मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः २६
| ← सर्गः २५ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः २७ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
पुनरपि संसारदुर्विलसितमेव कथयति
अन्यच्च तातातितरामरम्ये
मनोरमे वेह जगत्स्वरूपे ।
न किञ्चिदप्येति तदर्थजातं
येनातिविश्रान्तिमुपैति चेतः ॥ १,२६.१ ॥
अहं ब्रवीमीति शेषः । हे "ताता"हम् "अन्यच्च" ब्रवीमि । किं ब्रवीषीत्यपेक्षायामाह्"आतितराम्" इति । "मनोरमे वा" मनोरमे इव । "अर्थजातम्" पदार्थसमूहः । अत्यन्तविश्रान्तौ हि सत्यामन्यार्थविषयाकाङ्क्षा न पुनरुद्भवेदिति भावः ॥ १,२६.१ ॥
बाल्ये गते कल्पितकेलिलोले
वयोमृगे दारदरीषु कीर्णे ।
शरीरके जर्जरतां प्रयाते
विदूयते केवलमेव लोकः ॥ १,२६.२ ॥
"वयोमृगे" यौवनाख्ये मृगे । "जर्जरतां" वृद्धत्वम् । "विदूयते" सन्तप्यते ॥ १,२६.२ ॥
जरातुषाराभिहतां शरीर
सरोजिनीं दूरतरे विहाय ।
क्षणाद्गते जीवितचञ्चरीके
जनस्य संसारसरो विशुष्कम् ॥ १,२६.३ ॥
"विहाय" त्यक्त्वा । "जीवितचञ्चरीके" जीविताख्ये भ्रमरे ॥ १,२६.३ ॥
यदा यदा पाकमुपैति नूनं
तदा तदेयं नवमातनोति ।
जराभरानल्पनवप्रसूनं
विजर्जरा कायलता नराणाम् ॥ १,२६.४ ॥
"नूनं" निश्चये । "नवम्" इति क्रियाविशेषणम् । तेन न पौनरुक्त्यम् । आश्चर्यं च पाकं गतायाः लतायाः नवप्रसूनस्य नवमातननम् ॥ १,२६.४ ॥
तृष्णानदी सारतरप्रवाह
ग्रस्ताखिलानन्तपदार्थजाता ।
तटस्थसन्तोषसुवृक्षमूल
निकाषदक्षा वहतीह लोके ॥ १,२६.५ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२६.५ ॥
शरीरनौश्चर्मनिबद्धबन्धा
भवाम्बुधावालुलिता भ्रमन्ती ।
प्रव्रोड्यते पञ्चभिरिन्द्रियाख्यैर्
अधो वहन्ती मकरैरधीना ॥ १,२६.६ ॥
"पञ्चभिर्" "इन्द्रियाख्यैः" "मकरैः" "शरीरनौः" "प्रव्रोड्यते" मग्ना सम्पाद्यते इति सम्बन्धः । "आलुलितं" समन्ताच्चञ्चलम् ॥ १,२६.६ ॥
तृष्णालताकाननचारिणोऽमी
शाखाशतं काममहीरुहेषु ।
परिभ्रमन्तः क्षपयन्ति कामम्
मनोमृगा नो फलमाप्नुवन्ति ॥ १,२६.७ ॥
"कामं" निश्चये । "तृष्णालतानां" यत्"काननम्" । तत्र "चरन्ती"ति तादृशास्। तथा "परिभ्रमन्तः" परिभ्रमणशीलाः । "अमी" "मनोमृगाः" । "काममहीरुहेषु" काननगतेषु परमकामाख्यवृक्षेषु । गतम् "शाखाशतं" । अर्थातवान्तरकामरूपं "शाखाशतं" । "क्षपयन्ति" चालयन्ति । स्वविषयं कुर्वन्तीति यावत् । तथापि "फलं" "नो" "आप्नुवन्ति" ॥ १,२६.७ ॥
कृच्छ्रेषु दूरास्तविषादमोहाः
स्वाम्येष्वनुत्सिक्तमनोऽभिरामाः ।
सुदुर्लभाः सम्प्रति सुन्दरीभिर्
अनाहतान्तःकरणा महान्तः ॥ १,२६.८ ॥
"कृच्छ्रेषु" आपत्सु । "स्वाम्येषु" सम्पत्सु । "अनुत्सिक्तं" दर्परहितं सत् । "मनः" । तेन्"आभिरामाः" ॥ १,२६.८ ॥
तरन्ति मातङ्गघटातरङ्गं
रणाम्बुधिं ये मयि ते न शूराः ।
शूरास्त एवेह मनस्तरङ्गं
ये स्वेन्द्रियाम्भोधिमिमं तरन्ति ॥ १,२६.९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२६.९ ॥
अक्लिष्टपर्यन्तफलाभिरामा
न दृश्यते कस्यचिदेव काचित् ।
क्रिया दुराशाहतचित्तवृत्तेर्
यामेत्य विश्रान्तिमुपैति लोकः ॥ १,२६.१० ॥
स्पष्टम् ॥ १,२६.१० ॥
कीर्त्या जगद्दिक्कुहरं प्रतापैः
श्रिया गृहं सत्त्वबलेन लक्ष्मीम् ।
ये पूरयन्त्यक्षतधैर्यबन्धा
न ते जगत्यां सुलभा महान्तः ॥ १,२६.११ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२६.११ ॥
अप्यन्तरस्थं गिरिशैलभित्तेर्
वज्रालयाभ्यन्तरसंस्थितं वा ।
सर्वं समायान्ति समिद्धवेगाः
सर्वाः श्रियः सन्ततमापदश्च ॥ १,२६.१२ ॥
शिलानामियं शैला । सा चासौ भित्तिः "शैलभित्तिः" । गिरेः शैलभित्तिः "गिरिशैलभित्तिस्" । तस्याः ॥ १,२६.१२ ॥
पुत्राश्च दाराश्च धनं च बुद्ध्या
प्रकल्प्यते तात रसायनं च ।
सर्वं तु तन्नाम करोत्यथान्ते
यत्रातिरम्या विषमूर्छनैव ॥ १,२६.१३ ॥
"प्रकल्प्यते" कल्पनया भाव्यते । "रसायनम्" । अमृतमिव । "च"शब्द इवार्थः । "अन्ते" परिणामे ॥ १,२६.१३ ॥
विषादयुक्तो विषमामवस्थाम्
उपागतः कायवयोऽवसाने ।
भावान् स्मरन् स्वानभिधर्मरिक्ताञ्
जनो जरावानभिदह्यतेऽन्तः ॥ १,२६.१४ ॥
"कायवयोऽवसाने" वृद्धत्वे । "भावान्" अभिलाषान् । अभितः धर्मेण रिक्तान् "अभिधर्मरिक्तान्" । "अन्तः" मनसि ॥ १,२६.१४ ॥
कामार्थधर्माप्तिकृशान्तराभिः
क्रियाभिरादौ दिवसानि नीत्वा ।
चेतश्चलद्बर्हिणपिञ्छलोलं
विश्रान्तिमागच्छतु केन पुंसाम् ॥ १,२६.१५ ॥
"कामार्थधर्माणां" या "आप्तिः" । तया "कृशान्तराभिः" निःसाराभिः । मोक्षार्थं न कश्चित्क्रियां करोतीति भावः ॥ १,२६.१५ ॥
पुरोगतैरप्यनवाप्तरूपैस्
तरङ्गिणीतुङ्गतरङ्गकल्पैः ।
क्रियाफलैः दैववशादुपेतैर्
विडम्ब्यते भिन्नरुचिर्हि लोकः ॥ १,२६.१६ ॥
"हि" निश्चये । "विडम्ब्यते" वञ्च्यते । "क्रियाफलानां" च "अनवाप्तरूप"त्वं क्षणनश्वरत्वेन ज्ञेयम् ॥ १,२६.१६ ॥
इमान्यमूनीति विभावितानि
कार्याण्यपर्यन्तमनोरमाणि ।
जनस्य जायाजनरञ्जनेन
जटाजरान्तं जरयन्ति चेतः ॥ १,२६.१७ ॥
"जायाजनरञ्जनेने"ति हेतौ तृतीया । "जटानां" या "जरा" । तद्"अन्तम्" ॥ १,२६.१७ ॥
पर्णानि शीर्णानि यथा तरूणां
समेत्य जन्माशु लयं प्रयान्ति ।
तथैव लोकाः स्वविवेकहीनाः
समेत्य गच्छन्ति कुतोऽप्यहोभिः ॥ १,२६.१८ ॥
"स्वविवेकहीनाः" आत्मविचाररहिताः ॥ १,२६.१८ ॥
इतस्ततो दूरतरं विहृत्य
प्रविश्य गेहं दिवसावसाने ।
विवेकिलोकाश्रयिसाधुकर्म
रिक्तेऽह्नि याते क उपैति निद्राम् ॥ १,२६.१९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२६.१९ ॥
विद्राविते शत्रुजने समस्ते
समागतायामभितश्च लक्ष्म्याम् ।
सेव्यन्त एतानि सुखानि यावत्
तावत्समायाति कुतोऽपि मृत्युः ॥ १,२६.२० ॥
स्पष्टम् ॥ १,२६.२० ॥
कुतोऽपि संवर्धिततुच्छरूपैर्
भावैरमीभिः क्षणदृष्टनष्टैः ।
विलोभ्यमाना जनता जगत्यां
न वेत्त्युपायातमहो न यातम् ॥ १,२६.२१ ॥
"कुतोऽपि" अनिर्वाच्यात्कस्माच्चिद्वस्तुनः । "भावैः" पदार्थैः । "उपायातम्" भावविषयजन्म । "यातम्" भावविषयसरणम् ॥ १,२६.२१ ॥
यियासुभिः कालमुखं क्रियन्ते
जनैडकैस्ते हतकर्मबन्धाः ।
ये पीनतामेव बलादुपेत्य
शरीरबन्धे ननु ते भवन्ति ॥ १,२६.२२ ॥
"जनैडकैः" जनाख्यैः मेषैः । "ते" "हतकर्मबन्धाः" कुत्सितकर्मप्रपञ्चाः । "क्रियन्ते" । "ते" के । "ये" प्रतिस्वं स्थिताः" "ये "बलाद्" हठेन । "पीनताम्" "एव" न तु क्षीनताम् । "एत्य" आगत्य । "ते" तव । "शरीरबन्धे" शरीरबन्धार्थम् । "ननु" "भवन्ति" निश्चयेन भवन्तीत्यर्थः । कर्मवशादेव हि पुरुषः देहबन्धं प्राप्नोति ॥ १,२६.२२ ॥
अजस्रमागच्छति सत्वरेयम्
अनारतं गच्छति सत्वरैव ।
कुतोऽपि लोला जनता जगत्यां
तरङ्गमाला क्षणभङ्गुरेव ॥ १,२६.२३ ॥
"जनता" जनसमूहः ॥ १,२६.२३ ॥
प्राणापहारैकपरा नराणाम्
मनो मनोहारितया हरन्ति ।
रक्तच्छदाः षट्पदचञ्चलाक्ष्यो
विषद्रुमालोललताः स्त्रियश्च ॥ १,२६.२४ ॥
"हरन्ति" स्ववशीकुर्वन्ति मोहयन्ति च । "रक्तच्छदाः" रक्तपत्त्राः रक्ताधराश्च । "लोललताः" लोलशाखाः । लक्षणया लोलभुजाश्च ॥ १,२६.२४ ॥
इतोऽन्यतश्चोपगता मुधैव
समानसङ्केतनिबन्धभावा ।
यात्रासमासङ्गसमा नराणां
कलत्रमित्रव्यवहारमाया ॥ १,२६.२५ ॥
"सङ्केतः" गन्तव्यो देशः । यथा "यात्रायाम्" मार्गे जना अन्योऽन्यं रात्रौ मिलित्वा प्रभाते "समानं" गन्तव्यं देशं गच्छन्ति । तथा संसारेऽपि पुत्रादिभिः मिलित्वा मृत्वा परलोकाख्यं देशं गच्छन्ति । अतस्तेषु भावबन्धनं न युक्तमिति भावः ॥ १,२६.२५ ॥
प्रदीपशान्तिष्विव भुक्तभूरि
दशास्वतिस्नेहनिबन्धनीषु ।
संसारमायासु चलाचलासु
न ज्ञायते तत्त्वमतात्त्विकीषु ॥ १,२६.२६ ॥
"अतिस्नेहः" रागाधिक्यं तैलाधिक्यं च । स "निबन्धनं" कारणं यासाम् । ताः । तादृशीषु "चलाचलासु" अतिचञ्चलासु । "अतात्त्विकीषु" असत्यासु ॥ १,२६.२६ ॥
संसारसंरम्भकुचक्रिकेयम्
प्रावृट्पयोबुद्बुदभङ्गुरापि ।
असावधानस्य जनस्य बुद्धौ
चिरस्थिरप्रत्ययमातनोति ॥ १,२६.२७ ॥
अत्यन्तं भ्रम्यमाणा "चक्रिकापि" "असावधानस्य" "जनस्य" "बुद्धौ" "स्थिरताप्रत्ययम्" आदधाति । अत्यन्तवैराग्याविष्टत्वात्"कु"शब्दप्रयोगः ॥ १,२६.२७ ॥
शोभोज्ज्वला दैन्यवशाद्विनष्टा
गुणाः स्थिताः सम्प्रति जर्जरत्वे ।
आश्वासना दूरतरं प्रयाता
जनस्य हेमन्त इवाम्बुजस्य ॥ १,२६.२८ ॥
"जर्जरत्वे "नाशौन्मुख्ये । "जनस्याश्वासना" जनकर्तृकम् "आश्वासनम्" ॥ १,२६.२८ ॥
पुनः पुनर्दैववशादुपेत्य
स्वदेहभारेण कृतापकारः ।
विलूयते यत्र तरुः कुठारैर्
आश्वासने तत्र हि कः प्रसङ्गः ॥ १,२६.२९ ॥
"यत्र" "दैववशात्" "पुनः पुनः उपेत्य" उपागत्य । "स्वदेहभारेण" शाखोपशाखभारेण । "कृतः अपकारो" यस्य । सः "तरुः कुठारैः" जनेन "लूयते" । "हि" निश्चये । "तत्र" तस्मिन् संसारे । "आश्वासने कः प्रसङ्गः" का युक्तता भवति । "उपेत्ये"त्यस्य "कृते"त्यनेन सहैककर्तृत्वं बृहद्भयाय एव भवतीति भावः ॥ १,२६.२९ ॥
मनोरमस्याप्यतिदोषवृत्तेर्
अन्तर्विघाताय समुत्थितस्य ।
विषद्रुमस्येव जनस्य सङ्गाद्
आसाद्यते सम्प्रति मूर्च्छनैव ॥ १,२६.३० ॥
"अति"शयेन "दोषे वृत्तिर्" यस्य । सः । तस्य ॥ १,२६.३० ॥
कास्ता दृशो यासु न सन्ति दोषाः
कास्ता दिशो यासु न दुःखदाहः ।
कास्ताः प्रजा यासु न भङ्गुरत्वं
कास्ताः क्रिया यासु न नाम माया ॥ १,२६.३१ ॥
"माया" कपटः ॥ १,२६.३१ ॥
कल्पाभिधानक्षणजीविनोऽपि
कल्पौघसङ्ख्याकलने विरिञ्चाः ।
अतः कलाशालिनि कालजाले
लघुत्वदीर्घत्वधियोऽप्यसत्याः ॥ १,२६.३२ ॥
"कल्पौघानां" "कलने" गणने । क्रियमाणे इति शेषः । क्रियमाणे सति "विरिञ्चा" "अपि" ब्रह्माणः अपि । "कल्पाभिधानक्षणजीविनः" भवन्ति । फलितमाह्"आत" इति । "कलाः" कल्पादिरूपाः । ताभिह्"शालिनि" ॥ १,२६.३२ ॥
सर्वत्र पाषाणमया महीध्रा
मृदा मही दारुभिरेव वृक्षाः ।
मांसैर्जनाः पौरुषबद्धभावा
नापूर्वमस्तीह विकारहीनम् ॥ १,२६.३३ ॥
"पौरुषे" पुरुषकारे । "बद्धाः" "भावाः" येषाम् । ते ॥ १,२६.३३ ॥
आलोक्यते चेतनयानुविद्धः
पयोनिबद्धोऽणुचयो नभःस्थः ।
पृथग्विभागेन पदार्थलक्ष्म्या
एतज्जगन्नेतरदस्ति किञ्चित् ॥ १,२६.३४ ॥
"चेतनया" "अनुविद्धः" व्याप्तः । "नभःस्थः पयोनिबद्धः" जलावष्टब्धः । "अणुचयः" परमाणुसमूहः । "पदार्थलक्ष्म्याः पृथग्विभागेन" पदार्थलक्ष्मीसम्बन्धिना पृथक्विभागेन । "आलोक्यते" । उक्तविशेषणाः परमाणव एव नानार्थभावेन दृश्यन्ते इति यावत् । "एतज्जगद्" अस्ति । "इतरत्" अन्यत् । "किञ्चिज्जगन्" "नास्ति" । पदार्थनानाभावस्यैव जगत्त्वात् । अतश्चात्र किं रम्यत्वं किं वारम्यत्वमिति भावः ॥ १,२६.३४ ॥
चमत्कृतिश्चेह मनस्विलोके
चेतश्चमत्कारकरी नराणाम् ।
स्वप्नेऽपि साधो विषयं कदाचित्
केषाञ्चिदप्येति न चित्ररूपा ॥ १,२६.३५ ॥
"इह" संसारे । "मनस्विलोके" इति निर्धारणे । तेषामपि मनस्विनां मध्ये संसारे चित्तानन्दकरी "केषामपि" "चमत्कृतिर्" नास्तीति पिण्डार्थः ॥ १,२६.३५ ॥
अद्यापयाते त्वपि कल्पनाया
आकाशवल्लीफलवन्महत्त्वे ।
उदेति नालोभलवाहतानाम्
उदारवृत्तान्तमयी कथैव ॥ १,२६.३६ ॥
"अद्या"स्मिन् वैराग्यसमये । "कल्पनायाः" संसारकल्पनायाः । "उदारवृत्तान्तमयी" "कथा" अध्यात्मशास्त्रकथा । "अलोभलवाहतानां" लोभरहितानामस्माकमित्यर्थः । एतदनुभवे तु का कथेत्य्"एव"शब्दाभिप्रायः ॥ १,२६.३६ ॥
आदातुमिच्छन् पदमुत्तमानां
स्वचेतसैवोपहतोऽद्य लोकः ।
पतत्यशङ्कं पशुरद्रिकूटाद्
आनीलवल्लीदलवाञ्छयेव ॥ १,२६.३७ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२६.३७ ॥
अवान्तरन्यस्तनिरर्थकांस
च्छायालतापत्त्रफलप्रसूनाः ।
शरीर एव क्षतसम्पदश्च
श्वभ्रद्रुमा अद्यतना नराश्च ॥ १,२६.३८ ॥
"श्वभ्रद्रुमाः" कथम्भूताः । "अवान्तरे" न तु विश्रान्तिस्थाने । "न्यस्तानि" स्थापितानि । "निरर्थकानि" अन्येषामुपयोगित्वाभावेन अर्थशून्यानि । "अंसच्छायालतापत्त्रफलप्रसूनानि" यैः । ते । "अद्यतनाः" "नराः" कथम्भूताः । "शरीरे एव "स्वशरीरार्थमेव । न तु परोपकारार्थम् । "क्षतसम्पदः" । "अंस"शब्दोऽत्र लक्षणया द्रुमस्कन्दवाचकः । अन्यत्स्वयमभ्यूहम् ॥ १,२६.३८ ॥
क्वचिज्जना मार्दवसुन्दरेषु
क्वचित्करालेषु च सञ्चरन्ति ।
दशान्तरालेषु निरन्तरेषु
वनान्तषण्डेष्विव कृष्णशाराः ॥ १,२६.३९ ॥
"दशान्तरालेषु" दशामध्येषु ॥ १,२६.३९ ॥
धातुर्नवानि दिवसं प्रति भीषणानि
रम्याणि चावलुलिताखिलमानवानि ।
कार्याणि कष्टफलपाकहतोदयानि
विस्मापयन्ति न शठस्य मनांसि केषाम् ॥ १,२६.४० ॥
"धातुः" दैवस्य । "दिवसम्" "प्रति" प्रतिदिवसम् । "अवलुलिताः" चाञ्चल्यं नीताः । "अखिलाः" "मानवाः" यैः । तानि । "शठस्ये"ति धातारं प्रति कोपातिशयं सूचयति ॥ १,२६.४० ॥
सर्गान्तश्लोकेनैतत्समापयति
जनः कामासक्तो विविधकुकलावेदनपरः
समः स्वप्नेऽप्यस्मिञ्जगति सुलभो नाद्य सुजनः ।
क्रिया दुःखासङ्गाद्विधुरविधुरा नूनमखिला
न जाने नेतव्या कथमिव दशा जीवितमयी ॥ १,२६.४१ ॥
"कामासक्तः" स्वप्नयोजनमात्रपरः । "आवेदनम्" प्रकटीकरणम् । इति शिवम् ॥ १,२६.४१ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे षड्विंशः सर्गः ॥ १,२६ ॥