ।
निर्णयं श्रोतुमुचितं वक्ष्यमाणं महर्षिभिः ॥ १,३२.१ ॥
नारदव्यासपुलहप्रमुखा मुनिपुङ्गवाः ।
आगच्छताश्वविघ्नेन सर्व एव महर्षयः ॥ १,३२.२ ॥
पतामः परितः पुण्यामेतां दाशरथीं सभाम् ।
नीरन्ध्रकनकाम्भोजां पद्मिनीमिव षट्पदाः ॥ १,३२.३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.१३ ॥
श्रीवाल्मीकिः श्रीभरद्वाजं प्रति कथयति
इत्युक्त्वा सा समस्तैव व्योमावासनिवासिनी ।
तां पपात सभां तत्र दिव्या मुनिपरम्परा ॥ १,३२.४ ॥
"व्योम्नि" यः "आवासः" । तत्र "निवस"तीति तादृशी ॥ १,३२.४ ॥
मुनिपरम्परां विशिनष्टि
अग्रस्थितमरुत्पृष्ठरणद्वीणमुनीश्वरा ।
पयःपीनघनश्यामव्यासमेचकिताम्बरा ॥ १,३२.५ ॥
"अग्रे स्थिताः" "मरुतः" यस्याम् । सा । तादृशी चासौ "पृष्ठे" च "रणद्वीणाः" "मुनीश्वराः" यस्याम् । सा । तादृशी ॥ १,३२.५ ॥
भृग्वङ्गिरःपुलस्त्यादिमुनिनायकमण्डिता ।
च्यवनोद्दालकोशीरशरलोमादिपालिता ॥ १,३२.६ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.६ ॥
परस्परपरामर्शाद्दुःसंस्थानमृगाजिना ।
लोलाक्षमालावलया सुकमण्डलुधारिणी ॥ १,३२.७ ॥
"परामर्शात्" सङ्घट्टात् ॥ १,३२.७ ॥
तारावलिरिवान्योन्यकृतशोभातिशायिनी ।
कौसुमी वृष्टिरन्येव द्वितीयेवार्कमण्डली ॥ १,३२.८ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.८ ॥
ताराजाल इवाम्भोदो व्यासो ह्यत्र व्यराजत ।
तारौघ इव शीतांशुर्नारदोऽत्र व्यराजत ॥ १,३२.९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.९ ॥
देवेष्विव स्वराधीशः पुलस्त्योऽत्र व्यराजत ।
आदित्य इव देवानामङ्गिराश्च व्यराजत ॥ १,३२.१० ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.१० ॥
अथास्यां सिद्धसेनायां पतन्त्यां नभसो रसात् ।
उत्तस्थौ मुनिसम्पूर्णा तदा दाशरथी सभा ॥ १,३२.११ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.११ ॥
मिश्रीभूता विरेजुस्ते नभश्चरमहीचराः ।
परस्परवृताङ्गाभा भासयन्तो दिशो दश ॥ १,३२.१२ ॥
"परस्परं वृता" "अङ्गानाम्" "आभा" यैः । ते ॥ १,३२.१२ ॥
नभश्चरमहीचरान् विशिनष्टि
वेणुघण्टावृतकरा लीलाकमलधारिणः ।
दूर्वाङ्कुराक्रान्तशिखाः सचुडामणिमूर्धजाः ॥ १,३२.१३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.१३ ॥
जटाकटप्रकपिला मौलिमालितमस्तकाः ।
प्रकोष्ठगाक्षवलया माणिक्यवलयान्विताः ॥ १,३२.१४ ॥
"जटाकटप्रेण" जटासमूहेन । "कपिलाः" ॥ १,३२.१४ ॥
चीरवल्कलसंवीताः स्रक्कौशेयावलुण्ठिताः ।
विलोलमेखलापाशाश्चलन्मुक्ताकलापिनः ॥ १,३२.१५ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.१५ ॥
वसिष्ठविश्वामित्रौ तान् पूजयामासतुः क्षणात् ।
अर्घ्यैः पाद्यैर्वचोभिश्च नभश्चरमहागणान् ॥ १,३२.१६ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.१६ ॥
सर्वाचारेण सिद्धौघं पूजयामास भूपतिः ।
सिद्धौघो भूपतिं चैव कुशलप्रश्नवार्तया ॥ १,३२.१७ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.१७ ॥
तैस्तैः प्रणयसंरम्भैरन्योऽन्यं प्राप्तसत्क्रियाः ।
उपाविशन् विष्टरेषु नभश्चरमहीचराः ॥ १,३२.१८ ॥
"प्रणयसंरम्भैः" स्नेहसंरम्भैः ॥ १,३२.१८ ॥
वचोभिः पुष्पवर्षेण साधुवादेन चाभितः ।
रामं तं पूजयामासुः पुरः प्रणतमास्थितम् ॥ १,३२.१९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.१९ ॥
आसां चक्रे च तत्रासौ राजलक्ष्म्या विराजितः ।
विश्वामित्रो वसिष्ठश्च वामदेवश्च मन्त्रिणः ॥ १,३२.२० ॥
"असौ" श्रीरामः ॥ १,३२.२० ॥
नारदो देवपुत्रश्च व्यासश्च मुनिपुङ्गवः ।
मरीचिरथ दुर्वासा मुनिराङ्गिरसस्तथा ॥ १,३२.२१ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.२१ ॥
क्रतुः पुलस्त्यः पुलहः शरलोमा मुनीश्वरः ।
वात्स्यायनो भरद्वाजो वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवः ॥ १,३२.२२ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.२२ ॥
उद्दालक ऋचीकश्च शर्यातिश्च्यवनस्तथा ।
ऊष्मपाश्च घृतार्चिश्च शालुडिर्वालुडिस्तथा ॥ १,३२.२३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.२३ ॥
एते चान्ये च बहवो वेदवेदाङ्गपारगाः ।
ज्ञातज्ञेया महात्मानः संस्थितास्तत्र नायकाः ॥ १,३२.२४ ॥
"नायकाः" श्रेष्ठाः ॥ १,३२.२४ ॥
वसिष्ठविश्वामित्राभ्यां सह ते नारदादयः ।
इदमूचुरनूचाना राममानमिताननम् ॥ १,३२.२५ ॥
"अनूचानाः" साङ्गवेदज्ञाः ॥ १,३२.२५ ॥
अहो वत कुमारेण कल्याणगुणशालिनी ।
वागुक्ता परमोदारविरागरसगर्भिणी ॥ १,३२.२६ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.२६ ॥
परिनिष्ठितवाक्यार्थसुबोधमुचितं स्फुटम् ।
उदारं प्रियचर्यार्हमविह्वलमविप्लुतम् ॥ १,३२.२७ ॥
अभिव्यक्तपदं चैव निष्ठं स्पष्टं च तुष्टिमत् ।
करोति राघवप्रोक्तं वचः कस्य न विस्मयम् ॥ १,३२.२८ ॥
"परिनिष्ठितः" आकाङ्क्षारहितः । "वाक्यार्थः" यस्मिन् । तत्"परिनिष्ठितवाक्यार्थं" । तादृशं च तत्"सुबोधं" च तत् । "स्फुटम्" प्रकटार्थम् । "प्रियचर्याम्" प्रियव्यवहारम् "अर्हती"ति तादृशम् । "अविह्वलं" व्याकुलतारहितम् । "अविप्लुतं" केनापि बाधितुमशक्यम् । "तुष्टिमत्" श्रोतुः तुष्टिकारित्वेन तुष्टिमत् ॥ १,३२.२७२८ ॥
शतादेकतमस्यैव सर्वोदारचमत्कृतेः ।
ईप्सितार्थार्पणैकान्तदक्षा भवति भारती ॥ १,३२.२९ ॥
"सर्वेभ्यः उदारा" उद्भटा । "चमत्कृतिः" चमत्कारो । यस्य । तादृशस्य । न तु सर्वे एतादृशाः भवन्तीति भावः ॥ १,३२.२९ ॥
श्रीरामं प्रति कथयति
कुमार त्वां विना कस्य विवेकफलशालिनी ।
एवं विकासमायाति प्रज्ञा वनलता यथा ॥ १,३२.३० ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.३० ॥
प्रज्ञादीपशिखा यस्य रामस्येव हृदि स्थिता ।
प्रज्वलत्यलमालोककारिणी स पुमान् स्मृतः ॥ १,३२.३१ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.३१ ॥
रक्तमांसास्थियन्त्राणि बहून्यतिततानि च ।
पदार्थानपकर्षन्ति नास्ति तेषु सचेतनम् ॥ १,३२.३२ ॥
"अतिततानि बहूनि रक्तमांसास्थियन्त्राणि" देहनिष्ठाः पुरुषा इति यावत् । सन्ति कथम्भूतानि । "पदार्थान्" "अपकर्षन्ति" जाड्येन जेतॄणि । किं तु "तेषु" किञ्चिदपि "रक्तमांसास्थियन्त्रम्" "सचेतनं" विचारयुक्तम् । "नास्ति" । कश्चिदपि पुरुषः सचेतनो नास्तीत्यर्थः ॥ १,३२.३२ ॥
जन्ममृत्युजरादुःखमनुयान्ति पुनः पुनः ।
विमृशन्ति न संसारपशवः परिमोहिताः ॥ १,३२.३३ ॥
"विमृशन्ती"त्यत्रापि "जन्ममृत्युजरादुःखम्" इत्येतदेव कर्म । "संसारपशवः" अज्ञानिनः ॥ १,३२.३३ ॥
कथञ्चित्क्वचिदेवैको दृश्यते विमलाशयः ।
पूर्वापरविचारार्हो यथायमरिसूदनः ॥ १,३२.३४ ॥
"पूर्वापरविचारार्हः" सम्यग्विचारयोग्यः ॥ १,३२.३४ ॥
अनुत्तमचमत्कारफलाः सुभगमूर्तयः ।
भव्या हि विरला लोके सहकारद्रुमा इव ॥ १,३२.३५ ॥
"भव्याः" विवेकयुक्ताः ॥ १,३२.३५ ॥
सम्यग्दृष्टिर्जगज्जातौ स्वविवेकचमत्कृतिः ।
अस्मिन् भव्यमतावन्तरियमन्येव दृश्यते ॥ १,३२.३६ ॥
अस्माभिः । "भव्यमतौ" "अस्मिन्" गर्भरूपे श्रीरामे । "सम्यग्दृष्टिः" सम्यग्दृष्टिस्वरूपा । "इयं" "स्वविवेकचमत्कृतिः" आत्मविवेकचमत्कारः । "जगज्जातौ" जगत्स्थितौ । "अन्या इव" नवीना इव । "दृश्यते" ॥ १,३२.३६ ॥
सुलभाः सुभगा लोकाः फलपल्लवशालिनः ।
जायन्ते तरवो देशे न तु चन्दनपादपाः ॥ १,३२.३७ ॥
"सुभगाः" आकारमात्रेण मनोहराः ॥ १,३२.३७ ॥
वृक्षाः प्रतिवने सन्ति सत्यं सुफलपल्लवाः ।
न त्वपूर्वचमत्कारो लवङ्गः सुलभः सदा ॥ १,३२.३८ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.३८ ॥
ज्योत्स्नेव शीता शशिनः सुतरोरिव मञ्जरी ।
पुष्पादामोदलेखेव दृष्टा रामाच्चमत्कृतिः ॥ १,३२.३९ ॥
"चमत्कृतिः" वैराग्यरूपेत्यर्थः ॥ १,३२.३९ ॥
अस्मादुद्दामदौरात्म्यदैवनिर्माणनिर्मितेः ।
द्विजेन्द्रा दग्धसंसारात्सारो ह्यत्यन्तदुर्लभः ॥ १,३२.४० ॥
हे "द्विजेन्द्राः" । "दग्धसंसारात्" कथम्भूतात् । अत्यन्तवैषम्यकारित्वेन "उद्दामदौरात्म्यं" यद्"दैवं" विधिः । तस्य यत्"निर्माणं" रचनम् । ततः "निर्मितिः" सम्पत्तिर् । यस्य । सः । तादृशात् । निर्माणनिर्मित्योः सामान्यविशेषभावेन भेदो द्रष्टव्यः । अत्र वैराग्योत्कर्षात्दैवं प्रति असूया न युक्तेति नान्यथा शङ्कितव्यम् ॥ १,३२.४० ॥
यतन्ते सारसम्प्राप्तौ ये यशोनिधयो धिया ।
धन्या धुरि सतां गण्यास्ता एव पुरुषोत्तमाः ॥ १,३२.४१ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.४१ ॥
न रामेण समोऽस्तीह त्रिषु लोकेषु कश्चन ।
विवेकवानुदारात्मा महात्मा चेति नो मतिः ॥ १,३२.४२ ॥
स्पष्टम् ॥ १,३२.४२ ॥
सर्गान्तश्लोकेन वैराग्यप्रकरणं समापयति
सकललोकचमत्कृतिकारिणो
ऽप्यभिमतं यदि राघवचेतसः ।
फलति नो तदिमे वयमेव हि
स्फुटतरं मुनयो हतबुद्धयः ॥ १,३२.४३ ॥
"अभिमतं" समनन्तरोक्तस्य प्रश्नस्योत्तरम् । इति शिवम् ॥ १,३२.४३ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे द्वात्रिंशः सर्गः ॥ १,३२ ॥
श्रोतॄणां भावनावेशसत्कृतस्वान्तशालिनाम् *
वैराग्याख्यप्रकरणव्याख्या सत्फलदास्त्वियम् ** १५ **
यच्छक्त्यावेशवशतः सामर्थ्यं कार्यगोचरम् *
भावानामस्तु यत्नोऽयं तत्कार्यत्वेन निश्चितः ** १६ **
वासनाबीजरागाख्यद्रुमोन्मूलनपण्डितः *
वैराग्याख्यः पयःपूरः स्फुरतान्मम मानसे ** १७ **
इति शिवम् ॥
इति श्रीकाश्मीरमण्डलान्तर्वर्त्याराध्यपादमहामाहेश्वरवैडूर्यकण्ठात्मजश्रीमदवतारकण्ठपुत्रश्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्याख्यं प्रकरणं समाप्तम् ॥