मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः १०
| ← सर्गः ९ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः ११ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
रामभृत्यवचनं श्रुत्वा विश्वामित्रः कथयति
एवं चेत्तन्महाप्राज्ञं भवन्तो रघुनन्दनम् ।
इहानयन्तु त्वरितं हरिणं हरिणा इव ॥१,१०.१ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.१ ॥
एष मोहो रघुपतेर्नापद्भ्यो न च रागतः ।
विवेकवैराग्यकृतो बोध एष महोदयः ॥१,१०.२ ॥
महानुदयः मुक्तिलक्षणः यस्मात्"सः" "महोदयः" ॥१,१०.२ ॥
इहायातु क्षणाद्रामस्तदिहैव वयं क्षणात् ।
मोहं तस्यापनेष्यामो मरुतोऽद्रेर्घनं यथा ॥१,१०.३ ॥
"वयं" के इव । "मरुत" इव । "यथा" "मरुतः" वायवः । "अद्रेः" "घनं" मेघम् । अपनयन्ति । तथेत्यर्थः ॥१,१०.३ ॥
एतस्मिन्मार्जिते युक्त्या मोहे च रघुनन्दनः ।
विश्रान्तिमेष्यति पदे तस्मिन् वयमिवोत्तमे ॥१,१०.४ ॥
"तस्मिन् पदे" चिन्मात्राख्ये विश्रान्तिस्थाने ॥१,१०.४ ॥
सत्यतां मुदितां प्रज्ञां विश्रान्तिं च समेत्य सः ।
पीनतां वरवर्णत्वं पीतामृत इवैष्यति ॥१,१०.५ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.५ ॥
निजां च प्रकृतामेव व्यवहारपरम्पराम् ।
परिपूर्णमना मान्य आचरिष्यत्यखण्डिताम् ॥१,१०.६ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.६ ॥
भविष्यति महासत्त्वो ज्ञातलोकपरावरः ।
सुखदुःखदशाहीनः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥१,१०.७ ॥
[भगवद्गीता Vई ८ ॑ XईV २४ ]
"ज्ञाते" सम्यक्निश्चिते । "लोकानाम्" "परावरे" परावाची । पारद्वयमिति यावत् । येन । सः ॥१,१०.७ ॥
विश्वामित्रवाक्यमुपसंहरति
इत्युक्ते मुनिनाथेन राजा सम्पूर्णमानसः ।
प्राहिणोद्राममानेतुं भूयो दूतपरम्पराम् ॥१,१०.८ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.८ ॥
एतावता च कालेन रामो निजगृहासनात् ।
पितुः सकाशमागन्तुमुत्थितोऽर्क इवाचलात् ॥१,१०.९ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.९ ॥
वृतः कतिपयैर्भृत्यैर्भ्रातृभ्यां चाजगाम ह ।
तत्पुण्यं पितुरास्थानं स्वर्गं सुरपतेरिव ॥१,१०.१० ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.१० ॥
दूरादेव ददर्शासौ रामो दशरथं तदा ।
वृतं राजसमूहेन देवौघेनेव वासवम् ॥१,१०.११ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.११ ॥
वसिष्ठविश्वामित्राभ्यां सेवितं पार्श्वयोर्द्वयोः ।
सर्वशास्त्रार्थतज्ज्ञेन मन्त्रिवृन्देन पालितम् ॥१,१०.१२ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.१२ ॥
चारुचामरहस्ताभिः कान्ताभिः समुपासितम् ।
ककुब्भिरिव मूर्ताभिः संस्थिताभिर्यथोचितम् ॥१,१०.१३ ॥
"ककुब्भिः" दिग्भिः ॥१,१०.१३ ॥
वसिष्ठविश्वामित्राद्यास्तथा दशरथादयः ।
ददृशू राघवं दूरादुपायान्तं गुहोपमम् ॥१,१०.१४ ॥
"गुहोपमं" कुमारसदृशम् ॥१,१०.१४ ॥
सत्त्वावष्टम्भगर्वेण शैत्येनेव हिमालयम् ।
श्रितं सकलसेव्येन गम्भीरेण स्वरेण च ॥१,१०.१५ ॥
"सत्त्वस्यावष्टम्भेन" हस्तावलम्बेन यः "गर्वः" । तेन । पूर्वस्य श्लोकस्य विशेषणत्वेन योज्यम् ॥१,१०.१५ ॥
सौम्यं समशुभाकारं विनयोदारमूर्जितम् ।
कान्तोपशान्तवपुषं परस्यार्थस्य भाजनम् ॥१,१०.१६ ॥
"परस्यार्थस्य" मोक्षस्य ॥१,१०.१६ ॥
समुद्यद्यौवनारम्भमुद्योगशमशोभितम् ।
अनुद्विग्नमनायासं पूर्णप्रायमनोरथम् ॥१,१०.१७ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.१७ ॥
विचारितजगद्यात्रं पवित्रगुणगोचरम् ।
महासत्त्वैकलोभेन गुणैरिव समाश्रितम् ॥१,१०.१८ ॥
"महासत्त्वस्य" महाधैर्यस्य । यः "एको" "लोभः" । तत्सङ्गलोभः इति यावत् । तेन ॥१,१०.१८ ॥
उदारसारमापूर्णमन्तःकरणकोटरम् ।
अविक्षुभितया वृत्त्या दर्शयन्तमनुत्तमम् ॥१,१०.१९ ॥
रामं पुनः कथम्भूतम् । ईदृश्या "वृत्त्या" ईदृशम् "अन्तःकरणं" "दर्शयन्तम्" इति सम्बन्धः । "आपूर्णम्" भोगान् प्रति अलौल्येन समन्तात्पूर्णम् ॥१,१०.१९ ॥
श्रीरामविशेषणान्युपसंहरति
एवं गुणगणाकीर्णो दूरादेव रघूद्वहः ।
परिमेयसिताच्छाच्छस्वहाराम्बरपल्लवः ॥१,१०.२० ॥
प्रणनाम चलच्चारुचूडामणिमरीचिना ।
शिरसा वसुधाकम्पलोलमानाचलश्रिया ॥१,१०.२१ ॥
"परिमेयाः" परिमिताः । "सिताः" "अच्छाच्छाः" "स्वहाराम्बरपल्लवाः" यस्य । सः तादृशः । "शिरसा" कथम्भूतेन । "वसुधायां" यः "कम्पः" । तेन "लोलमानस्याचलस्य" "श्रीः" यस्य । तत् । तादृशेन । युग्मम् ॥१,१०.२०२१ ॥
कान् प्रणनामेत्यपेक्षायामाह
प्रथमं पितरं पश्चान्मुनीन्मान्यैकमानतः ।
ततो विप्रांस्ततो बन्धूंस्ततोऽधिकगुणान् गुरून् ॥१,१०.२२ ॥
"पितरं" कथम्भूतम् । मान्यानां मध्ये एकम् "मान्यैकम्" ॥१,१०.२२ ॥
जग्राह चात्मना दृष्ट्वा मनाक्स्वादुगिरा तथा ।
राजलोकेन विहितां स प्रणामपरस्पराम् ॥१,१०.२३ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.२३ ॥
विहिताशीर्मुनिभ्यां तु रामः सशममानसः ।
आससाद पितुः पुण्यं समीपं सुरसुन्दरः ॥१,१०.२४ ॥
"समीपं" निकटम् ॥१,१०.२४ ॥
पादाभिवन्दनरतं तमथासौ महीपतिः ।
शिरस्यभ्यालिलिङ्गाशु चुचुम्ब च पुनः पुनः ॥१,१०.२५ ॥
शत्रुघ्नं लक्ष्मणं चैव तथैव परवीरहा ।
आलिलिङ्ग घनस्नेहं राजहंसोऽम्बुजं यथा ॥१,१०.२६ ॥
स्पष्टम् । युग्मम् ॥१,१०.२५२६ ॥
उत्सङ्गे वत्स तिष्ठेति वदत्यथ महीपतौ ।
भूमौ परिजनास्तीर्णे सोऽंशुकेऽथ न्यविक्षत ॥१,१०.२७ ॥
"न्यविक्षत" उपाविशत् । "अथ"शब्दद्वयं सम्बन्धिभेदेनानन्तर्यद्वयवाचकम् ॥१,१०.२७ ॥
दशरथः कथयति
पुत्र प्राप्तविवेकस्त्वं कल्याणानां च भाजनम् ।
जनवज्जीर्णया बुद्ध्या खेदायात्मा न दीयते ॥१,१०.२८ ॥
त्वया "न दीयते" न देय इत्यर्थः । "खेदाय्"एति सम्प्रदाने चतुर्थी ॥१,१०.२८ ॥
वृद्धविप्रगुरुप्रोक्तं त्वादृशेनानुतिष्ठता ।
पदमासाद्यते पुण्यं न मोहमनुधावता ॥१,१०.२९ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.२९ ॥
तावदेवापदो दूरे तिष्ठन्ति परिपेलवाः ।
यावदेव न मोहस्य प्रसरः पुत्र दीयते ॥१,१०.३० ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.३० ॥
श्रीवसिष्ठः कथयति
राजपुत्र महाबाहो शूरस्त्वं विजितास्त्वया ।
दुरुच्छेदा दुरारम्भा अप्यमी विषयारयः ॥१,१०.३१ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.३१ ॥
किमतज्ज्ञ इवाज्ञानां योग्ये वा मोहसागरे ।
विनिमज्जसि कल्लोलगहने जाड्यशालिनि ॥१,१०.३२ ॥
स्पष्टम् ॥१,१०.३२ ॥
विश्वामित्र आह
चलन्नीलोत्पलव्यूहसमलोचन लोलताम् ।
ब्रूहि चेतःकृतां त्यक्त्वा हेतुना केन मुह्यसि ॥१,१०.३३ ॥
हे "चलन्नीलोत्पलव्यूहसमलोचन "त्वम् । "चेतःकृतां" "लोलतां" "त्यक्त्वा" "ब्रूहि" । कर्मापेक्षायां वाक्यं कर्मत्वेन कथयति "हेतुने"ति । त्वं किमर्थं "मुह्यसी"त्यर्थः ॥१,१०.३३ ॥
किंनिष्ठाः कियता केन कियन्तः कारणेन ते ।
आधयो नु विलुम्पन्ति मनो गेहमिवाखवः ॥१,१०.३४ ॥
"ते" "कियन्तः" "आधयः" । "किंनिष्ठाः" किंविषयाः सन्तः । "कियता" "केन" "कारणेन" "मनः" "नु" "विलुम्पन्ति" । के "इव" । "आखव" "इव" । यथा "आखवः गेहं विलुम्पन्ति" । तथेत्यर्थः । "नु"शब्दः प्रश्नद्योतकः ॥१,१०.३४ ॥
मन्ये नानुचितानां त्वमाधीनां पदमुत्तमः ।
आपत्सु चाप्तो यो धीरो निर्जितास्तेन चाधयः ॥१,१०.३५ ॥
"आप्तः" विचारकारी । न ह्युचितस्य्"आनुचितपदत्वं" युक्तमिति भावः ॥१,१०.३५ ॥
यथाभिमतमाशु त्वं ब्रूहि प्राप्स्यसि चानघम् ।
सर्वमेव पुनर्येन तव भेत्स्यन्ति नाधयः ॥१,१०.३६ ॥
"येन" सर्वप्रापणेन ॥१,१०.३६ ॥
विश्वामित्रवाक्यं सर्गान्तश्लोकेनोपसंहरति
इत्युक्तमस्य स मुने रघुवंशकेतुर्
आकर्ण्य वाक्यमुचितार्थविलासगर्भम् ।
तत्याज खेदमभिगर्जति वारिवाहे
बर्ही यथाभ्यनुमिताभिमतार्थसिद्धिः ॥१,१०.३७ ॥
"अभ्यनुमिता" गर्जनहेतुकेनानुमानेन ज्ञाता । "अभिमतार्थस्य सिद्धिः" यस्य । स । इति शिवम् ॥१,१०.३७ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे दशमः सर्गः ॥ १,१० ॥