मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः २०
| ← सर्गः १९ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः २१ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
एवं यौवननिन्दां सम्पाद्य तत्प्रसङ्गेन स्त्रीनिन्दां प्रस्तौति
मांसपुत्तलिकायाश्च यन्त्रलोलाङ्गपञ्जरे ।
स्नाय्वस्थिग्रन्थिशालिन्याः स्त्रियाः किमिव शोभनम् ॥ १,२०.१ ॥
"पुत्तलिकायाः" पुत्रिकायाः । "यन्त्र"वत्"लोलं" यत्"अङ्गपञ्जरं" । तस्मिन् । पुत्रिकापि यन्त्रस्था भवति । न हि किञ्चिदपि स्त्रियाः शोभनमिति भावः ॥ १,२०.१ ॥
त्वङ्मांसरक्तबाष्पास्रु पृथक्कृत्वा विलोचनम् ।
समालोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि ॥ १,२०.२ ॥
सर्वाङ्गानामुपलक्षणमेतत् ॥ १,२०.२ ॥
इतः केशा इतो रक्तमितीयं प्रमदातनुः ।
किमेतया निन्दितया करोतु विपुलाशयः ॥ १,२०.३ ॥
"विपुलाशयस्या"त्र रतिर्न युक्तेति भावः ॥ १,२०.३ ॥
वासोविलेपनैर्यानि लालितानि पुनः पुनः ।
तान्यङ्गान्यवलुम्पन्ति क्रव्यादाः सर्वदेहिनाम् ॥ १,२०.४ ॥
अतः स्त्रीणामपि "क्रव्यादा अवलुम्पन्ती"ति भावः ॥ १,२०.४ ॥
मेरोः शृङ्गतटोल्लासिगङ्गाजलरयोपमा ।
दृष्टा यस्मिन् स्तने मुक्ता हारस्योल्लासशालिनः ॥ १,२०.५ ॥
श्मशानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः ।
श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्ड इवान्धसः ॥ १,२०.६ ॥
स्पष्टम् । युग्मम् ॥ १,२०.५६ ॥
रक्तमांसादिदिग्धानि करभस्य यथा वने ।
तथैवाङ्गानि कामिन्यास्तत्प्रत्यपि हि को ग्रहः ॥ १,२०.७ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.७ ॥
आपातरमणीयत्वं कल्प्यते केवलं स्त्रियाः ।
मन्ये तदपि नास्त्यत्र मुने मोहैककारणे ॥ १,२०.८ ॥
"अत्र" स्त्रीशरीरे ॥ १,२०.८ ॥
विपुलोल्लासदायिन्या मदोन्मथनपूर्वकम् ।
को विशेषो विकारिण्या मदिराया इह स्त्रियाः ॥ १,२०.९ ॥
"मदिराया" इति पञ्चमी ॥ १,२०.९ ॥
ललनालानसंलीना मुने मानवदन्तिनः ।
प्रबोधं नाधिगच्छन्ति दीर्घैरपि शमाङ्कुशैः ॥ १,२०.१० ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.१० ॥
केशकज्जलधारिण्यस्तीक्ष्णाः प्रकृतितः सदा ।
दुष्कृताग्निशिखा नार्यो दहन्ति तृणवन्नरम् ॥ १,२०.११ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.११ ॥
ते वन्द्यास्ते महात्मानस्त एव पुरुषा भुवि ।
ये सुखेन समुत्तीर्णाः साधो यौवतसङ्कटात् ॥ १,२०.१२ ॥
"यौवतसङ्कटात्" स्त्रीसमूहाख्यात् ॥ १,२०.१२ ॥
ज्वलतामतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसम् ।
स्त्रियो हि नरकाग्नीनां दारु चारु च दारुणम् ॥ १,२०.१३ ॥
"सरसा अपि" "स्त्रियः" "नीरसं" "दारु" भवन्तीति विरोधाभासः ॥ १,२०.१३ ॥
कीर्णान्धकारकवरी तरत्तारकलोचना ।
पूर्णेन्दुबिम्बवदना कुमुदोत्करहासिनी ॥ १,२०.१४ ॥
लीलाविलोलपुरुषा कार्यसंहारकारिणी ।
परं विमोहनं बुद्धेः कामिनी दीर्घयामिनी ॥ १,२०.१५ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.१४१५ ॥
पुष्पाभिराममधुरा करपल्लवलासिनी ।
भ्रमरभ्रूविलासाढ्या स्तबकस्तनधारिणी ॥ १,२०.१६ ॥
पुष्पकेसरगौराङ्गी नरमारणतत्परा ।
ददात्युत्तमवैवश्यं कान्ता विषमहालता ॥ १,२०.१७ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.१६१७ ॥
सीत्कारोच्छ्वासमात्रेण भुजङ्गदलनोत्कया ।
कान्तयोद्ध्रियते जन्तुः करिण्येवोरगो बिलात् ॥ १,२०.१८ ॥
"भुजङ्गाः" विटाः सर्पाश्च । "उद्ध्रियते" आकृष्यते ॥ १,२०.१८ ॥
कामनाम्ना किरातेन विकीर्णा मुग्धचेतसाम् ।
नार्यो नरविहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः ॥ १,२०.१९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.१९ ॥
ललनाविपुलालाने मनोमत्तमतङ्गजः ।
रतिशृङ्खलया ब्रह्मन् बद्धस्तिष्ठति मूकवत् ॥ १,२०.२० ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.२० ॥
जन्मपल्वलमत्स्यानां कर्मकोटरवारिणाम् ।
पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारी बडिशपिण्डिका ॥ १,२०.२१ ॥
"बडिशे" हि मत्स्यग्रहणार्थमन्नादि"पिण्डिका" स्थाप्यते ॥ १,२०.२१ ॥
मन्दुरेव तुरङ्गानामालानमिव दन्तिनाम् ।
पुंसामब्जमिवालीनां बन्धनं वामलोचनाः ॥ १,२०.२२ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.२२ ॥
नानारसमयी चित्रा भोगभूमिरियं मुने ।
स्त्रियमाश्रित्य संयाता परामिह हि संस्थितिम् ॥ १,२०.२३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.२३ ॥
सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयानया ।
दुःखशृङ्खलया नित्यमलमस्तु मम स्त्रिया ॥ १,२०.२४ ॥
"अलमस्तु" दूरे भवतु ॥ १,२०.२४ ॥
किं स्तनेन किमक्ष्णा वा किं नितम्बेन किं भ्रुवा ।
मांसमात्रैकसारेण करोम्यहमवस्तुना ॥ १,२०.२५ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.२५ ॥
इतो मांसमितो रक्तमितोऽस्थीनि च वासरैः ।
ब्रह्मन् कतिपयैरेव याति स्त्री विशरारुताम् ॥ १,२०.२६ ॥
"इति"शब्द अध्याहार्यः ॥ १,२०.२६ ॥
यास्ता निष्परुषैस्तूलैर्लालिताः पतिभिः स्त्रियः ।
ता मुने प्रविभक्ताङ्ग्यः स्वपन्ति पितृभूमिषु ॥ १,२०.२७ ॥
"निष्परुषैः" कोमलैः । "तूलैः" तूलविकारैः शयनीयैः । "पितृभूमिषु" श्मशानेषु ॥ १,२०.२७ ॥
यस्मिन् घननवस्नेहं मुखे पत्त्राङ्कुरश्रियः ।
कान्तेन रचिता ब्रह्मञ्शीर्यते तत्तु जङ्गले ॥ १,२०.२८ ॥
"घनः" "नवः" "स्नेहः" यत्र । तत् । क्रियाविशेषणमेतत् ॥ १,२०.२८ ॥
केशाः श्मशानवृक्षेषु यान्ति चामरलेशताम् ।
अस्थीन्युडुवदाभान्ति दिनैरवनिमण्डले ॥ १,२०.२९ ॥
"दिनैः" स्वल्पकालेनेत्यर्थः ॥ १,२०.२९ ॥
पिबन्ति पांसवो रक्तं क्रव्यादाश्चाप्यनेकशः ।
चर्मानलशिखा भुङ्क्ते खं यान्ति प्राणवायवः ॥ १,२०.३० ॥
इत्येषा ललनाङ्गानामचिरेणैव भाविनी ।
स्थितिर्मया वः कथिता किं भ्रान्तिमनुधावथ ॥ १,२०.३१ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.३०३१ ॥
भूतपञ्चकसङ्घट्टसंस्थानं ललनाभिधम् ।
रसादभिवहत्वेतत्कथं नाम धियान्वितः ॥ १,२०.३२ ॥
"भूतपञ्चकस्य" यः "सङ्घट्टः" । तस्य "संस्थानं" रचनाविशेषः । "रसाद्" अभिलाषात् । "अभिवहतु" अनुयातु ॥ १,२०.३२ ॥
शाखावितानगहना कट्वम्लफलशालिनी ।
प्रतानोत्तालतामेति चिन्ता कान्तानुसारिणी ॥ १,२०.३३ ॥
"वितानं" समूहः । "प्रतानैर्" उपशाखाभिर् । या "उत्तालता" उद्भटता । ताम् । "कान्तानुसारिणी" कान्ताविषया । "कान्तानुसारिणी" "चिन्ता" अत्यन्तं घनीभवतीति भावः ॥ १,२०.३३ ॥
शोच्यतां परमामेति तरुणस्तरुणीरतः ।
निबद्धः करिणीलोभाद्विन्ध्यखाते यथा द्विपः ॥ १,२०.३४ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२०.३४ ॥
यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निःस्त्रीकस्य न भोगभूः ।
स्त्रियं त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत् ॥ १,२०.३५ ॥
"भोगेषु" स्त्र्यादिरूपेषु । "भोगभूः" भोगेच्छा ॥ १,२०.३५ ॥
सर्गान्तश्लोकेन स्त्रीनिन्दां समापयति
आपातमात्रमधुरेषु दुरुत्तरेषु
भोगेषु नाहमलिपक्षतिपेलवेषु ।
ब्रह्मन् रमे मरणरोगजरादिभीत्या
शाम्याम्यहं परमुपैमि वनं प्रयत्नात् ॥ १,२०.३६ ॥
स्पष्टम् । इति शिवम् ॥ १,२०.३६ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे विंशः सर्गः ॥ १,२० ॥