मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः १६
| ← सर्गः १५ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः १७ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
एवं मनोनिन्दां कृत्वा तृष्णानिन्दां प्रस्तौति
हार्दान्धकारशर्वर्या तृष्णयेह दुरन्तया ।
चरन्ति चेतनाकाशे दोषकौशिकपङ्क्तयः ॥ ंो_१,१६.१ ॥
"चेतनाकाशे" चित्ताकाशे । "दोषाः" रागादयः । युक्तं च शर्वर्यां कौशिकचरणम् ॥ ंोट्_१,१६.१ ॥
अन्तर्दाहप्रदायिन्या समूढरसमार्दवः ।
पङ्क आदित्यदीप्त्येव शोषं नीतोऽस्मि चिन्तया ॥ ंो_१,१६.२ ॥
"समूढं" धृतम् । "रसमार्दवम्" आस्वादकृतं जलकृतं च मार्दवं येन । सः । "चिन्ता" चात्र तृष्णा एव ज्ञेया । तृष्णायाः चिन्तारूपत्वानपायात् । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम् ॥ ंोट्_१,१६.२ ॥
मम चित्तमहारण्ये व्यामोहतिमिराकुले ।
शून्ये ताण्डविनी मत्ता भृशमाशा पिशाचिका ॥ ंो_१,१६.३ ॥
"आशा" तृष्णा ॥ ंोट्_१,१६.३ ॥
रजोरचितनीहारा काञ्चनावचयोज्ज्वला ।
नूनं विकासमायाति चिन्ता मेऽशोकमञ्जरी ॥ ंो_१,१६.४ ॥
"नूनं" निश्चये । "चिन्ता" "अशोकमञ्जरी" "मे" "विकासम्" "आयाति" । कथम्भूता । "रजसा" स्वयमुत्पादितेन लोभेन । "रचितः" "नीहारः" जाड्यं यया । सा । "रजसा" परागेण । "रचितः" उत्पादितः । "नीहारः" यया सेति च । "काञ्चनावचयेन" काञ्चनसङ्ग्रहेण । "उज्ज्वला" ज्वलन्ती । काञ्चनावचयवतुज्ज्वला च ॥ ंोट्_१,१६.४ ॥
अलमन्तर्भ्रमायैषा तृष्णा कवलिताशया ।
आयाता विमलोल्लासमूर्मिरम्बुनिधाविव ॥ ंो_१,१६.५ ॥
"अन्तर्" मनसि । "भ्रमाय" मिथ्याज्ञानाय ॥ ंोट्_१,१६.५ ॥
उद्दामकल्लोलरवा देहाद्रौ वहतीव मे ।
तरङ्गिततराकारा तरतृष्णातरङ्गिणी ॥ ंो_१,१६.६ ॥
तरन्ती चासौ तृष्णातरङ्गिणी "तरतृष्णातरङ्गिणी" ॥ ंोट्_१,१६.६ ॥
वेगं संरोद्धुमुदितो वात्ययेव जरत्तृणम् ।
नीतः कलुषया क्वापि धियायं चित्तचातकः ॥ ंो_१,१६.७ ॥
"वेगं" स्वकीयं वेगम् । "धिया" तृष्णाविष्टया बुद्ध्या ॥ ंोट्_१,१६.७ ॥
यां यामहमधीतास्थामाश्रयामि गुणश्रियम् ।
तां तां कृन्तति मे तृष्णा तन्त्रीमिव कुमूषिका ॥ ंो_१,१६.८ ॥
"अधीतास्थाम्" शिक्षितदार्ढ्यम् । दृढामिति यावत् ॥ ंोट्_१,१६.८ ॥
पयसीव जरत्पर्णं वायाविव जरत्तृणम् ।
नभसीव शरन्मेघश्चिन्ताचक्रे भ्रमाम्यहम् ॥ ंो_१,१६.९ ॥
"चिन्ताचक्रे" तृष्णाचक्रे ॥ ंोट्_१,१६.९ ॥
गन्तुमास्पदमात्मीयमसमर्थधियो वयम् ।
चिन्ताजाले विमुह्यामो जाले शकुनयो यथा ॥ ंो_१,१६.१० ॥
"आत्मीयमास्पदम्" परमात्मतत्त्वाख्यं निजं स्थानम् ॥ ंोट्_१,१६.१० ॥
तृष्णाभिधानया तात दग्धोऽस्मि ज्वालया तथा ।
यथा दाहोपशमनमाशङ्के नामृतैरपि ॥ ंो_१,१६.११ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.११ ॥
दूरं दूरमितो गत्वा समेत्य च पुनः पुनः ।
भ्रमत्याशु दिगन्तेषु तृष्णोन्मत्ता तुरङ्गमी ॥ ंो_१,१६.१२ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.१२ ॥
जडसंसङ्गिणी तृष्णा कृतोर्ध्वाधोगमागमा ।
क्षुब्धा ग्रन्थिमती नित्यमरघट्टोग्ररज्जुवत् ॥ ंो_१,१६.१३ ॥
"ग्रन्थिमती" रागादिग्रन्थियुक्ता ॥ ंोट्_१,१६.१३ ॥
अन्तर्ग्रथितया देहे सम्भ्रमोच्छिद्यमानया ।
रज्ज्वेवाशु बलीवर्दस्तृष्णया वाह्यते जनः ॥ ंो_१,१६.१४ ॥
"देहे" शरीरे । "सम्भ्रमेण" न तु युक्त्या । "उच्छिद्यमानया" नाशयितुमारब्धया । "वाह्यते" यत्र तत्र नीयते ॥ ंोट्_१,१६.१४ ॥
पुत्रदारकलत्रादितृष्णया नित्यकृष्णया ।
खगेष्विव किरात्येह जालं लोकेषु रच्यते ॥ ंो_१,१६.१५ ॥
"पुत्रादिभिर्" एव हि लोकः संसारे बन्धमाप्नोति ॥ ंोट्_१,१६.१५ ॥
भाययत्यपि धीरेहमन्धयत्यपि सेक्षणम् ।
खेदयत्यपि सानन्दं तृष्णा कृष्णेव शर्वरी ॥ ंो_१,१६.१६ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.१६ ॥
कुटिला कोमलस्पर्शा विषवैषम्यशंसिनी ।
दहत्यपि मनाक्स्पृष्टा तृष्णा कृष्णेव भोगिनी ॥ ंो_१,१६.१७ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.१७ ॥
भिनत्ति हृदयं पुंसां मायामयविधायिनी ।
दौर्भाग्यदायिनी दीना तृष्णा कृष्णेव राक्षसी ॥ ंो_१,१६.१८ ॥
"माया" एव्"आमयः" रोगस्। तं करोतीति तादृशी । "दौर्भाग्यदायिनी" वैवर्ण्यकारिणी ॥ ंोट्_१,१६.१८ ॥
तन्द्रातन्त्रीगणं कोशे दधाना परिवेष्टितम् ।
नानन्दे राजते ब्रह्मंस्तृष्णाजर्जरवल्लकी ॥ ंो_१,१६.१९ ॥
"तन्द्राः" विषयेष्ववसादाः । ता एव "तन्त्र्यस्" । तासां "गणस्" । तं "परिवेष्टितं" सम्यक्बद्धम् । "आनन्दे" विश्रान्त्यवस्थारूपे आनन्दे नाट्ये च ॥ ंोट्_१,१६.१९ ॥
नित्यमेवातिमलिना कटुकोन्मादशालिनी ।
दीर्घा तन्वी घनस्नेहा तृष्णागह्वरवल्लरी ॥ ंो_१,१६.२० ॥
"तृष्णा" एव "गह्वरवल्लरी" श्वभ्रलता ॥ ंोट्_१,१६.२० ॥
अनानन्दकरी शून्या निष्फलात्यर्थमुन्नता ।
अमङ्गलकरी क्रूरा तृष्णा क्षीणेव मञ्जरी ॥ ंो_१,१६.२१ ॥
"क्षीणा मञ्जरी" निस्सारा मञ्जरी ॥ ंोट्_१,१६.२१ ॥
अनावर्जितचित्तापि सर्वमेवानुधावति ।
न चाप्नोति फलं किञ्चित्तृष्णा जीर्णेव कामिनी ॥ ंो_१,१६.२२ ॥
"अनावर्जितचित्ता" अरम्यत्वादवशीकृतजनहृदया ॥ ंोट्_१,१६.२२ ॥
संसारनृत्ते महति नानारससमाकुले ।
भुवनाभोगरङ्गेषु तृष्णा जरढनर्तकी ॥ ंो_१,१६.२३ ॥
"नानारसाः" सुखादिरूपाः शृङ्गारादिरूपाश्च ॥ ंोट्_१,१६.२३ ॥
जरा कुसुमिता रूढा पातोत्पातफलावलिः ।
संसारजङ्गले दीर्घे तृष्णाविषलता तता ॥ ंो_१,१६.२४ ॥
"रूढा" प्ररोहं गता ॥ ंोट्_१,१६.२४ ॥
यन्न शक्नोति तत्रापि धत्ते ताण्डवितां गतिम् ।
नृत्यत्यानन्दरहितं तृष्णा जीर्णेव नर्तकी ॥ ंो_१,१६.२५ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.२५ ॥
भृशं स्फुरति नीहारे शाम्यत्यालोक आगते ।
दुःखौघेषु पदं धत्ते तृष्णाचपलवर्हिणी ॥ ंो_१,१६.२६ ॥
"नीहारे" मोहे । "आलोके" ज्ञाने ॥ ंोट्_१,१६.२६ ॥
जडकल्लोलबहला चिरं शून्यतरान्तरा ।
क्षणमुल्लासमायाति तृष्णाप्रावृट्तरङ्गिणी ॥ ंो_१,१६.२७ ॥
"जडकल्लोलैः" जाड्यरूपैः कल्लोलैः जलकल्लोलैश्च ॥ ंोट्_१,१६.२७ ॥
नष्टमुत्सृज्य तिष्ठन्तं वृक्षाद्वृक्षमिवा परम् ।
पुरुषात्पुरुषं याति तृष्णा लोलेव पक्षिणी ॥ ंो_१,१६.२८ ॥
"तृष्णा" "नष्टम्" "पुरुषम्" "उत्सृज्य" "पुरुषात्" तस्मान्नष्टात्पुरुषात् । "परम्" अन्यरूपम् । "तिष्ठन्तं" स्थितियुक्तम् । "पुरुषमा याति" । का "इव" । "पक्षिणीव" । यथा "पक्षिणी" "नष्टं वृक्षम्" परित्यज्य "वृक्षात्" तस्मात्नष्टात् । "अपरम्" अन्यरूपम् । "तिष्ठन्तं वृक्षं याति" । तथेत्यर्थः ॥ ंोट्_१,१६.२८ ॥
पदं करोत्यलङ्घ्येऽपि तृप्तापि फलमीहते ।
चिरं तिष्ठति नैकत्र तृष्णाचपलमर्कटी ॥ ंो_१,१६.२९ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.२९ ॥
इदं कृत्वेदमायाति सर्वमेवासमञ्जसम् ।
अनारतं च यतते तृष्णा चेष्टेव दैविकी ॥ ंो_१,१६.३० ॥
"दैविकी" दैवसम्बन्धिनी ॥ ंोट्_१,१६.३० ॥
क्षणमायाति पातालं क्षणं याति नभस्तलम् ।
क्षणं भ्रमति दिक्कुञ्जे तृष्णाहृत्पद्मषट्पदी ॥ ंो_१,१६.३१ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.३१ ॥
सर्वसंसारदोषाणां तृष्णैका दीर्घदुःखदा ।
अन्तःपुरस्थमपि या योजयत्यतिसङ्कटे ॥ ंो_१,१६.३२ ॥
"दोषाणाम्" इति निर्धारणे षष्ठी । दीर्घदुःखत्वमेवोत्तरार्धेन कथयति "अन्तःपुरस्थम्" इति ॥ ंोट्_१,१६.३२ ॥
प्रयच्छति परं जाड्यं परमालोकरोधिनी ।
मोहनीहारगहना तृष्णाजलदमालिका ॥ ंो_१,१६.३३ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.३३ ॥
सर्वेषां जन्तुजालानां संसारव्यवहारिणाम् ।
परिप्रोतमनोमालास्तृष्णा बन्धनरज्जवः ॥ ंो_१,१६.३४ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.३४ ॥
विचित्रवर्णा विगुणा दीर्घा मलिनसंस्थितिः ।
शून्याशून्यास्पदा तृष्णा शक्रकार्मुकधर्मिणी ॥ ंो_१,१६.३५ ॥
मलिनास्पदत्वं शक्रकार्मुकपक्षे मेघाश्रयत्वेन ज्ञेयम् ॥ ंोट्_१,१६.३५ ॥
अशनिर्गुणसस्यानां फलिता शरदापदे ।
हिमं सम्पत्सरोजिन्यास्तमसां दीर्घयामिनी ॥ ंो_१,१६.३६ ॥
तृष्णा का । "आपदे" आपदर्थम् । "फलिता" "शरत्" फलयुक्ता शरद् । आपत्प्रदेत्यर्थः ॥ ंोट्_१,१६.३६ ॥
संसारनाटकनटी कायालयविहङ्गमी ।
मानसारण्यहरिणी स्मरसङ्गीतवल्लकी ॥ ंो_१,१६.३७ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.३७ ॥
व्यवहाराब्धिलहरी मोहमातङ्गशृङ्खला ।
मार्गन्यग्रोधसुभगा दुःखकैरवचन्द्रिका ॥ ंो_१,१६.३८ ॥
"मार्गे" "न्यग्रोध"च्छायावत्परिणामदुःखावहेत्यर्थः ॥ ंोट्_१,१६.३८ ॥
जरामरणदुःखानामेका रत्नसमुद्गिका ।
आधिव्याधिविलासानां नित्यमत्ता विलासिनी ॥ ंो_१,१६.३९ ॥
"समुद्गिका" पेटिका ॥ ंोट्_१,१६.३९ ॥
क्षणमालोकविमला सान्धकारलवा क्षणम् ।
व्योमवीथीसमा तृष्णा नीहारगहना क्षणम् ॥ ंो_१,१६.४० ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.४० ॥
गच्छतूपशमं तृष्णा कार्यव्यायामशान्तये ।
तमी घनतमःकृष्णा यथा रक्षोनिवृत्तये ॥ ंो_१,१६.४१ ॥
"कार्य"कृतः यः "व्यायामः" । तस्य "शान्तये" । "तमी" रात्रिः ॥ ंोट्_१,१६.४१ ॥
तावन्मुह्यत्ययं लोको मूको विलुलिताशयः ।
यावदेवानुसन्धत्ते तृष्णाविषविषूचिकाम् ॥ ंो_१,१६.४२ ॥
"विषविषूचिका" विषभक्षणकृतो रोगविशेषः ॥ ंोट्_१,१६.४२ ॥
लोकोऽयमखिलं दुःखं चिन्तयोज्झित उज्झति ।
चिन्ताविषूचिकामन्त्रश्चिन्तात्यागो हि कथ्यते ॥ ंो_१,१६.४३ ॥
"दुःखं" चिन्तास्वरूपं दुःखम् ॥ ंोट्_१,१६.४३ ॥
तृणपाषाणकाष्ठादि सर्वमामिषशङ्कया ।
आदधाना स्फुरत्यन्तस्तृष्णा मत्स्यी ह्रदे यथा ॥ ंो_१,१६.४४ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.४४ ॥
रोगार्तिरङ्गगा तृष्णा गम्भीरमपि मानवम् ।
उत्तानतां नयत्याशु सूर्यांशव इवाम्बुजम् ॥ ंो_१,१६.४५ ॥
"उत्तानताम्" उत्तानपाणित्वम् । याचकभावमिति यावत् ॥ ंोट्_१,१६.४५ ॥
अहो बत महच्चित्रं तृष्णामपि महाधियः ।
दुश्छेदामपि कृन्तन्ति विवेकेनामलासिना ॥ ंो_१,१६.४६ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.४६ ॥
नासिधारा न वज्राग्निर्न तप्तायःकणार्चिषः ।
तथा तीक्ष्णा यथा ब्रह्मंस्तृष्णेयं हृदि संस्थिता ॥ ंो_१,१६.४७ ॥
स्पष्टम् ॥ ंोट्_१,१६.४७ ॥
कज्जलासिततीक्ष्णाग्राः स्नेहदीर्घदशापराः ।
प्रकाशा दाहदस्पर्शास्तृष्णा दीपशिखा इव ॥ ंो_१,१६.४८ ॥
"कज्जलासिताश्" च ताः "तीक्ष्णाग्राश्" च । "स्नेहः" रागः तैलं च । "दशा" अवस्था वर्तिश्च ॥ ंोट्_१,१६.४८ ॥
अपि मेरूपमं प्राज्ञमपि शूरमपि स्थिरम् ।
तृणीकरोति तृष्णैका निमेषेण नरोत्तमम् ॥ ंो_१,१६.४९ ॥
"तृणीकरोति" लघूकरोतीत्यर्थः ॥ ंोट्_१,१६.४९ ॥
विस्तीर्णगहना भीमा घनजालरजोमयी ।
सान्धकारोग्रनीहारा तृष्णा विन्ध्यमहाटवी ॥ ंो_१,१६.५० ॥
"विस्तीर्णा" चासौ "गहना" च । विन्ध्यमहाटवीपक्षे "विस्तीर्णानि गहनानि" यस्याः । सेति । "घना" चासौ बन्धकत्वात्"जाल"रूपा च । तादृशी चासौ "रजोमयी" च रजोगुणमयी च । मेघजालेन रजसा च व्याप्तेत्यटवीपक्षे । "सान्धकारा" अज्ञानान्ध्ययुक्ता । "उग्रनीहारा" कठिनमोहयुक्ता ॥ ंोट्_१,१६.५० ॥
सर्गान्तश्लोकेन तृष्णानिन्दां समापयति
एकैव सर्वभुवनान्तरलब्धलक्ष्या
दुर्लक्षतामुपगतैव पुरःस्थितेव ।
तृष्णा स्थिता जगति चञ्चलवीचिमाले
क्षीरार्णवाम्बुपटले मधुरेव शक्तिः ॥ ंो_१,१६.५१ ॥
"दुर्लक्षताम्" "उपगतैवा"त्यन्तासत्त्वादिति भावः । "मधुरा शक्तिः" माधुर्याख्यो गुणः । इति शिवम् ॥ ंोट्_१,१६.५१ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे षोडशः सर्गः ॥ १,१६ ॥