नाट्यशास्त्रम्/अध्यायः २
<poem> .. नाट्यशास्त्रम् अध्याय २ ..
.. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्
अथ भारतीये नाट्यशास्त्रे द्वितीयोऽध्यायः .
भरतस्य वचः श्रुत्वा पप्रच्छुर्मुनयस्ततः . भगवन् श्रोतुमिच्छामो यजनं रङ्गसंश्रयम् .. १..
अथ वा या क्रियास्तत्र लक्षणं यच्च पूजनम् . भविष्यद्भिर्नरैः कार्यं कथं तन्नाट्यवेश्मनि .. २..
इहादिर्नाट्ययोगस्य नाट्यमण्डप एव हि . तस्मात्तस्यैव तावत्त्वं लक्षणं वक्तुमर्हसि .. ३..
तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतोऽब्रवीत् . लक्षणं पूजनं चैव श्रूयतां नाट्यवेश्मनः .. ४..
दिव्यानां मानसी सृष्टिर्गृहेषूपवनेषु च . ( यथा भावाभिनिर्वर्त्याः सर्वे भावास्तु मानुषाः ..) नराणां यत्नतः कार्या लक्षणाभिहिता क्रिया .. ५..
श्रूयतां तद्यथा यत्र कर्तव्यो नाट्यमण्डपः . तस्य वास्तु च पूजा च यथा योज्या प्रयत्नतः .. ६.. इह प्रेक्ष्यागृहं दृष्ट्वा धीमता विश्वकर्मणा .
त्रिविधः सन्निवेशश्च शास्त्रतः परिकल्पितः .. ७.. विकृष्टश्चतुरश्रश्च त्र्यश्रश्चैव तु मण्डपः .
तेषां त्रीणि प्रमाणानि ज्येष्ठं मध्यं तथाऽवरम् .. ८.. प्रमाणमेषां निर्दिष्टं हस्तदण्डसमाश्रयम् .
शतं चाष्टौ चतुःषष्टिर्हस्ता द्वात्रिंशदेव च .. ९.. अष्टाधिकं शतं ज्येष्ठं चतुःषष्टिस्तु मध्यमम् .
कनीयस्तु तथा वेश्म हस्ता द्वात्रिंशदिष्यते .. १०.. देवानां तु भवेज्ज्येष्ठं नृपाणां मध्यमं भवेत् .
शेषाणां प्रकृतीनां तु कनीयः संविधीयते .. ११.. (प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां प्रशस्तं मध्यमं स्मृतम् .
तत्र पाठ्यं च गेयं च सुखश्राव्यतरं भवेत् .. प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां त्रिप्रकारो विधिः स्मृतः .
विकृष्टश्चतुरस्रश्च त्र्यस्रश्चैव प्रयोक्तृभिः .. कनीयस्तु स्मृतं त्र्यस्रं चतुरस्रं तु मध्यमम् .
ज्येष्ठं विकृष्टं विज्ञेयं नाट्यवेदप्रयोक्तृभिः ..) प्रमाणं यच्च निर्दिष्टं लक्षणं विश्वकर्मणा .
प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां तच्चैव हि निबोधत .. १२.. अणू रजश्च वालश्च लिक्षा यूका यवस्तथा .
अङ्गुलं च तथा हस्तो दण्डश्चैव प्रकीर्तितः .. १३.. अणवोऽष्टौ रजः प्रोक्तं तान्यष्टौ वाल उच्यते .
वालास्त्वष्टौ भवेल्लिक्षा यूका लिक्षाष्टकं भवेत् .. १४.. यूकास्त्वष्टौ यवो ज्ञेयो यवास्त्वष्टौ तथाङ्गुलम् .
अङ्गुलानि तथा हस्तश्चतुर्विंशतिरुच्यते .. १५.. चतुर्हस्तो भवेद्दण्डो निर्दिष्टस्तु प्रमाणतः .
अनेनैव प्रमाणेन वक्ष्याम्येषां विनिर्णयम् .. १६.. चतुःषष्टिकरान्कुर्याद्दीर्घत्वेन तु मण्डपम् .
द्वात्रिंशतं च विस्तारन्मर्त्यानां यो भवेदिह .. १७.. अत ऊर्ध्वं न कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः .
यस्मादव्यक्तभावं हि तत्र नाट्यं व्रजेदिति .. १८.. मण्डपे विप्रकृष्टे तु पाठ्यमुच्चारितस्वरम् .
अनिस्सरणधर्मत्वाद्विस्वरत्वं भृशं व्रजेत् .. १९.. यश्चाप्यास्यगतो भावो नानादृष्टिसमन्वितः
स वेश्मनः प्रकृष्टत्वाद् व्रजेदव्यक्ततां पराम् .. २०.. प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां तस्मान्मध्यममिष्यते .
यावत्पाठ्यं च गेयं च तत्र श्रव्यतरं भवेत् .. २१.. [प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां त्रिप्रकारो विधिः स्मृतः .
विकृष्टश्चतुरस्रश्च त्र्यस्रश्चैव प्रयोक्तृभिः ..) कनीयस्तु स्मृतं त्र्यस्रं चतुरस्रं तु मध्यमम् .
ज्येष्ठं विकृष्टं विज्ञेयं नाट्यवेदप्रयोक्तृभिः ].. देवानां मानसी सृष्टिर्गृहेषूपवनेषु च .
यत्नभावाभिनिष्पन्नाः सर्वे भावा हि मानुषा .. २२.. तस्माद्देवकृतैर्भावैर्न विस्पर्धेत मानुषः .
मानुषस्य तु गेहस्य सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् .. २३.. भूमेर्विभागं पूर्वं तु परीक्षेत प्रयोजक .
ततो वास्तु प्रमाणेन प्रारभेत शुभेच्छया .. २४.. समा स्थिरा तु कठिनाअ कृष्णा गौरी च या भवेत् .
भूमिस्तत्रैव कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः .. २५.. प्रथमं शोधनं कृत्वा लाङ्गलेन समुत्कृषेत् .
अस्थिकीलकपालानि तृणगुल्मांश्च शोधयेत् .. २६.. शोधयित्वा वसुमतीं प्रमाणं निर्दिशेत्ततः .
( त्रीण्युत्तराणि सौम्यं च विशाखापि च रेवती ., हस्तितिष्यानुराधाश्च प्रशस्ता नाट्यकर्मणि .) पुष्यनक्षत्रयोगेन शुक्लं सूत्रं प्रसारयेत् .. २७.. कार्पासं बाल्बजं वापि मौञ्जं वाल्कलमेव च . सूत्रं बुधैस्तु कर्तव्यं यस्य च्छेदो न विद्यते .. २८.. अर्धच्छिन्ने भवेत्सूत्रे स्वामिनो मरणं ध्रुवम् . त्रिभागच्छिन्नया रज्वा राष्ट्रकोपो विधीयते .. २९.. छिन्नायां तु चतुर्भागे प्रयोक्तुर्नाश उच्यते . हस्तात्प्रभ्रष्टया वापि कश्चित्वपचयो भवेत् .. ३०.. तस्मान्नित्यं प्रयत्नेन रज्जुग्रहणमिष्यते . कार्यं चैव प्रयत्नेन मानं नाट्यगृहस्य तु .. ३१.. मुहूर्तेनानुकूलेन तिथ्या सुकरणेन च . ब्राह्मणांस्तर्पयित्वा तु पुण्याहं वाचयेत्ततः .. ३२.. शान्तितोयं ततो दत्त्वा ततः सूत्रं प्रसारयेत् . चतुष्षष्टिकरान्कृत्वा द्विधा कुर्यात्पुनश्च तान् .. ३३.. पृष्ठतो यो भवेद्भागो द्विधाभूतस्य तस्य तु . सममर्धविभागेन रङ्गशीर्षं प्रकल्पयेत् .. ३४.. पश्चिमे च विभागेऽथ नेपथ्यगृहमादिशेत् . विभज्य भागान्विधिवद्ययथावदनुपूर्वशः .. ३५.. शुभे नक्षत्रयोगे च मण्डपस्य निवेशनम् . शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्मृदङ्गपणवादिभिः .. ३६.. सर्वातोद्यैः प्रणुदितैः स्थापनं कार्यमेव तु . उत्सार्याणि त्वनिष्टानि पाषण्ड्याश्रमिणस्तथा .. ३७.. काषायवसनाश्चैव विकलाश्चैअव ये नराः . निशायां च बलिः कार्या नानाभोजनसंयुतः .. ३८.. गन्धपुष्पफलोपेता दिशो दश समाश्रितः . पूर्वेण शुक्लान्नयुतो नीलान्नो दक्षिणेन च .. ३९.. पश्चिमेन बलिः पीतो रक्तश्चैवोत्तरेण तु . यादृशं दिशि यस्यां तु दैवतं परिकल्पितम् .. ४०.. तादृशस्तत्र दातव्यो बलिर्मन्त्रपुरस्कृतः . स्थापने ब्राह्मणेभ्यश्च दातव्यं घृतपायसम् .. ४१.. मधुपर्कस्तथा राज्ञे कर्तृभ्यश्च गुडौदनम् . नक्षत्रेण तु कर्तव्यं मूलेन स्थापनं बुधैः .. ४२.. मुहूर्तेनानुकूलेन तिथ्या सुकरणेन च . एवं तु स्थापनं कृत्वा भित्तिकर्म प्रयोजयेत् .. ४३.. भित्तिकर्मणि निर्वृत्ते स्तम्भानां स्थापनं ततः . तिथिनक्षत्रयोगेन शुभेन करणेन च .. ४४.. स्तम्भानां स्थापनं कार्यं रोहिण्या श्रवणेन वा . आचार्येण सुयुक्तेन त्रिरात्रोपोषितेन च .. ४५.. स्तम्भानां स्थापनं कार्यं प्राप्ते सूर्योदये शुभे . प्रथमे ब्राह्मणस्तम्भे सर्पिस्सर्षपसंस्कृतः .. ४६.. सर्वशुक्लो विधिः कार्यो दद्यात्पायसमेव च . ततश्च क्षत्रियस्तम्भे वस्त्रमाल्यानुलेपनम् .. ४७.. सर्व रक्तं प्रदातव्यं द्विजेभ्यश्च गुडौदनम् . वैश्यस्तम्भे विधिः कार्यो दिग्भागे पश्चिमोत्तरे .. ४८.. सर्वं प्रीतं प्रदातव्यं द्विजेभ्यश्च घृतौदनम् . शूद्रस्तम्भे विधिः कार्यः सम्यक्पूर्वोत्तराश्रये .. ४९.. नीलप्रायं प्रयत्नेन कूसरं च द्विजाशनम् . पूर्वोक्तब्राह्मणस्तम्भे शुक्लमाल्यानुलेपने .. ५०.. निक्षिपेत्कनकं मूले कर्णाभरणसंश्रयम् . ताम्रं चाधः प्रदातव्यं स्तम्भे क्षत्रियसंज्ञके .. ५१.. वैश्यस्तम्भस्य मूले तु रजतं सम्प्रदापयेत् . शूद्रस्तम्भस्य मूले तु दद्यादायसमेव च .. ५२.. सर्वेष्वेव तु निक्षेप्यं स्तम्भमूलेषु काञ्चनम् . स्वस्तिपुण्याहघोषेण जयशब्देन चैव हि .. ५३.. स्तम्भानां स्थापनं कार्यं पुष्पमालापुरस्कृतम् . रत्नदानैः सगोदानैर्वस्त्रदानैरनल्पकैः .. ५४.. ब्राह्मणांस्तर्पयित्वा तु स्तम्भानुत्थापयेत्ततः . अचलं चाप्यकम्पञ्च तथैवावलितं पुनः .. ५५.. स्तम्भस्योत्थापने सम्यग्दोषा ह्येते प्रकीर्तिताः . अवृष्टिरुक्ता चलने वलने मृत्युतो भयम् .. ५६.. कम्पने परचक्रात्तु भयं भवति दारुणम् . दोषैरेतैर्विहीनं तु स्तम्भमुत्थापयेच्छिवम् .. ५७.. पवित्रे ब्राह्मणस्तम्भे दातव्या दक्षिणा च गौः . शेषाणां भोजनं कार्यं स्थापने कर्तृसंश्रयम् .. ५८.. मन्त्रपूतं च तद्देयं नाट्याचार्येण धीमता . पुरोहितं नृपं चैव भोजयेन्मधुपायसैः .. ५९.. कर्तॄनापि तथा सर्वान्कृसरां लवणोत्तराम् . सर्वमेवं विधिं कृत्वा सर्वातोद्यैः प्रवादितैः .. ६०.. अभिमन्त्र्य यथान्यायं स्तम्भानुत्थापयेच्छुचिः . ' यथाऽचलो गिरिर्मेरुर्हिमवांश्च महाबलः .. ६१.. जयावहो नरेन्द्रस्य तथा त्वमचलो भव .' स्तम्भद्वारं च भित्तिं च नेपथ्यगृहमेव च .. ६२.. एवमुत्थापयेतज्ज्ञो विधिदृष्टेन कर्मणा . रङ्गपीठस्य पार्श्वे तु कर्तव्या मत्तवारणी .. ६३.. चतुस्तम्भसमायुक्ता रङ्गपीठप्रमाणतः . अध्यर्धहस्तोत्सेधेन कर्तव्या मत्तवारणी .. ६४.. उत्सेधेन तयोस्तुल्यं कर्तव्यं रङ्गमण्डपम् . तस्यां माल्यं च धूपं च गन्धं वस्त्रं तथैव च .. ६५.. नानावर्णानि देयानि तथा भूतप्रियो बलिः . आयसं तत्र दातव्यं स्तम्भानां कुशैलैरधः .. ६६.. भोजने कृसराश्चैव दातव्यं ब्राह्मणाशनम् . एवं विधिपुरस्कारैः कर्तव्या मत्तवारणी .. ६७.. रङ्गपीठं ततः कार्यं विधिदृष्टेण कर्मणा . रङ्गशीर्षस्तु कर्तव्यं षड्दारुकसमन्वितम् .. ६८.. कार्यं द्वारद्वयं चात्र नेपथ्यगृहकस्य तु . पूरणे मृत्तिका चात्र कृष्णा देया प्रयत्नतः .. ६९.. लाङ्गलेन समुत्कृष्य निर्लोष्टतृणशर्करम् . लाङ्गले शुद्धवर्णो तु धुर्यो योज्यौ प्रयत्नतः .. ७०.. कर्तारः पुरुषश्चात्र येऽङ्गदोषविविर्जिताः . अहीनाङ्गैश्च वोढव्या मृत्तिका पिटकैर्नवैः .. ७१.. एवंविधैः प्रकर्तव्यं रङ्गशीर्षं प्रयत्नतः . कूर्मपृष्ठं न कर्तव्यं मत्स्यपृष्ठं तथैव च .. ७२.. शुद्धादर्शतलाकारं रङ्गशीर्षं प्रशस्यते . रत्नानि चात्र देयानि पूर्वे वज्रं विचक्षणैः .. ७३.. वैडूर्यं दक्षिणे पार्श्वे स्फटिकं पश्चिमे तथा . प्रवालमुत्तरे चैव मध्ये तु कनकं भवेत् .. ७४.. एवं रङ्गशिरः कृत्वा दारुकर्म प्रयोजयेत् . ऊहप्रत्यूहसंयुक्तः नानाशिल्पप्रयोजितम् .. ७५.. नानासञ्जवनोपेतं बहुव्यालोपशोभितम् . ससालभञ्जिकाभिश्च समन्तात्समलङ्कृतम् .. ७६.. निर्व्यूहकुहरोपेतं नानाग्रथितवेदिकम् . नानाविन्याससंयुक्तं चित्रजालगवाक्षकम् .. ७७.. सुपीठधारिणीयुक्तं कपोतालीसमाकुलम् . नानाकुट्टिमविन्यस्तैः स्तम्भैश्चाप्युपशोभितम् .. ७८.. एवं काष्ठविधिं कृत्वा भित्तिकर्म प्रयोजयेत् . स्तम्भं वा नागदन्तं वा वातायनमथापि वा .. ७९.. कोणं वा सप्रतिद्वारं द्वारविद्धं न कारयेत् . कार्यः शैलगुहाकारो द्विभूमिर्नाट्यमण्डपः .. ८०.. मन्दवातायनोपेतो निर्वातो धीरशब्दवान् . तस्मान्निवातः कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः .. ८१.. गम्भीरस्वरता येन कुतपस्य भविष्यति . भित्तिकर्मविधिं कृत्वा भित्तिलेपं प्रदापयेत् .. ८२.. सुधाकर्म बहिस्तस्य विधातव्यं प्रयत्नतः . भित्तिष्वथ विलिप्तासु परिमृष्टासु सर्वतः .. ८३.. समासु जातशोभासु चित्रकर्म प्रयोजयेत् . चित्रकर्मणि चालेख्याः पुरुषाः स्रीजनास्तथा .. ८४.. लताबन्धाश्च कर्तव्याश्चरितं चात्म्भोगजम् . एवं विकृष्टं कर्तव्यं नाट्यवेश्म प्रयोक्तृभिः .. ८५.. पुनरेव हि वक्ष्यामि चतुरश्रस्य लक्षणम् . समन्ततश्च कर्तव्या हस्ता द्वात्रिंशदेव तु .. ८६.. शुभभूमिविभागस्थो नाट्यज्ञैर्नाट्यमण्डपः . यो विधिः पूर्वमुक्तस्तु लक्षणं मङ्गलानि च .. ८७.. विकृष्टे तान्यशेषाणि चतुरश्रेऽपि कारयेत् . चतुरश्रं समं कृत्वा सूत्रेण प्रविभज्य च .. ८८.. बाह्यतः सर्वतः कार्या भित्तिः श्लिष्टेष्टका दृढा . तत्राभ्यन्तरतः कार्या रङ्गपीठोपरि स्थिताः .. ८९.. दश प्रयोक्तृभिः स्तम्भाः शक्ता मण्डपधारणे . स्तम्भानां बाह्यतश्चापि सोपानाकृति पीठकम् .. ९०.. इष्टकादारुभिः कार्यं प्रेक्षकाणां निवेशनम् . हस्तप्रमाणैरुत्सेधैर्भूमिभागसमुत्थितैः .. ९१.. रङ्गपीठावलोक्यं तु कुर्यादासनजं विधिम् . षडन्यानन्तरे चैव पुनः स्तम्भान्यथादिशम् .. ९२.. विधिना स्थापयेतज्ञो दृढान्मण्डपधारणे . अष्टौ स्तम्भान्पुनश्चैव तेषामुपरि कल्पयेत् .. ९३.. स्थाप्यं चैव ततः पीठमष्टहस्तप्रमाणतः . विद्धास्यमष्टहस्तं च पीठं तेषु ततो न्यसेत् .. ९४.. तत्र स्तम्भाः प्रदातव्यास्तज्ञैर्मण्डपधारणे . धारणीधारणास्ते च शालस्त्रीभिरलङ्कृताः .. ९५.. नेपथ्यगृहकं चैव ततः कार्यं प्रयत्नतः . द्वारं चैकं भवेत्तत्र रङ्गपीठप्रवेशनम् .. ९६.. जनप्रवेशनं चान्यदाभिमुख्येन कारयेत् . रङ्गस्याभिमुखं कार्यं द्वितीयं द्वारमेव तु .. ९७.. अष्टहस्तं तु कर्तव्यं रङ्गपीठं प्रमाणतः . चतुरश्रं समतलं वेदिकासमलङ्कृतम् .. ९८.. पूर्वप्रमाणनिर्दिष्टा कर्तव्या मत्तवारणी . चतुःस्तम्भसमायुक्ता वेदिकायास्तु पार्श्वतः .. ९९.. समुन्नतं समं चैव रङ्गशीर्षं तु कारयेत् . विकृष्टे तून्नतं कार्यं चतुरश्रे समं तथा .. १००.. एवमेतेन विधिना चतुरश्रं गृहं भवेत् . अतः परं प्रवक्ष्यामि त्र्यश्रगेहस्य लक्षणम् .. १०१.. त्र्यश्रं त्रिकोणं कर्तव्यं नाट्यवेश्मप्रयोक्तृभिः . मध्ये त्रिकोणमेवास्य रङ्गपीठं तु कारयेत् .. १०२.. द्वारं तैनैव कोणेन कर्तव्यं तस्य वेश्मनः . द्वितीयं चैव कर्तव्यं रङ्गपीठस्य पृष्ठतः .. १०३.. विधिर्यश्चतुरश्रस्य भित्तिस्तम्भसमाश्रयः . स तु सर्वः प्रयोक्तव्यस्त्र्यश्रस्यापि प्रयोक्तृभिः .. १०४.. एवमेतेन विधिना कार्या नाट्यगृहा बुधैः . पुनरेषां प्रवक्ष्यामि पूजामेवं यथाविधिः .. १०५..
इति भारतीये नाट्यशास्त्रे मण्डपविधानो नाम द्वितीयोऽध्यायः ..
<poem>