मनुस्मृतिः/नवमोध्यायः
| ← अष्टमोध्यायः | मनुस्मृतिः नवमोध्यायः मनुः |
दशमोध्यायः → |
| मनुस्मृतेः अध्यायाः |
|---|
पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव धर्मे वर्त्मनि तिष्ठतोः । |
अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशम् । |
पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने । |
कालेऽदाता पिता वाच्यो वाच्यश्चानुपयन्पतिः । |
सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यः स्त्रियो रक्ष्या विशेषतः । |
इमं हि सर्ववर्णानां पश्यन्तो धर्मं उत्तमम् । |
स्वां प्रसूतिं चरित्रं च कुलं आत्मानं एव च । |
पतिर्भार्यां संप्रविश्य गर्भो भूत्वेह जायते । |
यादृशं भजते हि स्त्री सुतं सूते तथाविधम् । |
न कश्चिद्योषितः शक्तः प्रसह्य परिरक्षितुम् । |
अर्थस्य संग्रहे चैनां व्यये चैव नियोजयेत् । |
अरक्षिता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः । |
पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् । |
नैता रूपं परीक्षन्ते नासां वयसि संस्थितिः । |
पौंश्चल्याच्चलचित्ताच्च नैस्नेह्याच्च स्वभावतः । |
एवं स्वभावं ज्ञात्वासां प्रजापतिनिसर्गजम् । |
शय्यासनं अलङ्कारं कामं क्रोधं अनार्जवं ंःअनार्यताम्] । |
नास्ति स्त्रीणां क्रिया मन्त्रैरिति धर्मे व्यवस्थितिः । |
तथा च श्रुतयो बह्व्यो निगीता निगमेष्वपि । |
यन्मे माता प्रलुलुभे विचरन्त्यपतिव्रता । |
ध्यायत्यनिष्टं यत्किं चित्पाणिग्राहस्य चेतसा । |
यादृग्गुणेन भर्त्रा स्त्री संयुज्येत यथाविधि । |
अक्षमाला वसिष्ठेन संयुक्ताधमयोनिजा । |
एताश्चान्याश्च लोकेऽस्मिन्नपकृष्टप्रसूतयः । |
एषोदिता लोकयात्रा नित्यं स्त्रीपुंसयोः शुभा । |
प्रजनार्थं महाभागाः पूजार्हा गृहदीप्तयः । |
उत्पादनं अपत्यस्य जातस्य परिपालनम् । |
अपत्यं धर्मकार्याणि शुश्रूषा रतिरुत्तमा । |
पतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयता । |
व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम् । |
पुत्रं प्रत्युदितं सद्भिः पूर्वजैश्च महर्षिभिः । |
भर्तरि पुत्रं विजानन्ति श्रुतिद्वैधं तु कर्तरि । |
क्षेत्रभूता स्मृता नारी बीजभूतः स्मृतः पुमान् । |
विशिष्टं कुत्र चिद्बीजं स्त्रीयोनिस्त्वेव कुत्र चित् । |
बीजस्य चैव योन्याश्च बीजं उत्कृष्टं उच्यते । |
यादृशं तूप्यते बीजं क्षेत्रे कालोपपादिते । |
इयं भूमिर्हि भूतानां शाश्वती योनिरुच्यते । |
भूमावप्येककेदारे कालोप्तानि कृषीवलैः । |
व्रीहयः शालयो मुद्गास्तिला माषास्तथा यवाः । |
अन्यदुप्तं जातं अन्यदित्येतन्नोपपद्यते । |
तत्प्राज्ञेन विनीतेन ज्ञानविज्ञानवेदिना । |
अत्र गाथा वायुगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः । |
नश्यतीषुर्यथा विद्धः खे विद्धं अनुविध्यतः । |
पृथोरपीमां पृथिवीं भार्यां पूर्वविदो विदुः । |
एतावानेव पुरुषो यज्जायात्मा प्रजेति ह । |
न निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्तुर्भार्या विमुच्यते । |
सकृदंशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते । |
यथा गोऽश्वोष्ट्रदासीषु महिष्यजाविकासु च । |
येऽक्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः । |
यदन्यगोषु वृषभो वत्सानां जनयेच्छतम् । |
तथैवाक्षेत्रिणो बीजं परक्षेत्रप्रवापिणः । |
फलं त्वनभिसंधाय क्षेत्रिणां बीजिनां तथा । |
क्रियाभ्युपगमात्त्वेतद्बीजार्थं यत्प्रदीयते । |
ओघवाताहृतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति । |
एष धर्मो गवाश्वस्य दास्युष्ट्राजाविकस्य च । |
एतद्वः सारफल्गुत्वं बीजयोन्योः प्रकीर्तितम् । |
भ्रातुर्ज्येष्ठस्य भार्या या गुरुपत्न्यनुजस्य सा । |
ज्येष्ठो यवीयसो भार्यां यवीयान्वाग्रजस्त्रियम् । |
देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यङ्नियुक्तया । |
विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि । |
द्वितीयं एके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्विदः । |
विधवायां नियोगार्थे निर्वृत्ते तु यथाविधि । |
नियुक्तौ यौ विधिं हित्वा वर्तेयातां तु कामतः । |
नान्यस्मिन्विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः । |
नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्यते क्व चित् । |
अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः । |
स महीं अखिलां भुञ्जन्राजर्षिप्रवरः पुरा । |
ततः प्रभृति यो मोहात्प्रमीतपतिकां स्त्रियम् । |
यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः । |
यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । |
न दत्त्वा कस्य चित्कन्यां पुनर्दद्याद्विचक्षणः । |
विधिवत्प्रतिगृह्यापि त्यजेत्कन्यां विगर्हिताम् । |
यस्तु दोषवतीं कन्यां अनाख्यायोपपादयेत् । |
विधाय वृत्तिं भार्यायाः प्रवसेत्कार्यवान्नरः । |
विधाय प्रोषिते वृत्तिं जीवेन्नियमं आस्थिता । |
प्रोषितो धर्मकार्यार्थं प्रतीक्ष्योऽष्टौ नरः समाः । |
संवत्सरं प्रतीक्षेत द्विषन्तीं योषितं पतिः । |
अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तं एव वा । |
उन्मत्तं पतितं क्लीबं अबीजं पापरोगिणम् । |
मद्यपासाधुवृत्ता च प्रतिकूला च या भवेत् । |
वन्ध्याष्टमेऽधिवेद्याऽअब्दे दशमे तु मृतप्रजा । |
या रोगिणी स्यात्तु हिता संपन्ना चैव शीलतः । |
अधिविन्ना तु या नारी निर्गच्छेद्रुषिता गृहात् । |
प्रतिषिद्धापि चेद्या तु मद्यं अभ्युदयेष्वपि । |
यदि स्वाश्चापराश्चैव विन्देरन्योषितो द्विजाः । |
भर्तुः शरीरशुश्रूषां धर्मकार्यं च नैत्यकम् । |
यस्तु तत्कारयेन्मोहात्सजात्या स्थितयान्यया । |
उत्कृष्टायाभिरूपाय वराय सदृशाय च । |
कामं आ मरणात्तिष्ठेद्गृहे कन्या र्तुमत्यपि । |
त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमार्यृतुमती सती । |
अदीयमाना भर्तारं अधिगच्छेद्यदि स्वयम् । |
अलङ्कारं नाददीत पित्र्यं कन्या स्वयंवरा । |
पित्रे न दद्याच्छुल्कं तु कन्यां ऋतुमतीं हरन् । |
त्रिंशद्वर्षो वहेत्कन्यां हृद्यां द्वादशवार्षिकीम् । |
देवदत्तां पतिर्भार्यां विन्दते नेच्छयात्मनः । |
प्रजनार्थं स्त्रियः सृष्टाः संतानार्थं च मानवः । |
कन्यायां दत्तशुल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः । |
आददीत न शूद्रोऽपि शुल्कं दुहितरं ददन् । |
एतत्तु न परे चक्रुर्नापरे जातु साधवः । |
नानुशुश्रुम जात्वेतत्पूर्वेष्वपि हि जन्मसु । |
अन्योन्यस्याव्यभिचारो भवेदामरणान्तिकः । |
तथा नित्यं यतेयातां स्त्रीपुंसौ तु कृतक्रियौ । |
एष स्त्रीपुंसयोरुक्तो धर्मो वो रतिसंहितः । |
ऊर्ध्वं पितुश्च मातुश्च समेत्य भ्रातरः समम् । |
ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्पित्र्यं धनं अशेषतः । |
ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्री भवति मानवः । |
यस्मिन्नृणं संनयति येन चानन्त्यं अश्नुते । |
पितेव पालयेत्पूत्रान्ज्येष्ठो भ्रातॄण् यवीयसः । |
ज्येष्ठः कुलं वर्धयति विनाशयति वा पुनः । |
यो ज्येष्ठो ज्येष्ठवृत्तिः स्यान्मातेव स पितेव सः । |
एवं सह वसेयुर्वा पृथग्वा धर्मकाम्यया । |
ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्वद्रव्याच्च यद्वरम् । |
ज्येष्ठश्चैव कनिष्ठश्च संहरेतां यथोदितम् । |
सर्वेषां धनजातानां आददीताग्र्यं अग्रजः । |
उद्धारो न दशस्वस्ति संपन्नानां स्वकर्मसु । |
एवं समुद्धृतोद्धारे समानंशान्प्रकल्पयेत् । |
एकाधिकं हरेज्ज्येष्ठः पुत्रोऽध्यर्धं ततोऽनुजः । |
स्वेभ्योऽंशेभ्यस्तु कन्याभ्यः प्रदद्युर्भ्रातरः पृथक् । |
अजाविकं सैकशफं न जातु विषमं भजेत् । |
यवीयाञ् ज्येष्ठभार्यायां पुत्रं उत्पादयेद्यदि । |
उपसर्जनं प्रधानस्य धर्मतो नोपपद्यते । |
पुत्रः कनिष्ठो ज्येष्ठायां कनिष्ठायां च पूर्वजः । |
एकं वृषभं उद्धारं संहरेत स पूर्वजः । |
ज्येष्ठस्तु जातो ज्येष्ठायां हरेद्वृषभषोडशाः । |
सदृशस्त्रीषु जातानां पुत्राणां अविशेषतः । |
जन्मज्येष्ठेन चाह्वानं सुब्रह्मण्यास्वपि स्मृतम् । |
अपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पुत्रिकाम् । |
अनेन तु विधानेन पुरा चक्रेऽथ पुत्रिकाः । |
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश । |
यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा । |
मातुस्तु यौतकं यत्स्यात्कुमारीभाग एव सः । |
दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थं अपुत्रस्य पितुर्हरेत् । |
पौत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्ति धर्मतः । |
पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रोऽनुजायते । |
अपुत्रायां मृतायां तु पुत्रिकायां कथं चन । |
अकृता वा कृता वापि यं विन्देत्सदृशात्सुतम् । |
पुत्रेण लोकाञ् जयति पौत्रेणानन्त्यं अश्नुते । |
पुंनाम्नो नरकाद्यस्मात्त्रायते पितरं सुतः । |
पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नोपपद्यते । |
मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेत्पुत्रिकासुतः । |
उपपन्नो गुणैः सर्वैः पुत्रो यस्य तु दत्त्रिमः । |
गोत्ररिक्थे जनयितुर्न हरेद्दत्त्रिमः क्व चित् । |
अनियुक्तासुतश्चैव पुत्रिण्याप्तश्च देवरात् । |
नियुक्तायां अपि पुमान्नार्यां जातोऽविधानतः । |
हरेत्तत्र नियुक्तायां जातः पुत्रो यथाउरसः । |
धनं यो बिभृयाद्भ्रातुर्मृतस्य स्त्रियं एव च । |
या नियुक्तान्यतः पुत्रं देवराद्वाप्यवाप्नुयात् । |
एतद्विधानं विज्ञेयं विभागस्यैकयोनिषु । |
ब्राह्मणस्यानुपूर्व्येण चतस्रस्तु यदि स्त्रियः । |
कीनाशो गोवृषो यानं अलङ्कारश्च वेश्म च । |
त्र्यंशं दायाद्धरेद्विप्रो द्वावंशौ क्षत्रियासुतः । |
सर्वं वा रिक्थजातं तद्दशधा परिकल्प्य च । |
चतुरोऽंशान्हरेद्विप्रस्त्रीनंशान्क्षत्रियासुतः । |
यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रोऽप्यसत्पुत्रोऽपि वा भवेत् । |
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् । |
समवर्णासु वा जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम् । |
शूद्रस्य तु सवर्णैव नान्या भार्या विधीयते । |
पुत्रान्द्वादश यानाह नॄणां स्वायंभुवो मनुः । |
औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । |
कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । |
यादृशं फलं आप्नोति कुप्लवैः संतरञ् जलम् । |
यद्येकरिक्थिनौ स्यातां औरसक्षेत्रजौ सुतौ । |
एक एवाउरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः । |
षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात् । |
औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ । |
स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयं उत्पादयेद्धि यम् । |
यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य वा । |
माता पिता वा दद्यातां यं अद्भिः पुत्रं आपदि । |
सदृशं तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम् । |
उत्पद्यते गृहे यस्तु न च ज्ञायेत कस्य सः । |
मातापितृभ्यां उत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा । |
पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः । |
या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताज्ञातापि वा सती । |
क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थं मातापित्रोर्यं अन्तिकात् । |
या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया । |
सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागतापि वा । |
मातापितृविहीनो यस्त्यक्तो वा स्यादकारणात् । |
यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम् । |
दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत् । |
क्षेत्रजादीन्सुतानेतानेकादश यथोदितान् । |
य एतेऽभिहिताः पुत्राः प्रसङ्गादन्यबीजजाः । |
भ्रातॄणां एकजातानां एकश्चेत्पुत्रवान्भवेत् । |
सर्वासां एकपत्नीनां एका चेत्पुत्रिणी भवेत् । |
श्रेयसः श्रेयसोऽलाभे पापीयान्रिक्थं अर्हति । |
न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः । |
त्रयाणां उदकं कार्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते । |
अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत् । |
सर्वेषां अप्यभावे तु ब्राह्मणा रिक्थभागिनः । |
अहार्यं ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यं इति स्थितिः । |
संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात्पुत्रं आहरेत् । |
द्वौ तु यौ विवदेयातां द्वाभ्यां जातौ स्त्रिया धने । |
जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः । |
यास्तासां स्युर्दुहितरस्तासां अपि यथार्हतः । |
अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि । |
अन्वाधेयं च यद्दत्तं पत्या प्रीतेन चैव यत् । |
ब्राह्मदैवार्षगान्धर्व प्राजापत्येषु यद्वसु । |
यत्त्वस्याः स्याद्धनं दत्तं विवाहेष्वासुरादिषु । |
स्त्रियां तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथं चन । |
न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यगात् । |
पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलङ्कारो धृतो भवेत् । |
अनंशौ क्लीबपतितौ जात्यन्धबधिरौ तथा । |
सर्वेषां अपि तु न्याय्यं दातुं शक्त्या मनीषिणा । |
यद्यर्थिता तु दारैः स्यात्क्लीबादीनां कथं चन । |
यत्किं चित्पितरि प्रेते धनं ज्येष्ठोऽधिगच्छति । |
अविद्यानां तु सर्वेषां ईहातश्चेद्धनं भवेत् । |
विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यैव धनं भवेत् । |
भ्रातॄणां यस्तु नेहेत धनं शक्तः स्वकर्मणा । |
अनुपघ्नन्पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जितम् । |
पैतृकं तु पिता द्रव्यं अनवाप्तं यदाप्नुयात् । |
विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन्पुनर्यदि । |
येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः । |
सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम् । |
यो ज्येष्ठो विनिकुर्वीत लोभाद्भ्रातॄन्यवीयसः । |
सर्व एव विकर्मस्था नार्हन्ति भ्रातरो धनम् । |
भ्रातॄणां अविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत्सह । |
ऊर्ध्वं विभागाज्जातस्तु पित्र्यं एव हरेद्धनम् । |
अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायं अवाप्नुयात् । |
ऋणे धने च सर्वस्मिन्प्रविभक्ते यथाविधि । |
वस्त्रं पत्रं अलङ्कारं कृतान्नं उदकं स्त्रियः । |
अयं उक्तो विभागो वः पुत्राणां च क्रियाविधिः । |
द्यूतं समाह्वयं चैव राजा राष्ट्रान्निवारयेत् । |
प्रकाशं एतत्तास्कर्यं यद्देवनसमाह्वयौ । |
अप्राणिभिर्यत्क्रियते तल्लोके द्यूतं उच्यते । |
द्यूतं समाह्वयं चैव यः कुर्यात्कारयेत वा । |
कितवान्कुशीलवान्क्रूरान्पाषण्डस्थांश्च मानवान् । |
एते राष्ट्रे वर्तमाना राज्ञः प्रछन्नतस्कराः । |
द्यूतं एतत्पुरा कल्पे दृष्टं वैरकरं महत् । |
प्रच्छन्नं वा प्रकाशं वा तन्निषेवेत यो नरः । |
क्षत्रविट्शूद्रयोनिस्तु दण्डं दातुं अशक्नुवन् । |
स्त्रीबालोन्मत्तवृद्धानां दरिद्राणां च रोगिणाम् । |
ये नियुक्तास्तु कार्येषु हन्युः कार्याणि कार्यिणाम् । |
कूटशासनकर्तॄंश्च प्रकृतीनां च दूषकान् । |
तीरितं चानुशिष्टं च यत्र क्व चन यद्भवेत् । |
अमात्याः प्राड्विवाको वा यत्कुर्युः कार्यं अन्यथा । |
ब्रह्महा च सुरापश्च स्तेयी च गुरुतल्पगः । |
चतुर्णां अपि चैतेषां प्रायश्चित्तं अकुर्वताम् । |
गुरुतल्पे भगः कार्यः सुरापाने सुराध्वजः । |
असंभोज्या ह्यसंयाज्या असंपाठ्याऽविवाहिनः । |
ज्ञातिसंबन्धिभिस्त्वेते त्यक्तव्याः कृतलक्षणाः । |
प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाः सर्ववर्णा यथोदितम् । |
आगःसु ब्राह्मणस्यैव कार्यो मध्यमसाहसः । |
इतरे कृतवन्तस्तु पापान्येतान्यकामतः । |
नाददीत नृपः साधुर्महापातकिनो धनम् । |
अप्सु प्रवेश्य तं दण्डं वरुणायोपपादयेत् । |
ईशो दण्डस्य वरुणो राज्ञां दण्डधरो हि सः । |
यत्र वर्जयते राजा पापकृद्भ्यो धनागमम् । |
निष्पद्यन्ते च सस्यानि यथोप्तानि विशां पृथक् । |
ब्राह्मणान्बाधमानं तु कामादवरवर्णजम् । |
यावानवध्यस्य वधे तावान्वध्यस्य मोक्षणे । |
उदितोऽयं विस्तरशो मिथो विवादमानयोः । |
एवं धर्म्याणि कार्याणि सम्यक्कुर्वन्महीपतिः । |
सम्यङ्निविष्टदेशस्तु कृतदुर्गश्च शास्त्रतः । |
रक्षनादार्यवृत्तानां कण्टकानां च शोधनात् । |
अशासंस्तस्करान्यस्तु बलिं गृह्णाति पार्थिवः । |
निर्भयं तु भवेद्यस्य राष्ट्रं बाहुबलाश्रितम् । |
द्विविधांस्तस्करान्विद्यात्परद्रव्यापहारकान् । |
प्रकाशवञ्चकास्तेषां नानापण्योपजीविनः । |
उत्कोचकाश्चाउपधिका वञ्चकाः कितवास्तथा । |
असम्यक्कारिणश्चैव महामात्राश्चिकित्सकाः । |
एवमादीन्विजानीयात्प्रकाशांल्लोककण्टकान् । |
तान्विदित्वा सुचरितैर्गूढैस्तत्कर्मकारिभिः । |
तेषां दोषानभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मणि तत्त्वतः । |
न हि दण्डादृते शक्यः कर्तुं पापविनिग्रहः । |
सभाप्रपापूपशाला वेशमद्यान्नविक्रयाः । |
जीर्णोद्यानान्यरण्यानि कारुकावेशनानि च । |
एवंविधान्नृपो देशान्गुल्मैः स्थावरजङ्गमैः । |
तत्सहायैरनुगतैर्नानाकर्मप्रवेदिभिः । |
भक्ष्यभोज्योपदेशैश्च ब्राह्मणानां च दर्शनैः । |
ये तत्र नोपसर्पेयुर्मूलप्रणिहिताश्च ये । |
न होढेन विना चौरं घातयेद्धार्मिको नृपः । |
ग्रामेष्वपि च ये के चिच्चौराणां भक्तदायकाः । |
राष्ट्रेषु रक्षाधिकृतान्सामन्तांश्चैव चोदितान् । |
यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः । |
ग्रामघाते हिताभङ्गे पथि मोषाभिदर्शने । |
राज्ञः कोशापहर्तॄंश्च प्रतिकूलेषु च स्थितान् । |
संधिं छित्त्वा तु ये चौर्यं रात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः । |
अङ्गुलीर्ग्रन्थिभेदस्य छेदयेत्प्रथमे ग्रहे । |
अग्निदान्भक्तदांश्चैव तथा शस्त्रावकाशदान् । |
तडागभेदकं हन्यादप्सु शुद्धवधेन वा । |
कोष्ठागारायुधागार देवतागारभेदकान् । |
यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत् । |
समुत्सृजेद्राजमार्गे यस्त्वमेध्यं अनापदि । |
आपद्गतोऽथ वा वृद्धा गर्भिणी बाल एव वा । |
चिकित्सकानां सर्वेषां मिथ्याप्रचरतां दमः । |
संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानां च भेदकः । |
अदूषितानां द्रव्याणां दूषणे भेदने तथा । |
समैर्हि विषमं यस्तु चरेद्वै मूल्यतोऽपि वा । |
बन्धनानि च सर्वाणि राजा मार्गे निवेशयेत् । |
प्राकारस्य च भेत्तारं परिखाणां च पूरकम् । |
अभिचारेषु सर्वेषु कर्तव्यो द्विशतो दमः । |
अबीजविक्रयी चैव बीजोत्कृष्टा तथैव च । |
सर्वकण्टकपापिष्ठं हेमकारं तु पार्थिवः । |
सीताद्रव्यापहरणे शस्त्राणां औषधस्य च । |
स्वाम्यमात्यौ पुरं राष्ट्रं कोशदण्डौ सुहृत्तथा । |
सप्तानां प्रकृतीनां तु राज्यस्यासां यथाक्रमम् । |
सप्ताङ्गस्येह राज्यस्य विष्टब्धस्य त्रिदण्डवत् । |
तेषु तेषु तु कृत्येषु तत्तदङ्गं विशिष्यते । |
चारेणोत्साहयोगेन क्रिययैव च कर्मणाम् । |
पीडनानि च सर्वाणि व्यसनानि तथैव च । |
आरभेतैव कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः । |
कृतं त्रेतायुगं चैव द्वापरं कलिरेव च । |
कलिः प्रसुप्तो भवति स जाग्रद्द्वापरं युगम् । |
इन्द्रस्यार्कस्य वायोश्च यमस्य वरुणस्य च । |
वार्षिकांश्चतुरो मासान्यथेन्द्रोऽभिप्रवर्षति । |
अष्टौ मासान्यथादित्यस्तोयं हरति रश्मिभिः । |
प्रविश्य सर्वभूतानि यथा चरति मारुतः । |
यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति । |
वरुणेन यथा पाशैर्बद्ध एवाभिदृश्यते । |
परिपूर्णं यथा चन्द्रं दृष्ट्वा हृष्यन्ति मानवाः । |
प्रतापयुक्तस्तेजस्वी नित्यं स्यात्पापकर्मसु । |
यथा सर्वाणि भूतानि धरा धारयते समम् । |
एतैरुपायैरन्यैश्च युक्तो नित्यं अतन्द्रितः । |
परां अप्यापदं प्राप्तो ब्राह्मणान्न प्रकोपयेत् । |
यैः कृतः सर्वभक्ष्योऽग्निरपेयश्च महोदधिः । |
लोकानन्यान्सृजेयुर्ये लोकपालांश्च कोपिताः । |
यानुपाश्रित्य तिष्ठन्ति लोका देवाश्च सर्वदा । |
अविद्वांश्चैव विद्वांश्च ब्राह्मणो दैवतं महत् । |
श्मशानेष्वपि तेजस्वी पावको नैव दुष्यति । |
एवं यद्यप्यनिष्टेषु वर्तन्ते सर्वकर्मसु । |
क्षत्रस्यातिप्रवृद्धस्य ब्राह्मणान्प्रति सर्वशः । |
अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रं अश्मनो लोहं उत्थितम् । |
नाब्रह्म क्षत्रं ऋध्नोति नाक्षत्रं ब्रह्म वर्धते । |
दत्त्वा धनं तु विप्रेभ्यः सर्वदण्डसमुत्थितम् । |
एवं चरन्सदा युक्तो राजधर्मेषु पार्थिवः । |
एषोऽखिलः कर्मविधिरुक्तो राज्ञः सनातनः । |
वैश्यस्तु कृतसंस्कारः कृत्वा दारपरिग्रहम् । |
प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून् । |
न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति । |
मणिमुक्ताप्रवालानां लोहानां तान्तवस्य च । |
बीजानां उप्तिविच्च स्यात्क्षेत्रदोषगुणस्य च । |
सारासारं च भाण्डानां देशानां च गुणागुणान् । |
भृत्यानां च भृतिं विद्याद्भाषाश्च विविधा नृणाम् । |
धर्मेण च द्रव्यवृद्धावातिष्ठेद्यत्नं उत्तमम् । |
विप्राणां वेदविदुषां गृहस्थानां यशस्विनाम् । |
शुचिरुत्कृष्टशुश्रूषुर्मृदुवागनहंकृतः । |
एषोऽनापदि वर्णानां उक्तः कर्मविधिः शुभः । |