मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः २८
| ← सर्गः २७ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः २९ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
एवं जगद्विपर्यासमुक्त्वा तत्कृतां विरक्ततां प्रतिपादयति
इति मेधोपदावाग्निदग्धे महति चेतसि ।
प्रस्फुरन्ति न भोगाशा मृगतृष्णाः सरस्स्विव ॥ १,२८.१ ॥
"इति मेधा" एव "उपदावाग्नि" दवाग्निसमीपम् । तेन "दग्धे" ॥ १,२८.१ ॥
प्रत्यहं चातिकटुतामेति संसारसंस्थितिः ।
कालपाकवशोल्लासिरसा निम्बलता यथा ॥ १,२८.२ ॥
"कालेन" यः "पाकः" । तस्य "वशेन" "उल्लासी रसः" । यस्याः । सा ॥ १,२८.२ ॥
वृद्धिमायाति दौर्जन्यं सौजन्यं याति तानवम् ।
करञ्जकर्कशे राजन् प्रत्यहं जनचेतसि ॥ १,२८.३ ॥
"राजन्न्" इति दशरथं प्रति कथनम् । "करञ्ज"वत्कण्टकवत् । "कर्कशे" । अतो जनसङ्गान्मम विरतिः जातेति भावः । एवमुत्तरत्रापि भावयोजना कार्या ॥ १,२८.३ ॥
भज्यते भुवि मर्यादा झगित्येव दिशं प्रति ।
शुष्केव माषशिमिका टाङ्कारकठिनारवम् ॥ १,२८.४ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२८.४ ॥
राज्येभ्यो भोगपूगेभ्यश्चिन्तावन्तो महीश्वराः ।
निरस्तचिन्ताकलिका वरमेकान्तशीलता ॥ १,२८.५ ॥
"राज्येभ्यः" राज्यार्थम् । फलितमाह "निरस्ते"ति । अत इत्यध्याहार्यम् ॥ १,२८.५ ॥
नानन्दाय ममोद्यानं न सुखाय मम श्रियः ।
न हर्षाय ममार्थाशा शाम्यामि मनसा सह ॥ १,२८.६ ॥
"शाम्यामि" नकिञ्चिद्भावनारूपां शान्तिं गच्छामि ॥ १,२८.६ ॥
अनित्यश्चासुखो लोकस्तृष्णा तात दुरुत्सहा ।
चापलोपहतं चेतः कथं यास्यामि निर्वृतिम् ॥ १,२८.७ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२८.७ ॥
नाभिनन्दामि मरणं नाभिनन्दामि जीवितम् ।
यथा तिष्ठामि तिष्ठामि तथैव विगतज्वरम् ॥ १,२८.८ ॥
अनेन च जीवन्मुक्तपदप्राप्तिः सूचिता । यथास्थितत्वं हि जीवन्मुक्तिं विना न सम्भवति ॥ १,२८.८ ॥
किं मे राज्येन किं भोगैः किमर्थेन किमीहितैः ।
अहङ्कारवशादेतत्स एव गलितो मम ॥ १,२८.९ ॥
अहङ्काराभावे हि नकिञ्चिद्रूपः पुरुषः किं राज्यादिभिः करोति ॥ १,२८.९ ॥
जन्मावलिवरत्रायामिन्द्रियग्रन्थयो दृढाः ।
ये लग्नास्तद्विमोक्षार्थं ये यतन्ते त उत्तमाः ॥ १,२८.१० ॥
"तद्विमोक्षार्थम्" इन्द्रियग्रन्थीनां विमोक्षार्थम् ॥ १,२८.१० ॥
दलितं मानिनीलोकैर्मनो मकरकेतुना ।
कोमलं खुरनिष्पेषैः कमलं करिणा यथा ॥ १,२८.११ ॥
"मानिनीलोकैर्" इति करणे तृतीया । "मकरकेतुने"ति कर्तरि ॥ १,२८.११ ॥
अद्य चेत्स्वस्थया बुद्ध्या मुनीन्द्र न चिकित्स्यते ।
भूयश्चित्तचिकित्सायां कः किलावसरः कुतः ॥ १,२८.१२ ॥
"अद्य" सकलसामग्र्यान्विते समये ।" स्वस्थया" सामग्रीचिन्ताहीनया ॥ १,२८.१२ ॥
ननु विषयसेवनं त्यक्त्वा किमर्थं चिकित्सापरो भवतीत्य् । अत्राह
विषं विषयवैषम्यं न विषं विषमुच्यते ।
जन्मान्तरघ्ना विषया एकदेहहरं विषम् ॥ १,२८.१३ ॥
"विषय"कृतं "वैषम्यम्" "विषयवैषम्यम्" । जन्मान्तरे घ्नन्ति "जन्मान्तरघ्नाः" वासनारूपेण स्थितत्वात् ॥ १,२८.१३ ॥
ते एव त्वां कथं त्यजन्तीत्य् । अत्राह
न सुखानि न दुःखानि न मित्राणि न बन्धवः ।
न जीवितं न मरणं बन्धाय ज्ञस्य चेतसः ॥ १,२८.१४ ॥
"बन्धाय" रागद्वेषरूपबन्धार्थम् । "ज्ञस्य" विवेकयुक्तस्य ॥ १,२८.१४ ॥
ननु तव ज्ञत्वं कुतोऽस्तीत्यपेक्षायां ज्ञत्वकरणमेव प्रार्थयते
तद्भवामि यथा ब्रह्मन् पूर्वापरविदां वर ।
वीतशोकभयायासो ज्ञस्तथोपदिशाशु मे ॥ १,२८.१५ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२८.१५ ॥
वासनाजालवलिता दुःखकण्टकसङ्कटा ।
निपातोत्पातबहला भीमरूपाज्ञताटवी ॥ १,२८.१६ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२८.१६ ॥
क्रकचोग्रविनिष्पेषं सोढुं शक्तोऽस्म्यहं मुने ।
संसारव्यवहारोत्थं नाशाविषमवैशसम् ॥ १,२८.१७ ॥
"आशया" कृतं "विषमं" कठिनम् ।" वैशसं" हिंसनम् । "आशाविषमवैशसम्" ॥ १,२८.१७ ॥
इदं नास्तीदमस्तीति व्यवहारिजनभ्रमः ।
धुनोतीदं चलं चेतो रजोराशिमिवानिलः ॥ १,२८.१८ ॥
"धुनोति" कम्पयति ॥ १,२८.१८ ॥
तृष्णातन्तुलवप्रोतजीवसञ्चयमौक्तिकम् ।
चिदच्छाङ्गतया नित्यं प्रकटं चित्तनायकम् ॥ १,२८.१९ ॥
संसारहारमरतिः कालव्यालविभूषणम् ।
त्रोटयाम्यहमक्रूरां वागुरामिव केसरी ॥ १,२८.२० ॥
"चिद्" एव "अच्छम्" "अङ्गं" स्वरूपम् । यस्य । सः । तस्य भावः तत्"ता" । तया । चिन्मयत्वेनेत्यर्थः । "प्रकटं" वेद्यतां गतम् । अन्यथा ह्यचिन्मयत्वाद्वेद्यं कथं स्यात् । चिदविरुद्धस्य चिद्विषयीभूतस्यैव वेद्यत्वयोगात् । हारोऽपि "प्रकटो" विशदो भवति । "चित्तम्" एव "नायकः" उत्पादकः मध्यमणिश्च यस्य । तम् । "अक्रूरां" कोमलाम् ॥ १,२८.१९२० ॥
नीहारं हृदयाटव्यां मनस्तिमिरमाशु मे ।
केनचिज्ज्ञानदीपेन भिन्द्धि तत्त्वविदां वर ॥ १,२८.२१ ॥
"हृदयं" हृत्कमलमेव "अटवी" अरण्यम् । तत्र "नीहारं" । "केनचित्" मया वक्तुमशक्येनेत्यर्थः ॥ १,२८.२१ ॥
विद्यन्त एवेह न ते महात्मन्
दुराधयो न क्षयमाप्नुवन्ति ।
ये सङ्गमेनोत्तममानसानां
निशातमांसीव निशाकरेण ॥ १,२८.२२ ॥
हे "महात्मन्" । "इह" लोके । "ते" "दुराधयो न" "विद्यन्ते" "ये उत्तमानां सङ्गमेन क्षयं नाप्नुवन्ति" उत्तममानससङ्गमेन दुराधयो नश्यन्तीति भवः ॥ १,२८.२२ ॥
सर्गान्तश्लोकेनैतत्समापयति
आयुर्वायुविघट्टिताब्जपटलीलम्बाम्बुवद्भङ्गुरम्
भोगा मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चलाः ।
लोलो यौवनलालनाजलरयश्चेत्याकलय्य द्रुतम्
मुद्रैवाद्रिदृढार्पिता ननु मया चित्ते चिरं शान्तये ॥ १,२८.२३ ॥
"वितानं" समूहः । "लालना "विलासः । "मुद्रा "मौनम् । विषयावेदनमिति यावत् । कथम्भूता । "अद्रि"वत्पर्वतवत् । "दृढा" । इति शिवम् ॥ १,२८.२३ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे अष्टाविंशः सर्गः ॥ १,२८ ॥