रघुवंशम् (सञ्जीविनीव्याख्यासमेतम्)/पञ्चदशः सर्गः(श्रीरामस्वर्गारोहणः)
| ← रघुवंशम् (सञ्जीविनीव्याख्यासमेतम्)/चतुर्दशः सर्गः(सीतापरित्यागः) | रघुवंशम् (सञ्जीविनीव्याख्यासमेतम्) पञ्चदशः सर्गः(श्रीरामस्वर्गारोहणः) कालिदासः |
षोडशः सर्गः(कुमुद्वतीपरिणयः) → |
पञ्चदशः सर्गः।
अरण्यकं गृहस्थानं श्वशुरौ यद्रजःकणाः ( ? )।
स्वयमौद्वाहिकं गेहं तस्मै रामाय ते नमः (?) ॥
कृतसीतापरित्यागः स रत्नाकरमेखलाम् ।
बुभुजे पृथिवीपालः पृथिवीमेव केवलाम् ॥ १॥
कृतेति ।। कृतसीतापरित्यागः स पृथिवीपालो रामो रत्नाकर एव मेखला यस्यास्ताम् । सार्णवामित्यर्थः । केवलाम् । एकामित्यर्थः । पृथिवीमेव बुभुजे भुक्तवान् । नतु पार्थिवीमित्यर्थः ॥ सापि रत्नखचितमेखला । पृथिव्याः कान्तासमाधिर्व्यज्यते ॥ रामस्य स्त्र्यन्तरपरिग्रहो नास्तीति श्लोकाभिप्रायः॥
लवणेन विलुप्तेज्यास्तामिस्रेण तम[१]भ्ययुः ।
मुनयो यमुनाभाजः शरण्यं शरणार्थिनः॥२॥
लवणेनेति ॥ लवणेन लवणाख्येन तामिस्रेण तमिस्राचारिणा। रक्षसेत्यर्थः। विलुप्तेज्या लुप्तयागक्रिया अतएव शरणार्थिनो रक्षणार्थितो यमुनाभाजो यमुनातीरवासिनो मुनयः शरण्यं शरणार्हं रक्षणसमर्थ तं रामं रक्षितारमभ्ययुः प्राप्ताः ॥यातेर्लङ् ॥
अवेक्ष्य रामं ते तस्मिन्न प्रजह्रुःस्वतेजसा ।
त्राणाभावे हि शापास्त्राः कुर्वन्ति तपसो व्ययम् ॥ ३॥
अवेक्ष्येति ॥ ते मुनयो राममवेक्ष्य । रक्षितारमिति शेषः । तस्मिल्लवणे स्वतेजसा शापरूपेण न प्रजह्रुः । तथाहि । त्रायत इति त्राणं रक्षकम् ॥ कर्तरि ल्युट् ॥ तदभावे शाप एवास्त्रं येषां ते शापास्त्राः सन्तस्तपसो व्ययं कुर्वन्ति । शापदानात्तपसो व्यय इति प्रसिद्धः॥
प्रतीति ॥ काकुत्स्थो रामस्तेभ्यो मुनिभ्यो विघ्नप्रतिक्रियां लवणवधरूपां प्रतिशुश्राव प्रतिजज्ञे ॥ तथाहि । भुवि शार्ङ्गिणो विष्णोः प्रवृत्ती रामरूपेणावतरणं धर्मसंरक्षणमेवार्थः प्रयोजनं यस्याः सा तथैव ॥
ते रामाय वधोपायमाचख्युर्विबुधद्विषः।
दुर्जयो लवणःशूली विशूलः प्रार्थ्यतामिति॥५॥
त इति ॥ ते मुनयो रामाय विबुधद्विषः सुरारेर्लवणस्य वधोपायमाचख्युः॥ लुनातीति लवणः ॥ नन्द्यादित्वाल्ल्युः । तत्रैव निपातनाण्णत्वम् ॥ लवणः शूली शूलवान्दुर्जयोऽक्षयः । किंतु विशूलः शूलरहितः पार्थ्यतामभिगम्यताम् ॥ "याच्ञायामभियाने च प्रार्थना कथ्यते बुधैः" इति केशवः ।।
आदिदेशाथ शत्रुघ्नं तेषां क्षेमाय राघवः ।
करिष्यन्निव नामास्य यथार्थमरिनिग्रहात् ॥ ६ ॥
आदिदेशेति ॥ अथ तेषां मुनीनां क्षेमाय क्षेमकरणाय राघवो रामः शत्रुघ्नमादिदेश ।। अत्रोत्प्रेक्ष्यते-अस्य शत्रुघ्नस्य नामारिनिग्रहाच्छत्रुहननाद्धेतोः। यथाभूतोऽर्थो यस्य तद्यथार्थं करिष्यन्निव । शत्रून्हन्तीति शत्रुघ्नः ॥ “अमनुष्यकर्तृके च" इति चकारात्कृतघ्नशत्रुघ्नादयः सिद्धा इति दुर्गसिंहः । पाणिनीयेऽपि वहुलग्रहणाद्यथेष्टसिद्धिः “कृत्यल्युटो बहुलम्" इति ॥ रामस्य स्वयमप्रयाणे हेतुमाह-
यः कश्चन रघूणां हि परमेकः परंतपः।
अपवाद इवोत्सर्गं व्यावर्तयितुमीश्वरः॥७॥
य इति॥हि यस्मात् । पराञ्छत्रूंस्तापयतीति परंतपः॥"द्विषत्परयोस्तापेः" इति खच्प्रत्ययः । “ खचि ह्रस्वः" इति ह्रस्वः॥ रघूणां मध्ये यः कश्चनैकः । अपवादो विशेषशास्त्रमुत्सर्गं सामान्यशास्त्रमिव । परं शत्रुं व्यावर्तयितुं बाधितुमीश्वरः समर्थः । अतः शत्रुघ्नमेवादिदशेति पूर्वेणान्वयः ॥
अग्रजेन प्रयुक्ताशीस्त[४]तो दाशरथी रथी।
ययौ वनस्थलीः पश्यन्पुष्पिताः सुरभीरभीः॥८॥
अग्रजेनेति॥ ततोऽग्रजेन रामेण प्रयुक्ताशीः कृताशीर्वादोरथी रथिकोऽभीर्निर्भीको दाशरथिः पुष्पाणि संजातानि यासां ताः पुष्पिताः सुरभीरामोदमाना वनस्थलीः पश्यन्ययौ ॥
रामादेशादनुगता सेना तस्यार्थसिद्धये ।
पश्चादध्ययनार्थस्य धातोरधिरिवाभवत् ॥ ९॥
रामेति ॥रामादेशाद[५]नुगता सेना तस्य शत्रुघ्नस्य । अध्ययनमर्थोऽभिधेयो यस्य तस्य ॥ धातोः “इङ्ङध्ययने" इत्यस्य धातोः पश्चादधिरध्युपसर्ग इव । अर्थसिद्धये प्रयोजनसाधनायेत्येकत्र । अन्यत्राभिधेयसाधनाय। अभवत् ॥ "अर्थोऽभिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु" इत्यमरः ॥ यथा “ इङिकावध्युपसर्गं न व्यभिचरते" इति न्यायेनाध्युपसर्गः स्वयमेवार्थसाधकस्य धातोः संनिधिमात्रेणोपकरोति सेनापि तस्य तद्वदिति भावः॥
आदिष्टेति ॥ रथप्रष्टै रथाग्रगामिभिः ॥ “प्रष्ठोऽग्रगामिनि"इति निपातः ।। मुनिभिः पूर्वोक्तैरादिष्टवर्त्मा निर्दिष्टमार्गो गच्छंस्तपतां देदीप्यमानानां मध्ये वरः श्रेष्ठः स शत्रुघ्नः । वालखिल्यैर्मुनिभिरंशुमान्सूर्य इव । विरराज ॥ तेऽपि रथप्रष्ठा इत्यनुसंधेयम् ॥
तस्य मार्गवशादेका बभूव वसतिर्यतः ।
र[८]थस्वनोत्कण्ठमृगे वाल्मीकीये तपोवने ॥ ११ ॥
तस्येति ॥ यतो गच्छतः॥ इण्धातोः शतृप्रत्ययः॥ तस्य शत्रुघ्नस्य मार्गवशाद्रथस्वन उत्कण्ठा उद्ग्रीवा मृगा यस्मिंस्तस्मिन्वाल्मीकीये वाल्मीकिसंबन्धिनि ।
"वृद्धाच्छः” इति छप्रत्ययः ॥ तपोवन एका वसती रात्रिर्बभूव । तत्रैकां रात्रिमुपित इत्यर्थः । वसती रात्रिवेश्मनोः" इत्यमरः॥तमिति ॥ क्लान्तवाहनं श्रान्तयुग्यं तं कुमारं शत्रुघ्नमृषिर्वाल्मीकिस्तपःप्रभावसिद्धाभिर्विशेषप्रतिपत्तिभिरुत्कृष्टसंभावनाभिः पूजयामास ॥
तस्यामेवास्य यामिन्यामन्तर्वत्नी प्रजावती।
सुतावसूत संप[११]न्नौ कोशदण्डाविव क्षितिः॥ १३ ॥
तस्यामिति ॥तस्यामेव यामिन्यां रात्रावस्य शत्रुघ्नस्य । अन्तरस्या अस्तीत्यन्तर्वत्नी गर्भिणी ॥ “अन्तर्वत्नी च गर्भिणी" इत्यमरः ॥ “अन्तर्वत्पतिवतोर्नुक्" इति ङीप् । नुगागमश्च ॥ प्रजावती भ्रातृजाया सीता। क्षितिः संपन्नौ समग्रौ कोशदण्डाविव । सुतावसूत ।
संतानश्रवणाद्भ्रातुः सौमित्रिः सौमनस्यवान् ।
प्राञ्जलिर्मुनिमामन्त्र्य प्रातर्युक्तरथो ययौ ॥ १४ ॥
संतानेति॥ भ्रातुर्ज्येष्ठस्य संतानश्रवणाद्धेतोः सौमनस्यवान्प्रीतिमान्सौमित्रिः शत्रुघ्नः प्रातर्युक्तरथः सज्जरथः सन् । प्राञ्जलिः कृताञ्जलिमुनिमामन्त्र्यापृच्छ्य ययौ ॥
स च प्राप मधूपघ्नं कुम्भीनस्याश्च कुक्षिजः।
वनात्करमिवादाय सत्त्वराशिमुपस्थितः॥ १५॥
स चेति ॥ स शत्रुघ्नश्च मधूपघ्नं नाम लवणपुरं प्राप । कुम्भीनसी नाम रावणस्वसा । तस्याः कुक्षिजः पुत्रो लवणश्च वनात्करं बलिमिव सत्त्वानां प्राणिनां राशिमादायोपस्थितः प्राप्तः ॥
धूमधूम्रो वसागन्धी ज्वालाबभ्रुशिरोरुहः ।
क्रव्याद्गणपरीवारश्चिताग्निरिव जंगमः ॥ १६ ॥
धूमेति ॥ किंभूतो लवणः । धूम इव धूम्रः कृष्णलोहितवर्णः ॥ “धूम्रधूमलौ कृष्णलोहिते" इत्यमरः ॥ वसागन्धो हृन्मेदोगन्धः । सोऽस्यास्तीति वसागन्धी ॥ "हृन्मेदस्तु वपा वसा" इत्यमरः ॥ ज्वाला इव बभ्रवः पिशङ्गाः शिरोरुहाः केशा यस्य स तथोक्तः॥“विपुले नकुले विष्णौ बभ्रुः स्यात्पिङ्गले त्रिषु" इत्यमरः॥क्रव्यं मांसमदन्तीति क्रव्यादो राक्षसाः । तेषांगण एव परीवारो यस्य
स तथोक्तः । अतएव जंगमश्चरिष्णुश्चिताग्निरिव स्थितः ॥ कृशानुपक्षे धूमैर्धूम्रवर्णः । ज्वाला एव शिरोरुहाः । क्रव्यादो गृध्रादयः । इत्यनुसंधेयम् ॥ अपशूलं तमासाद्य लवणं लक्ष्मणानुजः।
रुरोध संमु[१२]खीनो हि जयो रन्ध्रप्रहारिणाम् ॥ १७॥
अपशूलमिति ॥ लक्ष्मणानुजः शत्रुघ्नोऽपशूलं शूलरहितं तं लवणमासाद्य रुरोध ॥ तथाहि । रन्ध्रप्रहारिणां रन्ध्रप्रहरणशीलानाम् । अपशूलतैवात्र रन्ध्रम् । जयः संमुखीनो हि । संमुखस्य दर्शनो हि ॥ “यथामुखसंमुखस्य दर्शनः खः इति खप्रययः ॥ अधिकारलक्षणार्थस्तु दुर्लभ एव ॥
नेति। इतीति ॥ युग्मम् ॥ राक्षसो लवणः । अद्य मत्कुक्षेः। भुज्यत इति भोजनम् । भोज्यं मृगादिकं नातिपर्याप्तमनतिसमग्रमालक्ष्य दृष्ट्वा भीतेनेव धात्रा दिष्टया भाग्येन मे त्वमुपपादितः कल्पितोऽसि । इति शत्रुघ्नं संतर्ज्य तस्य शत्रुघ्नस्य जिघांसया हन्तुमिच्छया प्रांशुमुन्नतं द्रुमम् । मुस्तास्तम्बमिव । अक्लेशेनोत्पाटयामास॥
सौमित्रेर्निशितैर्बाणैरन्तरा श[१५]कलीकृतः।
गात्रं पुष्परजः प्राप न शाखी नैर्ऋतेरितः ॥२०॥
सौमित्रेरिति ॥ नैर्ऋतेरितो रक्षःप्रेरितः शाख्यन्तरा मध्ये निशितैर्बाणैः शकलीकृतः सन्सौमित्रेः शत्रुघ्नस्य गात्रं न प्राप। किंतु पुष्परजः प्राप ॥
विनाशादिति ॥ रक्षो लवणस्तस्य विनाशाद्धेतोः । महोपलं महान्तं पाषाणम् । पृथक्स्थितं कृतान्तस्य यमस्य मुष्टिमिव ॥ मुष्टिशब्दो द्विलिङ्गः ॥ तस्मै शत्रुघ्नाय प्रजिघाय प्रहितवान् ।
ऐन्द्रमिति ॥ स महोपलः शत्रुघ्नेनैन्द्रमिन्द्रदेवताकमस्त्रमुपादाय ताडितोऽभिहतः सन् । सिकतात्वात्सिकताभावादपि परां परमाणुतां प्रपेदे ॥ यतोऽणुर्नास्ति स परमाणुरित्याहुः॥
त[२०]मुपाद्रवदुद्यम्य दक्षिणं दोर्निशाचरः।
एकताल इवोत्पातपवनप्रेरितो गिरिः॥ २३ ॥
तमिति ॥ निशाचरो राक्षसो दक्षिणं दोः॥"ककुद्दोषणी" इति भगवतो भाष्यकारस्य प्रयोगाद्दोषशब्दस्य नपुंसकत्वं द्रष्टव्यम् । “भुजबाहू प्रवेष्टो दोः" इति पुंलिङ्गसाहचर्यात्पुंस्त्वं च । तथा च प्रयोगः- “दोपं तस्य तथाविधस्य भजते" इति ॥ सव्येतरं बाहुमुद्यम्य । एकस्तालस्तदाख्यवृक्षो यस्मिन्स एकतालः । उत्पातपवनेन प्रेरितो गिरिरिव । तं शत्रुघ्नमुपाद्रवदभिद्रुतः ॥
कार्ष्णेन पत्रिणा श[२१]त्रुः स भिन्नहृदयः पतन् ।
आनिनाय भुवः कम्पं जहाराश्रमवासिनाम् ॥२४॥
कार्ष्णेनेति ॥ सः शत्रुर्लवणः । कार्ष्णेन वैष्णवेन पत्रिणा बाणेन ॥ उक्तं च रामायणे-“एवमेष प्रजनितो विष्णोस्तेजोमयः शरः" इति ॥ “विष्णुर्नारायणः कृष्णः" इत्यमरः॥ भिन्नहृदयः पतन्भुवः कम्पमानिनायानीतवान् । देहभारादित्यर्थः| आश्रमवासिनां कम्पं जहार । तन्नाशादकुतोभया बभूवुरित्यर्थः॥
वयसां पङ्क्तयः पेतुर्हतस्योपरि विद्वि[२२]षः।
तत्प्रतिद्वन्द्विनो मूर्ध्नि दिव्याः कुसुमवृष्टयः ॥२५॥
वयसामिति ॥ हतस्य । विद्वेष्टीति विद्विद्। तस्य विद्विषो राक्षसस्योपरि वयसां पक्षिणां पङ्क्तयः पेतुः। तत्प्रतिद्वन्द्विनः शत्रुघ्नस्य मूर्ध्नि तु दिव्याः कुसुमवृष्टयः पेतुः।।
स इति ॥स वीरः शत्रुघ्नो लवणं हत्वा तदात्मानं महौजसो महाबलस्येन्द्रजिद्वधेन शोभिनो भ्रातुर्लक्ष्मणस्य समानोदरे शयितं सोदर्यमेकोदरं मेने ॥ “ सोदराद्यः" इति यप्रत्ययः॥
तस्य संस्तूयमानस्य चरितार्थैस्तपस्विभिः ।
शुशुभे विक्रमोदग्रं व्रीडयावनतं शिरः ॥ २७॥
तस्येति ॥ चरितार्थैः कृतार्थैः कृतकार्यैस्तपस्विभिः संस्तूयमानस्य तस्य शत्रुघ्नस्य विक्रमेणोदग्रमुन्नतं व्रीडया लज्जयावनतं नम्रं शिरः शुशुभे । विक्रान्तस्य लज्जैव भूषणमिति भावः॥
उपकूलं स कालिन्द्याः पु[२५]रीं पौरुषभूषणः।
निर्ममे निर्ममोऽर्थेषु मथुरां मधुराकृतिः ॥२८॥
उपेति ॥ पौरुषभूषणः । अर्थेषु विषयेषु निर्ममो निस्पृहः । मधुराकृतिः सौम्यरूपः| स शत्रुघ्नः कालिन्द्या यमुनाया उपकूलं कूले॥ विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः॥ मथुरां नाम पुरीं निर्ममे निर्मितवान् ॥
येति ॥ या पूः । शत्रुघ्नः शोभनो राजा यस्याः पुरः सा सुराज्ञी । सुराज्ञ्या भावः सौराज्यम् । तेन प्रकाशाभिः प्रकाशमानाभिः पौराणां विभूतिभिरैश्वर्यैः । स्वर्गस्याभिष्यन्दोऽतिरिक्तजनः । तस्य वमनमाहरणं कृत्वोपनिवेशितोपस्थापितेव बभौ ॥ अत्र कौटिल्यः-“भूतपूर्वमभूतपूर्वं वा जनपदं परदेशप्रवाहेण स्वदेशाभिष्यन्दवमनेन वा निवेशयेत्” इति ।।
तत्रेति ॥ तत्र मथुरायां सौधगतो हर्म्यारूढः स चक्रवाकिनीं चक्रवाकवतीं यमुनाम् । हेमभक्तिमतीं सुवर्णरचनावतीं भूमेः प्रवेणीं वेणीमिव ॥ “ वेणी प्रवेणी" इत्यमरः ॥ पश्यन्पिप्रिये प्रीतः ॥“प्रीङ् प्रीणने" इति धातोर्दैवादिकाल्लिट्॥ संप्रति रामसंतानवृत्तान्तमाह-
सखेति ॥ दशरथस्य जनकस्य च सखा मन्त्रकृन्मन्त्रद्रष्टा स वाल्मीकिरपि । "सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु कृञः" इति किम् ॥ उभयोर्दशरथजनकयोः प्रीत्या स्नेहेन मैथिलेयौ मैथिलीपुत्रौ यथाविधि यथाशास्त्रं संचस्कार संस्कृतवान् । जातकर्मादिभिरिति शेषः॥ १ . २ . ३ . ४ . ५ ;
. ६ . ७ . ८ . स[३३] तौ कुशलवोन्मृष्टगर्भक्लेदौ तदाख्यया ।
कविः कुशलवावेव चकार किल नामतः॥ ३२॥
स इति ॥ स कविर्वाल्मीकिः कुशैर्दर्भैर्लवैर्गोपुच्छलोमभिः ॥ "लवो लवणकिञ्जल्कपक्ष्मगोपुच्छलोमसु" इति वैजयन्ती । उन्मृष्टो गर्भक्लेदो गर्भोपद्रवो ययोस्तौ कुशलवोन्मृष्टगर्भक्लेदौ तौ मैथिलेयौ तेषां कुशानां च लवानां चाख्यया नामतो नाम्ना यथासङ्ख्यं कुशलवावेव चकार किल । कुशोन्मृष्टः कुशः। लवोन्मृष्टो लवः॥
साङ्गं च वेदमध्याप्य किञ्चिदुत्क्रान्तशैशवौ ।
स्वकृतिं गापयामास क[३४]विप्रथमपद्धतिम् ॥ ३३ ॥
साङ्गमिति ॥ किञ्चिदुत्क्रान्तशैशवावतिक्रान्तबाल्यौ तौ साङ्गं च वेदमध्याप्य कवीनां प्रथमपद्धतिम् । कविताबीजमित्यर्थः । स्वकृतिं काव्यं रामायणाख्यं गापयमास ॥ गापयतेर्लिट् । शब्दकर्मत्वात् “गतिबुद्धि-" इत्यादिना द्विकर्मकत्वम् ।।
रामस्य मधुरं वृत्तं गायन्तौ मातुरग्रतः ।
तद्वियोगव्यथां किञ्चिच्छिथिलीचक्रतुः सुतौ ॥ ३४ ॥
रामस्येति ॥ तो सुतौ रामस्य वृत्तं मातुरग्रतो मधुरं गायन्तौ तद्वियोगव्यथां रामविरहवेदनां किञ्चिच्छिथिलीचक्रतुः॥
इतरेऽपि रघोर्वंश्यास्त्रयस्त्रेताग्नितेजसः ।
तद्योगात्पतिवत्नीषु पत्नीष्वासन्द्विसूनवः ॥ ३५॥
इतरेऽपीति ॥ रघोर्वंश्या वंशे भवाः ।त्रैतेत्यग्नयस्त्रेताग्नयः । तेषां तेज इव तेजो येषां ते त्रेताग्नितेजसः । इतरे रामादन्ये त्रयो भरतादयोऽपि तद्योगात्तेषां योगाद्भरतादिसंबन्धात्पतिवत्नीषु भर्तृमतीषु जीवत्पतिकासु । ख्यातिमतीष्वित्यर्थः। “पतिवत्नी सभर्तृका" इत्यमरः ॥ “अन्तर्वत्पतिवतोर्नुक्" इति ङीप्प्रत्ययो नुगागमश्च ॥ पत्नीषु द्विसूनव आसन् । द्वौ द्वौ सूनू येषां ते द्विसूनव इति विग्रहः॥ क्वचित्सङ्ख्याशब्दस्य वृत्तिविषये वीप्सार्थत्वं सप्तपर्णादिवत् ॥
शत्रुघातिनि शत्रुघ्नः सुबाहो च बहुश्रुते ।
मथुराविदिशे सून्वोर्नि[३५]र्दधे पूर्वजोत्सुकः ॥ ३६॥
शत्रुघातिनीति ॥ पूर्वजोत्सुको ज्येष्ठप्रियः शत्रुघ्नो बहुश्रुते शत्रुघातिनि सुबाहौ च तन्नामकयोः सून्वोर्मथुरा च विदिशा च ते नगर्यौ निदधे । निधाय गत इत्यर्थः॥
१ . २ . ३ .
४० भूयस्तपोव्ययो मा भूद्वाल्मीकेरिति सोऽत्यगात् ।
मैथिलीतनयोद्गीतनिःस्पन्दमृगमाश्रमम् ॥ ३७॥
भूय इति ॥ स शत्रुघ्नो मैथिलीतनययोः कुशलवयोरुद्गीतेन निःस्पन्दमृगं गीतप्रियतया निश्चलहरिणं वाल्मीकेराश्रमम् । भूयः पुनरपि तपोव्ययः संविधानकरणार्थं तपोहानिर्मा भूदिति हेतोः । अत्यगात् । अतिक्रम्य गत इत्यर्थः॥
वशीति ॥ वशी स लवणस्य वधाद्धेतोः पौरैः पौरजनैरत्यन्तं गौरवं यस्मिन्कर्मणि तत्तथेक्षितः सन् । रथ्यासंस्कारैस्तोरणादिभिः शोभते या तामयोध्यां विवेश च ॥
स ददर्श सभामध्ये सभासद्भिरुपस्थितम् ।
रामं सीतापरित्यागादसामान्यपतिं भुवः ॥ ३९ ॥
स इति ॥ स शत्रुघ्नः सभामध्ये सभासद्भिः सभ्यैरुपस्थितं सेवितं सीतापरित्यागाद्भुवोऽसामान्यपतिमसाधारणपतिं रामं ददर्श ॥
तमभ्यनन्दत्प्रणतं लवणान्तकमग्रजः।
कालनेमिवधात्पीतस्तुराषाडिव शार्ङ्गिणम् ॥ ४० ॥
तमिति ॥ अग्रजो रामो लवणस्यान्तकं हन्तारं प्रणतं तं शत्रुघ्नम् । कालनेमिर्नाम राक्षसः । तस्य वधात्प्रीतः । तुरां वेगं सहत इति तुराषाडिन्द्रः ॥“ छन्दसि सहः" इति ण्विः । यद्वा सहतेर्णिचि कृते साहयतेः क्विप् । “ अन्येषामपि दृश्यते" इति पूर्वपदस्य दीर्घः । “सहेः साडः सः" इति षत्वम् ॥ शार्ङ्गिणमुपेन्द्रमिव अभ्यनन्दत् ॥
स इति ॥ स शत्रुघ्नः पृष्टः सन् । सर्वतो वार्तं कुशलं राज्ञे रामायाख्यदाख्यातवान्|| चक्षिङो लुङ् । “चक्षिङः ख्याञ्" इति ख्याञादेशः । “अस्यतिवक्ति"- इत्यङ्| “ आतो लोप इटि च" इत्याकारलोपः । ख्यातेर्वा लुङ् ॥ सन्ततिं कुशलवोत्पत्तिं नाख्यत् ॥ कुतः । कालेऽवसरे प्रत्यर्पयिष्यत आद्यस्य कवेर्वाल्मीके: शासनात् ॥
१ . २ . ३ , ४ .
५अथेति ॥ अथ जनपदे भवो जानपदो विप्रः। कश्चिदिति शेषः । अप्राप्तयौवनं शिशुम् । मृतमिति शेषः । भूपते रामस्य द्वार्यङ्कशय्यास्थं यथा तथावतार्याङ्कस्थत्वेनैवावरोप्य चक्रन्द चुक्रोश ॥
शोचनीयेति ॥ हे वसुधे, दशरथाच्च्युता या त्वं रामहस्तमनुप्राप्य कष्टात्कष्टतरं गता सती शोचनीयासि ॥
श्रुत्वा तस्य शु[४६]चो हेतुं गोप्ता जिह्वाय राघवः ।
न ह्यकालभवो मृत्युरिक्ष्वाकुपदमस्पृशत् ॥ ४४ ॥
श्रुत्वेति ॥ गोप्ता रक्षको राघवस्तस्य विप्रस्य शुचः शोकस्य हेतुं पुत्रमरणरूपं श्रुत्वा जिह्राय लज्जितः॥ कुतः । हि यस्मादकालभवो मृत्युरिक्ष्वाकूणां पदं राष्ट्रं नास्पृशत् । वृद्धे जीवति यवीयान्न म्रियत इत्यर्थः ॥
स इति ॥ स रामो दुःखितं द्विजं मुहूर्तं क्षमस्वेत्याश्वास्य वैवस्वतस्यान्तकस्यापि जिगीषया जेतुमिच्छया कौबेरं यानं पुष्पकं सस्मार ॥
आत्तेति ॥ स रघूद्वहो राम आत्तशस्त्रः सन् । तत्पुष्पकमध्यास्य प्रस्थितः। अथ तस्य पुरो गूढरूपा सरस्वत्यशरीरा वागुच्चचारोद्बभूव ॥
राजन्प्रजासु ते कश्चिदपचारः प्रवर्तते ।
तम[५१]न्विष्य प्रशमयेर्भवितासि ततः कृती॥४७॥
राजन्निति ॥ हे राजन् । ते प्रजासु कश्चिदपचारो वर्णधर्मव्यतिरेकः प्रवर्तते|
तमपचारमन्विष्य प्रशमयेः। ततः कृती कृतकृत्यो भवितासि भविष्यसि ॥ इत्याप्तवचनाद्रामो विने[५२]ष्यन्वर्णविक्रियाम् ।
दिशः पपात पत्रेण वेगनिष्कम्पकेतुना ॥४८॥
इतीति ॥ इत्याप्तवचनाद्रामो वर्णविक्रियां वर्णापचारं विनेष्यन्नपनेष्यन्वेगेन निष्कम्पकेतुना पत्रेण वाहनेन पुष्पकेन ॥ “पत्रं वाहनपक्षयोः" इत्यमरः॥ दिशः पपात धावति स्म ॥
अथेति ॥ अथेक्ष्वाकुवंशप्रभव ऐक्ष्वाको रामः ॥ “कोपधादण्" इत्यणि कृते "दाण्डिनायन-" इत्यादिनोकारलोपनिपातः ॥ धूमेन पीयमानेनाभिताम्राक्षं वृक्षशाखावलम्बिनमधोमुखं तपस्यन्तं पतश्चरन्तं कञ्चित्पुरुषं ददर्श ॥
पृष्टनामान्वयो राज्ञा स किलाचष्ट धूमपः।
आत्मानं शम्बुकं नाम शूद्रं सुरपदार्थिनम् ॥५०॥
पृष्टेति ॥ राज्ञा नाम चान्वयश्च तौ पृष्टौ नामान्वयौ यस्य स तथोक्तः । धूमं पिबतीति धूमपः ॥ “सुपि” इति योगविभागात्कप्रत्ययः ॥ स पुरुष आत्मानं सुरपदार्थिनं स्वर्गार्थिनम् । अनेन प्रयोजनमपि पृष्ट इति ज्ञेयम् । शम्बुकं नाम शूद्रमाचष्ट बभाषे किल॥
तपस्यनधिकारित्वात्प्रजानां तमघावहम् ।
शीर्षच्छेद्यं परिच्छिद्य नियन्ता शस्त्रमाददे ॥ ५१ ॥
तपसीति ॥ तपस्यनधिकारित्वात्प्रजानामघावहं दुःखावहं तं शूद्रं शीर्षच्छेद्यम्|| "शीर्षच्छेदाद्यच्च” इति यत्प्रत्ययः॥ परिच्छिद्य निश्चित्य नियन्ता रक्षको रामः शस्त्रमाददे जग्राह ॥
स तद्वक्त्रं हिमक्लिष्टकिञ्जल्कमिव पङ्कजम् ।
ज्योतिष्कणाहतश्मश्रु कण्ठनालादपातयत् ।। ५२।।
स इति ॥ स रामो ज्योतिष्कणैः स्फुलिङ्गैराहतानि दग्धानि श्मश्रूणि यस्य तत्तस्य वक्त्रम् । हिमक्लिष्टकिञ्जल्कं पङ्कजमिव । कण्ठ एव नालं तस्मादपातयत् ॥
कृतदण्डः स्वयं राज्ञा लेभे शूद्रः सतां गतिम् ।
तपसा दुश्चरेणापि न स्वमार्गविलङ्घिना ॥ ५३॥
१ . २ . ३. कृतेति ॥ शूद्रः शम्बुको राज्ञा स्वयं कृतदण्डः कृतशिक्षः सन् । सतां गतिं लेभे । दुश्चरेणापि स्वमार्गविलङ्घिना । अनधिकारदुष्टेनेत्यर्थः। तपसा न लेभे ॥ अत्र मनु:-"राजभिः कृतदण्डास्तु कृत्वा पापानि मानवाः । निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा" इति ॥
रघुनाथोऽप्यगस्त्येन मा[५५]र्गसन्दर्शितात्मना।
महौजसा संयुयुजे शरत्काल इवेन्दुना ॥ ५ ॥
रघुनाथ इति ॥ रघुनाथोऽपि मार्गसन्दर्शितात्मना महौजसागस्त्येन । इन्दुना शरत्काल इव । संयुयुजे सङ्गतः । इन्दावपि विशेषणं योज्यम् ॥ रघुनाथेत्यत्र क्षुभ्रादित्वाण्णत्वाभावः॥
कुम्भयोनिरलङ्कारं तस्मै दिव्यपरिग्रहम् ।
ददौ दत्तं समुद्रेण पीतेनेवात्मनिष्क्रयम् ॥ ५५ ॥
कुम्भेति ॥ कुम्भयोनिरगस्त्यः पीतेन समुद्रेणात्मनिष्क्रमिवात्ममोचनमूल्यमिव दत्तम् । अतएव परिगृह्यत इति व्युत्पत्त्या दिव्यपरिग्रहः । दिव्यानां परिग्राह्य इत्यर्थः । तमलङ्कारं तस्मै रामाय ददौ ॥
तं दधन्मैथिलीकण्ठनिर्व्यापारेण बाहुना।
पश्चान्निववृते रामः प्राक्परासुर्द्विजात्मनः ॥५६॥
तमिति ॥ मैथिलीकण्ठनिर्व्यापारेण बाहुना तमलङ्कारं दधद्रामः पश्चान्निववृते निवृत्तः । परासुर्मृतो द्विजात्मजः प्राग्रामात्पूर्वं निववृते ॥
तस्य पूर्वोदितां निन्दां द्विजः पुत्रस[५६]मागतः ।
स्तुत्या निवर्तयामास त्रातुर्वैवस्वतादपि ।। ५७ ॥
तस्येति ॥ पुत्रसमागतः पुत्रेण सङ्गतो द्विजो वैवस्वतादब्तकादपि त्रातू रक्षकस्य॥ "भीत्रार्थानां भयहेतुः" इत्यपादानात्पञ्चमी ।। तस्य रामस्य पूर्वोदितां पूर्वोक्तां निन्दां स्तुत्या निवर्तयामास ॥
तमध्वराय मुक्ताश्वं रक्षःकपिनरेश्वराः।
मेघाः सस्यमिवाम्भोभिरभ्यवर्षन्नुपायनैः ॥ ५८ ॥
तमिति ॥ अध्वरायाश्वमेधाय मुक्ताश्वं तं रामं रक्षःकपिनरेश्वराः सुग्रीवविभीषणादयो राजानश्च । मेघा अम्भोभिः सस्यमिव । उपायनेरभ्यवर्षन् ।
१ . २ . दिग्भ्यो निमन्त्रिताश्चैनमभिजग्मुर्महर्षयः ।
न भौमान्येव धिष्ण्यानि हित्वा ज्योतिर्मयान्यपि ॥ ५९॥
दिग्भ्य इति ॥ निमन्त्रिता आहूता महर्षयश्च भूम्याः सम्बन्धीनि भौमानि धिष्ण्यानि स्थानान्येव न ॥ "धिष्ण्यं स्थाने गृहे भेऽग्नौ" इत्यमरः॥ किन्तु ज्योतिर्मयानि नक्षत्ररूपाणि धिष्ण्यान्यपि हित्वा दिग्भ्य एनं राममभिजग्मुः।
उपशल्यनिविष्टैस्तैश्चतुर्द्वारमुखी बभौ ।
अयोध्या सृष्टलोकेव सद्यः पैतामही तनुः ॥ ६०॥
उपेति ॥ चत्वारि द्वाराण्येव मुखानि यस्याः सा चतुर्द्वारमुख्ययोध्या । उपशल्येषु ग्रामान्तेषु निविष्टैः ॥ “ग्रामान्त उपशल्यं स्यात्" इत्यमरः॥ तैर्महर्षिभिः। सद्यः सृष्टलोका पितामहस्येयं पैतामही तनुर्मूर्तिरिव । बभौ ॥
श्लाघ्यस्त्यागोऽपि वैदेह्याः पत्युः प्राग्वंशवासिनः।
अनन्यजानेः सै[५७]वासीद्यस्माज्जाया हिरण्मयी॥६१॥
श्लाघ्य इति ॥ वेदह्यास्त्यागोऽपि श्लाघ्यो वर्ण्य एव । कुतः । यस्मात् । प्राग्वंशः प्राचीनस्थूणो यज्ञशालाविशेषः । तद्वासिनः । नास्त्यन्या जाया यस्य तस्यानन्यजानेः|| "जायाया निङ्" इति समासान्तो निङादेशः॥ पत्यू रामस्य हिरण्मयी सौवर्णी ॥ "दाण्डिनायन-" आदिसूत्रेण निपातः॥ सा निजैव जाया पत्न्यासीत्|| कविवाक्यमेतत् ॥
विधेरधिकसम्भारस्ततः प्रववृते मखः।
आसन्यत्र क्रियाविघ्ना राक्षसा एव रक्षिणः॥६२॥
विधेरिति ॥ ततो विधेः शास्त्रादधिकसम्भारोऽतिरिच्यमानपरिकरो मखः प्रववृते प्रवृत्तः । यत्र मखे । विहन्यन्त एभिरिति विघ्नाः प्रत्यूहाः ॥ “मखे यज्ञे यज्ञार्थे कविधानम्" इति कः ॥ क्रियाविघ्ना अनुष्ठानविघातका राक्षसा एव रक्षिणो रक्षका आसन् ।
अथ प्राचेतसोपज्ञं रामायणमितस्ततः ।
मैथिलेयौ कुशलवौ जगतुर्गुरुचो[५८]दितौ ॥ ६३ ॥
अथेति ॥ अथ मैथिलेयौ मैथिलीतनयौ ॥स्त्रीभ्यो ढक्||कुशलवौ गुरुणा वाल्मीकिना चोदितौ प्रेरितौ सन्तौ । प्राचेतसो वाल्मीकिः । उपज्ञायत इत्युपज्ञा ।। “आतश्चोपसर्गे” इति कर्मण्यङ्प्रत्ययः ।। प्राचेतसस्योपज्ञा प्राचेतसोपज्ञम्| प्राचेतसेनादौ ज्ञातमित्यर्थः॥ "उपज्ञा ज्ञानमाद्यं स्यात्" इत्यमरः॥ “उपज्ञोपक्रमं
१ . २ . . तदाद्याचिख्यासायाम्" इति नपुंसकत्वम् ॥अय्यते ज्ञायतेऽनेनेत्ययनम् । रामस्यायनं चरितं रामायणं रामायणाख्यं काव्यम् ॥ “पूर्वपदात्संज्ञायामगः" इति णत्वम्| उत्तरायणमितिवत् ॥ इतस्ततो जगतुः ॥ गायतेर्लिट् ॥
वृत्तं रामस्य वाल्मीकेः कृतिस्तौ किंनरस्वनौ ।
किं तद्येन मनो हर्तुमलं स्यातां न शृण्वताम् ॥५॥
वृत्तमिति ॥ रामस्य वृत्तं वर्ण्यम् । वस्त्विति शेषः । वाल्मीकेः कृतिः काव्यम्| गेयमिति शेषः । तौ कुशलवौ किंनरस्वनौ किंनरकण्ठौ गायकौ ! पुनरिति शेषः । अतएव तत्किं येन निमित्तेन तौ शृण्वतां मनो हर्तुमलं शक्तौ न स्याताम् । सर्वं सरसमित्यर्थः॥
रूपे गीते च माधुर्यं तयोस्तज्ज्ञैर्निवेदितम् ।
ददर्श सानुजो रामः शुश्राव च कुतूहली ॥६५॥
रूप इति ॥ ते जानन्तीति तज्ज्ञाः । तैस्तज्ज्ञैरभिनिवेदितं तयोः कुशलवयोः रूपे आकारे गीते च माधुर्यं रामणीयकं सानुजो रामः कुतूहली सानन्दः सन्यथासंख्यं ददर्श शुश्राव च ॥
तद्गीतश्रवणैकाग्रा संसदश्रुमुखी बभौ ।
हिमनिष्यन्दिनी प्रातर्निर्वातेव वनस्थली ॥६६॥
तदिति ॥ तयोर्गीतश्रवण एकाग्रासक्ताश्रुमुखी । आनन्दादिति भावः । संसत्सभा। प्रातर्हिमनिष्यन्दिनी निर्वाता वातरहिता वनस्थलीव । बभौ शुशुभे । आनन्दपारवश्यानिष्पन्दमास्त इत्यर्थः ॥
वय इति ॥ जनता जनानां समूहः ॥ “ग्रामजनबान्धुसहायेभ्यस्तल् " इति तल्पत्ययः ॥ वयोवेषाभ्यामेव विसंवादि विलक्षणं तदा तयोः कुशलवयो रामस्य च सादृश्यं प्रेक्ष्य । नास्त्यक्षिकम्पो यस्मिन्कर्मणि तद्यथा तथा ॥ नञर्थस्य नशब्दस्य बहुव्रीहिः ॥ व्यतिष्ठतातिष्ठत् ॥ “समवप्रविभ्रः स्थः" इत्यात्मनेपदम् ।। विस्मयादनिमिषमद्राक्षीदित्यर्थः ।।
उभयोर्न तथा लोकः प्रावीण्येन विसिष्मिये।
नृपतेः प्रीति[६१]दानेषु वीतस्पृहतया यथा ॥ ६८॥
१ . २. ३ . उभयोरिति।लोको जन उभयोः कुमारयोः प्रावीण्येन नैपुण्येन तथा न विसिष्मिये न विस्मितवान्यथा नृपतेः प्रीतिदानेषु वीतस्पृहतया नैःस्पृह्येण विसिष्मिये ॥
गेये को नु विनेता वां कस्य चेयं कृ[६२]तिः कवेः ।
इति राज्ञा स्वयं पृष्टौ तौ वाल्मीकिमशंसताम् ॥ ६९ ॥
गेय इति ॥ गेये गीते को नु वां युवयोर्विनेता शिक्षकः । नुशब्दः प्रश्ने ॥“नु पृच्छायां वितर्के च" इत्यमरः ॥ इयं च कस्य कवेः कृतिरिति राज्ञा स्वयं पृष्टौ तौ कुशलवौ वाल्मीकिमशंसतामुक्तवन्तौ । विनेतारं कविं चेत्यर्थः ॥ “गेये केन विनीतौ वाम्" इति पाठे वामिति युष्मदर्थप्रतिपादकमव्ययं द्रष्टव्यम् । तथा चायमर्थः-केन पुंसा वा युवां गेये गीतविषये विनीतौ शिक्षितौ ॥ कर्मणि निष्ठाप्रत्ययः॥
अथ सावरजो रामः प्राचेतसमुपेयिवान् ।
उ[६३]रीकृत्यात्मनो देहं राज्यमस्मै न्यवेदयत् ॥ ७॥
अथेति ॥ अथ सावरजो रामः प्राचेतसं वाल्मीकिमुपेयिवान्प्राप्तः सन् । देहमात्मन उरीकृत्य । आत्मानं स्थापयित्वेत्यर्थः । राज्यमस्मै प्राचेतसाय न्यवेदयत्समर्पितवान्|
स इति ॥ करुणा प्रयोजनमस्य कारुणिको दयालुः ॥ " प्रयोजनम्” इति ठञ् ॥" स्याद्दयालुः कारुणिकः” इत्यमरः ॥स कवी रामाय तौ मैथिलेयौ तदात्मजौ रामसुतावाख्याय सीतायाः संपरिग्रहं स्वीकारं वव्रे ययाचे ॥
तात शुद्धा समक्षं नः स्नुषा ते जातवेदसि ।
दौरात्म्याद्रक्षसस्तां तु नात्रत्याः श्रद्दधुः प्रजाः॥७२ ॥
तातेति ॥ हे तात । ते स्नुषा सीता नोऽस्माकमक्ष्णोः समीपं समक्षम् ॥ "अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः" इति समासान्तष्टच् ॥ जातवेदसि वह्नौ शुद्धा । नास्माकमविश्वास इत्यर्थः । किन्तु रक्षसो रावणस्य दौरात्म्यादत्रत्याः प्रजास्तां न श्रद्दधुर्न विशश्वसुः॥
ताः स्वचारित्रमुद्दिश्य प्रत्याययतु मैथिली।
ततः पुत्रवतीमेनां प्रतिपत्स्ये त्वदाज्ञया ॥७३॥
विश्वासस्य बुद्धिरूपत्वात् “णौ गमिरबोधने" इति इणो गम्यादेशो नास्ति ॥ततोऽनन्तरं पुत्रवतीमेनां सीतां त्वदाज्ञया प्रतिपत्स्ये स्वीकरिष्ये ॥
इति प्रतिश्रुते राज्ञा जानकीमाश्रमान्मुनिः।
शिष्यैरा[६७]नाययामास स्वसिद्धिं नियमैरिव ॥ ७४ ॥
इतीति ॥ राज्ञेति प्रतिश्रुते प्रतिज्ञाते सति मुनिराश्रमाज्ज्नानकीं शिष्यैः प्रयोज्यैः| स्वसिद्धिं स्वार्थसिद्धिं नियमैस्तपोभिरिव । आनाययामास ॥ .
अन्येद्युरथ काकुत्स्थः संनि[६८]पात्य पुरौकसः।
कविमाह्वाययामास प्रस्तुतप्रतिपत्तये ॥ ७५॥
अन्येद्युरिति ॥ अथ काकुत्स्थो रामः । अन्येद्युरन्यस्मिन्नहनि प्रस्तुतप्रतिपत्तये प्रकृतकार्यानुसन्धानाय पुरौकसः पौरान्संनिपात्य मेलयित्वा कविं वाल्मीकिमाह्वाययामासाकारयामास ॥
स्वरेति ॥ अथ । स्वर उदात्तादिः। संस्कारः शब्दशुद्धिः । तद्वत्या ऋचा सावित्र्योदर्चिषं सूर्यमिव । पुत्राभ्यामुपलक्षितया सीतया करणेनोदर्चिषं राममसौ मुनिरुपस्थित उपतस्थे ॥
काषायपरिवीतेन स्वपदार्पितचक्षुषा ।
अन्वमीयत शुद्धेति शान्तेन वपुषैव सा ॥ ७७ ॥
काषायेति ॥ कषायेण रक्तं काषायम् ॥ "तेन रक्तं रागात्" इत्यण् ॥ तेन परिवीतेन संवृतेन स्वपदार्पितचक्षुषा शान्तेन प्रसन्नेन वपुषैव सा सीता शुद्धा साध्वीत्यन्वमीयतानुमिता॥
जनास्तदालोकपथात्पतिसंहृतचक्षुषः ।
तस्थुस्तेऽ[७२]वाङ्मुखाः सर्वे फलिता इव शालयः ॥ ७॥
जना इति ॥ तस्याः सीतायाः कर्मण आलोकपथाद्दर्शनमार्गात्प्रतिसंहृतचक्षुषो निवर्तितदृष्टयः सर्वे जनाः। फलिताःशालय इव । अवाङ्मुखा अवनतमुखास्तस्थुः॥
४१ तां दृष्टिविषये भर्तुर्मुनिरास्थितविष्टरः ।
कुरु निःसंशयं वत्से स्ववृत्ते लोकमित्यशात् ॥ ७९ ॥
तामिति ॥ आस्थितविष्टरोऽधिष्ठितासनो मुनिः। हे वत्से, भर्तुर्दृष्टिविषये समक्षं स्ववृत्ते स्वचरिते विषये लोकं निःसंशयं कुरु । इति तां सीतामशाच्छास्ति स्म ॥
अथ वाल्मीकिशिष्येण पुण्यमावर्जितं पयः ।
आचम्योदीरयामास सीता सत्यां सरस्वतीम् ॥ ८॥
अथेति ॥ अथ वाल्मीकिशिष्येणावर्जितं दत्तं पुण्यं पय आचम्य सीता सत्यां सरस्वतीं वाचमुदीरयामासोच्चारयामास ॥
वाङ्मनःकर्मभिः पत्यौ व्यभिचारो यथा न मे ।
तथा विश्वम्भरे देवि मामन्तर्धातुमर्हसि ॥ ८१ ॥
वाङ्मन इति॥वाङ्मनःकर्मभिः पत्यौ विषये मे व्यभिचारः स्खालित्यं न यथा नास्ति यदि तथा तर्हि । विश्वं बिभर्तीति विश्वम्भरा भूमिः ॥ “संज्ञायां भृत्-" इत्यादिना खच्प्रत्ययः । “ अरुर्द्विषत्-" इत्यादिना मुमागमः ॥ हे विश्वम्भरे देवि, मामन्तर्धातुं गर्भे वासयितुमर्हसि ।।
एवमुक्ते तया साध्व्या रन्ध्रात्सद्योभवार्द्भु[७३]वः ।
शातह्रदमिव ज्योतिः प्रभामण्डलमुद्ययौ ॥ ८२ ॥
एवमिति ॥ साध्व्या पतिव्रतया तया सीतयैवमुक्ते सति सद्योभवाद्भुवो रन्ध्राच्छातह्रदं वैद्युतं ज्योतिरिव प्रभामण्डलमुद्ययौ ।
तत्रेति ॥ तत्र प्रभामण्डले नागफणोक्षिप्ते सिंहासने निषेदुष्यासीना समुद्ररशना समुद्रमेखला साक्षात् । वसूनि धारयतीति वसुन्धरा भूमिः ॥ “खचि ह्रस्वः" इति ह्रस्वः ॥ प्रादुरासीत् ॥
सा सीतामङ्कमारोप्य भ[७६]र्तृप्रणिहितेक्षणाम् ।
मा मेति व्याहरत्येव तस्मिन्पातालमभ्यगात् ॥ ८४ ॥
सेति ॥ सा वसुन्धरा भर्तरि प्रणिहितेक्षणां दत्तदृष्टिं सीतामङ्कमारोप्य तस्मिन्भर्तरि रामे मा मेति मा हरेति व्याहरति वदत्येव । व्याहरन्तमनादृत्येत्यर्थः ।। “षष्ठी चानादरे" इति सप्तमी ॥ पातालमभ्यगात् ॥
१ . २ . ३ . ४ .धरायामिति ॥ सीतामप्रत्यर्पणमिच्छतीति तथोक्तस्य धन्विन आत्तधनुषस्तस्य रामस्य धरायां विषये संरम्भं विधिबलापेक्षी दैवशक्तिदर्शी गुरुर्ब्रह्मा शमयामास| अवश्यम्भावी विधिरिति भावः॥
ऋषीन्विसृज्य यज्ञान्ते सुहृदश्च पुरस्कृतान् ।
रामः सीतागतं स्नेहं निदधे तदपत्ययोः॥८६॥
ऋषीनिति ॥ रामो यज्ञान्ते पुरस्कृतान्पूजितानृषीन्सुहृदश्च विसृज्य सीतागतं स्नेहं तदपत्ययोः कुशलवयोर्निदधे ।
युधाजित इति ॥ किञ्च । भृतप्रजः स रामो युधाजितो भरतमातुलस्य सन्देशात्सिन्धुनामकं देशं दत्तप्रभावाय दत्तैश्वर्याय । रामेणेति शेषः। भरताय ददौ॥
भरतस्तत्र गन्धर्वान्युधि निर्जित्य केवलम् ।
आतोद्यं ग्राहयामास समत्याजयदा[८२]युधम् ॥ ८८॥
भरत इति ॥ तत्र सिन्धुदेशे भरतोऽपि युधि गन्धर्वान्निर्जित्य केवलमेकमातोद्यं वीणाम् ॥ “ततं वीणादिकं वाद्यमानद्धं मुरजादिकम् । वंशादिकं तु सुषिरं कांस्यतालादिकं घनम् । चतुर्विधमिदं वाद्यं वादित्रोद्यनामकम्" इत्यमरः ॥ ग्राहयामास । आयुधं समत्याजयत्त्याजितवान् ॥ ग्रहित्यज्योर्ण्यन्तयोर्द्विकर्मकत्वं नित्यमित्यनुसन्धेयम् ॥
स त[८३]क्षपुष्कलौ पुत्रौ राजधान्योस्तदाख्ययोः।
अभिषिच्याभिषेकार्हौ रामान्तिकमगात्पुनः।। ८९ ॥
स इति ॥ स भरतः । अभिषेकार्हौ तक्षपुष्कललौ नाम पुत्रौ तदाख्ययोः । तक्षपुष्कलाख्ययोरित्यर्थः । पुष्कलं पुष्कलावत्यां तक्षं तक्षशिलायामिति राजधान्योर्नगर्योरभिषिच्य पुना रामान्तिकमगात् ॥
अङ्गदं चन्द्रकेतुं च लक्ष्मणोऽप्यात्मसम्भवौ।
शासनाद्रघुनाथस्य चक्रे कारापथेश्वरौ ॥९॥
तदाख्यावात्मसम्भवौ पुत्रौ । कारापथो नाम देशः । तस्येश्वरौ चक्रे ॥
इत्यारोपितपुत्रास्ते जननीनां जनेश्वराः।
भर्तृलोकप्रपन्नानां निवापान्विदधुः क्रमात् ॥९१ ।।
इतीति ॥ इत्यारोपितपुत्रास्ते जनेश्वरा रामादयो भर्तृलोकप्रपन्नानां स्वर्यातानां जननीनां क्रमान्निवापाञ्श्राद्धादीन्विदधुश्चक्रुः ॥
उपेत्य मु[८४]निवेषोऽथ कालः प्रोवाच राघवम् ।
रहःसंवादिनौ पश्येदावां यस्तं त्यजेरिति ।। ९२ ॥
उपेत्येति॥अथ कालोऽन्तको मुनिवेषः सन्नुपेत्य राघवं प्रोवाच। किमित्याह-रहस्येकान्ते संवादिनौ सम्भाषिणावावां यः पश्येत् । रहस्यभङ्गं कुर्यादित्यर्थः । तं त्यजेरिति ॥
तथेति प्रतिपन्नाय विवृतात्मा नृपाय सः।
आचख्यौ दिवम[८५]ध्यास्व शासनात्परमेष्ठिनः॥९३॥
तथेति ॥ स कालस्तथेति प्रतिपन्नाय नृपाय रामाय विवृतात्मा प्रकाशितनिजस्वरूपः सन् । परमेष्ठिनो ब्रह्मणः शासनाद्दिवमध्यास्वेत्याचख्यौ ।
विद्वानपि तयोर्द्वास्थः समयं लक्ष्मणोऽभिनत् ।
भीतो दुर्वाससः शापाद्रामसन्दर्शनार्थिनः॥९॥
विद्वानिति ॥ द्वाःस्थो द्वारि नियुक्तो लक्ष्मणो विद्वानपि पूर्वश्लोकोक्तं जानन्नपि रामसन्दर्शनार्थिनो दुर्वाससो मुनेः शापाद्भीतः सन् । तयोः कालरामयोः समयं संवादमभिनद्बिभेद ॥
स गत्वा सरयूतीरं देहत्यागेन योगवित् ।
चकारा[८६]वितथां भ्रातुः प्रतिज्ञां पूर्वजन्मनः॥ ९५॥
स इति ॥ योगविद्योगमार्गवेदी स लक्ष्मणः सरयूतीरं गत्वा देहत्यागेन पूर्वजन्मनो भ्रातुः प्रतिज्ञामवितथां सत्यां चकार ॥
तस्मिन्नात्मचतुर्भागे प्राङ्नाकमधितस्थुषि ।
राघवः शि[८७]थिलं तस्थौ भुवि धर्मस्त्रिपादिव ।। ९६ ॥
९४-९५ श्लोकयोर्मध्ये क्षेपकोऽयं दृश्यते- गच्छ लक्ष्मण शीघ्रं त्वं मा भूद्धर्मविपर्ययः । त्यागो वापि वधो वापि साधूनामुभयं समम् ॥ तस्मिन्निति ॥ चतुर्थो भागश्चतुर्भागः ॥ सङ्ख्याशब्दस्य वृत्तिविषये पूरणार्थत्वं शतांशवत् ॥ आत्मचतुर्भागे तस्मिंल्लक्ष्मणे प्राङ्नाकमधितस्थुषि पूर्वं स्वर्गं जग्मुषि सति राघवो रामः । भुवि त्रिपाद्धर्म इव । शिथिलं तस्थौ । पादविकलो हि शिथिलं तिष्ठतीति भावः॥ त्रेतायां धर्मस्त्रिपादित्याहुः । पादश्चतुर्थांशः । अङ्घ्रिश्च ध्वन्यते ॥ “पादा रश्म्यङ्घ्रितुर्यांशाः" इत्यमरः ॥ त्रयः पादा यस्यासौ त्रिपात् ॥ “सङ्ख्यासुपूर्वस्य" इत्यकारलोपः समासान्तः॥
स निवेश्य कुशावत्यां रिपुनागाङ्कुशं कुशम् ।
श[८८]रावत्यां सतां सक्तैर्जनिताश्रुलवं लवम् ॥ ९७ ॥
उदक्प्रतस्थे स्थिरधीः सानुजोऽग्निपुरःसरः ।
अन्वितः पतिवात्सल्याद्गृहवर्जमयोध्यया ॥ ९८॥
स इति । उदगिति च ॥ युग्मम् ॥ स्थिरधीः स रामः । रिपव एव नागा गजास्तेषामङ्कुशं निवारकं कुशं कुशावत्यां पुर्यां निवेश्य स्थापयित्वा । सूक्तैः समीचीनवचनैः सतां जनिता अश्रुलवा अश्रुलेशा येन तं लवं लवाख्यं पुत्रम् ॥ " लवो लेशे विलासे च छेदने रामनन्दने” इति विश्वः ॥ शरावत्यां पुर्याम् ।। " शरादीनां च" इति शरकुशशब्दयोर्दीर्घः ॥ निवेश्य । सानुजोऽग्निपुरःसरः सन् । पत्यौ भर्तरि वात्सल्यादनुरागात् । गृहान्वर्जयित्वा गृहवर्जम् ॥ द्वितीयायां च" इति णमुल् ॥ अयं क्वचिदपरीप्सायामपीष्यते । “अनुदात्तं पदमेकवर्जम्" इत्येकाचः शेषतया व्याख्यातत्वात् ॥ परीप्सा त्वरा । अयोध्ययान्वितोऽनुगत उदक्प्रतस्थे ॥
जगृहुरिति ॥ चित्तज्ञा हरिराक्षसाः कदम्बमुकुलस्थूलैः प्रजाश्रुभिरभिवृष्टां तस्य रामस्य पदवीं मार्गं जगृहुः । तेऽप्यनुजग्मुरित्यर्थः ।।
उपस्थितविमानेन तेन भक्तानुकम्पिना।
चक्रे त्रिदिवनिःश्रेणिः सरयूरनुयायिनाम् ॥३०॥
उपस्थितेति ॥ उपस्थितं प्राप्तं विमानं यस्य तेन । भक्ताननुकम्पत इति भक्तानुकम्पिना । तेन रामेणानुयायिनां सरयूस्त्रिदिवनिःश्रेणिः स्वर्गाधिरोहणी
चक्रे ॥ “निःश्रेणिस्त्वधिरोहणी" इत्यमरः।। यद्गोप्रतरकल्पोऽभूत्संम[९१]र्दस्तत्र मज्जताम् ।
अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे ॥ १०१ ॥
यदिति ॥ यद्यस्मात्तत्र सरय्वां मज्जतां संमर्दः । गोप्रतरो गोप्रतरणम् । तत्कल्पोऽभूत् । अतस्तदाख्यया गोप्रतराख्यया पावनं शोधकं तीर्थं भुवि पप्रथे ॥
स विभुर्विबुधांशेषु प्रतिपन्नात्ममूर्तिषु ।
त्रिदशीभूतपौरा[९२]णां स्वर्गान्तरमकल्पयत् ॥ १०२ ॥
स इति॥ विभुः प्रभुः स रामो विबुधानामंशेषु सुग्रीवादिषु प्रतिपन्नात्ममूर्तिषु सत्सु त्रिदशीभूता देवभुवनं गता ये पौरास्तेषां नूतनसुराणां स्वर्गान्तरमकल्पयत् ॥
निर्वर्त्येति ॥ विष्वक्सेनो विष्णुरेवं सुराणां दशमुखशिरश्छेदकार्यं निर्वर्त्य निष्पाद्य । लङ्कानाथं विभीषणं पवनतनयं हनूमन्तं चोभयं कीर्तिस्तम्भद्वयमिव । दक्षिणे गिरौ चित्रकूटे चोत्तरे गिरौ हिमवति च स्थापयित्वा । सर्वलोकप्रतिष्ठां सर्वलोकाश्रयभूतां स्वतनुं स्वमूर्तिमविशत् ।
इति महामहोपाध्यायकोलाचलमल्लिनाथसूरिविरचितया संजीविनीसमाख्यया
व्याख्यया समेतो महाकविश्रीकालिदासकृतौ रघुवंशे महाकाव्ये
श्रीरामस्वर्गारोहणो नाम पञ्चदशः सर्गः ।
- ↑ अन्वयुः.
- ↑ धर्मसंरक्षणायैव; धर्मसंरक्षणार्थाय.
- ↑ प्रस्थानम्,
- ↑ तदा.
- ↑ अनुपदं सेनाङ्गं तस्य सिद्धये.
- ↑ स गच्छन्वदताम् ; गच्छन्मतिमताम्.
- ↑ वरैः.
- ↑ रथस्वनोत्कीर्णमृगे; रथस्वनोत्कर्णमृगे.
- ↑ श्रान्त.
- ↑ विषय.
- ↑ संपन्ना.
- ↑ सांयुगीनः
- ↑ आलोक्य.
- ↑ वेतनम्.
- ↑ शकलीकृतम्.
- ↑ विशानं स्वस्य शूलस्य; निशानं
स्वस्य शूलस्य. - ↑ तं च,
- ↑ सिकतार्धात्; सिकताभ्यः.
- ↑ हि पराम्; अपरमाम्.
- ↑ तमुपाद्रवदुद्यम्य राक्षसो दक्षिणं करम्
- ↑ शत्रोः
- ↑ रक्षसः
- ↑ वीरम्
- ↑ महामनाः
- ↑ पुरम्
- ↑ सा
- ↑ पौरसमृद्धिभिः
- ↑ विनिवेशिता
- ↑ हेमभक्तिमयीम्;हेमपङ्क्तिमयीम्;हेमप•ङ्क्तिमयीम्
- ↑ स वेणीम्
- ↑ अथ
- ↑ मन्त्रावित्
- ↑ सुतौ
- ↑ कविः प्रथमपद्धतिम्
- ↑ निदधत्
- ↑ ततः; कृतो; बली
- ↑ अतिगौरवमीक्षितः; अधिगौरवमीक्षित:
- ↑ वार्ताम्
- ↑ आख्यात्
- ↑ प्रख्यापयिष्यतः.
- ↑ पुत्रम्
- ↑ शय्यायाः
- ↑ अनु
- ↑ अनुमाप्ता
- ↑ कृता
- ↑ वचः
- ↑ सहस्व
- ↑ जिघांसया
- ↑ च
- ↑ चास्य
- ↑ अन्विष्यन्
- ↑ विमृश्यन्
- ↑ विलम्बिनम्
- ↑ इक्ष्वाकु:
- ↑ मार्गे सन्दर्शितात्मना
- ↑ समन्वितः
- ↑ आसीद्यत्सैव; यस्यासीत्सैव; तस्यासीत्सैव
- ↑ नोदितौ
- ↑ च सा
- ↑ वीक्षापन्ना; वीक्ष्यापन्ना; व्रीडापन्ना; विस्मयेन
- ↑ प्रीतिदानेन
- ↑ कवेः कृतिः
- ↑ दूरीकृत्य
- ↑ समस्य
- ↑ तवात्मनौ
- ↑ तं परिग्रहम्
- ↑ आह्वाययामास
- ↑ संनिमन्त्र्य
- ↑ च; इव
- ↑ सह
- ↑ सा तथा
- ↑ अधोमुखाः; उर्वीमुखाः
- ↑ ततः
- ↑ निषादिनी
- ↑ समुद्रवसना
- ↑ भर्तरि प्रहितेक्षणाम्
- ↑ रसायाम्
- ↑ सीताभ्युद्धरणैषिणः
- ↑ युधाजितस्य
- ↑ दिष्टप्रभावाय
- ↑ धृतमजः
- ↑ आयुधान्
- ↑ तक्षपुष्करौ.
- ↑ मुनिवेषेण
- ↑ आरोढुम्
- ↑ वितथाम्
- ↑ शिथिल:
- ↑ सरावत्याम्;
श्रावत्यां च ; श्रावस्त्यां च - ↑ वृत्तज्ञाः, वर्त्मज्ञाः
- ↑ कपिराक्षसाः
- ↑ विमर्दः.
- ↑ पौरार्थम्.
- ↑ दशमुखभयच्छेदकार्यम्; दशमुखभयोच्छेदि कार्यम्.
- ↑ सप्तलोक.