मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः ५
| ← सर्गः ४ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः ६ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
श्रीवाल्मीकिर्भरद्वाजं प्रति कथयति
इत्युक्ते मुनिनाथेन सन्देहवति पार्थिवे ।
खेदवत्यास्थिते मौनं कञ्चित्कालं प्रतीक्षिणि ॥ ंो_१,५.१ ॥
परिखिन्नासु सर्वासु राज्ञीषु नृपसद्मसु ।
स्थितासु सावधानासु रामचेष्टासु सर्वतः ॥ ंो_१,५.२ ॥
एतस्मिन्नेव काले तु विश्वामित्र इति श्रुतः ।
महर्षिरागमद्द्रष्टुं तमयोध्यां नराधिपम् ॥ ंो_१,५.३ ॥
"आगमत्" आगच्छति स्म ॥ ंोट्_१,५.१३ ॥
ननु किमर्थमसौ आगत इत्य् । अत्राह
तस्य यज्ञोऽथ रक्षोभिस्तदा विलुलुपे किल ।
मायावीर्यबलोन्मत्तैर्धर्मकामस्य धीमतः ॥ ंो_१,५.४ ॥
रक्षार्थं तस्य यज्ञस्य द्रष्टुमैच्छत्स पार्थिवम् ।
न हि शक्तो ह्यविघ्नेन तमाप्तुं स मुनिः क्रतुम् ॥ ंो_१,५.५ ॥
ननु किमर्थं तं "रक्षार्थं" "द्रष्टुमैच्छद्" इत्य् । अत्राह "न ही"ति ॥ ंोट्_१,५.४५ ॥
ततस्तेषां विनाशार्थमुद्यतस्तपसां निधिः ।
विश्वामित्रो महातेजा अयोध्यामभ्ययात्पुरीम् ॥ ंो_१,५.६ ॥
[ऋआमी १७, २३]
"अभ्ययात्" अभिगच्छति स्म ॥ ंोट्_१,५.६ ॥
स राज्ञो दर्शनाकाङ्क्षी द्वाराध्यक्षानुवाच ह ।
शीघ्रमाख्यात मां प्राप्तं कौशिकं गाधिनः सुतम् ॥ ंो_१,५.७ ॥
[ऋआमी १७, २४]
"ह"शब्दः निपातः । किम् "उवाचे"ति कर्मापेक्षायामुत्तरार्धं कर्मत्वेन कथयति "शीघ्रम्" इति । "आख्यात" कथयत । यूयमिति शेषः । "गाधिनः" गाधिराजस्य ॥ ंोट्_१,५.७ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा द्वाःस्था राजगृहं ययुः ।
सम्भ्रान्तमनसः सर्वे तेन वाक्येन चोदिताः ॥ ंो_१,५.८ ॥
[ऋआमी १७, २५]
"तेन" "वाक्येन" विश्वामित्रोक्तेन वाक्येन ॥ ंोट्_१,५.८ ॥
ते गत्वा राजभवनं विश्वामित्रमृषिं ततः ।
प्राप्तमावेदयामासुः प्रतीहारपतिं तदा ॥ ंो_१,५.९ ॥
[ऋआमी १७, २६]
"प्रतीहारपतिं" द्वास्थाधिकारिणम् ॥ ंोट्_१,५.९ ॥
अथास्थानगतं भूपं राजमण्डलमास्थितम् ।
समुपेत्य त्वरायुक्तो याष्टीकोऽसौ व्यजिज्ञपत् ॥ ंो_१,५.१० ॥
"असौ याष्टीकः" प्रतीहारपतिः ॥ ंोट्_१,५.१० ॥
किं "व्यजिज्ञपद्" इत्य् । अत्राह
देव द्वारि महातेजा बालभास्करसन्निभः ।
ज्वालारुणजटाजूटः पुमाञ्श्रीमानवस्थितः ॥ ंो_१,५.११ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.११ ॥
स चामरपताकाढ्यं साश्वेभपुरुषायुधम् ।
कृतवांस्तं प्रदेशं यस्तेजोभिः कीर्णकाञ्चनम् ॥ ंो_१,५.१२ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.१२ ॥
वक्त्यस्मानाशु याष्टीका निवेदयत राजनि ।
विश्वामित्रो मुनिः प्राप्त इत्यनुद्धतया गिरा ॥ ंो_१,५.१३ ॥
असौ पुरुषः "अस्मान्" "अनुद्धतया" "गिरे"ति "वक्ती"ति सम्बन्धः ।
याष्टीका इत्यामन्त्रणम् । यूयमित्यध्याहार्यम् ॥ ंोट्_१,५.१३ ॥
इति याष्टीकवचनमाकर्ण्य नृपसत्तमः ।
स समन्त्री ससामन्तः प्रोत्तस्थे हेमविष्टरात् ॥ ंो_१,५.१४ ॥
"हेमविष्टरात्" सुवर्णपीठात् ॥ ंोट्_१,५.१४ ॥
पदातिरेव महतां राज्ञां वृन्देन पालितः ।
वसिष्ठवामदेवाभ्यां सह सामन्तसंस्तुतः ॥ ंो_१,५.१५ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.१५ ॥
जगाम तत्र यत्रासौ विश्वामित्रो महामुनिः ।
ददर्श मुनिशार्दूलं द्वारभूमावधिष्ठितम् ॥ ंो_१,५.१६ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.१६ ॥
कीदृशं ददर्शेत्यपेक्षायामाह
केनापि कारणेनोर्वीतलमर्कमिवागतम् ।
ब्राह्मेण तेजसाक्रान्तं क्षात्रेण च महौजसा ॥ ंो_१,५.१७ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.१७ ॥
जराजरढया नित्यं तपःप्रसररूक्षया ।
जटावल्ल्या वृतस्कन्धं ससन्ध्याभ्रमिवाचलम् ॥ ंो_१,५.१८ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.१८ ॥
उपशान्तं च कान्तं च दीप्तमप्रतिघं तथा ।
निभृतं चोर्जिताकारं दधानं भास्वरं वपुः ॥ ंो_१,५.१९ ॥
"अप्रतिघम्" अप्रतिघाताकारम् । "निभृतं" कोमलम् ॥ ंोट्_१,५.१९ ॥
पेशलेनातिभीमेन प्रसन्नेनाकुलेन च ।
गम्भीरेणातिपूर्णेन तेजसा रञ्जितप्रजम् ॥ ंो_१,५.२० ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.२० ॥
अनन्तजीवितदशासखीमेकामनिन्दिताम् ।
धारयन्तं करे श्लक्ष्णां वीणामम्लानमानसम् ॥ ंो_१,५.२१ ॥
"श्लक्ष्णाम्" पेशलाम् ॥ ंोट्_१,५.२१ ॥
करुणाक्रान्तचेतस्त्वात्प्रसन्नमधुरेक्षितैः ।
ईक्षणैरमृतेनेव संसिञ्चन्तमिमाः प्रजाः ॥ ंो_१,५.२२ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.२२ ॥
सितासितततापाङ्गं धवलप्रोन्नतभ्रुवम् ।
आनन्दं च भयं चान्तः प्रयच्छन्तमवेक्षितुः ॥ ंो_१,५.२३ ॥
"अवेक्षितुः" पश्यतः । अतिपेशलत्वात्"आनन्द"दानम् । सतेजस्कत्वात्"भय"दानम् ॥ ंोट्_१,५.२३ ॥
मुनिमालोक्य भूपालो दूरादेवानताकृतिः ।
प्रणनाम गलन्मौलिमणिमालितभूतलम् ॥ ंो_१,५.२४ ॥
"गलद्" इत्यादि क्रियाविशेषणम् ॥ ंोट्_१,५.२४ ॥
मुनिरप्यवनेरीशं भास्वानिव शतक्रतुम् ।
तत्राभिवादयां चक्रे मधुरोदारया गिरा ॥ ंो_१,५.२५ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.२५ ॥
ततो वसिष्ठप्रमुखाः सर्व एव द्विजातयः ।
स्वागतादिक्रमेणैनं पूजयामासुरादृताः ॥ ंो_१,५.२६ ॥
"एनं" विश्वामित्रम् ॥ ंोट्_१,५.२६ ॥
दशरथः कथयति
अशङ्कितोपनीतेन भास्वता दर्शनेन ते ।
साधो स्वनुगृहीताः स्मो रविणेवाम्बुजाकराः ॥ ंो_१,५.२७ ॥
"अशङ्कितम्" शङ्कराहितम् । "उपनीतेन" प्राप्तेन ॥ ंोट्_१,५.२७ ॥
यदनादि यदक्षुब्धं यदपायविवर्जितम् ।
तदानन्दसुखं प्राप्ता अद्य त्वद्दर्शनान्मुने ॥ ंो_१,५.२८ ॥
"त्वद्दर्शनेन" वयं ब्रह्मानन्दम् "प्राप्ता" इति भावः ॥ ंोट्_१,५.२८ ॥
अद्य वर्तामहे नूनं धर्म्याणां धुरि धर्मतः ।
भवदागमनस्येमे यद्वयं लक्ष्यतां गताः ॥ ंो_१,५.२९ ॥
"वर्तामहे" तिष्ठामः । "लक्ष्यताम्" आश्रयत्वम् । विषयत्वमिति यावत् ॥ ंोट्_१,५.२९ ॥
एवं प्रकथयन्तोऽत्र राजानोऽथ महर्षयः ।
आसनेषु सभास्थानमास्थाय समुपाविशन् ॥ ंो_१,५.३० ॥
"समुपाविशन्" उपविष्टाः ॥ ंोट्_१,५.३० ॥
स दृष्ट्वा ज्वलितं लक्ष्म्या भीतस्तमृषिमागतम् ।
प्रहृष्टवदनो राजा स्वयमर्घ्यं न्यवेदयत् ॥ ंो_१,५.३१ ॥
[ऋआमी १७, २८]
"न्यवेदयद्" अर्पितवान् ॥ ंोट्_१,५.३१ ॥
स राज्ञः प्रतिगृह्यार्घ्यं शास्त्रदृष्टेन कर्मणा ।
प्रदक्षिणं प्रकुर्वन्तं राजानं पर्यपूजयत् ॥ ंो_१,५.३२ ॥
[ऋआमी १७, २९ ब्(*५३९ द्)]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३२ ॥
स राज्ञा पूजितस्तेन प्रहृष्टवदनस्तदा ।
कुशलं चाव्ययं चैव पर्यपृच्छन्नराधिपम् ॥ ंो_१,५.३३ ॥
[ऋआमी १७, २९ द्]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३३ ॥
वसिष्ठेन समागम्य प्रहस्य मुनिपुङ्गवः ।
यथार्हं चार्चयित्वैनं पप्रच्छानामयं ततः ॥ ंो_१,५.३४ ॥
[ऋआमी १७, ३० ब्(*५४१ ब्)]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३४ ॥
क्षणं यथार्हमन्योऽन्यं पूजयित्वा समेत्य च ।
ते सर्वे हृष्टमनसो महाराजनिवेशने ॥ ंो_१,५.३५ ॥
[ऋआमी १७, ३१ ब्(*५४१ द्)]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३५ ॥
यथोचितासनगता मिथः संवृद्धतेजसः ।
परस्परेण पप्रच्छुः सर्वेऽनामयमादरात् ॥ ंो_१,५.३६ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३६ ॥
उपविष्टाय तस्मै स विश्वामित्राय धीमते ।
पाद्यमर्घ्यं च गाश्चैव भूयो भूयो न्यवेदयत् ॥ ंो_१,५.३७ ॥
[ऋआमी *५४२ ब्॑ेf]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३७ ॥
अर्चयित्वा च विधिवद्विश्वामित्रमभाषत ।
प्राञ्जलिः प्रयतो वाक्यमिदं प्रीतमना नृपः ॥ ंो_१,५.३८ ॥
[ऋआमी *५४२ ज्]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३८ ॥
यथामृतस्य सम्प्राप्तिर्यथा वर्षमवर्षके ।
[ऋआमी १७, ३३ ब्]
यथान्धस्येक्षणप्राप्तिर्भवदागमनं तथा ॥ ंोट्_१,५.३९ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.३९ ॥
यथेष्टधनसम्पर्कः पुत्रजन्माप्रजावतः ।
[ऋआमी १७, ३३ द्]
स्वप्नदृष्टार्थलाभश्च भवदागमनं तथा ॥ ंोट्_१,५.४० ॥
[ऋआमी *५४५ ]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.४० ॥
यथेप्सितेन संयोग इष्टस्यागमनं यथा ।
[ऋआमी *५४४]
प्रणष्टस्य यथा लाभो भवदागमनं तथा ॥ ंोट्_१,५.४१ ॥
[ऋआमी १७, ३३ ]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.४१ ॥
यथा हर्षो नभोगत्या मृतस्य पुनरागमात् ।
तथा त्वदागमाद्ब्रह्मन् स्वागतं ते महामुने ॥ ंो_१,५.४२ ॥
[ऋआमी १७, ३३ ह्(*५४५ )]
"मृतस्य" "पुनरागमाद्" । इत्यत्र यथेति शेषः । हे महामुने । "ते" "स्वागतम्" अस्तु ॥ ंोट्_१,५.४२ ॥
ब्रह्मलोकनिवासो हि कस्य न प्रीतिमावहेत् ।
मुने तवागमस्तद्वत्सत्यमेव ब्रवीमि ते ॥ ंो_१,५.४३ ॥
[ऋआमी *५४५ f॑*५४६]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.४३ ॥
कश्च ते परमः कामः किं च ते करवाण्यहम् ।
पात्रभूतोऽसि मे विप्र प्राप्तः परमधार्मिकः ॥ ंो_१,५.४४ ॥
[ऋआमी १७, ३४ द्]
हे "विप्र" । "असि" त्वम् । "मे पात्रभूतः प्राप्तः" ॥ ंोट्_१,५.४४ ॥
पूर्वं राजर्षिशब्देन तपसा द्योतितप्रजः ।
ब्रह्मर्षित्वमनु प्राप्तः पूज्योऽसि भगवन्मम ॥ ंो_१,५.४५ ॥
[ऋआमी १७, ३५]
हे "भगवन्" । "पूर्वं" "राजर्षिशब्देनै"व पूज्यः । "अनु" पश्चात् । "तपसा द्योतितप्रजः" सन् । "ब्रह्मर्षित्वम्" "प्राप्तः" त्वम् । "मम पूज्यः असि" ॥ ंोट्_१,५.४५ ॥
गङ्गाजलाभिषेकेण यथा प्रीतिर्भवेन्मम ।
तथा त्वद्दर्शनात्प्रीतिरन्तः शीतयतीव माम् ॥ ंो_१,५.४६ ॥
[ऋआमी *५५१ च्]
"अन्तः" मनसि ॥ ंोट्_१,५.४६ ॥
विगतेच्छाभयक्रोधो वीतरागो निरामयः ।
इदमत्यद्भुतं ब्रह्मन् यद्भवान्मामुपागतः ॥ ंो_१,५.४७ ॥
"माम्" उपागमानर्हमिति भावः ॥ ंोट्_१,५.४७ ॥
शुभक्षेत्रगतं चाहमात्मानमपकल्मषम् ।
[ऋआमी १७, ३६ ]
चन्द्रबिम्ब इवोन्मग्नं वेद्मि वेद्यविदां वर ॥ ंोट्_१,५.४८ ॥
"उन्मग्नम्" उदितम् ॥ ंोट्_१,५.४८ ॥
साक्षादिव ब्रह्मणो मे तवाभ्यागमनं मतम् ।
पूतोऽस्म्यनुगृहीतोऽस्मि तवाभ्यागमनान्मुने ॥ ंो_१,५.४९ ॥
[ऋआमी *५५५]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.४९ ॥
त्वदागमनपुण्येन साधो यदनुरञ्जितम् ।
अद्य मे सफलं जन्म जीवितं तत्सुजीवितम् ॥ ंो_१,५.५० ॥
[ऋआमी १७, ३४ f]
"त्वदागमनात्" उत्पन्नेन "पुण्येन" । "मे जन्म मे जीवितं" च । "यत्" "अनुरञ्जितम्" स्वोपरक्तं कृतम् । "तत्" ततो हेतोः । "मे जन्म सफलम्" भवति । "मे जीवितं सुजीवितम्" भवति ॥ ंोट्_१,५.५० ॥
त्वामिहाभ्यागतं दृष्ट्वा प्रतिपूज्य प्रणम्य च ।
[ऋआमी *५५२]
आत्मन्येव नमाम्यन्तर्दृष्टेन्दुर्जलधिर्यथा ॥ ंोट्_१,५.५१ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.५१ ॥
यत्कार्यं येन चार्थेन प्राप्तोऽसि मुनिपुङ्गव ।
कृतमित्येव तद्विद्धि मान्योऽसि हि भृशं मम ॥ ंो_१,५.५२ ॥
[ऋआमी *५५७]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.५२ ॥
स्वकार्येण विमर्शं त्वं कर्तुमर्हसि कौशिक ।
भगवन्नास्त्यदेयं हि त्वयि यत्प्रतिपद्यते ॥ ंो_१,५.५३ ॥
[ऋआमी १७, ३८ ब्(*५५८)]
हे "कौशिक" । "त्वं" । "स्वकार्येण" सह "विमर्शं कर्तुमर्हसि" किं मम कार्यमस्तीति विचारं कर्तुमर्हसीति भावः । ननु किमर्थमहं "स्वकार्येण" सह "विमर्शं" करोमीत्य् । अत्राह "भगवन्न्" इति । "हि" यस्मात् । हे "भगवन्" । "त्वयि यत्प्रतिपद्यते" उपयुज्यते । तत्"अदेयं नास्ति" । तद्ददाम्येवेत्यर्थः ॥ ंोट्_१,५.५३ ॥
कार्यस्य च विचारं त्वं कर्तुमर्हसि धर्मतः ।
कर्ता चाहमशेषं ते दैवतं परमं भवान् ॥ ंो_१,५.५४ ॥
[ऋआमी १७, ३८]
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,५.५४ ॥
सर्गान्तश्लोकेन दशरथविनयोक्त्या मुनेर्हर्षगमनं कथयति
इदमतिमधुरं निशम्य वाक्यं
श्रुतिसुखमर्थविदा विनीतमुक्तम् ।
प्रथितगुणवशाद्गुणैर्विशिष्टं
मुनिवृषभः परमं जगाम हर्षम् ॥ ंो_१,५.५५ ॥
[ऋआमी १७, ३९]
"अतिमधुरम्" उत्कृष्टमधुराख्यगुणविशिष्टम् । "श्रुतिसुखं" कर्णसुखम् । "अर्थविदा" परमार्थज्ञेन दशरथेन । "विनीतं" सविनयं यथा भवति तथ्"ओक्तं" कथितम् । तथा "प्रथिताः" ये "गुणाः" वाक्यगुणास्। तद्"वशात्" "गुणैः विशिष्टम्" । प्रथितगुणविशिष्टमिति यावत् । ईदृशं "वाक्यं निशम्य" सः "मुनिवृषभः" मुनिश्रेष्ठः कौशिकः । "परमं हर्षं जगाम" । दातृविनयेन हि अर्थिनो महान् हर्षो जायते । इति शिवम् ॥ ंोट्_१,५.५५ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे पञ्चमः सर्गः ॥ १,५ ॥