विष्णुपुराणम्/प्रथमांशः/अध्यायः ७
श्रीपराशर उवाच
ततोभिध्यायतस्तस्य जज्ञिरे मानसाः प्रजाः ।
तच्छरीरसमुत्पन्नैः कार्यैस्तैः करणैः सह ।
क्षेत्रज्ञाः समवर्तन्त गात्रेभ्यस्य स्यः धीमतः ॥ १,७.१ ॥
ते सर्वे समावर्तन्त ये मया प्रागुदाहताः ।
देवाद्याः स्थावरान्ताश्च त्रैगुण्यविषये स्थिताः ॥ १,७.२ ॥
एवंभूतानि सृष्टानि चराणि स्थावराणि च ॥ १,७.३ ॥
यदास्य ताः प्रजाः सर्वा न व्यवर्धन्त धीमतः ।
अथान्यान्मानसान्पुत्रान्सदृशानात्मनोऽसृजत् ॥ १,७.४ ॥
भृगुं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुमङ्गिरसं तथा ।
मरीचिं दभमत्रिं च वसिष्ठं चैव मानसान् ॥ १,७.५ ॥
नव ब्रह्माण इत्येते पुराणे निश्चयं गताः ॥ १,७.६ ॥
ख्यातिं भूतिं च संभूतिं क्षमां प्रीतिं तथैव च ।
सन्नतिं च तथैवोर्जमनसूयां तथैव च ॥ १,७.७ ॥
प्रसूतिं च ततः सृष्ट्वा ददौ तेषां महात्मनाम् ।
पत्न्यो भवध्व मित्युक्त्वा तेषामेव तु दत्तवान् ॥ १,७.८ ॥
सनन्दनादयो ये च पूर्वसृष्टास्तु वेधसा ।
न ते लोकेष्वसज्जन्त निरपेक्षाः प्रजासु ते ॥ १,७.९ ॥
सर्वे तेऽभ्या गतज्ञाना वीतरागा विमत्सराः ।
तेष्वेवं निरपेक्षेषु लोकसृष्टौ महात्मनाः ॥ १,७.१० ॥
ब्रह्मणोभून्महान् क्रोधस्त्रैलोक्यदहनक्षमः ।
तस्य क्रोधात्स मुद्भूतज्वालामालातिदीपितम् ।
ब्रह्मणोभूत्तदा सर्वं त्रैलोक्यमखिलं मुने ॥ १,७.११ ॥
भ्रकुटीकुटिलात्तस्य ललाटात्क्रोधदीपितात् ।
समुत्पन्न स्तदा रुद्रो मध्याह्नार्कसमप्रभः ॥ १,७.१२ ॥
अर्धनारीनरवपुः प्रचण्डोऽतिशरीरवान् ।
विभजात्मानमित्युक्त्वा तं ब्रह्मान्तर्दधे ततः ॥ १,७.१३ ॥
तथोक्तोसौ द्विधा स्त्रीत्वं पुरुषत्वं तथाकरोत् ।
विभेदपुरुषत्वं च दशधा चैकधा पुनः ॥ १,७.१४ ॥
सौम्यासौम्योस्तदाशान्ताशान्तैः स्त्रीत्वं च स प्रभुः ।
विभेद बहुधा देवाः स्वरूपैरसितैः सितैः ॥ १,७.१५ ॥
ततो ब्रह्मात्मसंभूतं पूर्वं स्वायंभुवं प्रभु ।
आत्मानमेव कृत वान्प्रजापाल्ये मनुं द्विज ॥ १,७.१६ ॥
शतरूपां च तां नारीं तपोनिर्धूतकल्पषाम् ।
स्वायंभुवो मनुर्देवः पत्नीत्वे जगृहे प्रभुः ॥ १,७.१७ ॥
तस्मात्तु पुरुषाद्देवी शतरूपा व्यजायत ।
प्रियव्रतोत्तानपादौ प्रसूत्याकूतिसंज्ञितम् ॥ १,७.१८ ॥
कन्याद्वयं च धर्मज्ञ रूपौदार्यगुणान्वितम् ।
ददौ प्रसूतिं दक्षाय आकूतिं रुचये पुरा ॥ १,७.१९ ॥
प्रजापतिः स जग्राह तयोर्जज्ञे सदक्षिणः ।
पुत्रो यज्ञे महाभाग दम्पत्योर्मिथुनं ततः ॥ १,७.२० ॥
यज्ञस्य दक्षिणायां तु पुत्रा द्वादश जज्ञिरे ।
यामा इति समाख्याता देवाः स्वायंभुवे मनौ ॥ १,७.२१ ॥
प्रसूत्यां च तथा दक्षश्चतस्त्रो विंशतिस्तथा ।
ससर्ज कन्यास्तासां च सम्यङ्नामानि मे शृणु ॥ १,७.२२ ॥
श्रद्धा लक्ष्मीर्धृतिस्तुष्टिर्मेधा पुष्टिस्तथा क्रिया ।
बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिः सिद्धिः कीर्तिस्त्रयोदशी ॥ १,७.२३ ॥
पत्न्यर्थं प्रतिजग्राह धर्मो दाक्षायणीः प्रभुः ।
ताभ्यः शिष्टयवीयस्य एकादश सुलोचनाः ॥ १,७.२४ ॥
ख्यातिः सत्यथ संभूतिः स्मृतिः प्रीतिः क्षमा तथा ।
सन्ततिश्चानसूया च ऊर्जा स्वाहा स्वधा तथा ॥ १,७.२५ ॥
भृतुर्भवो मरीचिश्च तथा चैवाङ्गिरा मुनिः ।
पुलस्त्यः पुलहश्चैव क्रतुश्चर्षिवरस्तथा ॥ १,७.२६ ॥
अत्रिर्वसिष्ठो वह्निश्च पितरश्च यथाक्रमम ।
ख्यात्याद्य जगृहुः कन्या मुनयो मुनि सत्तम ॥ १,७.२७ ॥
श्रद्धा कामं चला दर्पं नियमं धृतिरात्मजम् ।
सन्तोषं च तथा तुष्टिर्लोभं पुष्टिरसूयत ॥ १,७.२८ ॥
मेधा श्रुतं क्रिया दण्डं नयं विनयमेव च ॥ १,७.२९ ॥
बोधं बुद्धिस्तथा लज्जा विनयं वपुरात्मजम् ।
व्यवसायं प्रजज्ञे वै क्षेमं शान्तिरसूयता ॥ १,७.३० ॥
सुखं सिद्धिर्यशः कीर्तिरित्येते धर्मसूनवः ।
कामाद्रतिः सुतं हर्षं धर्मपौत्रमसूयत ॥ १,७.३१ ॥
हिंसा भार्या त्वधर्मस्य ततो जज्ञे तथानृतम् ।
कन्या च निकृतिस्ताभ्यां माया जज्ञे च वेदना ॥ १,७.३२ ॥
माया च वेदना चैव मिथुनं त्विदमेतयोः ।
तयोर्जज्ञेथ वै माया मृत्युं भूतापहारिणम् ॥ १,७.३३ ॥
वेदना स्वसूतं चापि दुःखं जज्ञेऽथ रौरवात् ।
मृत्योर्व्याधिजराशोकतृष्णक्रोधाश्च जज्ञिरे ॥ १,७.३४ ॥
दुःखोत्तराः स्मृता ह्येते सर्वे चाधर्मलक्षणाः ।
नैषां पुत्रोस्ति वै भार्या ते सर्वे ह्यूर्ध्वरेतसः ॥ १,७.३५ ॥
रौद्राण्येतानिरूपाणि विष्णोर्मुनिवरात्मज ।
नित्यप्रलयहेतुत्वं जगतोस्य प्रयान्ति वै ॥ १,७.३६ ॥
दक्षो मरीचिरत्रिश्च भृग्वाद्याश्च प्रजेश्वराः ।
जगत्यत्र महाभाग नित्यसर्गस्य हेतवः ॥ १,७.३७ ॥
मनवो मनुपुत्राश्च भूपा वीर्यधराश्च ये ।
सन्मार्गनिरताः शूरास्ते सर्वे स्थितिकारिणः ॥ १,७.३८ ॥
श्रीमैत्रेय उवाच
येयं नित्या स्थितिर्ब्रह्मन्नित्यसर्गस्तथेरितः ।
नित्याभावश्च तेषां वै स्वरूपं मम कथ्यताम् ॥ १,७.३९ ॥
श्रीपराशर उवाच
सर्गस्थितिविनाशांश्च भगवान्मधुसूदनः ।
तैस्तै रूपैरचिन्त्यात्मा करोत्यव्याहतो विभुः ॥ १,७.४० ॥
नैमित्तिकः प्राकृतिकस्तथैवात्यन्तिको द्विज ।
नित्यश्च सर्वभूतानां प्रलयोऽयं चतुर्विधः ॥ १,७.४१ ॥
ब्रह्मो नैमित्तिकस्तत्र च्छेतेयं जगतीपतिः ।
प्रयाति प्राकृतं चैव ब्रह्मण्डं प्रकृतौ लयम् ॥ १,७.४२ ॥
ज्ञानादात्यन्तिकः प्रोक्तो योगिनः परमात्मनि ।
नित्यः सदैव भूतानां यो विनाशो दिवानिशम् ॥ १,७.४३ ॥
प्रसूतिः प्रकृतेर्या तु सा सृष्टिः प्राकृता स्मृता ।
दैनन्दिनी तथा प्रोक्ता नान्तरप्रलयादनु ॥ १,७.४४ ॥
भूतान्यनुदिने यत्र जायन्ते मुनिसत्तम ।
नित्यसर्गो हि स प्रोक्तः पुराणार्थविचक्षणैः ॥ १,७.४५ ॥
एवं सर्वशरीरेषु भगवान्भूतभावनः ।
संस्थितः कुरुते विष्णुरुत्पत्तिस्थितिसंयमान् ॥ १,७.४६ ॥
सृष्टि स्थितिविनाशानां शक्तयः सर्वदेहिषु ।
वैष्णव्यः परिवर्तन्ते मैत्रेयाहर्निशं समाः ॥ १,७.४७ ॥
गुणत्रयमयं ह्यतद्ब्रह्यन् शक्तित्रयं महत् ।
योऽतियाति सा यात्येव परं नावर्तते पुनः ॥ १,७.४८ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे सप्तमोऽध्यायः (७)
पराशर उवाच ।
ततोऽभिध्यायतस्तस्य जज्ञिरे मानसीः प्रजाः ।
तच्छरीरसमुत्पन्नः कार्य्यैस्तैः कारणौः सह ।। १ ।।
क्षेत्रज्ञाः समवर्त्तन्त गात्रेभ्यस्तस्य धीमतः ।
ते सर्व्वे समवर्त्तेन्त ये मया प्रागुदीरिताः ।। २ ।।
देवाद्याः स्थावरान्ताश्व त्रैगुण्यविषये स्थिताः ।
एवम्भूतानि सृष्टानि चराणि स्थावराणि च ।। ३ ।।
यदास्य ताः प्रजाः सर्त्वा न न व्यवर्द्धन्त धीमतः ।
अतान्यान् मानसान् पुत्रान् सदृशानात्मनोऽसृजत् ।। ४ ।।
भृगुं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुमङ्गिरसं तथ ।
मरीचिं दक्षमत्रिं च वशिष्ठं चैव मानसम् ।। ५ ।।
नव ब्रह्माणा इत्येते पुराणो निश्चयं गताः ।
सनन्दनादयो ये च पूर्व्व सृष्टातु वेघसा ।। ६ ।।
न ते लोकेष्वसज्जन्त निरपेक्षाः प्रजासु ते ।
सर्वे ते ह्मागतज्ञाना वीतरागा विमत्सराः ।। ७ ।।
तेष्वेवं निरपेक्षेषु लोकसॄष्टो महात्मनः ।
ब्रह्मणोऽभून्महाक्रो धस्वैलोक्यदहनक्षमः ।। ८ ।।
तस्य क्रोधात् समुदूभुतज्वालामालाविदीपितम् ।
ब्रह्मणोऽभूत् तदा सर्व्व त्रैलोक्यमखिलं मुने ।। ९ ।।
समुत्पन्नस्तदा रुद्रो मध्याह्रार्कसमप्रभः ।। १० ।।
अर्द्धनारीनरवपुः प्रचण्डोऽतिशरीखान् ।
विभजात्मानमित्युत्तवा तं ब्रह्मान्तर्दधे ततः ।। ११ ।।
तथोक्तोऽसौ द्रिधा स्त्रित्वं पुरुषत्वं तथाकरोत् ।
बिभेद पुरुषत्वं च दशधा चैकधा च सः ।। १२ ।।
सौम्यासौम्यौस्तथा शान्ता शान्तेः स्त्रीत्वं च स प्रभुः ।
बिभेद बहधा देवः स्वरूपैरसितैः सितैः ।। १३ ।।
ततो ब्रह्मात्मसम्भूतं पूर्व्व सायम्भुवं प्रभुः ।
आत्मानमेव कृतवान् प्रजापाल्ये मनुं द्रिज ।। १४ ।।
स्वायम्भुवो मनुर्देवः पलीत्वे जगृहे विभुः ।। १५ ।।
तस्माज्व पुरुषाद् देवी सतरूपा व्यजायत ।
प्रियव्रतोत्तानपादौ प्रसूत्याकूतिसंज्ञितम् ।। १६ ।।
कन्यादूयञ्च धर्मज्ञ रूपोदार्य्य गुणान्वितम् ।
ददौ प्रसूतीं दक्षाया तथाकूतिं रुचेः पुरा ।। १७ ।।
प्रजापतिः स जग्राह तयोर्यज्ञः सदक्षिणाः ।
पुत्रोजज्ञे महाभाग दाम्पत्यं मिथुनं ततः ।। १८ ।।
यज्ञस्य दक्षिणायान्तु पुत्रा द्रादश जज्ञिरे ।
यामा इति समाख्याता देवाः स्वायम्भुवे मनौ ।। १९ ।।
प्रसूत्यां च तथा दक्षश्चतसो विंशतिस्तथा ।
ससर्ज्ज कन्यास्तासान्तु सम्यङू नामानि मे श्वृणु ।। २० ।।
श्वद्धा लक्ष्मीर्ध तिस्तुष्टिः पुष्टिर्म्मेधा क्रिया तथा ।
बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिः सिद्धिः कीर्त्रिस्त्रयोदश ।। २१ ।।
पल्यर्थ प्रतिजग्राह धर्म्मे दाक्षायणीः प्रभुः ।
ताभ्यः शिष्टा यवीयस्य एकादश सुलोचनाः ।। २२ ।।
ख्यातिः सत्यथ सम्भूतिः स्मृतिः प्रीतिः क्षमा तथा ।
सन्नतिश्चानसूया च ऊर्ज्ज स्वाहा स्वधा तथा ।। २३ ।।
भृगुर्भवो मरीचिश्च तथा चैवाङ्गिरा मुनिः ।
पुलस्त्यः पुलहश्चैव क्रतुश्चर्षिवरस्तथा ।। २४ ।।
अत्रिर्व्वशिष्ठो वह्रिश्च पितरश्च यथाक्रमम् ।
ख्यात्याद्या जग्वहुः कन्या मुनयो मुनिसत्तम ।। २५ ।।
श्वद्धा कामं चला दर्प नियमं धृतिरात्मजम् ।
सन्तोषञ्च तथा तुष्टिर्लोभं पुष्टिरसूयत ।। २६ ।।
मेधा श्वु तं क्रिया दण्डं नयं विनयमेव च ।
बोधं बुद्धिस्तथा लज्जा विनयं वपुरात्मजम् ।। २७ ।।
व्यवसाय प्रजज्ञे वै क्षेमं शान्तिरसूयत ।
सुखं सिद्धिर्यशः सीर्त्तिरित्येते धर्म्मसूनवः ।।२८ ।।
कामान् नन्दा सुतं हर्ष धर्म्मपौत्रमसूयत ।
हिंसा भार्या त्वधर्म्मस्य तस्या जज्ञे तथातृतम् ।
कन्या च निकृतिस्ताभ्यां भय नरकमेव च ।। २९ ।।
माया च वेदना चैव मिथुनन्त्विदमेतयोः ।
तयोर्जज्ञोऽथ वै माया मृत्यु भूतापरिहारिणम् ।। ३० ।।
वेदना स्वसुतञ्चापि दुः खं जज्ञोऽथ रौरवात् ।
मृत्योर्व्याधिजराशोकतृष्णाक्रोघश्च जज्ञिरे ।। ३१ ।।
दुः शोत्तराः स्मृता ह्मते सर्व्वे चाधर्म्मलक्षणाः ।
नैषां भार्य्यास्ति पुत्रो वा तें सर्व्वे ह्मू र्ध्वरेतसः ।। ३२ ।।
सौद्राणि तानि रूपाणि विष्णुर्मुनिवरात्मज ।
नित्यप्र लयहेतुत्वं जगतोऽस्य प्रयान्ति वै ।। ३३ ।।
दक्षो मरीचिरत्रश्च भृग्वाद्याश्च प्रजेश्वराः।
जगत्यत्र महाभाग नित्यसर्गस्य हेतवः ।। ३४ ।।
मनवो मनुपुत्राश्च भूपा वीर्य्यधनाशच ये ।
सन्मार्गाभिरताः शूरास्ते नित्यस्थितिकारिणः ।। ३५ ।।
येयं नित्या स्थितिर्ब्र ह्मन् नित्यसर्गस्तथेरितः ।
नित्याभावाश्च तेषां वै स्वरूपं मम कथ्यताम् ।। ३६ ।।
पराशार उवाच ।
सर्गस्थितिविनाशांश्च भगवान् मधुसूदनः ।
तैस्तैरूपैरचिन्त्यात्मा करोत्यव्याहतान् विभुः ।। ३७ ।।
नैमित्तिकः प्राकृतिकस्तथैवात्यन्तिको द्रिज ।
नित्यश्च सर्व्वभूतानां प्रलयोऽयं चतुर्व्विधः ।। ३८ ।।
ब्राह्मो नैमित्तिकस्तत्र यच्छेते जगतः पतिः ।
प्रयाति प्राकृते चैव ब्रहाण्डं प्रकृतौ लयम् ।। ३९ ।।
ज्ञानादात्यन्तिकः प्रोक्तो योगिनः परमात्मनि ।
नित्यः सदवै जातानां यो विनाशो दिवानिशम् ।। ४० ।।
प्रसूतिः प्राकृतेर्या तु सा सृष्टिः प्राकृती स्मृता ।
दनैन्दिनी तथा प्रोक्ता यान्तरप्रलायादन् ।। ४१ ।।
भूतान्यनुदिनं यत्र जायन्ते मुनिसत्तम ।
नित्यः सर्गः स तु प्रोक्तः पुराणार्थविचक्षणौः ।। ४२ ।।
एवं सर्व्वशरीरेषु भगवान् भूतभावनः ।
संस्थितः कुरुते विष्णुरुत्पत्तिस्थितिसंयमान् ।। ४३ ।।
सृष्टिस्थितिविनाशानां शक्तयः सर्व्वदेहिषु ।
वैष्णव्यः परिवर्त्तन्ते मैत्रेयाऽहर्निशं सदा ।। ४४ ।।
गुणत्रयमय ह्मतद् ब्रह्मन् शक्तित्रय महत् ।
योऽतियाति स चात्येव परं नावर्त्तते पुनः ।। ४५ ।।