विष्णुपुराणम्/चतुर्थांशः/अध्यायः ४
श्रीपराशर उवाच ।
काश्यपदुहिता सुमतिर्विदर्भराजतनया केशिनी च द्वे भार्ये सगरस्यास्ताम् १ ।
ताभ्यां चापत्यार्थमौर्वः परमेण समाधिनाराधितो वरमदात् २ ।
एका वंशकरमेकं पुत्रमपरा षष्टिं पुत्रसहस्राणां जनयिष्यतीति यस्या यदभिमतं तदिच्छया गृह्यतामित्युक्ते केशिन्येकं वरयामास ३ ।
सुमतिः पुत्रसहस्राणि षष्टिं वव्रे ४ ।
तथेत्युक्ते अल्पैरहोभिः केशिनी पुत्रमेकमसमंजसनामानं वंशकरमसूत ५ ।
काश्यपतनयायास्तु सुमत्याः षष्टिं पुत्रसहस्राण्यभवन् ६ ।
तस्मादसमंजसादंशुमान्नाम कुमारो जज्ञे ७ ।
स त्वसमंजसो बालो बाल्यादेवासद्वृत्तोभूत् ८ ।
पिता चास्याचिंतयदयमतीतबाल्यः सुबुद्धिमान् भविष्यतीति ९ ।
अथ तत्रापि च वयस्यतीते असच्चरितमेनं पिता तत्याज १० ।
तान्यपि षष्टिः पुत्रसहस्राण्यसमंजसचरितमेवानुचक्रुः ११ ।
ततश्चासमंजसचरितानुकारिभिस्सागरैरपध्वस्तयज्ञैसन्मार्गे जगति देवास्सकलविद्यामयमसंस्पृष्टमश्षोदोषैर्भगवतः पुरुषोत्तमस्यांशभूत कपिलं प्रणम्य तदर्थमूचुः १२ ।
भगवन्नेभिस्सगरतनयैरसमंजसचरितमनुगम्यते १३ ।
कथमेभिरसद्वृत्तमनुसरद्भिर्जगद्भविष्यतीति १४ ।
अत्यार्त्त जगत्परित्राणाय च भगवतोत्र शरीरग्रहणमित्याकर्ण्य भगवानाहाल्पैरैव दिनैर्विनंक्ष्यन्तीति १५ ।
अत्रांतरे च सगरो हयमेधमारभत १६ ।
तस्य च पुत्रैरधिष्ठितमस्याश्वं कोप्यपहृत्य भुवो बिलं प्रविवेश १७ ।
ततस्तत्तनयाश्चाश्वखुरगतिनिर्वंधेनावनीमेकैको योजनं चख्नुः १८ ।
पाताले चाश्वं परिभ्रमंतं तमवनीपतितनयास्ते ददृशुः १९ ।
नातिदूरेऽवस्थितं च भगवंतमपघने शरत्कालेर्कमिव तेजोभिरवनतमूर्द्धमधश्चाश्षोदिशश्चोद्भासयमानं हयहर्त्तारं कपिलर्षिमपश्यन् २० ।
ततश्चोद्यतायुधा दुरात्मानोऽयमस्मदपकारी यज्ञविघ्नकारी हन्यतां हयहर्त्ता हन्यतामित्यवोचन्नभ्यधावंश्च २१ ।
ततस्तेनापि भगवता किंचिदीषत्परिवर्त्तितलोचनेनावलोकितास्स्वशरीरसमुत्थेनाऽग्निना-दह्यमाना विनेशुः २२ ।
सगरोप्यवगम्याश्वानुसारि तत्पुत्रबलमश्षॐ परमर्षिणा कपिलेन तेजसा दग्धं ततॐशुमंतमसमंजसपुत्रमश्वानयनाय युयोज २३ ।
स तु सगरतनयखातमार्गेण कपिलमुपगम्य भक्तिनम्रस्तदा तृष्टाव २४ ।
अथैनं भगवानाह २५ ।
गच्छैनं पितामहायाश्वं प्रापय वरं वृणीष्व च पुत्रक पौत्राश्च ते स्वर्गाद्गंगां भुवमानेष्यन्त इति २६ ।
अथांशुमानपि स्वर्यातानां ब्रह्मदंडहतानामस्मत्पितॄणामस्वर्गयोग्यानां स्वर्गप्राप्तिकरं वरमस्माकं प्रयच्छेति प्रत्याह २७ ।
तदाकर्ण्य तं च भगवानाह उक्तमेवैतन्मयाद्य पौत्रस्ते त्रिदिवाद्गंगां भुवमानयिष्यतीति २८ ।
तदंभसा च संस्पृष्टेष्वस्थिभस्मसु एते च स्वर्गमारोक्ष्यन्ति २९ ।
भगवद्विष्णुपादांगुष्ठनिर्गतस्य हि जलस्यैतन्माहात्म्यम् ३० ।
यन्न केवलमभिसंधिपूर्वकं स्नानाद्युपभोगेषूपकारकमनभिसांधितमप्यस्यां प्रेतप्राणस्यास्थिचर्मस्नायुकेशाद्युपस्पृष्टं शरीरजमपि पतितं सद्यश्शरीरिणं स्वर्गं नयतीत्युक्तः प्रणम्य भवगतेऽश्वमादाय पितामहयज्ञमाजगाम् ३१ ।
सगरोप्यश्वमासाद्य तं यज्ञं समापयामास ३२ ।
सागरं चात्मजप्रीत्या पुत्रत्वे कल्पितवान् ३३ ।
तस्यांशुमतो दिलीपः पुत्रोभवत् ३४ ।
दिलीपस्य भगीरथः योऽसौ गंगां स्वर्गादिहानीय भागीरथीसंज्ञां चकार ३५ ।
भगीरथात्सुहोत्रस्सुहोत्राच्छ्रुतः तस्यापि नाभागः ततॐबरीषः तत्पुत्रस्सिंधुद्वीपः सिंधुद्वीपादयुतायुः ३६ ।
तत्पुत्रश्च ऋतुपर्णः योऽसौ नलसहायोक्षहृदयज्ञोभूत् ३७ ।
ऋतुपर्णपुत्रस्सर्वकामः ३८ ।
तत्तनयस्सुदासः ३९ ।
सुदासात्सौदासो मित्र सहनामा ४० ।
स चाटव्यां मृगयार्थी पर्यटन् व्याघ्रद्वयमपश्यत् ४१ ।
ताभ्यां तद्वनमपमृगं कृतं मत्वैकं तयोर्बाणेन जघान ४२ ।
म्रियमाणश्चासावतिभीषणाकृतिरतिकरालवदनो राक्षसोऽभूत् ४३ ।
द्वितीयोपि प्रतिक्रियां ते करिष्यामीत्युक्त्वांतर्धानं जगाम ४४ ।
कालेन गच्छता सौदासो यज्ञमयजत् ४५ ।
परिनिष्ठितयज्ञे आचार्ये वसिष्ठे निष्क्रांते तद्र क्षो वसिष्ठरूपमास्थाय यज्ञावसाने मम नरमांसभोजनं देयमिति तत्संस्क्रियतां क्षणादागमिष्यामीत्युक्त्वा निष्क्रांतः ४६ ।
भूयश्च सूदवेषं कृत्वा राजाज्ञया मानुषं मांसं संस्कृत्य राज्ञे न्यवेदयत् ४७ असावपि हिरण्यपात्रे मांसमादाय वसिष्ठागमनप्रतीक्षकोऽभवत् ४८ ।
आगताय वसिष्ठाय निवेदितवान् ४९ ।
स चाप्यचिंतयदहोस्य राज्ञो दौश्शील्यं येनैतन्मांसमस्माकं प्रयच्छति किमेतद्द्र व्यजातमिति ध्यानपरोभवत् ५० ।
अपश्यच्च तन्मांसंमानुषम् ५१ ।
अतः क्रोधकलुषीकृतचेता राजनि सापमुत्ससर्ज ५२ ।
यस्मादभोज्यमेतदस्मद्विधानां तपस्विनामवगच्छन्नपि भवान्मह्यं ददाति तस्मात्तवैवात्र लोलुपता भविष्यतीति ५३ ।
अनंतरं च तेनापि भगवतैवाभिहितोस्मीत्युक्ते किं किं मयाभहितमिति मुनिः पुनरपि समाधौ तस्थौ ५४ ।
समाधिविज्ञानावगतार्थश्चानुग्रहं तस्मै चकार नात्यंतिकमेतद्द्वादशाब्दं तव भोजनं भविष्यतीति ५५ ।
असावपि प्रतिगृह्योदकांजलिं मुनिशापप्रदानायोद्यतो भगवन्नयमस्मद्गुरुर्नार्हस्येनं कुलदेवताभूतमाचार्यं शप्तुमिति मदयंत्या स्वपत्न्या प्रसादितस्सस्यांबुदरक्षणार्थं तच्छापांवु नोर्व्यां न चाकाशे चिक्षेप किं तु तेनैव स्वपदौ सिषेच ५६ ।
तेन च क्वोधाश्रितेनांबुना दग्धच्छायौ तत्पादौ कल्माषतामुपगतौ ततस्स कल्माषपादसंज्ञामवाप ५७ ।
वसिष्ठशापाच्च षष्ठेषष्ठे काले राक्षसस्वभावमेत्याटव्यां पर्यटन्ननेकशो मानुषानभक्षयत् ५८ ।
एकदा तु कंचिन्मुनिमृतुकाले भार्यासंगतं ददर्श ५९ ।
तयोश्च तमतिभीषणं राक्षसस्वरूपमवलोक्य त्रासाद्दंपत्योः प्रधावितयोर्ब्रह्मणं जग्राह ६० ।
ततस्सा ब्राह्मणी बहुशस्तमभियाचितवती ६१ ।
प्रसीदेक्ष्वाकुकुलतिलकभूतस्त्वं महाराजो मित्रसहो न राक्षसः ६२ ।
नार्हसि स्त्रीधर्मसुखाभिज्ञो मय्यकृतार्थायामस्मद्भर्त्तारं हंतुमित्येवं बहुप्रकारं तस्यां विलपंत्यां व्याघ्रः पशुमिवाऽरण्येऽभिमतं तं ब्राह्मणमभक्षयत् ६३ ।
ततश्चातिकोपसमन्विता ब्राह्मणी तं राजानं शशाप ६४ ।
यस्मादेवं मय्यतृषप्तायां त्वयायं मत्पतिर्भक्षितः तस्मात्त्वमपि कामोपभोगप्रवृत्तॐतं प्राप्स्यसीति ६५ ।
शप्त्वा चैव साग्निं प्रविवेश ६६ ।
ततस्तस्य द्वादशाब्दपर्यये विमुक्तशापस्य स्त्रीविषयाभिलाषिणो मदयंती तं स्मारयामास ६७ ।
ततः परमसौ स्त्रीभोगं तत्याज ६८ ।
वसिष्ठश्चापुत्रेण राज्ञा पुत्रार्थमभ्यर्थितो मदयंत्यां गर्भाधानं चकार ६९ ।
यदा च सप्तवर्षाण्यसौ गर्भेण जज्ञे ततस्तं गर्भमश्मना सा देवी जघान ७० ।
पुत्रश्चाजायत ७१ ।
तस्य चाश्मक इत्येव नामाभवत् ७२ ।
अश्मस्य मूलको नाम पुत्रोऽभवत् ७३ ।
योसौ निःक्षत्रे क्ष्मातलेस्मिन् क्रियमाणे स्त्रीभिर्विवस्त्राभिः परिवार्य रक्षितः ततस्तं नारीकवचमुदाहरंति ७४ ।
मूलकाद्दशरथस्तस्मादिलिविलस्ततश्च विश्वसहः ७५ ।
तस्माच्च खट्वांगः योसौ देवासुरसंग्रामे देवैरभ्यर्थितोऽसुराञ्जघान ७६ ।
स्वर्गे च कृतप्रियैर्देवैर्वरग्रहणाय चोदितः प्राह ७७ ।
यद्यवश्यं वरो ग्राह्यः तन्ममायुः कथ्यतामिति ७८ ।
अनंतरं च तैरुक्तं मुहूर्त्तमेकं प्रमाणं तवायुरित्युक्तोथास्खलितगतिना विमानेन लघिमादिगुणो मर्त्यलोकमागम्येदमाह ७९ ।
यथा न ब्राह्मणेभ्यस्सकाशादात्मापि मे प्रियतरः न च स्वधर्मोल्लंघनं मया कदाचिदप्यनुष्ठितं न च सकलदेवमानुषपशुपक्षिवृक्षादिकेष्वच्युतव्यतिरेकवती दृष्टिर्ममाभूत् तथा तमेवं मुनिजनानुस्मृतं भगवंतमस्खलितगतिः प्रापयेयमित्यश्षोदेवगुरौ भगवत्यनिर्द्देश्यवपुषि सत्तामात्रात्मन्यात्मानं परमात्मनि वासुदेवाख्ये युयोज तत्रैव च लयमवाप ८० ।
अत्रापि श्रूयते श्लोको गीतस्सप्तर्षिभिः पुरा ।
खट्वांगेन समो नान्यः कश्चिदुर्व्यां भविष्यति ८१ ।
येन स्वर्गादिहागम्य मुहूर्त्तं प्राप्य जीवितम् ।
त्रयोतिसंधिता लोका बुद्ध्या सत्येन चैव हि ८२ ।
खट्वांगाद्दीर्घबाहुः पुत्रोऽभवत् ८३ ।
ततो रघुरभवत् ८४ ।
तस्मादप्यजः ८५ ।
अजाद्दशरथः ८६ ।
तस्यापि भगवानब्जनाभो जगतः स्थित्यर्थमात्मांश्नो रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्नरूपेण चतुर्द्धा पुत्रत्वमायासीत् ८७ ।
रामोपि बाल एव विश्वमित्रयागरक्षणाय गच्छंस्ताटकां जघान ८८ ।
यज्ञे च मारीचमिषुवाताहतं समुद्रे चिक्षेप ८९ ।
सुबाहुप्रमुखांश्च क्षयमनयत् ९० ।
दर्शनमात्रेणाहल्यामपापां चकार ९१ ।
जनकगृहे च माहेश्वरं चापमनायासेन बभंज ९२ ।
सीतामयोनिजां जनकराजतनयां वीर्यशुल्कां लेभे ९३ ।
सकलक्षत्त्रियक्षयकारिणमश्षोहैहयकुलधूमकेतुभूतं च परशुराममपास्तवीर्यबलावलेपं चकार ९४ ।
पितृवचनाच्चागणितराज्याभिलाषो भ्रातृभार्यासमेतो वनं प्रविवेश ९५ ।
विराधखरदूषणादीन् कबंधवालिनौ च निजघान ९६ ।
बद्धा चांभोनिधिमसेषराक्षसकुलक्षयं कृत्वा दशाननापहृतां भार्यां तद्वधादपहृतकलंकामप्यनलप्रवेशशुद्धामश्षोदेवसंघैस्तूयमानशीलां जनकराजकन्यामयोध्यामानिन्ये ९७ ।
ततश्चाभिषेकमंगलं मैत्रेय वर्षशतेनापि वक्तुं न शक्यते संक्षेपेण श्रूयताम् ९८ ।
लक्ष्मणभरतशत्रुघ्नविभीषणसुग्रीवांगदजाम्बवद्धनुमत्प्रभृतिभिस्समु-त्फुल्लवदनैश्छत्रचामरादियुतैः सेव्यमानो दाशरथिर्ब्रह्मेंयमनिरृतिवरुणवायुकुबेरेशानप्रभृतिभिस्सर्वामरैर्वसि-ष्ठवामदेववाल्मीकिमार्कण्डेयविश्वामित्रभरद्वाजागस्त्यप्रभृतिभिर्मु-निवरैः ऋग्यजुस्सामाथर्वैस्संस्तूयमानो नृत्यगीतवाद्याद्यखिललोकमंगलवाद्यैर्वीणावेणुमृदंगभेरीपटहशंखकाहलगोमुखप्रभृतिभिस्सुना-दैस्समस्तभूभृतां मध्ये सकललोकरक्षार्थं यथोचितमभिषिक्तो दाशरथिः कोसलेंद्रो रघुकुलतिलको जानकीप्रियो भ्रातृत्रयप्रियस्सिंहासनगत एकादसाब्दसहस्रं राज्यमकरोत् ९९ ।
भरतोपि गंधर्वविषयसाधनाय गच्छन् संग्रामे गंधर्वकोटीस्तिस्रो जघान १०० ।
शत्रुघ्नेनाप्यमितबलपराक्रमो मधुपुत्रो लवणो नाम राक्षसो निहतो मथुरा च निवेशिता १०१ ।
इत्येवमाद्यतिबलपराक्रमविक्रमणैरतिदुष्टसंहारिणोश्षोस्य जगतो निष्पादितस्थितयो रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्नाः पुनरपि दिवमारूढाः १०२ ।
येऽपि तेषु भगवदंश्ष्वोनुरागिणः कोसलनगरजानपदास्तेपि तन्मनसस्तत्सालोक्यतामवापुः १०३ ।
अतिदुष्टसंहारिणो रामस्य कुशलवौ द्वौ पुत्रौ लक्ष्मणस्यांगदचंद्र केतू तक्षपुष्कलौ भरतस्य सुबाहुशूरसेनौ शत्रुघ्नस्य १०४ ।
कुशस्यातिथिरतिथेरपि निषधः पुत्रोऽभूत् १०५ ।
निषधस्याप्यनलस्तस्मादपि नभाः नभसः पुंडरीकस्तत्तनयः क्षेमधन्वा तस्य च देवानीकस्तस्याप्यहीनकोऽहीनकस्यापि रुरुस्तस्य च पारियात्रकः पारियात्राद्देवलो देवलाद्वच्चलः तस्याप्युत्कः उत्काच्च वज्रनाभस्तस्माच्छंखणस्तमाद्युषिताश्वस्ततश्च विश्वसहो जज्ञे १०६ ।
तस्माद्धिरण्यनाभः यो महायोगीस्वराज्जैमिनेश्शिष्याद्याज्ञवल्क्याद्योगमवाय १०७ ।
हिरण्यनाभस्य पुत्रः पुष्यस्तस्माद् ध्रुवसंधिस्ततस्सुदर्शनस्तस्मादग्निवर्णस्ततश्शीघ्रगस्तस्मादपि मरुः पुत्रोऽभवत् १०८ ।
योसौ योगमास्थायाद्यापि कलापग्राममश्रित्य तिष्ठति १०९ ।
आगामियुगे सूर्यवंशक्षत्रव्रत आवर्त्तयिता भविष्यति ११० ।
तस्यात्मजः प्रशुश्रुकस्तस्यापि सुसंधिस्ततश्चाप्यमर्षस्तस्य च सहस्वांस्ततश्च विश्वभवः १११ ।
तस्य बृहद्बलः योर्जुनतनयेनाभिमन्युनाभारतयुद्धे क्षयमनीयत ११२ ।
एते इक्ष्वाकुभूपालाः प्राधान्येन मयेरिताः ।
एतेषां चरितं शृण्वन् सर्वपापैः प्रमुच्यते ११३ ।
इति श्रीविष्णुमहापुराणे चतुर्थांशो! चतुर्थोऽध्यायः ४।
।।