मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः ७
| ← सर्गः ६ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः ८ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
तच्छ्रुत्वा राजशार्दूलो विश्वामित्रस्य भाषितम् ।
मुहूर्तमासीन्निश्चेष्टः सदैन्यं चैवमब्रवीत् ॥१,७.१ ॥
[ऋआमी १९, १]
स्पष्टम् ॥१,७.१ ॥
ऊनषोडशवर्षोऽयं रामो राजीवलोचनः ।
न युद्धयोग्यतामस्य पश्यामि सह राक्षसैः ॥१,७.२ ॥
[ऋआमी १९, २]
स्पष्टम् ॥१,७.२ ॥
इयमक्षौहिणी पूर्णा यस्याः पतिरहं प्रभो ।
तया परिवृतो युद्धं दास्यामि पिशिताशिनाम् ॥१,७.३ ॥
[ऋआमी १९, ३]
"पिशिताशिनां" राक्षसानाम् ॥१,७.३ ॥
इमे हि शूरा विक्रान्ता भृत्या अस्त्रविशारदाः ।
[ऋआमी १९, ४ ब्]
अहं चैषां धनुष्पाणिर्गोप्ता समरमूर्धनि ॥१,७.४ ॥
[ऋआमी १९, ५ ब्]
स्पष्टम् ॥१,७.४ ॥
एभिः सह तवारीणां महेन्द्रमहतामपि ।
ददामि युद्धं मत्तानां करिणामिव केसरी ॥१,७.५ ॥
"हि" यस्माद् । एते "भृत्या" भवन्ति । "अहं चैषां समरमूर्धनि गोप्ता"स्मि । अतः अहम् "एभिः" "सह तवारीणां युद्धं ददामी"ति सम्बन्धः ॥१,७.५ ॥
बालो रामस्त्वनीकेषु न जानाति बलाबलम् ।
[ऋआमी १९, ७ ब्]
अन्तःपुरादृते दृष्टा नानेनान्या रणावनिः ॥१,७.६ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.६ ॥
न चास्त्रैः परमैर्युक्तो न च युद्धविशारदः ।
न भटभ्रूकुटीनां च तज्ज्ञः समरमूर्धसु ॥१,७.७ ॥
एष इति शेषः ॥१,७.७ ॥
केवलं पुष्पषण्डेषु नगरोपवनेषु च ।
उद्यानवनकुञ्जेषु सदैव परिशीलितः ॥१,७.८ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.८ ॥
विहर्तुमेष जानाति सह राजकुमारकैः ।
कीर्णपुष्पोपकारासु स्वकास्वजिरभूमिषु ॥१,७.९ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.९ ॥
अद्य त्वतितरां ब्रह्मन्मम भाग्यविपर्ययात् ।
हिमेनेवाहतः पद्मस्सम्पन्नो हरितः कृशः ॥१,७.१० ॥
"हरितः" पाण्डुः ॥१,७.१० ॥
नात्तुमन्नानि शक्नोति न विहर्तुं गृहावनौ ।
अन्तःखेदपरीतात्मा तूष्णीं तिष्ठति केवलम् ॥१,७.११ ॥
"अत्तुम्" भक्षितुम् ॥१,७.११ ॥
सदारः सहभृत्योऽहं तत्कृते मुनिनायक ।
शरदीव पयोवाहो नूनं निःसहतां गतः ॥१,७.१२ ॥
"निःसहताम्" उत्कृशताम् । सोढुमशक्तत्वम् ॥१,७.१२ ॥
ईदृशोऽसौ सुतो बाल आधिना विवशीकृतः ।
कथं ददामि तं तुभ्यं योद्धुं सह निशाचरैः ॥१,७.१३ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.१३ ॥
अपि बालाङ्गनासङ्गादपि साधो सुधारसात् ।
राज्यादपि सुखायैष पुत्रस्नेहो महामते ॥१,७.१४ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.१४ ॥
ये दुरन्ता महारम्भास्त्रिषु लोकेषु खेददाः ।
पुत्रस्नेहेन सन्तोऽपि कुर्वते ते न संश्रयम् ॥१,७.१५ ॥
"सन्तः अपि" स्थिता अपि । "संश्रयं" स्थितिम् । "पुत्रस्नेहेन ते" विस्मृतिं गच्छन्तीति भावः ॥१,७.१५ ॥
असवोऽथ धनं दारास्त्यज्यन्ते मानवैः सुखम् ।
न पुत्रा मुनिशार्दूल स्वभावो ह्येष जन्तुषु ॥१,७.१६ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.१६ ॥
राक्षसाः क्रूरकर्माणः कूटयुद्धविशारदाः ।
[ऋआमी १९, ७ f]
रामस्तान् योधयत्वित्थमुक्तिरेवातिदुःसहा ॥१,७.१७ ॥
"कूटयुद्धं" छलयुद्धम् । "उक्तिरेवे"ति अनुष्ठानस्य का कथेति भावः ॥१,७.१७ ॥
विप्रयुक्तो हि रामेण मुहूर्तमपि नोत्सहे ।
जीवितुं जीविताकाङ्क्षी न रामं नेतुमर्हसि ॥१,७.१८ ॥
[ऋआमी १९, ८]
"नोत्सहे" समर्थो न भवामि । "जीवितुं" जीवनक्रियाकर्तृतामनुभवितुम् । "जीविताकाङ्क्षी" मम जीविताकाङ्क्षीत्यर्थः ॥१,७.१८ ॥
नववर्षसहस्राणि मम यातानि कौशिक ।
दुःखेनोत्पादितास्त्वेते चत्वारः पुत्रका मया ॥१,७.१९ ॥
[ऋआमी १९, १०]
अनुकम्पिताः पुत्राः "पुत्रकाः" ॥१,७.१९ ॥
प्रधानभूतस्तेष्वेषु रामः कमललोचनः ।
तं विना ते त्रयोऽप्यन्ये धारयन्ति न जीवितम् ॥१,७.२० ॥
स्पष्टम् ॥१,७.२० ॥
स एव रामो भवता नीयते राक्षसान् प्रति ।
यदि तत्पुत्रहीनं त्वं मृतमेवाशु विद्धि माम् ॥१,७.२१ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.२१ ॥
चतुर्णामात्मजानां हि प्रीतिरत्र हि मे परा ।
ज्येष्ठं धर्ममयं तस्मान्न रामं नेतुमर्हसि ॥१,७.२२ ॥
[ऋआमी १९, ११]
निर्धारणे षष्ठी ॥१,७.२२ ॥
निशाचरबलं हन्तुं मुने यदि तवेप्सितम् ।
चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह बलं नय ॥१,७.२३ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.२३ ॥
किंवीर्या राक्षसास्ते तु कस्य पुत्राः कथं च ते ।
कियत्प्रमाणाः के चैते इति वर्णय मे स्फुटम् ॥१,७.२४ ॥
[ऋआमी १९, १२]
स्पष्टम् ॥१,७.२४ ॥
कथं तेन प्रहर्तव्यं तेषां रामेण राक्षसाम् । । मामकैर्वा बलैर्ब्रह्मन्मया वा कूटयोधिनाम् ॥१,७.२५ ॥
[ऋआमी १९, १३]
रामस्याग्रे स्थितत्वाभावात्"तेने"त्युक्तम् ॥१,७.२५ ॥
सर्वं मे शंस भगवन् यथा तेषां मया रणे ।
स्थातव्यं दुष्टसत्त्वानां वीर्योत्सिक्ता हि राक्षसाः ॥१,७.२६ ॥
[ऋआमी १९, १४]
स्पष्टम् ॥१,७.२६ ॥
श्रूयते हि महावीरो रावणो नाम राक्षसः ।
साक्षाद्वैश्रवणभ्राता पुत्रो विश्रवसो मुनेः ॥१,७.२७ ॥
[ऋआमी १९, १७]
स्पष्टम् ॥१,७.२७ ॥
अस्तु सः । ततः किमित्य् । अत्राह
स चेत्तव मखे विघ्नं करोति किल दुर्मतिः ।
तत्सङ्ग्रामे न शक्ताःऽस्मो वयं तस्य दुरात्मनः ॥१,७.२८ ॥
[ऋआमी १९, १९ द्]
"तत्" तदा ॥१,७.२८ ॥
ननु कथमसौ तादृग्वीर्यः अस्तीत्य् । अत्राह
काले काले पृथग्ब्रह्मन् भूरिवीर्यविभूतयः । ।
भूतेष्वभ्युदयं यान्ति प्रलीयन्ते च कालतः ॥१,७.२९ ॥
"भूरिवीर्यविभूतयः" महद्वीर्यसम्पद्युक्ताः । "भूतेष्व्" इति निर्धारणे सप्तमी ॥१,७.२९ ॥
अद्यास्मिंस्ते वयं काले रावणादिषु शत्रुषु ।
न समर्थाः पुरः स्थातुं नियतेरेष निश्चयः ॥१,७.३० ॥
स्पष्टम् ॥१,७.३० ॥
तस्मात्प्रसादं धर्मज्ञ कुरु त्वं मम पुत्रके ।
मम चैवाल्पभाग्यस्य भवान् ह्यसमदैवतम् ॥१,७.३१ ॥
[ऋआमी १९, २०]
"अल्पभाग्यस्ये"ति । अन्यथा त्वं रामं न याचितवानिति भावः ॥१,७.३१ ॥
देवदानवगन्धर्वा यक्षप्लवगपन्नगाः ।
न शक्ता रावणं योद्धुं किं पुनः पुरुषा युधि ॥१,७.३२ ॥
स्पष्टम् ॥१,७.३२ ॥
महावीर्यवतां वीर्यमादत्ते स सुधाभुजाम् ।
तेन सार्धं न शक्ता स्मस्संयुगे तस्य वावराः ॥१,७.३३ ॥
[ऋआमी १९, २२ द्]
"आदत्ते" गृह्णाति । प्रतिबध्नातीति यावत् । महावीर्यान् सुधाभुजोऽप्यसौ वीर्यरहितान् करोतीति भावः । "अवरास्" तदपेक्षया नीचाः । "वा"शब्दः पादपूरणार्थः ॥१,७.३३ ॥
ननु रामस्य सज्जनत्वेनैवावश्यं जयः स्यादित्य् । अत्राह
अयमन्यतमः कालः पेलवीकृतसज्जनः ।
राघवोऽपि गतो दैन्यं यत्र वार्धकजर्जरः ॥१,७.३४ ॥
"अपि"शब्दः राघवस्य महासज्जनत्वं द्योतयति । वार्धकेनेव जर्जरः "वार्धकजर्जरः" ॥१,७.३४ ॥
अथ वा लवणं ब्रह्मन् यज्ञघ्नं तं मधोः सुतम् ।
कथय त्वं सुरप्रख्य क्वेव मोक्ष्यामि पुत्रकम् ॥१,७.३५ ॥
"अथ वा मधोः सुतं तं" प्रसिद्धम् । "यज्ञघ्नं लवणं" योद्धुं "न शक्ताः" स्मः इति व्यवहिताध्याहृतैः सह सम्बन्धः । लवणोऽपि चेत्तव यज्ञविघ्नकारी अस्ति तमपि योद्धुं न शक्ताः स्म इति भावः । हे "सुरप्रख्य" । "त्वं कथय" । अहं "पुत्रकं क्वेव" कुत्रेव । "मोक्ष्यामि" । न मोक्ष्यामीति भावः ॥१,७.३५ ॥
अथ नेच्छसि चेद्ब्रह्मंस्तद्विधेयोऽहमेव ते ।
अन्यथा तु न पश्यामि शाश्वतं जयमात्मनः ॥१,७.३६ ॥
"अथ" पक्षान्तरे । त्वं पुत्रामोक्षणं "चेत्" यदि । "नेच्छसि" । "तदहं ते" तव । "विधेयः" आयत्तः । "एवा"स्मि । तदा अहमेवागच्छामीत्यर्थः । "अन्यथा" सहजविचारे क्रियमाणे । अहम् "आत्मनः शाश्वतं जयं न पश्यामि" । न जानामीत्यर्थः ॥१,७.३६ ॥
सर्गान्तश्लोकेन दशरथवचनमुपसंहरति
इत्युक्त्वा मृदुवचनं भयाकुलोऽसाव्
आलोले मुनिमतसंशये निमग्नः ।
नाज्ञासीत्कणमपि निश्चयं महात्मा
प्रोद्वीचाविव जलधौ समुह्यमानः ॥१,७.३७ ॥
"मुनिमतस्य संशये"ऽनुष्ठानाननुष्ठानरूपे सन्देहे । "मग्नः" । अत एव "भयाकुलः" । "महात्मा असौ" दशरथः । "इत्य्" एवम् । "मृदुवचनं" कोमलवचनम् । "उक्त्वा" । "कणमपि" स्तोकमपि । "निश्चयं न अज्ञासीत्" न ज्ञातवान् । "असौ" कथम्भूतः "इव" । "प्रोद्वीचौ जलधौ समुह्यमान इव" । जलधौ समुह्यमानोऽपि कुत्र गच्छामीति निश्चयं न जानातीति शिवम् ॥१,७.३७ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे सप्तमः सर्गः ॥ १,७ ॥