मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः ८
| ← सर्गः ७ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः ९ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य स्नेहपर्याकुलाक्षरम् ।
समन्युः कौशिको वाक्यं प्रत्युवाच महीपतिम् ॥ ंो_१,८.१ ॥
[ऋआमी २०, १]
"तस्य" दशरथस्य ॥ ंोट्_१,८.१ ॥
विश्वामित्रः कथयति
करिष्यामीति संश्रुत्य प्रतिज्ञां हातुमिच्छसि ।
[ऋआमी २०, २ ब्]
सत्त्ववान् केसरी भूत्वा मृगतामभिवाञ्छसि ॥ ंोट्_१,८.२ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,८.२ ॥
राघवानामयुक्तोऽयं कुलस्यास्य विपर्ययः ।
[ऋआमी २०, २ द्]
न कदाचन जायन्ते शीतांशौ कृष्णरश्मयः ॥ ंोट्_१,८.३ ॥
ननु कथं "राघवानां कुलस्यायं विपर्ययः अयुक्तो" भवतीत्य् । अत्र दृष्टान्तमाह । "न कदाचने"ति ॥ ंोट्_१,८.३ ॥
यदि त्वं न क्षमो राजन् गमिष्यामि यथागतः ।
हीनप्रतिज्ञः काकुत्स्थ सुखी भव सबान्धवः ॥ ंो_१,८.४ ॥
[ऋआमी २०, ३]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,८.४ ॥
श्रीवाल्मीकिः भरद्वाजं प्रति कथयति
तस्मिन् कोपपरीतेऽथ विश्वामित्रे महात्मनि ।
चचाल वसुधा कृत्स्ना सुराश्च भयमाविशन् ॥ ंो_१,८.५ ॥
[ऋआमी २०, ४]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,८.५ ॥
क्रोधाभिभूतं विज्ञाय जगन्मित्रं महामुनिम् ।
धृतिमान् सुव्रतो धीमान् वसिष्ठो वाक्यमब्रवीत् ॥ ंो_१,८.६ ॥
[ऋआमी २०, ५]
"जगन्मित्रं" विश्वामित्रम् ॥ ंोट्_१,८.६ ॥
श्रीवसिष्ठः कथयति
इक्ष्वाकूणां कुले जातः साक्षाद्धर्म इवापरः ।
[ऋआमी २०, ६ ब्]
भवान् दशरथः श्रीमांस्त्रैलोक्ये गुणभूषितः ॥ ंोट्_१,८.७ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,८.७ ॥
नीतिमान् सुव्रतो भूत्वा न धर्मं हातुमर्हसि ।
[ऋआमी २०, ६ द्]
मुनेस्त्रिभुवनेशस्य वचनं कर्तुमर्हसि ॥ ंोट्_१,८.८ ॥
स्पष्टम् । युग्मम् ॥ ंोट्_१,८.८ ॥
त्रिषु लोकेषु विख्यातो धर्मेण यशसा युतः ।
स्वधर्मं प्रतिपद्यस्व न धर्मं हातुमर्हसि ॥ ंो_१,८.९ ॥
[ऋआमी २०, ७]
"प्रतिपद्यस्व" स्वीकुरु ॥ ंोट्_१,८.९ ॥
करिष्यामीति संश्रुत्य तत्ते राजन्नकुर्वतः ।
इष्टापूर्तः पतेद्धर्मस्तस्माद्रामं विसर्जय ॥ ंो_१,८.१० ॥
[ऋआमी २०, ८]
"इष्टापूर्तः" इष्टापूर्तस्वरूपः । प्रतिज्ञाताकरणेन हि सर्वो धर्मः नश्यति ॥ ंोट्_१,८.१० ॥
गुप्तं पुरुषसिंहेन ज्वलनेनामृतं यथा ।
[ऋआमी २०, ९ द्]
कृतास्त्रमकृतास्त्रं वा नैनं द्रक्ष्यन्ति राक्षसाः ॥ ंोट्_१,८.११ ॥
[ऋआमी २०, ९ ब्]
"कृतास्त्रं" शिक्षितास्त्रम् ॥ ंोट्_१,८.११ ॥
इक्ष्वाकुवंशजातोऽपि स्वयं दशरथोऽपि सन् ।
न पालयसि चेद्वाक्यं कोऽपरः पालयिष्यति ॥ ंो_१,८.१२ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,८.१२ ॥
युष्मदादिप्रणीतेन व्यवहारेण जन्तवः ।
मर्यादां न विमुञ्चन्ति तां न हातुमिहार्हसि ॥ ंो_१,८.१३ ॥
"ताम्" मर्यादाम् ॥ ंोट्_१,८.१३ ॥
एष विग्रहवान् धर्म एष वीर्यवतां वरः ।
एष बुद्ध्याधिको लोके तपसां च परायणः ॥ ंो_१,८.१४ ॥
[ऋआमी २०, १०]
"परायणः" आश्रयः ॥ ंोट्_१,८.१४ ॥
एषोऽस्त्रं विविधं वेत्ति त्रैलोक्ये सचराचरे ।
नैतदन्यः पुमान् वेत्ति न च वेत्स्यति कश्चन ॥ ंो_१,८.१५ ॥
[ऋआमी २०, ११]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,८.१५ ॥
न च देवर्षयः केचिन्नामरा न च राक्षसाः ।
न नागयक्षगन्धर्वा अनेन सदृशा नृप ॥ ंो_१,८.१६ ॥
[ऋआमी २०, १२]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,८.१६ ॥
अस्त्रमस्मै कृशाश्वेन परैः परमदुर्जयम् ।
[ऋआमी २०, १३॑५९९*]
कौशिकाय पुरा दत्तं यदा राज्यं समन्वशात् ॥ ंोट्_१,८.१७ ॥
[ऋआमी २०, १३ द्]
"परैः" अन्यैः । "परमदुर्जयम्" अत्यन्तं जेतुमशक्यम् । "समन्वशात्" समपालयत् ॥ ंोट्_१,८.१७ ॥
ननु किमर्थं कृशाश्वेनास्मै अस्त्राणि दत्तानीत्य् । अत्राह
ते हि पुत्राः कृशाश्वस्य प्रजापतिसुतोपमाः ।
एनमन्वचरन् वीरा दीप्तिमन्तो महौजसः ॥ ंो_१,८.१८ ॥
[ऋआमी २०, १४]
"हि" यस्मात् । "प्रजापतिसुतोपमास्ते" प्रसिद्धाः । "कृशाश्वस्य पुत्राः" । "एनं" विश्वामित्रम् । "अन्वचरन्" अनुचरन्ति स्म । अतः पुत्रस्नेहेन दत्तवानिति भावः ॥ ंोट्_१,८.१८ ॥
ते पुत्राः के इत्यपेक्षायामाह
जया च सुप्रभा चैव दाक्षायण्यौ सुमध्यमे ।
तयोस्तु यान्यपत्यानि शतं परमदुर्जयम् ॥ ंो_१,८.१९ ॥
"जया च सुप्रभा चैवे"ति ये । "दाक्षायण्यौ" दक्षस्य स्त्रीरूपे अपत्ये । "सुमध्यमे" स्त्रियौ । आस्ताम् । "तयोः" "यानि" "परमदुर्जयं" "शतं" "अपत्यानि" आसन् । अत्र च पूर्वश्लोकापेक्षयोत्तरवाक्यगतत्वाद्यच्छब्दस्य तच्छब्दापेक्षा नास्ति ॥ ंोट्_१,८.१९ ॥
ननु कस्याः कत्यपत्यानि आसन्नित्यपेक्षायामाह
पञ्चाशतः सुताञ्जज्ञे जया लब्धवरा पुरा ।
वधायासुरसैन्यानां तेऽक्षयाः कामरूपिणः ॥ ंो_१,८.२० ॥
[ऋआमी २०, १६]
"अक्षयाः" नाशरहिताः ॥ ंोट्_१,८.२० ॥
सुप्रभा जनयामास पुत्रान् पञ्चाशतः परान् ।
सङ्घर्षान्नाम दुर्धर्षान् दुराक्रोशान् बलीयसः ॥ ंो_१,८.२१ ॥
[ऋआमी २०, १७]
"दुर्धर्षान्" पराभवितुमशक्यान् । "दुराक्रोशान्" शत्रुभिः समरे आह्वातुमशक्यान् ॥ ंोट्_१,८.२१ ॥
प्रासङ्गिकमुपसंहृत्य प्रकृतमनुसरति
एवंवीर्यो महातेजा विश्वामित्रो महामुनिः ।
न रामगमने बुद्धिं विक्लवां कर्तुमर्हसि ॥ ंो_१,८.२२ ॥
[ऋआमी २०, १९]
पूर्वार्धमुत्तरार्धस्य हेतुत्वेन योज्यम् ॥ ंोट्_१,८.२२ ॥
सर्गान्तश्लोकेन श्रीवसिष्ठो वाक्यं समापयति
अस्मिन्महासत्त्वमये मुनीन्द्रे
स्थिते समीपे पुरुषस्तु साधुः ।
प्राप्तेऽपि मृत्यावमरत्वमेति
मा दीनतां गच्छ यथा विमूढः ॥ ंो_१,८.२३ ॥
"यथा विमूढः" । मूढवदित्यर्थः । इति शिवम् ॥ ंोट्_१,८.२३ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे अष्टमः सर्गः ॥ १,८ ॥