नारदस्मृतिः/व्यवहारपदानि/ऋणादानम्
| नारदस्मृतेः व्यवहारपदानि |
|---|
ऋणं देयं अदेयं च येन यत्र यथा च यत् । |
पितर्युपरते पुत्रा ऋणं दद्युर्यथांशतः । |
पितृव्येणाविभक्तेन भ्रात्रा वा यदृणं कृतम् । |
क्रमादव्याहतं प्राप्तं पुत्रैर्यन्नर्णं उद्धृतम् । |
इच्छन्ति पितरः पुत्रान्स्वार्थहेतोर्यतस्ततः । |
अतः पुत्रेण जातेन स्वार्थं उत्सृज्य यत्नतः । |
तपस्वी चाग्निहोत्री च ऋणवान्म्रियते यदि । |
न पुत्रर्णं पिता दद्याद्दद्यात्पुत्रस्तु पैतृकम् । |
पितुरेव नियोगाद्यत्कुटुम्बभरणाय च । |
शिष्यान्तेवासिदासस्त्री वैयावृत्त्यकरैश्च यत् । |
नार्वाग्विंशतिमाद्वर्षात्पितरि प्रोषिते सुतः । |
दाप्यः परर्णं एकोऽपि जीवत्स्वधिकृतैः कृतम् । |
न स्त्री पतिकृतं दद्यादृणं पुत्रकृतं तथा । |
दद्यादपुत्रा विधवा नियुक्ता या मुमूर्षुणा । |
न च भार्याकृतं ऋणं कथंचित्पत्युराभवेत् । |
अन्यत्र रजकव्याध गोपशौण्डिकयोषिताम् । |
पुत्रिणी तु समुत्सृज्य पुत्रं स्त्री यान्यं आश्रयेत् । |
या तु सप्रधनैव स्त्री सापत्या चान्यं आश्रयेत् । |
अधनस्य ह्यपुत्रस्य मृतस्योपैति यः स्त्रियम् । |
धनस्त्रीहारिपुत्राणां ऋणभाग्यो धनं हरेत् । |
उत्तमा स्वैरिणी या स्यादुत्तमा च पुनर्भुवाम् । |
स्त्रीकृतान्यप्रमाणानि कार्याण्याहुरनापदि । |
एतान्यपि प्रमाणानि भर्ता यद्यनुमन्यते । |
भर्त्रा प्रीतेन यद्दत्तं स्त्रियै तस्मिन्मृतेऽपि तत् । |
तथा दासकृतं कार्यं अकृतं परिचक्षते । |
पुत्रेण च कृतं कार्यं यत्स्यात्पितुरनिच्छतः । |
अप्राप्तव्यवहारश्चेत्स्वतन्त्रोऽपि हि न र्णभाक् । |
त्रयः स्वतन्त्रा लोकेऽस्मिन्राजाचार्यस्तथैव च । |
अस्वतन्त्राः प्रजाः सर्वाः स्वतन्त्रः पृथिवीपतिः । |
अस्वतन्त्राः स्त्रियः पुत्रा दासाश्च सपरिग्रहाः । |
गर्भस्थैः सदृशो ज्ञेय आ वर्षादष्टमाच्छिषुः । |
परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्रः पितरौ विना । |
तयोरपि पिता श्रेयान्बीजप्राधान्यदर्शनात् । |
स्वतन्त्राः सर्व एवैते परतन्त्रेषु सर्वदा । |
यद्बालः कुरुते कार्यं अस्वतन्त्रस्तथैव च । |
स्वतन्त्रोऽपि हि यत्कार्यं कुर्यादप्रकृतिं गतः । |
कामक्रोधाभियुक्तार्त भयव्यसनपीडिताः । |
कुले ज्येष्ठस्तथा श्रेष्ठः प्रकृतिस्थश्च यो भवेत् । |
धनमूलाः क्रियाः सर्वा यत्नस्तत्साधने मतः । |
तत्पुनस्त्रिविधं ज्ञेयं शुक्लं शबलं एव च । |
श्रुतशौर्यतपःकन्या शिष्ययाज्यान्वयागतम् । |
कुसीदकृषिवाणिज्य शुल्कशिल्पानुवृत्तिभिः । |
पार्श्विकद्यूतदौत्यार्ति प्रतिरूपकसाहसैः । |
तेन क्रयो विक्रयश्च दानं ग्रहणं एव च । |
यथाविधेन द्रव्येण यत्किंचित्कुरुते नरः । |
तत्पुनर्द्वादशविधं प्रतिवर्णाश्रयात्स्मृतम् । |
क्रमागतं प्रीतिदायः प्राप्तं च सह भार्यया । |
वैशेषिकं धनं ज्ञेयं ब्राह्मणस्य त्रिलक्षणम् । |
त्रिविधं क्षत्रियस्यापि प्राहुर्वैशेषिकं धनम् । |
वैशेषिकं धनं ज्ञेयं वैश्यस्यापि त्रिलक्षणम् । |
सर्वेषां एव वर्णानां एष धर्म्यो धनागमः । |
आपत्स्वनन्तरा वृत्तिर्ब्राह्मणस्य विधीयते । |
न कथंचन कुर्वीत ब्राह्मणः कर्म वार्षलम् । |
उत्कृष्टं चापकृष्टं च तयोः कर्म न विद्यते । |
आपदं ब्राह्मणस्तीर्त्वा क्षत्रवृत्त्या हृतैर्धनैः । |
तस्यां एव तु यो वृत्तौ ब्राह्मणो रमते रसात् । |
वैश्यवृत्तावविक्रेयं ब्राह्मणस्य पयो दधि । |
मांसौदनतिलक्षौम सोमपुष्पफलपलाः । |
नीलीकौषेयचर्मास्थि कुतपैकशफा मृदः । |
ब्राह्मणस्य तु विक्रेयं शुष्कं दारु तृणानि च । |
स्वयं शीर्णं च विदलं फलानां बदरेङ्गुदे । |
अशक्तौ भेषजस्यार्थे यज्ञहेतोस्तथैव च । |
अविक्रेयाणि विक्रीणन्ब्राह्मणः प्रच्युतः पथः । |
प्रमाणानि प्रमाणस्थैः परिपाल्यानि यत्नतः । |
लिखितं साक्षिणो भुक्तिः प्रमाणं त्रिविधं स्मृतम् । |
लिखितं बलवन्नित्यं जीवन्तस्त्वेव साक्षिणः । |
त्रिविधस्यास्य दृष्टस्य प्रमाणस्य यथाक्रमम् । |
विद्यमानेऽपि लिखिते जीवत्स्वपि हि साक्षिषु । |
भुज्यमानान्परैरर्थान्यः स्वान्मौर्ख्यादुपेक्षते । |
यत्किंचिद्दश वर्षाणि संनिधौ प्रेक्षते धनी । |
उपेक्षां कुर्वतस्तस्य तूष्णीं भूतस्य तिष्ठतः । |
अजडश्चेदपोगण्डो विषये चास्य भुज्यते । |
आधिः सीमा बालधनं निक्षेपोपनिधी स्त्रियः । |
प्रत्यक्षपरिभोगाच्च स्वामिनो द्विदशाः समाः । |
स्त्रीधनं च नरेन्द्राणां न कदाचन जीर्यते । |
निर्भोगो यत्र दृश्येत न दृश्येतागमः क्वचित् । |
अनागमं भुज्यते यन्न तद्भोगोऽतिवर्तते । |
आहर्तैवाभियुक्तः सन्नर्थानां उद्धरेत्पदम् । |
अन्वाहितं हृतं न्यस्तं बलावष्टब्धं याचितम् । |
तथारूढविवादस्य प्रेतस्य व्यवहारिणः । |
यद्विनागमं अप्यूर्ध्वं भुक्तं पूर्वैस्त्रिभिर्भवेत् । |
सन्तोऽपि न प्रमाणं स्युर्मृते धनिनि साक्षिणः । |
न हि प्रत्यर्थिनि प्रेते प्रमाणं साक्षिणां वचः । |
श्रावितस्त्वातुरेणापि यस्त्वर्थो धर्मसंहितः । |
क्रिय र्णादिषु सर्वेषु बलवत्युत्तरोत्तरा । |
स्थानलाभनिमित्तं हि दानग्रहणं इष्यते । |
कायिका कालिका चैव कारिता च तथा स्मृता । |
कायाविरोधिनी शश्वत्पणपाद्या तु कायिका । |
वृद्धिः सा कारिता नाम य र्णिकेन स्वयंकृता । |
ऋणानां सार्वभौमोऽयं विधिर्वृद्धिकरः स्मृतः । |
द्विगुणं त्रिगुणं चैव तथान्यस्मिंश्चतुर्गुणम् । |
हिरण्यधान्यवस्त्राणां वृद्धिर्द्वित्रिचतुर्गुणा । |
सूत्रकर्पासकिण्वानां त्रपुषः सीसकस्य च । |
अन्येषां चैव सर्वेषां इष्टकानां तथैव च । |
तैलानां चैव सर्वेषां मद्यानां मधुसर्पिषाम् । |
न वृद्धिः प्रीतिदत्तानां स्यादनाकारिता क्वचित् । |
एष वृद्धिविधिः प्रोक्तः प्रतिवृद्धस्य धर्मतः । |
आपदं निस्तरेद्वैश्यः कामं वार्धुषकर्मणा । |
ब्राह्मणस्य तु यद्देयं सान्वयस्य न चास्ति सः । |
यदा तु न स्वकुल्याः स्युर्न च संबन्धिबान्धवाः । |
गृहीत्वोपगतं दद्यादृणिकायोदयं धनी । |
लेख्यं दद्यादृणे शुद्धे तदभावे प्रतिश्रवम् । |
विश्रम्भहेतू द्वावत्र प्रतिभूराधिरेव च । |
उपस्थानाय दानाय प्रत्ययाय तथैव च । |
ऋणिष्वप्रतिकुर्वत्सु प्रत्यये वा विवादिते । |
बहवश्चेत्प्रतिभुवो दद्युस्तेऽर्थं यथाकृतम् । |
यं चार्थं प्रतिभूर्दद्याद्धनिकेनोपपीडितः । |
अधिक्रियत इत्याधिः स विज्ञेयो द्विलक्षणः । |
स पुनर्द्विविधः प्रोक्तो गोप्यो भोग्यस्तथैव च । |
प्रमादाद्धनिनस्तद्वदाधौ विकृतिं आगते । |
रक्ष्यमाणोऽपि यत्राधिः कालेनेयादसारताम् । |
अथ शक्तिविहीनः स्यादृणी कालविपर्ययात् । |
शक्तो वा यदि दौरात्म्यान्न दद्याद्धनिने धनम् । |
नश्येदृणपरीमाणं कालेनेह र्णिकस्य चेत् । |
लेख्यं तु द्विविधं ज्ञेयं स्वहस्तान्यकृतं तथा । |
देशाचाराविरुद्धं यद्व्यक्ताधिकृतलक्षणम् । |
मत्ताभियुक्तस्त्रीबाल बलात्कारकृतं च यत् । |
मृताः स्युः साक्षिणो यत्र धनिकर्णिकलेखकाः । |
आधिर्यो द्विविधः प्रोक्तो जङ्गमः स्थावरस्तथा । |
दर्शितं प्रतिकालं यच्छ्रावितं श्रावितं च यत् । |
अश्रुतार्थं अदृष्टार्थं व्यवहारार्थं एव च । |
लेख्ये देशान्तरन्यस्ते दग्धे दुर्लिखिते हृते । |
यस्मिन्स्यात्संशयो लेख्ये भूताभूतकृते क्वचित् । |
लेख्यं यच्चान्यनामाङ्कं हेत्वन्तरकृतं भवेत् । |
लेख्यं यच्चान्यनामाङ्कं हेत्वन्तरकृतं भवेत् । |
लिखितं लिखितेनैव साक्षिमत्साक्षिभिर्हरेत् । |
छिन्नभिन्नहृतोन्मृष्ट नष्टदुर्लिखितेषु च । |
संदिग्धेषु तु कार्येषु द्वयोर्विवदमानयोः । |
समक्षदर्शनात्साक्षी विज्ञेयः श्रोत्रचक्षुषोः । |
एकादशविधः साक्षी स तु दृष्टो मनीषिभिः । |
लिखितः स्मारितश्चैव यदृच्छाभिज्ञ एव च । |
अकृतः षड्विधश्चापि सूरिभिः परिकीर्तितः । |
कार्येष्वभ्यन्तरो यः स्यादर्थिना प्रहितश्च यः । |
कुलीना ऋजवः शुद्धा जन्मतः कर्मतोऽर्थतः । |
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा ये चाप्यनिन्दिताः । |
श्रेणीषु श्रेणिपुरुषाः स्वेषु वर्गेषु वर्गिणः । |
श्रेण्यादिषु तु वर्गेषु कश्चिच्चेद्द्वेष्यतां इयात् । |
असाक्ष्यपि हि शास्त्रेषु दृष्टः पञ्चविधो बुधैः । |
श्रोत्रियाद्या वचनतः स्तेनाद्या दोषदर्शनात् । |
स्वयमुक्तेरनिर्दिष्टः स्वयं एवैत्य यो वदेत् । |
श्रोत्रियास्तापसा वृद्धा ये च प्रव्रजिता नराः । |
स्तेनाः साहसिकाश्चण्डाः कितवा वधकास्तथा । |
राज्ञा परिगृहीतेषु साक्षिष्वेकार्थनिश्चये । |
अनिर्दिष्टस्तु साक्षित्वे स्वयं एवैत्य यो वदेत् । |
योऽर्थः श्रावयितव्यः स्यात्तस्मिन्नसति चार्थिनि । |
योऽर्थः श्रावयितव्यः स्यात्तस्मिन्नसति चार्थिनि । |
द्वयोर्विवदतोरर्थे द्वयोः सत्सु च साक्षिषु । |
आधर्यं पूर्वपक्षस्य यस्मिन्नर्थे वशाद्भवेत् । |
न परेण समुद्दिष्टं उपेयात्साक्षिणं रहः । |
साक्ष्युद्दिष्टो यदि प्रेयाद्गच्छेद्वापि दिगन्तरम् । |
सुदीर्घेणापि कालेन लिखितं सिद्धिं आप्नुयात् । |
सिद्धिरुक्ताष्टमाद्वर्षात्स्मारितस्येह साक्षिणः । |
आ तृतीयात्तथा वर्षात्सिद्धिर्गूढस्य साक्षिणः । |
अथवा कालनियमो न दृष्टः साक्षिणं प्रति । |
यस्य नोपहता पुंसः स्मृतिः श्रोत्रं च नित्यशः । |
असाक्षिप्रत्ययास्त्वन्ये षड्विवादाः प्रकीर्तिताः । |
उल्काहस्तोऽग्निदो ज्ञेयः शस्त्रपाणिस्तु घातकः । |
कुद्दालपाणिर्विज्ञेयः सेतुभेत्ता समीपगः । |
अभ्यग्रचिह्नो विज्ञेयो दण्डपारुष्यकृन्नरः । |
कश्चित्कृत्वात्मनश्चिह्नं द्वेषात्परं उपद्रवेत् । |
नार्थसंबन्धिनो नाप्ता न सहाया न वैरिणः । |
दासनैकृतिकाश्रद्ध वृद्धस्त्रीबालचाक्रिकाः । |
महापथिकसामुद्र वणिक्प्रव्रजितातुराः । |
नास्तिकव्रात्यदाराग्नि त्यागिनोऽयाज्ययाजकाः । |
प्राग्दृष्टदोषशैलूष विषजीव्यहितुण्डिकाः । |
क्लान्तसाहसिकश्रान्त निर्धनान्त्यावसायिनः । |
भूताविष्टनृपद्विष्ट वर्षनक्षत्रसूचकाः । |
कुनखी श्यावदन्श्वित्रि मित्रध्रुक्शठशौण्डिकाः । |
वधकृच्चित्रकृन्मङ्खः पतितः कूटकारकः । |
मनुष्यविषशस्त्राम्बु लवणापूपवीरुधाम् । |
च्युतः स्वधर्मात्कुलिकः स्तावको हीनसेवकः । |
असाक्षिणो ये निर्दिष्टा दासनैकृतिकादयः । |
साहसेषु च सर्वेषु स्तेयसंग्रहणेषु च । |
तेषां अपि न बालः स्यान्नैको न स्त्री न कूटकृत् । |
बालोऽज्ञानादसत्यात्स्त्री पापाभ्यासाच्च कूटकृत् । |
अथवानुमतो यः स्याद्द्वयोर्विवदमानयोः । |
यस्त्वात्मदोषभिन्नत्वादस्वस्थ इव लक्ष्यते । |
कासतेऽनिभृतोऽकस्मादभीक्ष्णं निश्वसत्यपि । |
भिद्यते मुखवर्णोऽस्य ललाटं स्विद्यते तथा । |
त्वरमाण इवाबद्धं अपृष्टो बहु भाषते । |
श्रावयित्वा च योऽन्येभ्यः साक्षित्वं तद्विनिह्नुते । |
आहूय साक्षिणः पृच्छेन्नियम्य शपथैर्भृशम् । |
सत्येन शापयेद्विप्रं क्षत्रियं वाहनायुधैः । |
पुराणैर्धर्मवचनैः सत्यमाहात्म्यकीर्तनैः । |
नग्नो मुण्डः कपालेन भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः । |
नगरे प्रतिरुद्धः सन्बहिर्द्वारे बुभुक्षितः । |
यां रात्रिं अधिविन्ना स्त्री यां चैवाक्षपराजितः । |
साक्षी साक्ष्यसमुद्देशे गोकर्णशिथिलं चरन् । |
तस्य वर्षशते पूर्णे पाशं एकं प्रमुच्यते । |
यावतो बान्धवांस्यस्मिन्हन्ति साक्ष्येऽनृतं वदन् । |
पञ्च पश्वनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते । |
हन्ति जातानजातांश्च हिरण्यार्थेऽनृतं वदन् । |
एकं एवाद्वितीयं तत्प्राहुः पावनं आत्मनः । |
अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम् । |
वरं कूपशताद्वापि वरं वापीशतात्क्रतुः । |
भूर्धारयति सत्येन सत्येनोदेति भास्करः । |
सत्यं एव परं दानं सत्यं एव परं तपः । |
सत्यं देवाः समासेन मनुष्यास्त्वनृतं स्मृतम् । |
सत्यं ब्रूह्यनृतं त्यक्त्वा सत्येन स्वर्गं एष्यसि । |
निरयेषु च ते शश्वज्जिह्वां उत्कृत्य दारुणाः । |
शूलैर्भेत्स्यन्ति चाक्रुद्धाः क्रोशन्तं अपरायणम् । |
अनुभूय च दुःखास्ताश्चिरं नरकवेदनाः । |
ज्ञात्वैताननृते दोषाञ् ज्ञात्वा सत्ये च सद्गुणान् । |
न बान्धवा न सुहृदो न धनानि महान्त्यपि । |
पितरस्त्ववलम्बन्ते त्वयि साक्षित्वं आगते । |
सत्यं आत्मा मनुष्यस्य सत्ये सर्वं प्रतिष्ठितम् । |
यां च रात्रिं अजनिष्ठा यां रात्रिं च मरिष्यसि । |
नास्ति सत्यात्परो धर्मो नानृतात्पातकं परम् । |
यः परार्थे प्रहरति स्वां वाचं पुरुषाधमः । |
अर्था वै वाचि नियता वाङ्मूला वाग्विनिःसृताः । |
साक्षिविप्रतिपत्तौ तु प्रमाणं बहवो यतः । |
स्मृतिमत्साक्षिसाम्यं तु विवादे यत्र दृश्यते । |
निर्दिष्टेष्वर्थजातेषु साक्षी चेत्साक्ष्यं आगतः । |
देशकालवयोद्रव्य प्रमाणाकृतिजातिषु । |
ऊनं अभ्यधिकं चार्थं प्रब्रूयुर्यत्र साक्षिणः । |
प्रमादाद्धनिनो यत्र न स्याल्लेख्यं न साक्षिणः । |
चोदना प्रतिकालं च युक्तिलेशस्तथैव च । |
अभीक्ष्णं चोद्यमानो यः प्रतिहन्यान्न तद्वचः । |
चोदनाप्रतिघाते तु युक्तिलेशैस्तं अन्वियात् । |
युक्तिष्वप्यसमर्थासु शपथैरेनं अर्दयेत् । |
दीप्ताग्निर्यं न दहति यं अन्तर्धारयन्त्यापः । |
स्त्रीणां शीलाभियोगेषु स्तेयसाहसयोरपि । |
शपथा ह्यपि देवानां ऋषीणां अपि च स्मृताः । |
सप्तर्षयस्तथेन्द्राय पुष्करार्थे समागताः । |
अयुक्तं साहसं कृत्वा प्रत्यापत्तिं भजेत यः । |
गूहमानस्तु दौरात्म्याद्यदि पापं स जीयते । |