मोक्षोपायटीका/स्थितिप्रकरणम्/सर्गः १०
| ← सर्गः ९ | मोक्षोपायटीका/स्थितिप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः ११ → |
| मोक्षोपायटीका/स्थितिप्रकरणम् |
|---|
अथ वर्षसहस्रेण दिव्येन परमेश्वरः ।
भृगुः परमसम्बोधाद्विरराम समाधितः ॥ ४,१०.१ ॥
समाधितः कथम्भूतात् । परमसम्बोधात्ज्ञेयमालिन्यादूषितज्ञानरूपात् । न तु मूर्च्छारूपात् ॥ ४,१०.१ ॥
नापश्यदग्रे तनयं तं नयावनताननम् ।
सीमान्तं गुणसीमायाः पुण्यं मूर्तमिव स्थितम् ॥ ४,१०.२ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.२ ॥
अपश्यत्केवलं कालं कङ्कालं पुरतो महत् ।
देहयुक्तमिवाभाग्यं दारिद्र्यमिव मूर्तिमत् ॥ ४,१०.३ ॥
कालं कृष्णम् । कङ्कालं करङ्कम् । अभाग्यं भाग्यविपर्ययः ॥ ४,१०.३ ॥
कङ्कालं विशिनष्टि
तापशुष्कवपुः कृत्तिरन्ध्रस्फुरिततित्तिरि ।
संशुष्कान्त्रोदरगुहाछायाविश्रान्तदर्दुरम् ॥ ४,१०.४ ॥
तित्तिरयः कीटविशेषाः ॥ ४,१०.४ ॥
नेत्रगर्तकसंसुप्तप्रसूनवनकीटकम् ।
मक्षिकापञ्जरप्रोतकोशकारिक्रिमिव्रजम् ॥ ४,१०.५ ॥
मक्षिकापञ्जरेषु पञ्जराकारेणोपविष्टेषु मक्षिकासमूहेषु । प्रोतः कोशकारक्रिमिव्रजः यस्मिन् । तत् ॥ ४,१०.५ ॥
प्राक्तनीमुपभोगेहामिष्टानिष्टफलप्रदाम् ।
धाराधौतान्तया तन्वा हसच्छुष्कास्थिमालया ॥ ४,१०.६ ॥
हसथसदिवेत्यर्थः ॥ ४,१०.६ ॥
शिरोघटेन शुभ्रेण सम्पन्नेनेन्दुवर्चसा ।
विडम्बयच्च कर्पूरप्लुतलिङ्गशिरःश्रियम् ॥ ४,१०.७ ॥
इन्दुवर्चसा चन्द्रमहसा । लिङ्गं शिवलिङ्गम् ॥ ४,१०.७ ॥
ऋज्वा संशुष्कसितया स्वास्थिमात्रावशेषया ।
ग्रीवयात्मानुसृतया दीर्घीकुर्वदिवाकृतिम् ॥ ४,१०.८ ॥
आत्मानुसृतया । आत्मना स्वेन । अनुसृतया सम्बद्धया ॥ ४,१०.८ ॥
मृणालिकापाण्डुरया धारावधुतमांसया ।
नासास्थिलतया वक्त्रं कृतसीमाक्रमं दधत् ॥ ४,१०.९ ॥
कृतसीमाक्रमं कृतमर्यादाक्रमम् ॥ ४,१०.९ ॥
दीर्घकन्धरया नूनमुत्तानीकृतवक्त्रया ।
प्रेक्षमाणमिव प्राणानुत्क्रान्तानम्बरोदरे ॥ ४,१०.१० ॥
नूनं वितर्के ॥ ४,१०.१० ॥
जङ्घोरुजानुदोर्दण्डैर्द्विगुणं दीर्घतां गतैः ।
प्रमिमाणमिवाशान्तं दीर्घाध्वश्रमभीतितः ॥ ४,१०.११ ॥
आशान्तं दिगन्तम् ॥ ४,१०.११ ॥
उदरेणातिनिम्नेन चर्मशेषेण शोषिणा ।
प्रदर्शयदिवाज्ञस्य हृदयस्यातिशून्यताम् ॥ ४,१०.१२ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.१२ ॥
प्रेक्ष्य तच्छुष्ककङ्कालमालानमिव दन्तिनः ।
पूर्वापरपरामर्शमकुर्वन् भृगुरुत्थितः ॥ ४,१०.१३ ॥
भृगुः किं कुर्वन् । पुत्रस्नेहेन पूर्वापरपरामर्शमकुर्वन् । योगिनामपि हि कदाचित्प्रकृतिवशात्देहपातं तावत्पूर्वापरपरामर्शहीनत्वं जायते । किं तु तेषां तत्क्षणिकमेवेति । उत्थितः स्वात्मतत्त्वपरामर्शातुच्चलितः ॥ ४,१०.१३ ॥
आलोकसमकालं हि प्रतिभातं ततो भृगोः ।
चिरमुत्क्रान्तजीवः किं मत्पुत्रोऽयमिति क्षणात् ॥ ४,१०.१४ ॥
ततः उत्थानानन्तरम् । आलोकसमकालं पुत्रकङ्कालदर्शनसमकालम् । भृगोः इति प्रतिभातं स्फुरितमिति । किमिति । अयं मत्पुत्रः चिरं बहुकालादारभ्य । उत्क्रान्तजीवः किं कथम् । सम्पन्न इत्यर्थः ॥ ४,१०.१४ ॥
अचिन्तयत एवास्य भविष्यत्ताबलं ततः ।
कालं प्रति बभूवाशु कोपः परमदारुणः ॥ ४,१०.१५ ॥
अथ भविष्यत्ताबलं भवितव्यताबलम् । अचिन्तयतः तत्क्षणोत्थपूर्वापरविमर्शराहित्येनाविमृशतः । अस्य भृगोः । कालं प्रति चिन्मात्रस्थक्रियावैचित्र्यरूपे काले । परमदारुणः कोपः बभूव ॥ ४,१०.१५ ॥
अकाल एव मत्पुत्रो नीतः किमिति कोपितः ।
कालाय शापमुत्स्रष्टुं भगवानुपचक्रमे ॥ ४,१०.१६ ॥
अकाले तद्युगनियतमनुष्यायुरसमाप्तिरूपे कालाभावे । इदमत्र तात्पर्यम् । निर्विकल्पसमाधिना शुद्धचिन्मात्रतां यातः असौ भृगुः । तस्मात्समाधेः उत्थितः । ततः बाह्यस्पर्शेन किञ्चिन्मात्रं स्फटिकवदास्रष्टुमारब्धः । तत्र प्रथममकाले पुत्रं मृतं दृष्ट्वा विवशीभूतः । समनन्तरकालानुभूतेन चिन्मात्ररूपेण स्वेन कृतं क्रियावैचित्र्यरूपं कालं नाशयितुमैच्छत् । यश्च कालागमः स कथं स्वयं कृतं स्वभावसहचरमेतं नाशयामीति विवेकागम एव ज्ञेयः । इत्यास्तां रहस्योद्घाटनेन ॥ ४,१०.१६ ॥
अथाकलितरूपोऽसौ कालः कवलितप्रजः ।
आधिभौतिकमास्थाय वपुर्मुनिमुपाययौ ॥ ४,१०.१७ ॥
अकलितरूपः । अकलितं परमात्मगतत्वेन स्थितत्वात्प्रमेयतामगतम् । रूपं यस्य । सः । आधिभौतिको देहः परमार्थतः विचाररूपः एव ज्ञेयः । बाह्यान् प्रति तु देवतारूपः ॥ ४,१०.१७ ॥
कीदृशः उपाययावित्यपेक्षायां बाह्यदेवतारूपत्वं बाह्यदृष्टीन् प्रति कथयति
खड्गपाशधरः श्रीमान् कुण्डली कवचान्वितः ।
षड्भुजः षण्मुखो बह्व्या वृतः किङ्करसेनया ॥ ४,१०.१८ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.१८ ॥
यच्छरीरसमुत्थेन ज्वालाजालेन वल्गता ।
फुल्लकिंशुकवृक्षस्य बभाराद्रेः श्रियं नभः ॥ ४,१०.१९ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.१९ ॥
यत्करस्थत्रिशूलाग्रनिष्ठ्यूतैरग्निमण्डलैः ।
विरेजुरुदितैराशाः कानकैरिव कुण्डलैः ॥ ४,१०.२० ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.२० ॥
यत्पाशश्वसनायस्तशिखरा मेदिनीभृतः ।
दोलामिव समारूढाश्चेलुः पेतुश्च घूर्णिताः ॥ ४,१०.२१ ॥
आयस्तशिखरा आकृष्टशिखराः ॥ ४,१०.२१ ॥
यत्खड्गमण्डलोद्द्योतश्यामं बिम्बं विवस्वतः ।
कल्पदग्धजगद्धूमपर्याकुलमिवाबभौ ॥ ४,१०.२२ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.२२ ॥
स उपेत्य महाबाहुः कुपितं तं महामुनिम् ।
कल्पक्षुब्धाब्धिगम्भीरं सान्त्वपूर्वमुवाच ह ॥ ४,१०.२३ ॥
सः कालः ॥ ४,१०.२३ ॥
विज्ञातलोकस्थितयो मुने दृष्टपरावराः ।
हेतुनापि न मुह्यन्ति किमु हेतुं विनोत्तमाः ॥ ४,१०.२४ ॥
दृष्टः स्वरूपत्वेनानुभूतः । परावरः परावररूपेण स्थितं चिन्मात्रतत्त्वम् । यैः । ते ॥ ४,१०.२४ ॥
त्वमनन्ततपा विप्रो वयं नियतिपालकाः ।
तेन सम्पूज्यसे पूज्य साधो नेतरयेच्छया ॥ ४,१०.२५ ॥
अनन्ततपाः अपरिमिततपाः । तेन अनन्ततपस्त्वेन ॥ ४,१०.२५ ॥
मा तपः क्षपय क्षुब्धैः कल्पकालमहानलैः ।
यो न दग्धोऽस्मि मे तस्य किं त्वं शापेन धक्ष्यसि ॥ ४,१०.२६ ॥
योऽस्मि योऽहम् । चिन्मात्रक्रियावैचित्र्यरूपस्य कालस्य कदापि दाहासम्भवातिति भावः । धक्ष्यसीति । दह भस्मीकरण इत्यस्य लृडन्तस्य प्रयोगः ॥ ४,१०.२६ ॥
संसारावलयो ग्रस्ता निगीर्णा रुद्रकोटयः ।
भुक्तानि विष्णुवृन्दानि केन शाप्ता वयं मुने ॥ ४,१०.२७ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.२७ ॥
भोक्तारो हि वयं ब्रह्मन् भोजनं युष्मदादयः ।
स्वयं नियतिरेषा हि नावयोरेतदीहितम् ॥ ४,१०.२८ ॥
आवयोः युष्माकमस्माकं च । ईहितं काङ्क्षितम् ॥ ४,१०.२८ ॥
स्वयमूर्ध्वं प्रयात्यग्निः स्वयं यान्ति पयांस्यधः ।
भोक्तारं भोजनं याति सृष्टिश्चाप्यन्तकं स्वयम् ॥ ४,१०.२९ ॥
अन्तकं कालम् ॥ ४,१०.२९ ॥
इदमित्थं मुने रूपमस्येह परमात्मनः ।
स्वात्मनि स्वयमेवात्मा स्वत एव विजृम्भते ॥ ४,१०.३० ॥
विजृम्भते विचित्राभिः क्रियाभिः विलसति ॥ ४,१०.३० ॥
नेह कर्ता न भोक्तास्ति दृष्ट्या नष्टकलङ्कया ।
बहवश्चेह कर्तारो दृष्ट्यानष्टकलङ्कया ॥ ४,१०.३१ ॥
नष्टकलङ्कया दृष्ट्या सम्यग्दृष्ट्या । अनष्टकलङ्कया दृष्ट्या असम्यग्दृष्ट्या ॥ ४,१०.३१ ॥
कर्तृताकर्तृते ब्रह्मन् केवलं परिकल्पिते ।
असम्यग्दर्शनेनैव न सम्यग्दर्शनेन वः ॥ ४,१०.३२ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.३२ ॥
पुष्पाणि तरुषण्डेषु भूतानि भुवनेषु च ।
स्वयमायान्ति यान्तीह कल्प्यते हेतुता विधेः ॥ ४,१०.३३ ॥
मूढैः इह विधेः हेतुता कल्प्यते कल्पनया भाव्यते । न तु परमार्थतः हेतुता कस्याप्यस्ति । केवलस्य शुद्धचिन्मात्रस्यैव स्थितत्वात् ॥ ४,१०.३३ ॥
अब्बिम्बितस्य चन्द्रस्य चलने कर्त्रकर्तृते ।
न सत्ये नानृते यद्वत्तद्वत्कालस्य सृष्टिषु ॥ ४,१०.३४ ॥
कालस्य क्रियावैचित्र्यरूपस्य मम ॥ ४,१०.३४ ॥
मनो मिथ्याभ्रमाल्लोके कर्तृताकर्तृतामयम् ।
करोति कलनां रज्ज्वां भ्रान्तेक्षण इवाहिताम् ॥ ४,१०.३५ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.३५ ॥
फलितमाह
तेन मा गा मुने कोपमापदामीदृशः क्रमः ।
यद्यथा तत्तथैवास्तु सत्यमालोकयाकुलः ॥ ४,१०.३६ ॥
आपदां क्रमः ईदृश एव भवति । एताः सर्वेषामेवायान्तीति भावः । यत्यथा अस्ति । तत्तथैवास्तु । आकुलः आकुलीभूतः त्वम् । सत्यमालोकय । प्रवाहायाते शुभाशुभजाले मा क्षोभं गच्छेति भावः ॥ ४,१०.३६ ॥
न वयं प्रभुतार्थेन नाभिमानवशीकृताः ।
स्वतो हेवाकवशतः केवलं नियतौ स्थिताः ॥ ४,१०.३७ ॥
वयं प्रभुतार्थेन प्रभुताप्रयोजनेन । नियतौ भगवत्कृते नियमने । न स्थिताः । न चाभिमानवशीकृताः सन्तः स्थिताः । किं तु स्वतः स्वभावतः उत्थितात् । हेवाकवशतः नियतौ केवलं स्थिताः । किञ्चिदप्यत्रास्मास्वधीनं नास्तीति भावः ॥ ४,१०.३७ ॥
प्रकृतव्यवहारेहां नियतां नियतेर्वशात् ।
प्राज्ञः समनुवर्तेत नाभिमानमहातमाः ॥ ४,१०.३८ ॥
नियतां शास्त्रनियताम् । प्राज्ञः कथम्भूतः । न अभिमान एवाहङ्कर्तेत्यभिमान एव तमः यस्य । तादृशः ॥ ४,१०.३८ ॥
कर्तव्यमेव क्रियते केवलं कार्यकोविदैः ।
सौषुप्तीं वृत्तिमाश्रित्य कयाचिदपि नाशया ॥ ४,१०.३९ ॥
प्राज्ञैः सर्वं फलानुसन्धानरहितमेव क्रियते इति भावः ॥ ४,१०.३९ ॥
क्व सा ज्ञानमयी दृष्टिः क्व महत्त्वं क्व धीरता ।
मार्गे सर्वप्रसिद्धे हि किमन्ध इव मुह्यसि ॥ ४,१०.४० ॥
सा समनन्तरमेवानुभूता । सर्वप्रसिद्धे लौकिके ॥ ४,१०.४० ॥
त्रिकालामलदर्शित्वं धारयन्नपि चेतसि ।
अविचार्य जगद्यात्रां किं मूर्ख इव मुह्यसि ॥ ४,१०.४१ ॥
त्रिकालामलदर्शित्वं पूर्वापरविमर्शभाजनत्वम् ॥ ४,१०.४१ ॥
स्वकर्मफलपाकोत्थामविचार्य दशां सुते ।
किं मूर्ख इव सर्वज्ञ मुधा मां शप्तुमर्हसि ॥ ४,१०.४२ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.४२ ॥
देहिनामिह सर्वेषां शरीरं द्विविधं मुने ।
किं न जानासि वा देहमेकमन्यन्मनोऽभिधम् ॥ ४,१०.४३ ॥
देहं स्थूलदेहम् । अन्यत्द्वितीयम् ॥ ४,१०.४३ ॥
तत्र देहो जडोऽत्यर्थं विनाशैकपरायणः ।
मनस्तूत्थाननियतं कदर्थात्क्षीयते न वा ॥ ४,१०.४४ ॥
उत्थाने सङ्कल्परूपे उद्योगे । नियतं मनः । कदर्थात्क्लेशात् । क्षीयते । अथ वा तेनापि । न क्षीयते ॥ ४,१०.४४ ॥
चतुरेण यथा साधो रथः सारथिनोह्यते ।
कुर्वता किञ्चन स्वेहां देहोऽयं मनसा तथा ॥ ४,१०.४५ ॥
उह्यते स्वाभिमतं देशं प्रति नीयते ॥ ४,१०.४५ ॥
असत्सङ्कल्प्य क्रियते सच्छरीरं विनाश्यते ।
क्षणेन मनसा पङ्कपुरुषः शिशुना यथा ॥ ४,१०.४६ ॥
असतविद्यमानम् । सत्विद्यमानम् ॥ ४,१०.४६ ॥
चित्तमेवेह पुरुषस्तत्कृतं कृतमुच्यते ।
तद्बद्धं कलनाहेतोः कलनास्तं विमुच्यते ॥ ४,१०.४७ ॥
कलनाहेतोः सङ्कल्पाख्यात्कारणात् । कलनास्तमस्तकलनम् ॥ ४,१०.४७ ॥
अयं देह इदं नेत्रमिदमङ्गमिदं शिरः ।
इदं स्फारविकारं तन्मन एवाभिधीयते ॥ ४,१०.४८ ॥
मनः कथम्भूतम् । इदं स्फारविकारम् । इदमिति स्फारः स्फुरणशीलः । विकारः यस्य । तादृशम् । मनः पण्डितैस्तदभिधीयते । तत्किम् । अयं देहः इदं नेत्रमिदमङ्गमिदं शिरः इति यद्भवति ॥ ४,१०.४८ ॥
मनो हि जीवज्जीवाख्यं निश्चायकतया तु धीः ।
अहङ्कारोऽभिमानित्वान्नानात्वं त्विदमेति हि ॥ ४,१०.४९ ॥
जीवत्जीवनक्रियाकर्तृतां भजत् । निश्चायकतया निश्चयकर्तृत्वेन । अभिमानित्वात्देहोऽहमित्यभिमानकर्तृत्वेन । नानात्वजीवादिरूपं नानात्वम् ॥ ४,१०.४९ ॥
देहवासनया चेतस्त्वन्यानि स्वानि चेद्धया ।
पार्थिवानि शरीराणि सन्तीव परिपश्यति ॥ ४,१०.५० ॥
चेतः इद्धया देहवासनया देहोऽहमिति वासनया । अन्यानि परकीयानि । स्वानि स्वकीयानि । पार्थिवानि शरीराणि सन्ति इव पश्यति अनुभवति ॥ ४,१०.५० ॥
आलोकयति चेत्सत्यं तदसत्यमयीं मनः ।
शरीरभावनां त्यक्त्वा परमां याति निर्वृतिम् ॥ ४,१०.५१ ॥
मनः सत्यं सम्यक् । चेतालोकयति । तत्तदा । असत्यमयीमसत्यस्वरूपाम् । शरीरभावनां त्यक्त्वा । परमां निर्वृतिं चिन्मात्रमयतारूपमानन्दम् । याति ॥ ४,१०.५१ ॥
फलितमाह
तन्मनस्तव पुत्रस्य समाधौ त्वयि संस्थिते ।
स्वमनोरथमार्गेण दुराद्दूरतरं गतम् ॥ ४,१०.५२ ॥
यतः मन एव सर्वत्र कर्तृ अस्ति तत्ततो हेतोः ॥ ४,१०.५२ ॥
इदमौशनसं त्यक्त्वा देहं मन्दरकन्दरे ।
प्रयातं वैबुधं सद्म नीडोड्डीनः खगो यथा ॥ ४,१०.५३ ॥
औशनसं शुक्रसम्बन्धि ॥ ४,१०.५३ ॥
तत्र मन्दारकुञ्जेषु पारिजातगृहेषु च ।
नन्दनोद्यानषण्डेषु लोकपालपुरीषु च ॥ ४,१०.५४ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.५४ ॥
मुने चतुर्युगान्यष्टौ विश्वाचीं देवसुन्दरीम् ।
असेवत महातेजाः षट्पदः पद्मिनीमिव ॥ ४,१०.५५ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.५५ ॥
तीव्रसंवेगसम्पन्नस्वसङ्कल्पोपकल्पिते ।
अथ पुण्यक्षये जाते नीहार इव शार्वरे ॥ ४,१०.५६ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.५६ ॥
प्रम्लानकुसुमोत्तंसः स्विन्नाङ्गावलयालसः ।
स पपात तया साकं कालपक्वं फलं यथा ॥ ४,१०.५७ ॥
वैबुधं तत्परित्यज्य नभस्येव शरीरकम् ।
भूताकाशमथासाद्य वसुधायामजायत ॥ ४,१०.५८ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.५७५८ ॥
आसीद्द्विजो दशार्णेषु कोसलेषु महीपतिः ।
धीवरोऽङ्गमहाटव्यां हंसस्त्रिपथगातटे ॥ ४,१०.५९ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.५९ ॥
सूर्यवंशी नृपः पौण्ड्रे सौरः साल्वेषु दैशिकः ।
कल्पं विद्याधरः श्रीमान् धीमानथ मुनेः सुतः ॥ ४,१०.६० ॥
पौण्ड्रे देशे । सूर्यवंशी नृपः जातः । साल्वेषु सौरः सूर्यकुलोत्पन्नः । दैशिकः गुरुः । उत्पन्नः ॥ ४,१०.६० ॥
मद्रेष्वथ महीपालस्ततस्तापसबालकः ।
वासुदेव इति ख्यातः समङ्गायास्तटे स्थितः ॥ ४,१०.६१ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.६१ ॥
अन्यास्वपि विचित्रासु वासनावशतः स्वयम् ।
विषमास्वेव पुत्रस्ते चचारानन्तयोनिषु ॥ ४,१०.६२ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.६२ ॥
अन्यपदव्याख्यां कुर्वन् समङ्गातटतापसजन्मनः पूर्वभावीनि जन्मान्तराण्यस्य कथयति
अभूद्विन्ध्यवने गोपः किरतः केकयेषु च ।
सौवीरेषु च सामन्तस्त्रैगर्तश्चैव दैशिकः ॥ ४,१०.६३ ॥
त्रैगर्तः त्रिगर्तदेशसम्बन्धी ॥ ४,१०.६३ ॥
वंशगुल्मः किरातेषु हरिणश्चीरजङ्गले ।
सरीसृपस्तालतले तमाले वनकुक्कुटः ॥ ४,१०.६४ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.६४ ॥
अयं स पुत्रो भवतो भूत्वा मन्त्रविदां वरः ।
प्रजजाप पुरा विद्यां विद्याधरपदप्रदाम् ॥ ४,१०.६५ ॥
प्रजजाप जपितवान् । विद्यां मन्त्रम् ॥ ४,१०.६५ ॥
तेनासौ भगवन् ब्रह्मन् व्योम्नि विद्याधरो महान् ।
हारकुण्डलकेयूरी लीलानिचयलासकः ॥ ४,१०.६६ ॥
भगवन् ब्रह्मन् । असौ ते पुत्रः । तेन जपेन । विद्याधरः अभूत् । कीदृशो विद्याधरः अभूदित्यपेक्षायां विशेषणाण्याह हारेति ॥ ४,१०.६६ ॥
नायिकानलिनीभानुः पुष्पचाप इवापरः ।
विद्याधरीणां दयितो गन्धर्वपुरभूषणम् ॥ ४,१०.६७ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.६७ ॥
स कल्पावधिमासाद्य द्वादशादित्यधामनि ।
जगाम भस्मशेषत्वं शलभः पावके यथा ॥ ४,१०.६८ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.६८ ॥
जगन्निर्माणरहिते स्फारे नभसि सा ततः ।
वासना तस्य बभ्राम निर्नीडा विहगी यथा ॥ ४,१०.६९ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.६९ ॥
अथ कालेन सञ्जाते विचित्रारम्भकारिणि ।
संसाराडम्बरारम्भे ब्राह्मी रात्रिविपर्यये ॥ ४,१०.७० ॥
सा मनोवासना तस्य वातव्यावलिता सती ।
कृते ब्राह्मणतामेत्य जाताद्य वसुधातले ॥ ४,१०.७१ ॥
कृते कृतयुगे । युग्मम् ॥ ४,१०.७०७१ ॥
वासुदेवाभिधानोऽसौ मुने विप्रकुमारकः ।
जातो मतिमतां मध्ये समधीताखिलश्रुतिः ॥ ४,१०.७२ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.७२ ॥
कल्पं विद्याधरो भूत्वा नद्या अद्य महामुने ।
तपश्चरति ते पुत्रः समङ्गायास्तटे स्थितः ॥ ४,१०.७३ ॥
स्पष्टम् ॥ ४,१०.७३ ॥
सर्गान्तश्लोकेन जरढयोनिगमनं कथयति
विविधविषमवासनानुवृत्त्या
खदिरकरञ्जकरालकोटरासु ।
जगति जरढयोनिषु प्रयातो
गहनतरासु च काननस्थलीषु ॥ ४,१०.७४ ॥
जरढयोनिपक्षे खदिरकरञ्जकरालासु नानाविधदुःखसङ्कटासु । इति शिवम् ॥ ४,१०.७४ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां स्थितिप्रकरणे दशमः सर्गः ॥१०॥