कौटिलीय अर्थशास्त्रं ३

   Book |   Determination of (valid and invalid) transactions
    Chapt |   Filing of law-suits

03.1.01 धर्मस्थाः त्रयः त्रयोऽमात्या जनपदसन्धिसङ्ग्रहणद्रोणमुखस्थानीयेषु व्यावहारिकान् अर्थान् कुर्युः
03.1.02 तिरोहितान्तर्ऽगारनक्तारण्य उपध्य्.उपह्वरकृतांश्च व्यवहारान् प्रतिषेधयेयुः
03.1.03 कर्तुः कारयितुः पूर्वः साहसदण्डः
03.1.04 श्रोतॄणां एक एकं प्रत्यर्धदण्डाः
03.1.05 श्रद्धेयानां तु द्रव्यव्यपनयः
03.1.06 परोक्षेणाधिक.ऋणग्रहणं अवक्तव्यकरा वा तिरोहिताः सिध्येयुः
03.1.07 दायनिक्षेप उपनिधिविवाहयुक्ताः स्त्रीणां अनिष्कासिनीनां व्याधितानां चामूढसंज्ञानां अन्तर्ऽगारकृताः सिध्येयुः
03.1.08 साहसानुप्रवेशकलहविवाहराजनियोगयुक्ताः पूर्वरात्रव्यवहारिणां च रात्रिकृताः सिध्येयुः
03.1.09 सार्थव्रजाश्रमव्याधचारणमध्येष्वरण्यचराणां अरण्यकृताः सिध्येयुः
03.1.10 गूढाजीविषु च उपधिकृताः सिध्येयुः
03.1.11 मिथःसमवाये च उपह्वरकृताः सिध्येयुः
03.1.12 अतोऽन्यथा न सिध्येयुः, अपाश्रयवद्भिश्च कृताः, पितृमता पुत्रेण, पित्रा पुत्रवता, निष्कुलेन भ्रात्रा, कनिष्ठेनाविभक्तांशेन, पतिमत्या पुत्रवत्या च स्त्रिया, दासाहितकाभ्यां, अप्राप्तातीतव्यवहाराभ्यां, अभिशस्तप्रव्रजितन्यङ्गव्यसनिभिश्च, अन्यत्र निषृष्टव्यवहारेभ्यः
03.1.13 तत्रापि क्रुद्धेनार्तेन मत्तेन उन्मत्तेनावगृहीतेन वा कृता व्यवहारा न सिध्येयुः
03.1.14 कर्तृकारयितृश्रोतॄणां पृथग् यथा उक्ता दण्डाः
03.1.15 स्वे स्वे तु वर्गे देशे काले च स्वकरणकृताः सम्पूर्णाचाराः शुद्धदेशा दृष्टरूपलक्षणप्रमाणगुणाः सर्वव्यवहाराः सिध्येयुः
03.1.16 पश्चिमं च एषां करणं आदेशाधिवर्जं श्रद्धेयम् इति व्यवहारस्थापना |
03.1.17 संवत्सरं ऋतुं मासं पक्षं दिवसं करणं अधिकरणं ऋणं वेदकावेदकयोः कृतसमर्थावस्थयोर्देशग्रामजातिगोत्रनामकर्माणि चाभिलिख्य वादिप्रतिवादिप्रश्नान् अर्थानुपूर्व्या निवेशयेत्
03.1.18 निविष्टांश्चावेक्षेत
03.1.19 निबद्धं वादं उत्सृज्यान्यं वादं सङ्क्रामति, पूर्व उक्तं पश्चिमेनार्थेन नाभिसन्धत्ते, परवाक्यं अनभिग्राह्यं अभिग्राह्यावतिष्ठते, प्रतिज्ञाय देशं निर्दिश इत्युक्ते न निर्दिशति, हीनदेशं अदेशं वा निर्दिशति, निर्दिष्टाद् देशाद् अन्यं देशं उपस्थापयति, उपस्थिते देशेऽर्थवचनं न एवं इत्यपव्ययते, साक्षिभिरवधृतं न इच्छति, असम्भाष्ये देशे साक्षिभिर्मिथः सम्भाषते, इति परा उक्तहेतवः
03.1.20 परा उक्तदण्डः पञ्चबन्धः
03.1.21 स्वयंवादिदण्डो दशबन्धः
03.1.22 पुरुषभृतिरष्टांशः
03.1.23 पथिभक्तं अर्घविशेषतः
03.1.24 तद् उभयं नियम्यो दद्यात्
03.1.25 अभियुक्तो न प्रत्यभियुञ्जीत, अन्यत्र कलहसाहससार्थसमवायेभ्यः
03.1.26 न चाभियुक्तेऽभियोगेऽस्ति
03.1.27 अभियोक्ता चेत् प्रत्युक्तः तद्ऽहरेव न प्रतिब्रूयात् परा उक्तः स्यात्
03.1.28 कृतकार्यविनिश्चयो ह्यभियोक्ता नाभियुक्तः
03.1.29 तस्याप्रतिब्रुवतः त्रिरात्रं सप्तरात्रं इति
03.1.30 अत ऊर्ध्वं त्रिपणावरार्ध्यं द्वादशपणपरं दण्डं कुर्यात्
03.1.31 त्रिपक्षाद् ऊर्ध्वं अप्रतिब्रुवतः परा उक्तदण्डं कृत्वा यान्यस्य द्रव्याणि स्युः ततोऽभियोक्तारं प्रतिपादयेद्, अन्यत्र वृत्त्य्.उपकरणेभ्यः
03.1.32 तद् एव निष्पततोऽभियुक्तस्य कुर्यात्
03.1.33 अभियोक्तुर्निष्पातसमकालः परा उक्तभावः
03.1.34 प्रेतस्य व्यसनिनो वा साक्षिवचनं असारम्
03.1.35 अभियोक्ता दण्डं दत्त्वा कर्म कारयेत्
03.1.36 आधिं वा स कामं प्रवेशयेत्
03.1.37 रक्षोघ्नरक्षितं वा कर्मणा प्रतिपादयेद्, अन्यत्र ब्राह्मणात्
03.1.38ab चतुर्वर्णाश्रमस्यायं लोकस्याचाररक्षणात् |
03.1.38chd नश्यतां सर्वधर्माणां राजा धर्मप्रवर्तकः
03.1.39ab धर्मश्च व्यवहारश्च चरित्रं राजशासनम् |
03.1.39chd विवादार्थश्चतुष्पादः पश्चिमः पूर्वबाधकः
03.1.40ab तत्र सत्ये स्थितो धर्मो व्यवहारः तु साक्षिषु |
03.1.40chd चरित्रं सङ्ग्रहे पुंसां राज्ञां आज्ञा तु शासनम्
03.1.41ab राज्ञः स्वधर्मः स्वर्गाय प्रजा धर्मेण रक्षितुः |
03.1.41chd अरक्षितुर्वा क्षेप्तुर्वा मिथ्यादण्डं अतोऽन्यथा
03.1.42ab दण्डो हि केवलो लोकं परं च इमं च रक्षति |
03.1.42chd राज्ञा पुत्रे च शत्रौ च यथादोषं समं धृतः
03.1.43ab अनुशासद्द् हि धर्मेण व्यवहारेण संस्थया |
03.1.43chd न्यायेन च चतुर्थेन चतुर्ऽन्तां वा महीं जयेत्
03.1.44ab संस्था या धर्मशास्त्रेण शास्त्रं वा व्यावहारिकम् |
03.1.44chd यस्मिन्न् अर्थे विरुध्येत धर्मेणार्थं विनिर्णयेत्
03.1.45ab शास्त्रं विप्रतिपद्येत धर्मे न्यायेन केनचित् |
03.1.45chd न्यायः तत्र प्रमाणं स्यात् तत्र पाठो हि नश्यति
03.1.46ab दृष्टदोषः स्वयंवादः स्वपक्षपरपक्षयोः |
03.1.46chd अनुयोगार्जवं हेतुः शपथश्चार्थसाधकः
03.1.47ab पूर्व उत्तरार्थव्याघाते साक्षिवक्तव्यकारणे |
03.1.47chd चारहस्ताच्च निष्पाते प्रदेष्टव्यः पराजयः ( इति)

    Chapt |   Concerning marriage
    (i) Law of marriage (ii) Rules concerning women property(iii) Concerning supersession (of a wife) by a second marriage

03.2.01 विवाहपूर्वो व्यवहारः
03.2.02 कन्यादानं कन्यां अलङ्कृत्य ब्राह्मो विवाहः
03.2.03 सहधर्मचर्या प्राजापत्यः
03.2.04 गोमिथुनादानाद् आर्षः
03.2.05 अन्तर्वेद्यां ऋत्विजे दानाद् दैवः
03.2.06 मिथःसमवायाद् गान्धर्वः
03.2.07 शुल्कादानाद् आसुरः
03.2.08 प्रसह्यादानाद् राक्षसः
03.2.09 सुप्तमत्तादानात् पैशाचः
03.2.10 पितृप्रमाणाश्चत्वारः पूर्वे धर्म्याः, मातापितृप्रमाणाः शेषाः
03.2.11 तौ हि शुल्कहरौ दुहितुः, अन्यतराभावेऽन्यतरो वा
03.2.12 द्वितीयं शुल्कं स्त्री हरेत
03.2.13 सर्वेषां प्रीत्य्ऽअरोपणं अप्रतिषिद्धम् इति विवाहधर्मः |
03.2.14 वृत्तिराबन्ध्यं वा स्त्रीधनम्
03.2.15 परद्विसाहस्रा स्थाप्या वृत्तिः, आबन्ध्यानियमः
03.2.16 तद् आत्मपुत्रस्नुषाभर्मणि प्रवासाप्रतिविधाने च भार्याया भोक्तुं अदोषः, प्रतिरोधकव्याधिदुर्भिक्षभयप्रतीकारे धर्मकार्ये च पत्युः, सम्भूय वा दम्पत्योर्मिथुनं प्रजातयोः
03.2.17 त्रिवर्ष उपभुक्तं च धर्मिष्ठेषु विवाहेषु नानुयुञ्जीत
03.2.18 गान्धर्वासुर उपभुक्तं स-वृद्धिकं उभयं दाप्येत, राक्षसपैशाच उपभुक्तं स्तेयं दद्यात्
03.2.19 मृते भर्तरि धर्मकामा तदानीं एव स्थाप्याभरणं शुल्कशेषं च लभेत
03.2.20 लब्ध्वा वा विन्दमाना स-वृद्धिकं उभयं दाप्येत
03.2.21 कुटुम्बकामा तु श्वशुरपतिदत्तं निवेशकाले लभेत
03.2.22 निवेशकालं हि दीर्घप्रवासे व्याख्यास्यामः
03.2.23 श्वशुरप्रातिलोम्येन वा निविष्टा श्वशुरपतिदत्तं जीयेत
03.2.24 ज्ञातिहस्ताद्ऽभिमृष्टाया ज्ञातयो यथागृहीतं दद्युः
03.2.25 न्याय उपगतायाः प्रतिपत्ता स्त्रीधनं गोपयेत्
03.2.26 पतिदायं विन्दमाना जीयेत
03.2.27 धर्मकामा भुञ्जीत
03.2.28 पुत्रवती विन्दमाना स्त्रीधनं जीयेत
03.2.29 तत् तु स्त्रीधनं पुत्रा हरेयुः
03.2.30 पुत्रभरणार्थं वा विन्दमाना पुत्रार्थं स्फातीकुर्यात्
03.2.31 बहुपुरुषप्रजानां पुत्राणां यथापितृदत्तं स्त्रीधनं अवस्थापयेत्
03.2.32 कामकरणीयं अपि स्त्रीधनं विन्दमाना पुत्रसंस्थं कुर्यात्
03.2.33 अपुत्रा पतिशयनं पालयन्ती गुरुसमीपे स्त्रीधनं आयुःक्षयाद् भुञ्जीत
03.2.34 आपद्ऽर्थं हि स्त्रीधनम्
03.2.35 ऊर्ध्वं दायादं गच्छेत्
03.2.36 जीवति भर्तरि मृतायाः पुत्रा दुहितरश्च स्त्रीधनं विभजेरन्, अपुत्राया दुहितरः, तद्ऽभावे भर्ता
03.2.37 शुल्कं अन्वाधेयं अन्यद् वा बन्धुभिर्दत्तं बान्धवा हरेयुः इति स्त्रीधनकल्पः |
03.2.38 वर्षाण्यष्टावप्रजायमानां अपुत्रां वन्ध्यां चाकाङ्क्षेत, दश निन्दुं, द्वादश कन्याप्रसविनीम्
03.2.39 ततः पुत्रार्थी द्वितीयां विन्देत
03.2.40 तस्यातिक्रमे शुल्कं स्त्रीधनं अर्धं चाधिवेदनिकं दद्यात्, चतुर्विंशतिपणपरं च दण्डम्
03.2.41 शुल्कं स्त्रीधनं अशुल्कस्त्रीधनायाः तत्प्रमाणं आधिवेदनिकं अनुरूपां च वृत्तिं दत्त्वा बह्वीरपि विन्देत
03.2.42 पुत्रार्था हि स्त्रियः
03.2.43 तीर्थसमवाये चासां यथाविवाहं पूर्व ऊढां जीवत्पुत्रां वा पूर्वं गच्छेत्
03.2.44 तीर्थगूहनागमने षण्ँअवतिर्दण्डः
03.2.45 पुत्रवतीं धर्मकामां वन्ध्यां निन्दुं नीरजस्कां वा नाकामां उपेयात्
03.2.46 न चाकामः पुरुषः कुष्ठिनीं उन्मत्तां वा गच्छेत्
03.2.47 स्त्री तु पुत्रार्थं एवम्भूतं वा उपगच्छेत्
03.2.48ab नीचत्वं परदेशं वा प्रस्थितो राजकिल्बिषी |
03.2.48chd प्राणाभिहन्ता पतितः त्याज्यः क्लीबोऽपि वा पतिः ( इति)

    Chapt |   iv) Marital duty, (v) Maintenance, (vi) Cruelty, (vii) Disaffection, (viii) Misconduct, (ix) Prohibition of favours and dealings

03.3.01 द्वादशवर्षा स्त्री प्राप्तव्यवहारा भवति, षोडशवर्षः पुमान्
03.3.02 अत ऊर्ध्वं अशुश्रूषायां द्वादशपणः स्त्रिया दण्डः, पुंसो द्विगुणः इति शुश्रूषा |
03.3.03 भर्मण्यायां अनिर्दिष्टकालायां ग्रासाच्छादनं वाऽधिकं यथापुरुषपरिवापं सविशेषं दद्यात्
03.3.04 निर्दिष्टकालायां तद् एव सङ्ख्याय बन्धं च दद्यात्
03.3.05 शुल्कस्त्रीधनाधिवेदनिकानां अनादाने च
03.3.06 श्वशुरकुलप्रविष्टायां विभक्तायां वा नाभियोज्यः पतिः इति भर्म |
03.3.07 नष्टे विनष्टे न्यङ्गे अपितृके अमातृके इत्यनिर्देशेन विनयग्राहणम्
03.3.08 वेणुदलरज्जुहस्तानां अन्यतमेन वा पृष्ठे त्रिराघातः
03.3.09 तस्यातिक्रमे वाग्दण्डपारुष्यदण्डाभ्यां अर्धदण्डाः
03.3.10 तद् एव स्त्रिया भर्तरि प्रसिद्धदोषायाः
03.3.11 ईर्ष्यया बाह्यविहारेषु द्वारेष्वत्ययो यथानिर्दिष्टः इति पारुष्यम् |
03.3.12 भर्तारं द्विषती स्त्री सप्तार्तवान्यमण्डयमाना तदानीं एव स्थाप्याभरणं निधाय भर्तारं अन्यया सह शयानं अनुशयीत
03.3.13 भिक्षुक्य्ऽन्वाधिज्ञातिकुलानां अन्यतमे वा भर्ता द्विषन् स्त्रियं एकां अनुशयीत
03.3.14 दृष्टलिङ्गे मैथुनापहारे सवर्णापसर्प उपगमे वा मिथ्यावादी द्वादशपणं दद्यात्
03.3.15 अमोक्ष्या भर्तुरकामस्य द्विषती भार्या, भार्यायाश्च भर्ता
03.3.16 परस्परन्द्वेषान् मोक्षः
03.3.17 स्त्रीविप्रकाराद् वा पुरुषश्चेन् मोक्षं इच्छेद् यथागृहीतं अस्यै दद्यात्
03.3.18 पुरुषविप्रकाराद् वा स्त्री चेन् मोक्षं इच्छेन्नास्यै यथागृहीतं दद्यात्
03.3.19 अमोक्षो धर्मविवाहानाम् इति द्वेषः |
03.3.20 प्रतिषिद्धा स्त्री दर्पमद्यक्रीडायां त्रिपणं दण्डं दद्यात्
03.3.21 दिवा स्त्रीप्रेक्षाविहारगमने षट्पणो दण्डः, पुरुषप्रेक्षाविहारगमने द्वादशपणः
03.3.22 रात्रौ द्विगुणः
03.3.23 सुप्तमत्तप्रव्रजने भर्तुरदाने च द्वारस्य द्वादशपणः
03.3.24 रात्रौ निष्कसने द्विगुणः
03.3.25 स्त्रीपुंसयोर्मैथुनार्थेनाङ्गविचेष्टायां रहोऽश्लीलसम्भाषायां वा चतुर्विंशतिपणः स्त्रिया दण्डः, पुंसो द्विगुणः
03.3.26 केशनीविदन्तनखालम्बनेषु पूर्वः साहसदण्डः, पुंसो द्विगुणः
03.3.27 शङ्कितस्थाने सम्भाषायां च पणस्थाने शिफादण्डः
03.3.28 स्त्रीणां ग्राममध्ये चण्डालः पक्षान्तरे पञ्चशिफा दद्यात्
03.3.29 पणिकं वा प्रहारं मोक्षयेत् इत्यतीचारः |
03.3.30 प्रतिषिद्धयोः स्त्रीपुंसयोरन्योन्य उपकारे क्षुद्रकद्रव्याणां द्वादशपणो दण्डः, स्थूलकद्रव्याणां चतुर्विंशतिपणः, हिरण्यसुवर्णयोश्चतुष्पञ्चाशत्पणः स्त्रिया दण्डः, पुंसोर्द्विगुणः
03.3.31 त एवागम्ययोरर्धदण्डाः, तथा प्रतिषिद्धपुरुषव्यवहारेषु च इति प्रतिषेधः |
03.3.32ab राजद्विष्टातिचाराभ्यां आत्मापक्रमणेन च |
03.3.32chd स्त्रीधनानीतशुल्कानां अस्वाम्यं जायते स्त्रियाः ( इति)

    Chapt |   Leaving home, goi.g away(with a man), Short absence from home, Long absence from home

03.4.01 पतिकुलान्निष्पतितायाः स्त्रियाः षट्पणो दण्डः, अन्यत्र विप्रकारात्
03.4.02 प्रतिषिद्धायां द्वादशपणः
03.4.03 प्रतिवेशगृहातिगतायाः षट्पणः
03.4.04 प्रातिवेशिकभिक्षुकवैदेहकानां अवकाशभिक्षापण्यदाने द्वादशपणो दण्डः
03.4.05 प्रतिषिद्धानां पूर्वः साहसदण्डः
03.4.06 परगृहातिगतायाश्चतुर्विंशतिपणः
03.4.07 परभार्याऽवकाशदाने शत्यो दण्डः, अन्यत्रापद्भ्यः
03.4.08 वारणाज्ञानयोर्निर्दोषः
03.4.09 पतिविप्रकारात् पतिज्ञातिसुखावस्थग्रामिकान्वाधिभिक्षुकीज्ञातिकुलानां अन्यतमं अपुरुषं गन्तुं अदोषः इति आचार्याः
03.4.10 स-पुरुषं वा ज्ञातिकुलम्
03.4.11 कुतो हि साध्वीजनस्यच्छलम्
03.4.12 सुखं एतद् अवबोद्धुं, इति कौटिल्यः
03.4.13 प्रेतव्याधिव्यसनगर्भनिमित्तं अप्रतिषिद्धं एव ज्ञातिकुलगमनम्
03.4.14 तन्निमित्तं वारयतो द्वादशपणो दण्डः
03.4.15 तत्रापि गूहमाना स्त्रीधनं जीयेत, ज्ञातयो वा छादयन्तः शुल्कशेषम् इति निष्पतनं |
03.4.16 पतिकुलान्निष्पत्य ग्रामान्तरगमने द्वादशपणो दण्डः स्थाप्याऽऽभरणलोपश्च
03.4.17 गम्येन वा पुंसा सह प्रस्थाने चतुर्विंशतिपणः सर्वधर्मलोपश्च, अन्यत्र भर्मदानतीर्थगमनाभ्याम्
03.4.18 पुंसः पूर्वः साहसदण्डः तुल्यश्रेयसोः, पापीयसो मध्यमः
03.4.19 बन्धुर्ऽदण्ड्यः
03.4.20 प्रतिषेधेऽर्धदण्डाः
03.4.21 पथि व्यन्तरे गूढदेशाभिगमने मैथुनार्थेन शङ्कितप्रतिषिद्धायां वा पथ्य्ऽनुसरणे सङ्ग्रहणं विद्यात्
03.4.22 तालावचरचारणमत्स्यबन्धकलुब्धकगोपालकशौण्डिकानां अन्येषां च प्रसृष्टस्त्रीकाणां पथ्य्ऽनुसरणं अदोषः
03.4.23 प्रतिषिद्धे वा नयतः पुंसः स्त्रियो वा गच्छन्त्याः त एवार्धदण्डाः इति पथ्य्ऽनुसरणम् |
03.4.24 ह्रस्वप्रवासिनां शूद्रवैश्यक्षत्रियब्राह्मणानां भार्याः संवत्सर उत्तरं कालं आकाङ्क्षेरन् अप्रजाताः, संवत्सराधिकं प्रजाताः
03.4.25 प्रतिविहिता द्विगुणं कालम्
03.4.26 अप्रतिविहिताः सुखावस्था बिभृयुः, परं चत्वारि वर्षाण्यष्टौ वा ज्ञातयः
03.4.27 ततो यथादत्तं आदाय प्रमुञ्चेयुः
03.4.28 ब्राह्मणं अधीयानं दशवर्षाण्यप्रजाता, द्वादश प्रजाता, राजपुरुषं आयुःक्षयाद् आकाङ्क्षेत
03.4.29 सवर्णतश्च प्रजाता नापवादं लभेत
03.4.30 कुटुम्ब.ऋद्धिलोपे वा सुखावस्थैर्विमुक्ता यथा इष्टं विन्देत, जीवितार्थं आपद्गता वा
03.4.31 धर्मविवाहात् कुमारी परिग्रहीतारं अनाख्याय प्रोषितं अश्रूयमाणं सप्त तीर्थान्याकाङ्क्षेत, संवत्सरं श्रूयमाणम्
03.4.32 आख्याय प्रोषितं अश्रूयमाणं पञ्च तीर्थान्याकाङ्क्षेत, दश श्रूयमाणम्
03.4.33 एकदेशदत्तशुल्कं त्रीणि तीर्थान्यश्रूयमाणं, श्रूयमाणं सप्त तीर्थान्याकाङ्क्षेत
03.4.34 दत्तशुल्कं पञ्च तीर्थान्यश्रूयमाणं, दश श्रूयमाणम्
03.4.35 ततः परं धर्मस्थैर्विसृष्टा यथा इष्टं विन्देत
03.4.36 तीर्थ उपरोधो हि धर्मवध इति कौटिल्यः इति ह्रस्वप्रवासः ||
03.4.37 दीर्घप्रवासिनः प्रव्रजितस्य प्रेतस्य वा भार्या सप्त तीर्थान्याकाङ्क्षेत, संवत्सरं प्रजाता
03.4.38 ततः पतिसोदर्यं गच्छेत्
03.4.39 बहुषु प्रत्यासन्नं धार्मिकं भर्मसमर्थं कनिष्ठं अभार्यं वा
03.4.40 तद्ऽभावेऽप्यसोदर्यं सपिण्डं कुल्यं वाऽऽसन्नम्
03.4.41 एतेषां एष एव क्रमः
03.4.42ab एतान् उत्क्रम्य दायादान् वेदने जारकर्मणि |
03.4.42chd जारस्त्रीदातृवेत्तारः सम्प्राप्ताः सङ्ग्रहात्ययम् ( इति)

    Chapt |   Partition of inheritance
    Orderof inheritance

03.5.01 अनीश्वराः पितृमन्तः स्थितपितृमातृकाः पुत्राः
03.5.02 तेषां ऊर्ध्वं पितृतो दायविभागः पितृद्रव्याणाम्
03.5.03 स्वयंऽअर्जितं अविभाज्यं, अन्यत्र पितृद्रव्याद् उत्थितेभ्यः
03.5.04 पितृद्रव्याद् अविभक्त उपगतानां पुत्राः पौत्रा वा आचतुर्थाद् इत्यंशभाजः
03.5.05 तावद् अविच्छिन्नः पिण्डो भवति
03.5.06 विच्छिन्नपिण्डाः सर्वे समं विभजेरन्
03.5.07 अपितृद्रव्या विभक्तपितृद्रव्या वा सह जीवन्तः पुनर्विभजेरन्
03.5.08 यतश्च उत्तिष्ठेत स द्व्य्ऽंशं लभेत
03.5.09 द्रव्यं अपुत्रस्य सोदर्या भ्रातरः सहजीविनो वा हरेयुः कन्याश्च
03.5.10 रिक्थं पुत्रवतः पुत्रा दुहितरो वा धर्मिष्ठेषु विवाहेषु जाताः
03.5.11 तद्ऽभावे पिता धरमाणः
03.5.12 पित्र्ऽभावे भ्रातरो भ्रातृपुत्राश्च
03.5.13 अपितृका बहवोऽपि च भ्रातरो भ्रातृपुत्राश्च पितुरेकं अंशं हरेयुः
03.5.14 सोदर्याणां अनेकपितृकाणां पितृतो दायविभागः
03.5.15 पितृभ्रातृपुत्राणां पूर्वे विद्यमाने नापरं अवलम्बन्ते, ज्येष्ठे च कनिष्ठं अर्थग्राहिणम्
03.5.16 जीवद्विभागे पिता न एकं विशेषयेत्
03.5.17 न च एकं अकारणान्निर्विभजेत
03.5.18 पितुरसत्यर्थे ज्येष्ठाः कनिष्ठान् अनुगृह्णीयुः, अन्यत्र मिथ्यावृत्तेभ्यः
03.5.19 प्राप्तव्यवहाराणां विभागः
03.5.20 अप्राप्तव्यवहाराणां देयविशुद्धं मातृबन्धुषु ग्रामवृद्धेषु वा स्थापयेयुः आव्यवहारप्रापणात्, प्रोषितस्य वा
03.5.21 सम्निविष्टसमं असम्निविष्टेभ्यो नैवेशनिकं दद्युः, कन्याभ्यश्च प्रादानिकम्
03.5.22 ऋणरिक्थयोः समो विभागः
03.5.23 उदपात्राण्यपि निष्किञ्चना विभजेरन् इत्याचार्याः
03.5.24 छलं एतद् इति कौटिल्यः
03.5.25 सतोऽर्थस्य विभागो नासतः
03.5.26 एतावान् अर्थः सामान्यः तस्य एतावान् प्रत्य्ऽंश इत्यनुभाष्य ब्रुवन् साक्षिषु विभागं कारयेत्
03.5.27 दुर्विभक्तं अन्योन्यापहृतं अन्तर्हितं अविज्ञात उत्पन्नं वा पुनर्विभजेरन्
03.5.28 अदायादकं राजा हरेत् स्त्रीवृत्तिप्रेतकार्यवर्जं, अन्यत्र श्रोत्रियद्रव्यात्
03.5.29 तत् त्रैवेद्येभ्यः प्रयच्छेत्
03.5.30 पतितः पतिताज् जातः क्लीबश्चानंशाः, जड उन्मत्तान्धकुष्ठिनश्च
03.5.31 सति भार्यार्थे तेषां अपत्यं अतद्विधं भागं हरेत्
03.5.32 ग्रासाच्छादनं इतरे पतितवर्जाः
03.5.33ab तेषां च कृतदाराणां लुप्ते प्रजनने सति |
03.5.33chd सृजेयुर्बान्धवाः पुत्रांः तेषां अंशान् प्रकल्पयेत् ( इति)

    Chapt |   Division into shares

03.6.01 एकस्त्रीपुत्राणां ज्येष्ठांशः - ब्राह्मणानां अजाः, क्षत्रियाणां अश्वाः, वैश्यानां गावः, शूद्राणां अवयः
03.6.02 काणलङ्गाः तेषां मध्यमांशः, भिन्नवर्णाः कनिष्ठांशः
03.6.03 चतुष्पदाभावे रत्नवर्जानां दशानां भागं द्रव्याणां एकं ज्येष्ठो हरेत्
03.6.04 प्रतिमुक्तस्वधापाशो हि भवति
03.6.05 इत्यौशनसो विभागः
03.6.06 पितुः परिवापाद् यानं आभरणं च ज्येष्ठांशः, शयनासनं भुक्तकांस्यं च मध्यमांशः, कृष्णं धान्यायसं गृहपरिवापो गोशकटं च कनिष्ठांशः
03.6.07 शेषद्रव्याणां एकद्रव्यस्य वा समो विभागः
03.6.08 अदायादा भगिन्यः, मातुः परिवापाद् भुक्तकांस्याभरणभागिन्यः
03.6.09 मानुषहीनो ज्येष्ठः तृतीयं अंशं ज्येष्ठांशाल्लभेत, चतुर्थं अन्यायवृत्तिः, निवृत्तधर्मकार्यो वा
03.6.10 कामाचारः सर्वं जीयेत
03.6.11 तेन मध्यमकनिष्ठौ व्याख्यातौ
03.6.12 तयोर्मानुष उपेतो ज्येष्ठांशाद् अर्धं लभेत
03.6.13 नानास्त्रीपुत्राणां तु संस्कृतासंस्कृतयोः कन्याकृतक्षतयोरभावे च एकस्याः पुत्रयोर्यमयोर्वा पूर्वजन्मना ज्येष्ठभावः
03.6.14 सूतमागधव्रात्यरथकाराणां ऐश्वर्यतो विभागः
03.6.15 शेषाः तं उपजीवेयुः
03.6.16 अनीश्वराः समविभागाः
03.6.17 चातुर्वर्ण्यपुत्राणां ब्राह्मणीपुत्रश्चतुरोऽंशान् हरेत्, क्षत्रियापुत्रस्त्रीन् अंशान्, वैश्यापुत्रो द्वावंशौ, एकं शूद्रापुत्रः
03.6.18 तेन त्रिवर्णद्विवर्णपुत्रविभागः क्षत्रियवैश्ययोर्व्याख्यातः
03.6.19 ब्राह्मणस्यानन्तरापुत्रः तुल्यांशः
03.6.20 क्षत्रियवैश्ययोरर्धांशः तुल्यांशो वा मानुष उपेतः
03.6.21 तुल्यातुल्ययोरेकपुत्रः सर्वं हरेत्, बन्धूंश्च बिभृयात्
03.6.22 ब्राह्मणानां तु पारशवः तृतीयं अंशं लभेत, द्वावंशौ सपिण्डः कुल्यो वाऽऽसन्नः, स्वधादानहेतोः
03.6.23 तद्ऽभावे पितुराचार्योऽन्तेवासी वा
03.6.24ab क्षेत्रे वा जनयेद् अस्य नियुक्तः क्षेत्रजं सुतम् |
03.6.24chd मातृबन्धुः सगोत्रो वा तस्मै तत् प्रदिशेद् धनम् ( इति)

    Chapt |   Classification of sons

03.7.01 परपरिग्रहे बीजं उत्सृष्टं क्षेत्रिणः इत्याचार्याः
03.7.02 माता भस्त्रा, यस्य रेतः तस्यापत्यम् इत्यपरे
03.7.03 विद्यमानं उभयं इति कौटिल्यः
03.7.04 स्वयञ्जातः कृतक्रियायां औरसः
03.7.05 तेन तुल्यः पुत्रिकापुत्रः
03.7.06 सगोत्रेणान्यगोत्रेण वा नियुक्तेन क्षेत्रजातः क्षेत्रजः पुत्रः
03.7.07 जनयितुरसत्यन्यस्मिन् पुत्रे स एव द्विपितृको द्विगोत्रो वा द्वयोरपि स्वधारिक्थभाग् भवति
03.7.08 तत्सधर्मा बन्धूनां गृहे गूढजातः तु गूढजः
03.7.09 बन्धुना उत्सृष्टोऽपविद्धः संस्कर्तुः पुत्रः
03.7.10 कन्यागर्भः कानीनः
03.7.11 सगर्भ ऊढायाः सह ऊढः
03.7.12 पुनर्भूतायाः पौनर्भवः
03.7.13 स्वयञ्जातः पितुर्बन्धूनां च दायादः
03.7.14 परजातः संस्कर्तुरेव न बन्धूनाम्
03.7.15 तत्सधर्मा मातापितृभ्यां अद्भिर्मुक्तो दत्तः
03.7.16 स्वयं बन्धुभिर्वा पुत्रभाव उपगत उपगतः
03.7.17 पुत्रत्वेऽधिकृतः कृतकः
03.7.18 परिक्रीतः क्रीतः इति |
03.7.19 औरसे तु उत्पन्ने सवर्णाः तृतीयांशहराः, असवर्णा ग्रासाच्छादनभागिनः
03.7.20 ब्राह्मणक्षत्रिययोरनन्तरापुत्राः सवर्णाः, एकान्तरा असवर्णाः
03.7.21 ब्राह्मणस्य वैश्यायां अम्बष्ठः, शूद्रायां निषादः पारशवो वा
03.7.22 क्षत्रियस्य शूद्रायां उग्रः
03.7.23 शूद्र एव वैश्यस्य
03.7.24 सवर्णासु च एषां अचरितव्रतेभ्यो जाता व्रात्याः
03.7.25 इत्यनुलोमाः
03.7.26 शूद्राद् आयोगवक्षत्तचण्डालाः
03.7.27 वैश्यान् मागधवैदेहकौ
03.7.28 क्षत्रियात् सूतः
03.7.29 पौराणिकः त्वन्यः सूतो मागधश्च, ब्रह्मक्षत्राद् विशेषः
03.7.30 त एते प्रतिलोमाः स्वधर्मातिक्रमाद् राज्ञः सम्भवन्ति
03.7.31 उग्रान्नैषाद्यां कुक्कुटः, विपर्यये पुल्कसः
03.7.32 वैदेहिकायां अम्बष्ठाद् वैणः, विपर्यये कुशीलवः
03.7.33 क्षत्तायां उग्रात्श्वपाकः
03.7.34 इत्येतेऽन्ये चान्तरालाः
03.7.35 कर्मणा वैश्यो रथकारः
03.7.36 तेषां स्वयोनौ विवाहः, पूर्वापरगामित्वं वृत्तानुवृत्तं च
03.7.37 शूद्रसधर्माणो वा, अन्यत्र चण्डालेभ्यः
03.7.38 केवलं एवं वर्तमानः स्वर्गं आप्नोति राजा, नरकं अन्यथा
03.7.39 सर्वेषां अन्तरालानां समो विभागः
03.7.40ab देशस्य जात्याः सङ्घस्य धर्मो ग्रामस्य वाऽपि यः |
03.7.40chd उचितः तस्य तेन एव दायधर्मं प्रकल्पयेत् ( इति)

    Chapt |   Immovable propertय्
    Dwelling-places

03.8.01 सामन्तप्रत्यया वास्तुविवादाः
03.8.02 गृहं क्षेत्रं आरामः सेतुबन्धः तटाकं आधारो वा वास्तुः
03.8.03 कर्णकीलायससम्बन्धोऽनुगृहं सेतुः
03.8.04 यथासेतुभोगं वेश्म कारयेत्
03.8.05 अभूतं वा परकुड्याद् अपक्रम्य द्वावरत्नी त्रिपदीं वा देशबन्धं कारयेत्
03.8.06 अवस्करं भ्रमं उदपानं वा न गृह उचिताद् अन्यत्र, अन्यत्र सूतिकाकूपाद् आनिर्दशाहाद् इति
03.8.07 तस्यातिक्रमे पूर्वः साहसदण्डः
03.8.08 तेन इन्धनावघातनकृतं कल्याणकृत्येष्वाचाम उदकमार्गाश्च व्याख्याताः
03.8.09 त्रिपदीप्रतिक्रान्तं अध्यर्धं अरत्निं वा गाढप्रसृतं उदकमार्गं प्रस्रवणप्रपातं वा कारयेत्
03.8.10 तस्यातिक्रमे चतुष्पञ्चाशत्पणो दण्डः
03.8.11 एकपदीप्रतिक्रान्तं अरत्निं वा चक्रिचतुष्पदस्थानं अग्निष्ठं उदञ्जरस्थानं रोचनीं कुट्टनीं वा कारयेत्
03.8.12 तस्यातिक्रमे चतुर्विंशतिपणो दण्डः
03.8.13 सर्ववास्तुकयोः प्राक्षिप्तकयोर्वा शालयोः किष्कुरन्तरिका त्रिपदी वा
03.8.14 तयोश्चतुर्ऽङ्गुलं नीप्रान्तरम् नीव्रान्तरम्? समारूढकं वा
03.8.15 किष्कुमात्रं आणिद्वारं अन्तरिकायां खण्डफुल्लार्थं असम्पातं कारयेत्
03.8.16 प्रकाशार्थं अल्पं ऊर्ध्वं वातायनं कारयेत्
03.8.17 तद्ऽवसिते वेश्मनिच्छादयेत्
03.8.18 सम्भूय वा गृहस्वामिनो यथा इष्टं कारयेयुः, अनिष्टं वारयेयुः
03.8.19 वानलट्याश्च ऊर्ध्वं आवार्यभागं कटप्रच्छन्नं अवमर्शभित्तिं वा कारयेद् वर्षाबाधभयात्
03.8.20 तस्यातिक्रमे पूर्वः साहसदण्डः, प्रतिलोमद्वारवातायनबाधायां च, अन्यत्र राजमार्गरथ्याभ्यः
03.8.21 खातसोपानप्रणालीनिश्रेण्य्ऽवस्करभागैर्बहिर्बाधायां भोगनिग्रहे च
03.8.22 परकुड्यं उदकेन उपघ्नतो द्वादशपणो दण्डः, मूत्रपुरीष उपघाते द्विगुणः
03.8.23 प्रणालीमोक्षो वर्षति, अन्यथा द्वादशपणो दण्डः
03.8.24 प्रतिषिद्धस्य च वसतः, निरस्यतश्चावक्रयिणं अन्यत्र पारुष्यस्तेयसाहससङ्ग्रहणमिथ्याभोगेभ्यः
03.8.25 स्वयंऽभिप्रस्थितो वर्षावक्रयशेषं दद्यात्
03.8.26 सामान्ये वेश्मनि साहाय्यं अप्रयच्छतः, सामान्यं उपरुन्धतो भोगं च गृहे द्वादशपणो दण्डः
03.8.27 विनाशयतः तद्द्विगुणः
03.8.28ab कोष्ठकाङ्गणवर्चानां अग्निकुट्टनशालयोः |
03.8.28chd विवृतानां च सर्वेषां सामान्यो भोग इष्यते ( इति)

    Chapt |   sale of immovable property Fixing of boundaries Enchroachment and Damage

03.9.01 ज्ञातिसामन्तधनिकाः क्रमेण भूमिपरिग्रहान् क्रेतुं अभ्याभवेयुः
03.9.02 ततोऽन्ये बाह्याः
03.9.03 सामन्तचत्वारिंशत्कुल्येषु गृहप्रतिमुखे वेश्म श्रावयेयुः, सामन्तग्रामवृद्धेषु क्षेत्रं आरामं सेतुबन्धं तटाकं आधारं वा मर्यादासु यथासेतुभोगं अनेनार्घेण कः क्रेता इति
03.9.04 त्रिराघुषितं अव्याहतं क्रेता क्रेतुं लभेत
03.9.05 स्पर्धया वा मूल्यवर्धने मूल्यवृद्धिः स-शुल्का कोशं गच्छेत्
03.9.06 विक्रयप्रतिक्रोष्टा शुल्कं दद्यात्
03.9.07 अस्वामिप्रतिक्रोशे चतुर्विंशतिपणो दण्डः
03.9.08 सप्तरात्राद् ऊर्ध्वं अनभिसरतः प्रतिक्रुष्टो विक्रीणीत
03.9.09 प्रतिक्रुष्टातिक्रमे वास्तुनि द्विशतो दण्डः, अन्यत्र चतुर्विंशतिपणो दण्डः इति वास्तुविक्रयः |
03.9.10 सीमविवादं ग्रामयोरुभयोः सामन्ता पञ्चग्रामी दशग्रामी वा सेतुभिः स्थावरैः कृत्रिमैर्वा कुर्यात्
03.9.11 कर्षकगोपालकवृद्धाः पूर्वभुक्तिका वा बाह्याः सेतूनां अभिज्ञा बहव एको वा निर्दिश्य सीमसेतून् विपरीतवेषाः सीमानं नयेयुः
03.9.12 उद्दिष्टानां सेतूनां अदर्शने सहस्रं दण्डः |
03.9.13 तद् एव नीते सीमापहारिणां सेतुच्छिदां च कुर्यात्
03.9.14 प्रनष्टसेतुभोगं वा सीमानं राजा यथा उपकारं विभजेत् इति सीमविवादः |
03.9.15 क्षेत्रविवादं सामन्तग्रामवृद्धाः कुर्युः
03.9.16 तेषां द्वैधीभावे यतो बहवः शुचयोऽनुमता वा ततो नियच्छेयुः मध्यं वा गृह्णीयुः
03.9.17 तद्.उभयपरा उक्तं वास्तु राजा हरेत्, प्रनष्टस्वामिकं च
03.9.18 यथा उपकारं वा विभजेत्
03.9.19 प्रसह्यादाने वास्तुनि स्तेयदण्डः
03.9.20 कारणादाने प्रयासं आजीवं च परिसङ्ख्याय बन्धं दद्यात् इति क्षेत्रविवादः |
03.9.21 मर्यादाऽपहरणे पूर्वः साहसदण्डः
03.9.22 मर्यादाभेदे चतुर्विंशतिपणः
03.9.23 तेन तपोवनविवीतमहापथश्मशानदेवकुलयजनपुण्यस्थानविवादा व्याख्याताः इति मर्यादास्थापनम् |
03.9.24 सर्व एव विवादाः सामन्तप्रत्ययाः
03.9.25 विवीतस्थलकेदारषण्डखलवेश्मवाहनकोष्ठानां पूर्वम्पूर्वं आबाधं सहेत
03.9.26 ब्रह्मसोमारण्यदेवयजनपुण्यस्थानवर्जाः स्थलप्रदेशाः
03.9.27 आधारपरिवाहकेदार उपभोगैः परक्षेत्रकृष्टबीजहिंसायां यथा उपघातं मूल्यं दद्युः
03.9.28 केदारारामसेतुबन्धानां परस्परहिंसायां हिंसाद्विगुणो दण्डः
03.9.29 पश्चान्निविष्टं अधरतटाकं न उपरितटाकस्य केदारं उदकेनाप्लावयेत्
03.9.30 उपरिनिविष्टं नाधरतटाकस्य पूरास्रावं वारयेद्, अन्यत्र त्रिवर्ष उपरतकर्मणः
03.9.31 तस्यातिक्रमे पूर्वः साहसदण्डः, तटाकवामनं च
03.9.32 पञ्चवर्ष उपरतकर्मणः सेतुबन्धस्य स्वाम्यं लुप्येत, अन्यत्रापद्भ्यः
03.9.33 तटाकसेतुबन्धानां नवप्रवर्तने पाञ्चवर्षिकः परिहारः, भग्न उत्सृष्टानां चातुर्वर्षिकः, समुपारूढानां त्रैवर्षिकः, स्थलस्य द्वैवर्षिकः
03.9.34 स्वात्माधाने विक्रये च
03.9.35 खातप्रावृत्तिं अनदीनिबन्धायतनतटाककेदारारामषण्डवापानां सस्यवर्णभाग उत्तरिकं अन्येभ्यो वा यथा उपकारं दद्युः
03.9.36 प्रक्रयावक्रयाधिभागभोगनिषृष्ट उपभोक्तारश्च एषां प्रतिकुर्युः
03.9.37 अर्पतीकारे हीनद्विगुणो दण्डः
03.9.38ab सेतुभ्यो मुञ्चतः तोयं अवारे षट्पणो दमः |
03.9.38chd वारे वा तोयं अन्येषां प्रमादेन उपरुन्धतः ( इति)

    Chapt |   Damage to pastures, fields and roads

03.10.01 कर्म उदकमार्गं उचितं रुन्धतः कुर्वतोऽनुचितं वा पूर्वः साहसदण्डः, सेतुकूपपुण्यस्थानचैत्यदेवायतनानि च परभूमौ निवेशयतः
03.10.02 पूर्वानुवृत्तं धर्मसेतुं आधानं विक्रयं वा नयतो नाययतो वा मध्यमः साहसदण्डः, श्रोतॄणां उत्तमः, अन्यत्र भग्न उत्सृष्टात्
03.10.03 स्वाम्यभावे ग्रामाः पुण्यशीला वा प्रतिकुर्युः
03.10.04 पथिप्रमाणं दुर्गनिवेशे व्याख्यातम्
03.10.05 क्षुद्रपशुमनुष्यपथं रुन्धतो द्वादशपणो दण्डः, महापशुपथं चतुर्विंशतिपणः, हस्तिक्षेत्रपथं चतुष्पञ्चाशत्पणः, सेतुवनपथं षट्शतः, श्मशानग्रामपथं द्विशतः, द्रोणमुखपथं पञ्चशतः, स्थानीयराष्ट्रविवीतपथं साहस्रः
03.10.06 अतिकर्षणे च एषां दण्डचतुर्था दण्डाः
03.10.07 कर्षणे पूर्व उक्ताः
03.10.08 क्षेत्रिकस्याक्षिपतः क्षेत्रं उपवासस्य वा त्यजतो बीजकाले द्वादशपणो दण्डः, अन्यत्र दोष उपनिपाताविषह्येभ्यः
03.10.09 करदाः करदेष्वाधानं विक्रयं वा कुर्युः, ब्रह्मदेयिका ब्रह्मदेयिकेषु
03.10.10 अन्यथा पूर्वः साहसदण्डः
03.10.11 करदस्य वाऽकरदग्रामं प्रविशतः
03.10.12 करदं तु प्रविशतः सर्वद्रव्येषु प्राकाम्यं स्यात्, अन्यत्रागारात्
03.10.13 तद् अप्यस्मै दद्यात्
03.10.14 अनादेयं अकृषतोऽन्यः पञ्चवर्षाण्युपभुज्य प्रयासनिष्क्रयेण दद्यात्
03.10.15 अकरदाः परत्र वसन्तो भोगं उपजीवेयुः
03.10.16 ग्रामार्थेन ग्रामिकं व्रजन्तं उपवासाः पर्यायेणानुगच्छेयुः
03.10.17 अननुगच्छन्तः पणार्धपणिकं योजनं दद्युः
03.10.18 ग्रामिकस्य ग्रामाद् अस्तेनपारदारिकं निरस्यतश्चतुर्विंशतिपणो दण्डः, ग्रामस्य उत्तमः
03.10.19 निरस्तस्य प्रवेशो ह्यभिगमेन व्याख्यातः
03.10.20 स्तम्भैः समन्ततो ग्रामाद् धनुःशतापकृष्टं उपसालं कारयेत्
03.10.21 पशुप्रचारार्थं विवीतं आलवनेन उपजीवेयुः
03.10.22 विवीतं भक्षयित्वाऽपसृतानां उष्ट्रमहिषाणां पादिकं रूपं गृह्णीयुः, गवाश्वखराणां चार्धपादिकं, क्षुद्रपशूनां षोडशभागिकम्
03.10.23 भक्षयित्वा निषण्णानां एत एव द्विगुणा दण्डाः, परिवसतां चतुर्गुणाः
03.10.24 ग्रामदेववृषा वाऽनिर्दशाहा वा धेनुरुक्षाणो गोवृषाश्चादण्ड्याः
03.10.25 सस्यभक्षणे सस्य उपघातं निष्पत्तितः परिसङ्ख्याय द्विगुणं दापयेत्
03.10.26 स्वामिनश्चानिवेद्य चारयतो द्वादशपणो दण्डः, प्रमुञ्चतश्चतुर्विंशतिपणः
03.10.27 पालिनां अर्धदण्डाः
03.10.28 तद् एव षण्डभक्षणे कुर्यात्
03.10.29 वाटभेदे द्विगुणः वेश्मखलवलयगतानां च धान्यानां भक्षणे
03.10.30 हिंसाप्रतीकारं कुर्यात्
03.10.31 अभयवनमृगाः परिगृहीता वा भक्षयन्तः स्वामिनो निवेद्य यथाऽवध्याः तथा प्रतिषेद्धव्याः
03.10.32 पशवो रश्मिप्रतोदाभ्यां वारयितव्याः
03.10.33 तेषां अन्यथा हिंसायां दण्डपारुष्यदण्डाः
03.10.34 प्रार्थयमाना दृष्टापराधा वा सर्व उपायैर्नियन्तव्याः इति क्षेत्रपथहिंसा |
03.10.35 कर्षकस्य ग्रामं अभ्युपेत्याकुर्वतो ग्राम एवात्ययं हरेत्
03.10.36 कर्माकरणे कर्मवेतनद्विगुणं, हिरण्यादाने प्रत्यंशद्विगुणं, भक्ष्यपेयादाने च प्रहवणेषु द्विगुणं अंशं दद्यात्
03.10.37 प्रेक्षायां अनंशदः, स-स्वजनो न प्रेक्षेत
03.10.38 प्रच्छन्नश्रवण ईक्षणे च सर्वहिते च कर्मणि निग्रहेण द्विगुणं अंशं दद्यात्
03.10.39 सर्वहितं एकस्य ब्रुवतः कुर्युराज्ञाम्
03.10.40 अकरणे द्वादशपणो दण्डः
03.10.41 तं चेत् सम्भूय वा हन्युः पृथग् एषां अपराधद्विगुणो दण्डः
03.10.42 उपहन्तृषु विशिष्टः
03.10.43 ब्राह्मणश्च एषां ज्यैष्ठ्यं नियम्येत
03.10.44 प्रहवणेषु च एषां ब्राह्मणा नाकामाः कुर्युः, अंशं च लभेरन्
03.10.45 तेन देशजातिकुलसङ्घानां समयस्यानपाकर्म व्याख्यातम्
03.10.46ab राजा देशहितान् सेतून् कुर्वतां पथि सङ्क्रमान् |
03.10.46chd ग्रामशोभाश्च रक्षाश्च तेषां प्रियहितं चरेत् ( इति)

    Chapt |   Non-payment of debts

03.11.01 सपादपणा धर्म्या मासवृद्धिः पणशतस्य, पञ्चपणा व्यावहारिकी, दशपणा कान्तारगाणां, विंशतिपणा सामुद्राणाम्
03.11.02 ततः परं कर्तुः कारयितुश्च पूर्वः साहसदण्डः, श्रोतॄणां एक एकं प्रत्यर्धदण्डः
03.11.03 राजन्ययोगक्षेमावहे तु धनिकधारणिकयोश्चरित्रं अवेक्षेत
03.11.04 धान्यवृद्धिः सस्यनिष्पत्तावुपार्धा, परं मूल्यकृता वर्धेत
03.11.05 प्रक्षेपवृद्धिरुदयाद् अर्धं सम्निधानसन्ना वार्षिकी देया
03.11.06 चिरप्रवासः स्तम्भप्रविष्टो वा मूल्यद्विगुणं दद्यात्
03.11.07 अकृत्वा वृद्धिं साधयतो वर्धयतो वा, मूल्यं वा वृद्धिं आरोप्य श्रावयतो बन्धचतुर्गुणो दण्डः
03.11.08 तुच्छश्रावणायां अभूतचतुर्गुणः
03.11.09 तस्य त्रिभागं आदाता दद्यात्, शेषं प्रदाता
03.11.10 दीर्घसत्त्रव्याधिगुरुकुल उपरुद्धं बालं असारं वा नऋणं अनुवर्धेत
03.11.11 मुच्यमानं ऋणं अप्रतिगृह्णतो द्वादशपणो दण्डः
03.11.12 कारणापदेशेन निवृत्तवृद्धिकं अन्यत्र तिष्ठेत्
03.11.13 दशवर्ष उपेक्षितं ऋणं अप्रतिग्राह्यं, अन्यत्र बालवृद्धव्याधितव्यसनिप्रोषितदेशत्यागराज्यविभ्रमेभ्यः
03.11.14 प्रेतस्य पुत्राः कुसीदं दद्युः, दायादा वा रिक्थहराः, सहग्राहिणः, प्रतिभुवो वा
03.11.15 न प्रातिभाव्यं अन्यत्
03.11.16 असारं बालप्रातिभाव्यम्
03.11.17 असङ्ख्यातदेशकालं तु पुत्राः पौत्रा दायादा वा रिक्थं हरमाणा दद्युः
03.11.18 जीवितविवाहभूमिप्रातिभाव्यं असङ्ख्यातदेशकालं तु पुत्राः पौत्रा वा वहेयुः
03.11.19 नानाऋणसमवाये तु न एकं द्वौ युगपद् अभिवदेयातां, अन्यत्र प्रतिष्ठमानात्
03.11.20 तत्रापि गृहीतानुपूर्व्या राजश्रोत्रियद्रव्यं वा पूर्वं प्रतिपादयेत्
03.11.21 दम्पत्योः पितापुत्रयोः भ्रातॄणां चाविभक्तानां परस्पर.कृतं ऋणं असाध्यम्
03.11.22 अग्राह्याः कर्मकालेषु कर्षका राजपुरुषाश्च
03.11.23 स्त्री चाप्रतिश्राविणी पतिकृतं ऋणं, अन्यत्र गोपालकार्धसीतिकेभ्यः
03.11.24 पतिः तु ग्राह्यः स्त्रीकृतं ऋणं, अप्रतिविधाय प्रोषित इति
03.11.25 सम्प्रतिपत्तावुत्तमः
03.11.26 अस्मप्रतिपत्तौ तु साक्षिणः प्रमाणं प्रात्ययिकाः शुचयोऽनुमता वा त्रयोऽवरार्ध्याः
03.11.27 पक्षानुमतौ वा द्वौ, ऋणं प्रति न त्वेव एकः
03.11.28 प्रतिषिद्धाः स्यालसहायान्वर्थिधनिकधारणिकवैरिन्यङ्गधृतदण्डाः, पूर्वे चाव्यवहार्याः
03.11.29 राजश्रोत्रियग्रामभृतककुष्ठिव्रणिनः पतितचण्डालकुत्सितकर्माणोऽन्धबधिरमूकाहंवादिनः स्त्रीराजपुरुषाश्च, अन्यत्र स्ववर्गेभ्यः
03.11.30 पारुष्यस्तेयसङ्ग्रहणेषु तु वैरिस्यालसहायवर्जाः
03.11.31 रहस्यव्यवहारेष्वेका स्त्री पुरुष उपश्रोता उपद्रष्टा वा साक्षी स्याद् राजतापसवर्जम्
03.11.32 स्वामिनो भृत्यानां ऋत्विग्ऽअचार्याः शिष्याणां मातापितरौ पुत्राणां चानिग्रहेण साक्ष्यं कुर्युः, तेसां इतरे वा
03.11.33 परस्पराभियोगे च एषां उत्तमाः परा उक्ता दशबन्धं दद्युः, अवराः पञ्चबन्धम् इति साक्ष्य्ऽधिकारः ||
03.11.34 ब्राह्मण उदकुम्भाग्निसकाशे साक्षिणः परिगृह्णीयात्
03.11.35 तत्र ब्राह्मणं ब्रूयात् सत्यं ब्रूहि इति
03.11.36 राजन्यं वैश्यं वा मा तव इष्टापूर्तफलं, कपालहस्तः शत्रुकुलं भिक्षाऽर्थी गच्छेः इति
03.11.37 शूद्रं जन्ममरणान्तरे यद् वः पुण्यफलं तद् राजानं गच्छेद्, राज्ञश्च किल्बिषं युष्मान् अन्यथावादे, दण्डश्चानुबद्धः, पश्चाद् अपि ज्ञायेत यथादृष्टश्रुतं, एकमन्त्राः सत्यं उपहरत इति
03.11.38 अनुपहरतां सप्तरात्राद् ऊर्ध्वं द्वादशपणो दण्डः, त्रिपक्षाद् ऊर्ध्वं अभियोगं दद्युः
03.11.39 साक्षिभेदे यतो बहवः शुचयोऽनुमता वा ततो नियच्छेयुः, मध्यं वा गृह्णीयुः
03.11.40 तद् वा द्रव्यं राजा हरेत्
03.11.41 साक्षिणश्चेद् अभियोगाद् ऊनं ब्रूयुरतिरिक्तस्याभियोक्ता बन्धं दद्यात्
03.11.42 अतिरिक्तं वा ब्रूयुः तद्ऽतिरिक्तं राजा हरेत्
03.11.43 बालिश्याद् अभियोक्तुर्वा दुह्श्रुतं दुर्लिखितं प्रेताभिनिवेशं वा समीक्ष्य साक्षिप्रत्ययं एव स्यात्
03.11.44 साक्षिबालिष्येष्वेव पृथग्ऽनुयोगे देशकालकार्याणां पूर्वमध्यम उत्तमा दण्डाः इत्यौशनसाः
03.11.45 कूटसाक्षिणो यं अर्थं अभूतं कुर्युर्भूतं वा नाशयेयुः तद् दशगुणं दण्डं दद्युः इति मानवाः
03.11.46 बालिश्याद् वा विसंवादयतां चित्रो घातः इति बार्हस्पत्याः
03.11.47 न इति कौटिल्यः
03.11.48 ध्रुवं हि साक्षिभिः श्रोतव्यम्
03.11.49 अशृण्वतां चतुर्विंशतिपणो दण्डः, ततोऽर्धं अब्रुवाणानाम्
03.11.50ab देशकालाविदूरस्थान् साक्षिणः प्रतिपादयेत् |
03.11.50chd दूरस्थान् अप्रसारान् वा स्वामिवाक्येन साधयेत् ( इति)

    Chapt |   Deposits

03.12.01 उपनिधिरृणेन व्याख्यातः
03.12.02 परचक्राटविकाभ्यां दुर्गराष्ट्रविलोपे वा, प्रतिरोधकैर्वा ग्रामसार्थव्रजविलोपे, चक्रयुक्तनाशे वा, ग्राममध्याग्न्य्.उदकाबाधे ज्वालावेग उपरुद्धे वा, नावि निमग्नायां मुषितायां वा स्वयं उपरूढो न उपनिधिं अभ्यावहेत्
03.12.03 उपनिधिभोक्ता देशकालानुरूपं भोगवेतनं दद्यात्, द्वादशपणं च दण्डम्
03.12.04 उपभोगनिमित्तं नष्टं विनष्टं वाऽभ्यावहेत्, चतुर्विंशतिपणश्च दण्डः, अन्यथा वा निष्पतने
03.12.05 प्रेतं व्यसनगतं वा न उपनिधिं अभ्यावहेत्
03.12.06 आधानविक्रयापव्ययनेषु चास्य चतुर्गुणपञ्चबन्धो दण्डः
03.12.07 परिवर्तने निष्पातने वा मूल्यसमः
03.12.08 तेनाधिप्रणाश उपभोगविक्रयाधानापहारा व्याख्याताः
03.12.09 नाधिः स-उपकारः सीदेत्, न चास्य मूल्यं वर्धेत, अन्यत्र निसर्गात्
03.12.10 निरुपकारः सीदेत्, मूल्यं चास्य वर्धेत
03.12.11 उपस्थितस्याधिं अप्रयच्छतो द्वादशण्पणो दण्डः
03.12.12 प्रयोजकासम्निधाने वा ग्रामवृद्धेषु स्थापयित्वा निष्क्रयं आधिं प्रतिपद्येत
03.12.13 निवृत्तवृद्धिको वाऽऽधिः तत्कालकृतमूल्यः तत्र एवावतिष्ठेत, अनाशविनाशकरणाधिष्ठितो वा
03.12.14 धारणिकासम्निधाने वा विनाशभयाद् उद्गतार्घं धर्मस्थानुज्ञातो विक्रीणीत, आधिपालप्रत्ययो वा
03.12.15 स्थावरः तु प्रयासभोग्यः फलभोग्यो वा प्रक्षेपवृद्धिमूल्यशुद्धं आजीवं अमूल्यक्षयेण उपनयेत्
03.12.16 अनिसृष्ट उपभोक्ता मूल्यशुद्धं आजीवं बन्धं च दद्यात्
03.12.17 शेषं उपनिधिना व्याख्यातम्
03.12.18 एतेनादेशोऽन्वाधिश्च व्याख्यातौ
03.12.19 सार्थेनान्वाधिहस्तो वा प्रदिष्टां भूमिं अप्राप्तश्चोरैर्भग्न उत्सृष्टो वा नान्वाधिं अभ्यावहेत्
03.12.20 अन्तरे वा मृतस्य दायादोऽपि नाभ्यावहेत्
03.12.21 शेषं उपनिधिना व्यकह्यातम्
03.12.22 याचितकं अवक्रीतकं वा यथाविधं गृह्णीयुः तथाविधं एवार्पयेयुः
03.12.23 भ्रेष उपनिपाताभ्यां देशकाल उपरोधि दत्तं नष्टं विनष्टं वा नाभ्यावहेयुः
03.12.24 शेषं उपनिधिना व्याख्यातम्
03.12.25 वैयावृत्यविक्रयः तु - वैयावृत्यकरा यथादेशकालं विक्रीणानाः पण्यं यथाजातं मूल्यं उदयं च दद्युः
03.12.26 देशकालातिपातने वा परिहीणं सम्प्रदानकालिकेनार्घेण मूल्यं उदयं च दद्युः
03.12.27 यथासम्भाषितं वा विक्रीणाना न उदयं अधिगच्छेयुः, मूल्यं एव दद्युः
03.12.28 अर्घपतने वा परिहीणं यथापरिहीणं मूल्यं ऊनं दद्युः
03.12.29 सांव्यवहारिकेषु वा प्रात्ययिकेष्वराजवाच्येषु भ्रेष उपनिपाताभ्यां नष्टं विनष्टं वा मूल्यं अपि न दद्युः
03.12.30 देशकालान्तरितानां तु पण्यानां क्षयव्ययविशुद्धं मूल्यं उदयं च दद्युः, पण्यसमवायानां च प्रत्यंशम्
03.12.31 शेषं उपनिधिना व्याख्यातम्
03.12.32 एतेन वैयावृत्यविक्रयो व्याख्यातः
03.12.33 निक्षेपश्च उपनिधिना
03.12.34 तं अन्येन निक्ष्पितं अन्यस्यार्पयतो हीयेत
03.12.35 निक्षेपापहारे पूर्वापदानं निक्षेप्तारश्च प्रमाणम्
03.12.36 अशुचयो हि कारवः
03.12.37 न एषां करणपूर्वो निक्षेपधर्मः
03.12.38 करणहीनं निक्षेपं अपव्ययमानं गूढभित्तिन्यस्तान् साक्षिणो निक्षेप्ता रहसि प्रणिपातेन प्रज्ञापयेत्, वनान्ते वा मद्यप्रहवणविश्वासेन
03.12.39 रहसि वृद्धो व्याधितो वा वैदेहकः कश्चित् कृतलक्षणं द्रव्यं अस्य हस्ते निक्षिप्यापगच्छेत्
03.12.40 तस्य प्रतिदेशेन पुत्रो भ्राता वाऽभिगम्य निक्षेपं याचेत
03.12.41 दाने शुचिः, अन्यथा निक्षेपं स्तेयदण्डं च दद्यात्
03.12.42 प्रव्रज्याऽभिमुखो वा श्रद्धेयः कश्चित् कृतलक्षणं द्रव्यं अस्य हस्ते निक्षिप्य प्रतिष्ठेत
03.12.43 ततः कालान्तरागतो याचेत
03.12.44 दाने शुचिः, अन्यथा निक्षेपं स्तेयदण्डं च दद्यात्
03.12.45 कृतलक्षणेन वा द्रव्येण प्रत्यानयेद् एनम्
03.12.46 बालिशजातीयो वा रात्रौ राजदायिकाक्षणभीतः सारं अस्य हस्ते निक्षिप्यापगच्छेत्
03.12.47 स एनं बन्धनागारगतो याचेत
03.12.48 दाने शुचिः, अन्यथा निक्षेपं स्तेयदण्डं च दद्यात्
03.12.49 अभिज्ञानेन चास्य गृहे जनं उभयं याचेत
03.12.50 अन्यतर्तादाने यथा उक्तं पुरस्तात्
03.12.51 द्रव्यभोगानां आगमं चास्यानुयुञ्जीत, तस्य चार्थस्य व्यवहार उपलिङ्गनं, अभियोक्तुश्चार्थसामर्थ्यम्
03.12.52 एतेन मिथःसमवायो व्याख्यातः
03.12.53ab तस्मात् साक्षिमद् अच्छन्नं कुर्यात् सम्यग्विभाषितम् |
03.12.53chd स्वे परे वा जने कार्यं देशकालाग्रवर्णतः ( इति)

    Chapt |   Law concerning slaves and labourers

03.13.01 उदरदासवर्जं आर्यप्राणं अप्राप्तव्यवहारं शूद्रं विक्रयाधानं नयतः स्वजनस्य द्वादशपणो दण्डः, वैश्यं द्विगुणः, क्षत्रियं त्रिगुणः, ब्राह्मणं चतुर्गुणः
03.13.02 परजनस्य पूर्वमध्यम उत्तमवधा दण्डाः, क्रेतृश्रोतॄणां च
03.13.03 म्लेच्छानां अदोषः प्रजां विक्रेतुं आधातुं वा
03.13.04 न त्वेवार्यस्य दासभावः
03.13.05 अथवाऽऽर्यं आधाय कुलबन्धन आर्याणां आपदि, निष्क्रयं चाधिगम्य बालं साहाय्यदातारं वा पूर्वं निष्क्रीणीरन्
03.13.06 सकृद्ऽअत्माधाता निष्पतितः सीदेत्, द्विरन्येनाहितकः, सकृद् उभौ परविषयाभिमुखौ
03.13.07 वित्तापहारिणो वा दासस्यार्यभावं अपहरतोऽर्धदण्डः
03.13.08 निष्पतितप्रेतव्यसनिनां आधाता मूल्यं भजेत
03.13.09 प्रेतविण्मूत्र उच्छिष्टग्राहणं आहितस्य नग्नस्नापनं दण्डप्रेषणं अतिक्रमणं च स्त्रीणां मूल्यनाशकरं, धात्रीपरिचारिकार्धसीतिक उपचारिकाणां च मोक्षकरम्
03.13.10 सिद्धं उपचारकस्याभिप्रजातस्यापक्रमणम्
03.13.11 धात्रीं आहितिकां वाऽकामां स्ववशां गच्छतः पूर्वः साहसदण्डः, परवशां मध्यमः
03.13.12 कन्यां आहितिकां वा स्वयं अन्येन वा दुषयतो मूल्यनाशः शुल्कं तद्द्वुगुणश्च दण्डः
03.13.13 आत्मविक्रयिणः प्रजां आर्यां विद्यात्
03.13.14 आत्माधिगतं स्वामिकर्माविरुद्धं लभेत, पित्र्यं च दायम्
03.13.15 मूल्येन चार्यत्वं गच्छेत्
03.13.16 तेन उदरदासाहितकौ व्याख्यातौ
03.13.17 प्रक्षेपानुरूपश्चास्य निष्क्रयः
03.13.18 दण्डप्रणीतः कर्मणा दण्डं उपनयेत्
03.13.19 आर्यप्राणो ध्वजाहृतः कर्मकालानुरूपेण मूल्यार्धेन वा विमुच्येत
03.13.20 गृहेजातदायागतलब्धक्रीतानां अन्यतमं दासं ऊनाष्टवर्षं विबन्धुं अकामं नीचे कर्मणि विदेशे दासीं वा सगर्भां अप्रतिविहितगर्भभर्मण्यां विक्रयाधानं नयतः पूर्वः साहसदण्डः, क्रेतृश्रोतॄणां च
03.13.21 दासं अनुरूपेण निष्क्रयेणार्यं अकुर्वतो द्वादशपणो दण्डः, संरोधश्चाकरणात्
03.13.22 दासद्रव्यस्य ज्ञातयो दायादाः, तेषां अभावे स्वामी
03.13.23 स्वामिनः स्वस्यां दास्यां जातं समातृकं अदासं विद्यात्
03.13.24 गृह्या चेत् कुटुम्बार्थचिन्तनी माता भ्राता भगिनी चास्या अदासाः स्युः
03.13.25 दासं दासीं वा निष्क्रीय पुनर्विक्रयाधानं नयतो द्वादशपणो दण्डः, अन्यत्र स्वयंवादिभ्यः इति दासकल्पः |
03.13.26 कर्मकरस्य कर्मसम्बन्धं आसन्ना विद्युः
03.13.27 यथासम्भाषितं वेतनं लभेत, कर्मकालानुरूपं असम्भाषितवेतनः
03.13.28 कर्षकः सस्यानां गोपालकः सर्पिषां वैदेहकः पण्यानां आत्मना व्यवहृतानां दशभागं असम्भाषितवेतनो लभेत
03.13.29 सम्भाषितवेतनः तु यथासम्भाषितम्
03.13.30 कारुशिल्पिकुशीलवचिकित्सकवाग्जीवनपरिचारकादिराशाकारिकवर्गः तु यथाऽन्यः तद्विधः कुर्याद् यथा वा कुशलाः कल्पयेयुः तथा वेतनं लभेत
03.13.31 साक्षिप्रत्ययं एव स्यात्
03.13.32 साक्षिणां अभावे यतः कर्म ततोऽनुयुञ्जीत
03.13.33 वेतनादाने दशबन्धो दण्डः, षट्पणो वा
03.13.34 अपव्ययमाने द्वादशपणो दण्डः, पञ्चबन्धो वा
03.13.35 नदीवेगज्वालास्तेनव्याल उपरुद्धः सर्वस्वपुत्रदारात्मदानेनार्तः त्रातारं आहूय निष्तीर्णः कुशलप्रदिष्टं वेतनं दद्यात्
03.13.36 तेन सर्वत्रार्तदानानुशया व्याख्याताः
03.13.37ab लभेत पुंश्चली भोगं सङ्गमस्य उपलिङ्गनात् |
03.13.37chd अतियाच्ना तु जीयेत दौर्मत्याविनयेन वा ( इति)

    Chapt |   Duties of servants
    Undertaking in partnership

03.14.01 गृहीत्वा वेतनं कर्माकुर्वतो भृतकस्य द्वादशपणो दण्डः, संरोधश्चाकरणात्
03.14.02 अशक्तः कुत्सिते कर्मणि व्याधौ व्यसने वाऽनुशयं लभेत, परेण वा कारयितुम्
03.14.03 तस्यव्ययकर्मणा लभेत भर्ता वा कारयितुम्
03.14.04 नान्यः त्वया कारयितव्यो, मया वा नान्यस्य कर्तव्यम् इत्यवरोधे भर्तुरकारयतो भृतकस्याकुर्वतो वा द्वादशपणो दण्डः
03.14.05 कर्मनिष्ठापने भर्तुरन्यत्र गृहीतवेतनो नासकामः कुर्यात्
03.14.06 उपस्थितं अकारयतः कृतं एव विद्याद् इत्याचार्याः
03.14.07 न इति कौटिल्यः
03.14.08 कृतस्य वेतनं नाकृतस्यास्ति
03.14.09 स चेद् अल्पं अपि कारयित्वा न कारयेत् कृतं एवास्य विद्यात्
03.14.10 देशकालातिपातनेन कर्मणां अन्यथाकरणे वा नासकामः कृतं अनुमन्येत
03.14.11 सम्भाषिताद् अधिकक्रियायां प्रयासं न मोघं कुर्यात्
03.14.12 तेन सङ्घभृता व्याख्याताः
03.14.13 तेषां आधिः सप्तरात्रं आसीत
03.14.14 ततोऽन्यं उपस्थापयेत्, कर्मनिष्पाकं च
03.14.15 न चानिवेद्य भर्तुः सङ्घः कञ्चित् परिहरेद् उपनयेद् वा
03.14.16 तस्यातिक्रमे चतुर्विंशतिपणो दण्डः
03.14.17 सङ्घेन परिहृतस्यार्धदण्डः इति भृतकाधिकारः ||
03.14.18 सङ्घभृताः सम्भूयसमुत्थातारो वा यथासम्भाषितं वेतनं समं वा विभजेरन्
03.14.19 कर्षणवैदेहका वा सस्यपण्यारम्भपर्यवसानान्तरे सन्नस्य यथाकृतस्य कर्मणः प्रत्यंशं दद्युः
03.14.20 पुरुष उपस्थाने समग्रं अंशं दद्युः
03.14.21 संसिद्धे तु उद्धृतपण्ये सन्नस्य तदानीं एव प्रत्यंशं दद्युः
03.14.22 सामान्या हि पथिसिद्धिश्चासिद्धिश्च
03.14.23 प्रक्रान्ते तु कर्मणि स्वस्थस्यापक्रामतो द्वादशपणो दण्डः
03.14.24 न च प्राकाम्यं अपक्रमणे
03.14.25 चोरं त्वभयपूर्वं कर्मणः प्रत्यंशेन ग्राहयेद्, दद्यात् प्रत्यंशं अभयं च
03.14.26 पुनःस्तेये प्रवासनं, अन्यत्रगमने च
03.14.27 महाऽपराधे तु दूष्यवद् आचरेत्
03.14.28 याजकाः स्वाप्रचारद्रव्यवर्जं यथासम्भाषितं वेतनं समं वा विभजेरन्
03.14.29 अग्निष्टोमादिषु च क्रतुषु दीक्षणाद् ऊर्ध्वं तृतीयं अंशं, मध्यम उपसद ऊर्ध्वं अर्धं अंशं, सुत्ये प्रातःसवनाद् ऊर्ध्वं पाद ऊनं अंशम्
03.14.30 माध्यन्दिनात् सवनाद् ऊर्ध्वं समग्रं अंशं लभेत
03.14.31 नीता हि दक्षिणा भवन्ति
03.14.32 बृहस्पतिसववर्जं प्रतिसवनं हि दक्षिणा दीयन्ते
03.14.33 तेनाहर्गणदक्षिणा व्याख्याताः
03.14.34 सनानां आदशाहोरात्रात्शेषभृताः कर्म कुर्युः, अन्ये वा स्वप्रत्ययाः
03.14.35 कर्मण्यसमाप्ते तु यजमानः सीदेद्, ऋत्विजः कर्म समापय्य दक्षिणां हरेयुः
03.14.36 असमाप्ते तु कर्मणि याज्यं याजकं वा त्यजतः पूर्वः साहसदण्डः
03.14.37ab अनाहिताग्निः शतगुरुयज्वा च सहस्रगुः |
03.14.37chd सुरापो वृषलीभर्ता ब्रह्महा गुरुतल्पगः
03.14.38ab असत्प्रतिग्रहे युक्तः स्तेनः कुत्सितयाजकः |
03.14.38chd अदोषः त्यक्तुं अन्योन्यं कर्मसङ्करनिश्चयात् ( इति)

    Chapt |   Rescission of sale and purchase

03.15.01 विक्रीय पण्यं अप्रयच्छतो द्वादशपणो दण्डः, अन्यत्र दोष उपनिपाताविषह्येभ्यः
03.15.02 पण्यदोषो दोषः
03.15.03 राजचोराग्न्य्.उदकबाध उपनिपातः
03.15.04 बहुगुणहीनं आर्तकृतं वाऽविषह्यम्
03.15.05 वैदेहकानां एकरात्रं अनुशयः, कर्षकाणां त्रिरात्रं, गोरक्षकाणां पञ्चरात्रम्
03.15.06 व्यामिश्राणां उत्तमानां च वर्णानां वृत्तिविक्रये सप्तरात्रम्
03.15.07 आतिपातिकानां पण्यानां अन्यत्राविक्रेयम् इत्यवरोधेनानुशयो देयः
03.15.08 तस्यातिक्रमे चतुर्विंशतिपणो दण्डः, पण्यदशभागो वा
03.15.09 क्रीत्वा पण्यं अप्रतिगृह्णतो द्वादशपणो दण्डः, अन्यत्र दोष उपनिपाताविषह्येभ्यः
03.15.10 समानश्चानुशयो विक्रेतुरनुशयेन
03.15.11 विवाहानां तु त्रयाणां पूर्वेषां वर्णानां पाणिग्रहणात् सिद्धं उपावर्तनं, शूद्राणां च प्रकर्मणः
03.15.12 वृत्तपाणिग्रहणयोरपि दोषं औपशायिकं दृष्ट्वा सिद्धं उपावर्तनम्
03.15.13 न त्वेवाभिप्रजातयोः
03.15.14 कन्यादोषं औपशायिकं अनाख्याय प्रयच्छतः कन्यां षण्ँअवतिर्दण्डः, शुल्कस्त्रीधनप्रतिदानं च
03.15.15 वरयितुर्वा वरदोषं अनाख्याय विन्दतो द्विगुणः, शुल्कस्त्रीधननाशश्च
03.15.16 द्विपदचतुष्पदानां तु कुण्ठव्याधिताशुचीनां उत्साहस्वास्थ्यशुचीनां आख्याने द्वादशपणो दण्डः
03.15.17 आत्रिपक्षाद् इति चतुष्पदानां उपावर्तनं, आसंवत्सराद् इति मनुष्याणाम्
03.15.18 तावता हि कालेन शक्यं शौचाशौचे ज्ञातुम्
03.15.19ab दाता प्रतिग्रहीता च स्यातां न उपहतौ यथा |
03.15.19chd दाने क्रये वाऽनुशयं तथा कुर्युः सभासदः ( इति)

    Chapt |   Non-conveyance of gifts
    sale without ownership
    Relation of ownership

03.16.01 दत्तस्याप्रदानं ऋणादानेन व्याख्यातम्
03.16.02 दत्तं अव्यवहार्यं एकत्रानुशये वर्तेत
03.16.03 सर्वस्वं पुत्रदारं आत्मानं वा प्रदायानुशयिनः प्रयच्छेत्
03.16.04 धर्मदानं असाधुषु कर्मसु चाउपघातिकेषु वा, अर्थदानं अनुपकारिष्वपकारिषु वा, कामदानं अनर्हेषु च
03.16.05 यथा च दाता प्रतिग्रहीता च न उपहतौ स्यातां तथाऽनुशयं कुशलाः कल्पयेयुः
03.16.06 दण्डभयाद् आक्रोशभयाद् अनर्थभयाद् वा भयदानं प्रतिगृह्णतः स्तेयदण्डः, प्रयच्छतश्च
03.16.07 रोषदानं परहिंसायां, राज्ञां उपरि दर्पदानं च
03.16.08 तत्र उत्तमो दण्डः
03.16.09 प्रातिभाव्यं दण्डशुल्कशेषं आक्षिकं सौरिकं च नाकामः पुत्रो दायादो वा रिक्थहरो दद्यात् इति दत्तस्यानपाकर्म |
03.16.10 अस्वामिविक्रयः तु - नष्टापहृतं आसाद्य स्वामी धर्मस्थेन ग्राहयेत्
03.16.11 देशकालातिपत्तौ वा स्वयं गृहीत्वा उपहरेत्
03.16.12 धर्मस्थश्च स्वामिनं अनुयुञ्जीत कुतः ते लब्धम् इति
03.16.13 स चेद् आचारक्रमं दर्शयेत, न विक्रेतारं, तस्य द्रव्यस्यातिसर्गेण मुच्येत
03.16.14 विक्रेता चेद् दृश्येत, मूल्यं स्तेयदण्डं च दद्यात्
03.16.15 स चेद् अपसारं अधिगच्छेद् अपसरेद् आऽपसारक्षयात्
03.16.16 क्षये मूल्यं स्तेयदण्डं च दद्यात्
03.16.17 नाष्टिकश्च स्वकरणं कृत्वा नष्टप्रत्याहृतं लभेत
03.16.18 स्वकरणाभावे पञ्चबन्धो दण्डः
03.16.19 तच्च द्रव्यं राजधर्म्यं स्यात्
03.16.20 नष्टापहृतं अनिवेद्य उत्कर्षतः स्वामिनः पूर्वः साहसदण्डः
03.16.21 शुल्कस्थाने नष्टापहृत उत्पन्नं तिष्ठेत्
03.16.22 त्रिपक्षाद् ऊर्ध्वं अनभिसारं राजा हरेत्, स्वामी वा स्वकरणेन
03.16.23 पञ्चपणिकं द्विपदरूपस्य निष्क्रयं दद्यात्, चतुष्पणिकं एकखुरस्य, द्विपणिकं गोमहिषस्य, पादिकं क्षुद्रपशूनाम्
03.16.24 रत्नसारफल्गुकुप्यानां पञ्चकं शतं दद्यात्
03.16.25 परचक्राटवीहृतं तु प्रत्यानीय राजा यथास्वं प्रयच्छेत्
03.16.26 चोरहृतं अविद्यमानं स्वद्रव्येभ्यः प्रयच्छेत्, प्रत्यानेतुं अशक्तो वा
03.16.27 स्वयङ्ग्राहेणाहृतं प्रत्यानीय तन्निष्क्रयं वा प्रयच्छेत्
03.16.28 परविषयाद् वा विक्रमेणानीतं यथाप्रदिष्टं राज्ञा भुञ्जीत, अन्यत्रार्यप्राणेभ्यो देवब्राह्मणतपस्विद्रव्येभ्यश्च इत्यस्वामिविक्रयः |
03.16.29 स्वस्वामिसम्बन्धः तु - भोगानुवृत्तिरुच्छिन्नदेशानां यथास्वं द्रव्याणाम्
03.16.30 यत् स्वं द्रव्यं अन्यैर्भुज्यमानं दश वर्षाण्युपेक्षेत, हीयेतास्य, अन्यत्र बालवृद्धव्याधितव्यसनिप्रोषितदेशत्यागराज्यविभ्रमेभ्यः
03.16.31 विंशतिवर्ष उपेक्षितं अनवसितं वास्तु नानुयुञ्जीत
03.16.32 ज्ञातयः श्रोत्रियाः पाषण्डा वा राज्ञां असंनिधौ परवास्तुषु विवसन्तो न भोगेन हरेयुः, उपनिधिं आधिं निधिं निक्षेपं स्त्रियं सीमानं राजश्रोत्रियद्रव्याणि च
03.16.33 आश्रमिणः पाषण्डा वा महत्यवकाशे परस्परं अबाधमाना वसेयुः
03.16.34 अल्पां बाधां सहेरन्
03.16.35 पूर्वागतो वा वासपर्यायं दद्यात्
03.16.36 अप्रदाता निरस्येत
03.16.37 वानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां आचार्यशिष्यधर्मभ्रातृसमानतीर्थ्या रिक्थभाजः क्रमेण
03.16.38 विवादपदेषु च एषां यावन्तः पणा दण्डाः तावती रात्रीः क्षपणाभिषेकाग्निकार्यमहाकच्छवर्धनानि राज्ञश्चरेयुः
03.16.39 अहिरण्यसुवर्णाः पाषढाः साधवः
03.16.40 ते यथास्वं उपवासव्रतैराराधयेयुः, अन्यत्र पारुष्यस्तेयसाहससङ्ग्रहणेभ्यः
03.16.41 तेषु यथा उक्ता दण्डाः कार्याः
03.16.42ab प्रव्रज्यासु वृथाऽऽचारान् राजा दण्डेन वारयेत् |
03.16.42chd धर्मो ह्यधर्म उपहतः शास्तारं हन्त्युपेक्षितः ( इति)

    Chapt |   Forcible seizure

03.17.01 साहसं अन्वयवत् प्रसभकर्म
03.17.02 निरन्वये स्तेयं, अपव्ययने च
03.17.03 रत्नसारफल्गुकुप्यानां साहसे मूल्यसमो दण्डः इति मानवाः
03.17.04 मूल्यद्विगुणः इत्यौशनसाः
03.17.05 यथाऽपराध इति कौटिल्यः
03.17.06 पुष्पफलशाकमूलकन्दपक्वान्नचर्मवेणुमृद्भाण्डादीनां क्षुद्रकद्रव्याणां द्वाद्शपणावरश्चतुर्विंशतिपणपरो दण्डः
03.17.07 कालायसकाष्ठरज्जुद्रव्यक्षुद्रपशुपटादीनां स्थूलकद्रव्याणां चतुर्विंशतिपणावरोऽष्टचत्वारिंशत्पणपरो दण्डः
03.17.08 ताम्रवृत्तकंसकाचदन्तभाण्डादीनां स्थूलकद्रव्याणां अष्टचत्वारिंशत्पणावरः षण्ँअवतिपरः पूर्वः साहसदण्डः
03.17.09 महापशुमनुष्यक्षेत्रगृहहिरण्यसुवर्णसूक्ष्मवस्त्रादीनां स्थूलकद्रव्याणां द्विशतावरः पञ्चशतपरो मध्यमः साहसदण्डः
03.17.10 स्त्रियं पुरुषं वाऽभिषह्य बध्नतो बन्धयतो बन्धं वा मोक्षयतः पञ्चशतावरः सहस्रपर उत्तमः साहसदण्डः इत्याचार्याः ||
03.17.11 यः साहसं प्रतिपत्ता इति कारयति स द्विगुणं दद्यात्
03.17.12 यावद्द् हिरण्यं उपयोक्ष्यते तावद् दास्यामि इति स चतुर्गुणं दण्डं दद्यात्
03.17.13 यः एतावद्द् हिरण्यं दास्यामि इति प्रमाणं उद्दिश्य कारयति स यथा उक्तं हिरण्यं दण्डं च दद्यात् इति बार्हस्पत्याः
03.17.14 स चेत् कोपं मदं मोहं वाऽपदिशेद् यथा उक्तवद् दण्डं एनं कुर्याद् इति कौटिल्यः
03.17.15ab दण्डकर्मसु सर्वेषु रूपं अष्टपणं शतम् |
03.17.15chd शतात् परेषु व्याजीं च विद्यात् पञ्चपणं शतम्
03.17.16ab प्रजानां दोषबाहुल्याद् राज्ञां वा भावदोषतः |
03.17.16chd रूपव्याज्यावधर्मिष्ठे धर्म्या तु प्रकृतिः स्मृता ( इति)

    Chapt |   Verbal iJNjurय्

03.18.01 वाक्पारुष्यं उपवादः कुत्सनं अभिभर्त्सनं इति
03.18.02 शरीरप्रकृतिश्रुतवृत्तिजनपदानां शरीर उपवादे काणखञ्जादिभिः सत्ये त्रिपणो दण्डः, मिथ्या उपवादे षट्पणो दण्डः
03.18.03 शोभनाक्षिमन्तः इति काणखञ्जादीनां स्तुतिनिन्दायां द्वादशपणो दण्डः
03.18.04 कुष्ठ उन्मादक्लैब्यादिभिः कुत्सायां च सत्यमिथ्यास्तुतिनिन्दासु द्वादशपण उत्तरा दण्डाः तुल्येषु
03.18.05 विशिष्टेषु द्विगुणाः, हीनेष्वर्धदण्डाः, परस्त्रीषु द्विगुणाः, प्रमादमदमोहादिभिरर्धदण्डाः
03.18.06 कुष्ठ उन्मादयोश्चिकित्सकाः संनिकृष्टा पुमांसश्च प्रमाणं, क्लीबभावे स्त्रियो मूत्रफेनोऽप्सु विष्ठानिमज्जनं च
03.18.07 प्रकृत्य्.उपवादे ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रान्तावसायिनां अपरेण पूर्वस्य त्रिपण उत्तरा दण्डाः, पूर्वेणापरस्य द्विपणाधराः, कुब्राह्मणादिभिश्च कुत्सायाम्
03.18.08 तेन श्रुत उपवादो वाग्जीवनानां, कारुकुशीलवानां वृत्त्य्.उपवादः, प्राज्जूणकगान्धारादीनां च जनपद उपवादा व्याख्याताः
03.18.09 यः परं एवं त्वां करिष्यामि इति करणेनाभिभर्त्सयेद्, अकरणे यः तस्य करणे दण्डः ततोऽर्धदण्डं दद्यात्
03.18.10 अशक्तः कोपं मदं मोहं वाऽपदिशेद् द्वादशपणं दण्डं दद्यात्
03.18.11 जातवैराशयः शक्तश्चापकर्तुं यावज्जीविकावस्थं दद्यात्
03.18.12ab स्वदेशग्रामयोः पूर्वं मध्यमं जातिसङ्घयोः |
03.18.12chd आक्रोशाद् देवचैत्यानां उत्तमं दण्डं अर्हति ( इति)

    Chapt |   Physical iJNjurय्

03.19.01 दण्डपारुष्यं स्पर्शनं अवगूर्णं प्रहतं इति
03.19.02 नाभेरधःकायं हस्तपङ्कभस्मपांसुभिरिति स्पृशतः त्रिपणो दण्डः, तैरेवामेध्यैः पादष्ठीविकाभ्यां च षट्पणः, छर्दिमूत्रपुरीषादिभिर्द्वादशपणः
03.19.03 नाभेरुपरि द्विगुणाः, शिरसि चतुर्गुणाः समेषु
03.19.04 विशिष्टेषु द्विगुणाः, हीनेष्वर्धदण्डाः, परस्त्रीषु द्विगुणाः, प्रमादमदमोहादिभिरर्धदण्डाः
03.19.05 पादवस्त्रहस्तकेशावलम्बनेषु षट्पण उत्तरा दण्डाः
03.19.06 पीडनावेष्टनाञ्चनप्रकर्षणाध्यासनेषु पूर्वः साहसदण्डः
03.19.07 पातयित्वाऽपक्रामतोऽर्धदण्डः
03.19.08 शूद्रो येनाङ्गेन ब्राह्मणं अभिहन्यात् तद् अस्यच्छेदयेत्
03.19.09 अवगूर्णे निष्क्रयः, स्पर्शेऽर्धदण्डः
03.19.10 तेन चण्डालाशुचयो व्याख्यातः
03.19.11 हस्तेनावगूर्णे त्रिपणावरो द्वादशपणपरो दण्डः, पादेन द्विगुणः, दुःख उत्पादनेन द्रव्येण पूर्वः साहसदण्डः, प्राणाबाधिकेन मध्यमः
03.19.12 काष्ठलोष्टपाषाणलोहदण्डरज्जुद्रव्याणां अन्यतमेन दुःखं अशोणितं उत्पादयतश्चतुर्विंशतिपणो दण्डः, शोणित उत्पादने द्विगुणः, अन्यत्र दुष्टशोणितात्
03.19.13 मृतकल्पं अशोणितं घ्नतो हस्तपादपारञ्चिकं वा कुर्वतः पूर्वः साहसदण्डः, पाणिपाददन्तभङ्गे कर्णनासाच्छेदने व्रणविदारणे च्च, अन्यत्र दुष्टव्रणेभ्यः
03.19.14 सक्थिग्रीवाभञ्जने नेत्रभेदने वा वाक्यचेष्टाभोजन उपरोधेषु च मध्यमः साहसदण्डः समुत्थानव्ययश्च
03.19.15 विपत्तौ कण्टकशोधनाय नीयेत
03.19.16 महाजनस्य एकं घ्नतः प्रत्येकं द्विगुणो दण्डः
03.19.17 पर्युषितः कलहोऽनुप्रवेशो वा नाभियोज्यः इत्याचार्याः
03.19.18 नास्त्यपकारिणो मोक्ष इति कौटिल्यः
03.19.19 कलहे पूर्वागतो जयति, अक्षममाणो हि प्रधावति इत्याचार्याः
03.19.20 न इति कौटिल्यः
03.19.21 पूर्वं पश्चाद् वाऽभिगतस्य साक्षिणः प्रमाणं, असाक्षिके घातः कलह उपलिङ्गनं वा
03.19.22 घाताभियोगं अप्रतिब्रुवतः तद् अहरेव पश्चात्कारः
03.19.23 कलहे द्रव्यं अपहरतो दशपणो दण्डः, क्षुद्रकद्रव्यहिंसायां तच्च तावच्च दण्डः, स्थूलकद्रव्यहिंसायां तच्च द्विगुणश्च दण्डः, वस्त्राभरणहिरण्यसुवर्णभाण्डहिंसायां तच्च पूर्वश्च साहसदण्डः
03.19.24 परकुड्यं अभिघातेन क्षोभयतः त्रिपणो दण्डः, छेदनभेदने षट्पणः, प्रतीकारश्च
03.19.25 दुःख उत्पादनं द्रव्यं अन्यवेश्मनि प्रक्षिपतो द्वादशपणो दण्डः, प्राणाबाधिकं पूर्वः साहसदण्डः
03.19.26 क्षुद्रपशूनां काष्ठादिभिर्दुःख उत्पादने पणो द्विगुणो वा दण्डः, शोणित उत्पादने द्विगुणः
03.19.27 महापशूनां एतेष्वेव स्थानेष्व्द्विगुणो दण्डः समुत्थानव्ययश्च
03.19.28 पुर उपवनवनस्पतीनां पुष्पफलच्छायावतां प्ररोहच्छेदने षट्पणः, क्षुद्रशाखाच्छेदने द्वादशपणः, पीनशाखाच्च्छेदने चतुर्विंशतिपणः, स्कन्धवधे पूर्वः साहसदण्डः, समुच्छित्तौ मध्यमः
03.19.29 पुष्पफलच्छायावद्गुल्मलतास्वर्धदण्डाः, पुण्यस्थानतपोवनश्मशानद्रुमेषु च
03.19.30ab सीमवृक्षेषु चैत्येषु द्रुमेष्वालक्षितेषु च |
03.19.30chd त एव द्विगुणा दण्डाः कार्या राजवनेषु च ( इति)

    Chapt |  Gambling and betting
    Mischellaneous

03.20.01 द्यूताध्यक्षो द्यूतं एकमुखं कारयेत्
03.20.02 अन्यत्र दीव्यतो द्वादशपणो दण्डो गूढाजीविज्ञापनार्थम्
03.20.03 द्यूताभियोगे जेतुः पूर्वः साहसदण्डः, पराजितस्य मध्यमः
03.20.04 बालिशजातीयो ह्येष जेतुकामः पराजयं न क्षमते इत्याचार्याः
03.20.05 न इत्य्कौटिल्यः
03.20.06 पराजितश्चेद् द्विगुणदण्डः क्रियेत न कश्चन राजानं अभिसरिष्यति
03.20.07 प्रायशो हि कितवाः कूटदेविनः
03.20.08 तेषां अध्यक्षाः शुद्धाः काकणीरक्षांश्च स्थापयेयुः
03.20.09 काकण्य्ऽक्षाणां अन्य उपधाने द्वादशपणो दण्डः, कूटकर्मणि पूर्वः साहसदण्डो जितप्रत्यादानं, उपधौ स्तेयदण्डश्च
03.20.10 जितद्रव्याद् अध्यक्षः पञ्चकं शतं आददीत, काकण्य्ऽक्षारालाशलाकाऽवक्रयं उदकभूमिकर्मक्रयं च
03.20.11 द्रव्याणां आधानं विक्रयं च कुर्यात्
03.20.12 अक्षभूमिहस्तदोषाणां चाप्रतिषेधने द्विगुणो दण्डः
03.20.13 तेन समाह्वयो व्याख्यातः, अन्यत्र विद्याशिल्पसमाह्वयात् | इति
03.20.14 प्रकीर्णकं तु - याचितकावक्रीतकाहितकनिक्षेपकाणां यथादेशकालं अदाने, यामच्छायासमुपवेशसंस्थितीनां वा देशकालातिपातने, गुल्मतरदेयं ब्राह्मणं साधयतः, प्रतिवेशानुवेशयोरुपरि निमन्त्रणे च द्वादशपणो दण्डः
03.20.15 सन्दिष्टं अर्थं अप्रयच्छतो, भ्रातृभार्यां हस्तेन लङ्घयतो, रूपाजीवां अन्य उपरुद्धां गच्छतः, परवक्तव्यं पण्यं क्रीणानस्य, समुद्रं गृहं उद्भिन्दतः, सामन्तचत्वारिंशत्कुल्याबाधां आचरतश्चाष्टचत्वारिंशत्पणो दण्डः
03.20.16 कुलनीवीग्राहकस्यापव्ययने, विधवां छन्दवासिनीं प्रसह्याधिचरतः, चण्डालस्यार्यां स्पृशतः, प्रत्यासन्नं आपद्यनभिधावतो, निष्कारणं अभिधावनं कुर्वतः, शाक्याजीवकादीन् वृषलप्रव्रजितान् देवपितृकार्येषु भोजयतः शत्यो दण्डः
03.20.17 शपथवाक्यानुयोगं अनिषृष्टं कुर्वतः, युक्तकर्म चायुक्तस्य, क्षुद्रपशुवृषाणां पुंस्त्व उपघातिनः, दास्या गर्भं औषधेन पातयतश्च पूर्वः साहसदण्डः
03.20.18 पितापुत्रयोर्दम्पत्योर्भ्रातृभगिन्योर्मातुलभगिनेययोः शिष्याचार्ययोर्वा परस्परं अपतितं त्यजतः, सार्थाभिप्रयातं ग्राममध्ये वा त्यजतः पूर्वः साहसदण्डः, कान्तारे मध्यमः, तन्निमित्तं भ्रेषयत उत्तमः, सहप्रस्थायिष्वन्येष्वर्धदण्डाः
03.20.19 पुरुषं अबन्धनीयं बध्नतो बन्धयतो बन्धं वा मोक्षयतो, बालं अप्राप्तव्यवहारं बध्नतो बन्धयतो वा सहस्रं दण्डः
03.20.20 पुरुषापराधविशेषेण दण्डविशेषः कार्यः
03.20.21 तीर्थकरः तपस्वी व्याधितः क्षुत्पिपासाऽध्वक्लान्तः तिरोजनपदो दण्डखेदी निष्किञ्चनश्चानुग्राह्याः
03.20.22 देवब्राह्मणतपस्विस्त्रीबालवृद्धव्याधितानां अनाथानां अनभिसरतां धर्मस्थाः कार्याणि कुर्युः, न च देशकालभोगच्छलेनातिहरेयुः
03.20.23 पूज्या विद्याबुद्धिपौरुषाभिजनकर्मातिशयतश्च पुरुषाः
03.20.24ab एवं कार्याणि धर्मस्थाः कुर्युरच्छलदर्शिनः |
03.20.24chd समाः सर्वेषु भावेषु विश्वास्या लोकसम्प्रियाः ( इति)

बाहरी कडियाँ[सम्पाद्यताम्]

संबंधित कड़ियाँ[सम्पाद्यताम्]

बाहरी कडियाँ[सम्पाद्यताम्]