विशिष्टाद्वैतसिद्धिः

विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [[लेखकः :|]]

विशिष्टाद्वैतसिद्धिः ( ४ ) पुटाः १२३ ३५ असावंश्यम् ३६ जीवाविश १२६ १२८ १३e १४३ ३७ अज्ञानविषयत्वम ३- अहमर्थः ३६ कर्तृत्वाध्यःसः ४० देहात्मभ्रमः ४१ अनिर्वचनीयत्वम् ४२ अनिर्वचनीयत्वे प्रमाणम् ४३ ख्यातिभेदः ४४ सत्तात्रैविध्यम् द्वितीयः परिच्छेदः १४८ १५० १५२ १ अखएडार्थवाः "‘प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः 9! १५३ १६३ लक्षणवाक्यम् 99 सत्य ज्ञानमनन्तम् १६ १६७ १६६ तत्त्वमसि दण्डी कुण्डली सोऽयं देवदत्तः स्वभ्रान्त मे सोम्य २ निर्गुणत्वम् एको देवः एको वशी १७१ १७२ १७३ १७४ गुणान्वयो यः १७६ नेति नेति ( ६ } पुत्र १७६ न हिंस्यात् १७३ तत्परतया प्राबल्यम् अन्यशेषत्वादतात्पर्यम् १) अपरब्रह्म १८० सस्यत्वज्ञानत्वादि १८२ अपहृतपcम १८३ १?" १८७ तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि सगुणनिगुणानुमानम ३ निराक्ररत्वम् ४ ज्ञानत्वादि ५ निमित्तोपादानत्वम १६० १६३ १६७ ६ स्वप्रकाशत्वम २०२ ७ वलयत्वम २१० ८ भेदः २१३ ६ भेदप्रत्यक्षम् २१७ २१६ १० : अनुमानम ११ जीवभेदः २२१ २२६ २२७ १२ भेदानुवादः १३ तात्पर्यलिङ्गम् १४ ऐक्यम् । १५ अभेदप्रमाणम् २२६ २३० शरीरलक्षणम् २३५ तस्वमस ३३७ अहं ब्रह्मास्मि २४० पुटाः २४२ २४३ २४४ २४५ सयश्चयम पुरुषमुपैति नान्योऽतोऽस्ति अनेन हि द्वितीयाङ्के भयम् एको देवः क्षेत्रज्ञ च १६ ऐक्यानुमानम २४६ २४६ २५० २३ १७ अंशत्वम २३ २४ १८ अणुत्वम तृतीयः परिच्छेदः १ श्रदणदे २८ २७१ २ शनविधिः ३ श।ब्दापरोक्षम् २७३ चतुर्थः परिच्छेदः २८० १ मुक्तिः २ निवर्तकम् २८२ २८ ३ पुरुषार्थत्वम् अनुबन्धः १-१०० द्रविड!त्रेयदर्शनम् २७ उपाडतः [ चिदचिदशरीरकत्रह्मसिद्धेः सप्तविधानुपपत्तिपरीक्षायाः चतुर्मतसा ( ८ ) -मरस्यस्य च विमर्शाः सौकर्यविरहात् यथोद्दे शमत्र न योजिताः । आङ्गलभाषामयस्य द्वितीयसम्पुटस्यान्ते योजयिष्यन्ते ] अस्य ग्रन्थस्य । काश्यां मुद्रणसंविधानशोधनभरं स्वोकृतवान् अस्मत्प्रियसुहृत् विख्यानवैदुष्यः औनीलमेघाचर्यः प्रथम ‘फार मुद्रण समनन्तरमेव अतर्कितं कार्तिशेषो बभूवेति विषीदासः । अनन्तरं प्रयाग- विश्वविद्यालये द्रविडभाषाध्यःपकंन अस्मप्रियभागिनेयेन आयुष्मता V. S. रङ्गनाथेन मीमांसाशिरोमणिना (M. A., B. O. L.) स भारः इढः मिळणैश्च । तस्मै समप्रामाशिषं प्रयुञ्ज्महे । शोधनिका [ प्रथमं इमानि श(धनानि तत्र तत्र कृत्वा ततः परं प्रन्थाव लोकनं कार्यमिति प्रार्थना | पुटे पंक्त 2 21 alone in the sense 3 26 the concerned 4 last 4 One year The 7 13 He 7 blunders. 9 Fe 13 42 आत्मतत्वमनपेक्षितं तथापि 14 न स्यात् । न । 18 5 धूमज्ञानेन 16 7 बध्यत्वे हेतुः, न बाधकवे , , 15 न तान्विक्रत्वमभ्युपेतव्यम्” 20 6 यत्र यदध्यासः 29 1-7 प्रथमपङ्क्तौ ‘‘अनुकृतेस्तस्य च” इत्यारभ्य सप्तम- पत ‘अ’लभ्यमुत्तरत्र” इयेतदन् अनन्तरपुटे 12 पङ्कयनन्तरं (‘सुस्पष्टमेतत् इत्यतः ५रं ) पठनीयम् । ( १० ) 9 E. पुटे पंक्तौ 29 11 शिष धाता 30 3 अतः परं इदमपि पठनीयम् न्या. सू (2. 1. 14 ) fतप्रामाण्ये वा न सर्वप्रामाण्यविप्रतिषेधः ।” इति । अत्र भाष्यं वात्स्यायनस्य-वत्ययमुपसगः सम्प्रतिपयर्थे । न ब्याघाते । अर्थाभावात् ।“ इति ।। सम्प्रतिपत्तिः सम्यक् प्रतिपत्तिः प्रतीतिः । । किञ्जिद्विशेषविशिष्टतया प्रतिषेधरूपमर्थ स्थितं कृत्वा तत्र कञ्चन विशेषं बोधयितुं बीत्ययमुपसर्गाः प्रयुक्तः । न तु व्याघातं विरोधमर्थ बोधयितुम् । अर्थाभावात् , तस्या र्थस्य इहानन्वयादित्यर्थः । विप्रतिषेधशब्दस्य द्वावथै विरोधः विशिष्ट प्रतिषेधश्चेति । तत्र विरोधार्थस्य इदानन्वयत् अर्थान्तरं गृह्यत इति भावः । क्रव्याद्य इव भूतानामदन्तेभ्यः सदा भयम् । तेषां विप्रतिषेधार्थ राजा सृष्टः स्वयम्भुवा ॥ इति महाभारतश्लोकोदाहरणपूर्वकं अर्थान्तरं नवीनकोशकाराश्च दरें- यन्ति । न्यायवार्तिकं च :-‘वीत्ययमुपसर्गेः विशेषप्रतिषेधे । न व्याघाते ” इत । पंक्तौ 32 5 प्रतिज्ञात्वेन 32 11 इति', इति 33 6 कारण

A 9 36 10 सिद्धिनाम्नीं 36 17 अशक्यमि । 40 6 भगवत 45 6 was a ( ११ ) पुटं पंक्तौ 47 form 9 these , 11 , 20 all effects 48 5 sat 48 25 Is it that 49 20 Soul, 51 27 existence by this only one'. It was 52 7 13 Creation 9 53 2 expression, the 54 25 contrasts 55 16 requires 56 12 hit 16

• This :

25 intelligent 57 4 these 6 60 27 and the 67 16-17 with full life 69 6 । unwonted 81 17 मपागात् 83 20 permanent 85 10 with you 26 attacks,it १ ।। १ = पंक्तौ 86 2 Upanishads 87 13 pain-factors 21 accord , the last bound 88 13 Sankhyas ,, the last how 92 1 eternal 93 12 Vorld, such Brahman as is , 22 woefully. , the last and two 94 11 imagice 95 10 infinitum ग्रन्थः पुटे पंक्तौ ३ २०केचलदृश्यत्वत्त्रस्य १३ २४ -वाच्यस्य १८ १२ -असम्भव उच्येत । २० २ -अनुविद्धत्वेन ६ च । 99 , १८ अत्र २१ १२ तस्य २७ २१ -दूषणम् । ३० ६ सन्नित्यनेनाभितप्यत ( १३ पृष्ट: पo ६ वर्तत इति । ,, १६ उपलभ्यते, २१ - वाघभः । ४२ १२ । स्वरूपत्वात् ,, २२ अब्रह्मात्म ४३ २१ वस्तुनो ५. बध्येत १; व दुस्समाधान १२ अविरोधेन ४७ ५ नायं सर्पः ४ २२ शब्दनुप ५.० ७ यजमानभदा ५.१ ५ निश्चितमात्रे ५.३ १० अनुदान ५४ १ स्वतः ५५ ४ असत्त्वानधि . , ६ शुक्तिरूग्यवत ५६ १० -अभाववृत्तित्व ! २५ ११ . परमार्थ ५७ १४ ...रिकत्वव्या । , २३ १६. दृश्यत्वं १८ १ मसद्विलक्षणं २१ जानीमः ५e द्रव्यत्वसमानाधिकरणत्वात् गुणाश्रयत्वम् इत्या- १३ ( १४ ) पुटः पंक्तौ भाससाम्यं च । मोक्ष , १४ विषयवत्वात् ५ प्रतियोगि प १० धर्भिको ६१ १ प्रपञ्च ३ प्रपञ्चस्य च। , २१ एवेति एतद् ५ ६७ ३ ग्रहणमवश्य ११ मयश्चांन ६६ ६ ‘सूचकत्वाभावाच्च' इत्थतः परं एवं पठनयम: वस्तुतस्तु स्वच्छद्रव्यान्तवतवन गृह्यमाणस्य चिम्वस्यैव प्रतिबिम्बत्वात् तत्र ग्रहणे विषयतया ऽवक्छेदकस्यान्तर्वर्तित्वस्य त्रिस्वे स्वरूपतोऽविद्य मानस्य वक्ष्यमाणत्या प्रयाजकत्वं वा बिम्ब मिथ्यात्वापादकत्वं वा न भवतीति ज्ञेयम् । ७७ १२ उपलचयज्ञान , २१ आपतनः ७२ १७ विषयि ज्ञानम् ७३ ८ सत्यववे ७७ १२ तद्वाधक ७६ ११ -अनुपपत्तः स्या- १७ सत्यस्व ८२ ८ अतिरिक्त ८३ ८ उक्त विद्या ( १५ ): के पटः पंक्ति ८३ २१ वस्तुतः ८५ ५ णोपारूढस्य ८६ - १२ अज्ञातवे । ८७ ११ दोषमूलकत्वं ६१ १६आपतेदिति च । ६२ धीर्यदा ६ ६८ ७ शयितं &६ ७ एकस्यामेव रज्जीव १०१ १ उक्त्वा १०२ ७ परमात्मत्व १० एषः प्रकृतो १ १०८ ६ अत एव ११० २२ प्रत्यये १११ २ स्वाभचाति ८ तादृ•ङ्कष ११२ ६ अकृत्वसाधन ११४ २ रूपदर्शनान् ११५ १ विषयकमीश , १६ जीवस्थानवच्छिन्न ११६ ८ नानादित्व १२ चोद्यम् ,, १५ ३३., अज्ञान १२० ८ न सम्भवतीति १२३ १६ च वाच्यम् । तथा च ( १६ ) पुटः पंक्तौ १२४ १६ स्थितवषि । १६ -अधीन । १२६ २२ च एवं १३० १२ अस्मीति । १३१ ३ उपासनं १३२ ६ .. त्वान् । ,, कतर पितर्यपि १३५ १० मनिष्ट १३७ = प्रवृत्तिष्घस्य १३८ २० अवांछन्ना या Q १४४ १० तथा च १४७ ११ तदानम् १५० १४ पूर्वोत्पन्नविषय १५२ १६तद्बोधकत्व वाद्यवयव हनेः । १५५ ११ तत्फतभूतं १५७ चन्द्रः चन्द्रत्व १ & २ । सम्वन्ध्यंव १४ ... साधनविवक्षणात् .... वाच्यतावच्छेदकत्वत १६६ १५: अयमिति । १६७ ११ ... त्यागेन १६७ २४ किञ्चित्स्वरूपा १६६७ सबस्य । १७० ४ घटखं महाखं । 5 ११ २४ ( १७ ) पुटः पंक्त १७० २३ प्रमाणत्वेन । १७४ १६ निगुणश्चेति । १६ १ वृह १८४ १४ -धारणम् । १८: २० iहं त्वःनत्रगाद्विधाभ्यां । १६ ४ प्राप्नुयामिति । १४ इदम २४ वाच्यत्वम् ; २००२ पारमार्थिकमेव । ., २३ प्रति कारणे अचिदंश एव कारणम् । एव चेतनाश प्रांत २८ २३ ज्ञानत्वात ६ तन्न । २१५ १६ कलहोद्धरतां २१५ २५तथा च २१६ १० -न्मयिकी २२० १३ - व फाशः । एतेन मपद्यत। ६ ७ जीवनi मिथः ,, ६ - सिद्धमिदं २२८ २० फन. २३३ १ -कत्वात् । १६ व्रतस्तयास्तु । २३५ १६ नाद्यः । । १9 ( १८ ) पुट पंक्ते ६३६ ४ बन्धनत्वात् । २३६ २ स्थिते च । २४० १७ मनुरभवं । २५ १६ ...न्नत्वात् परम ९ ४ १७ A ८ चिदं तहि २५६ , २० बुद्धगु णन २७ १५ अतिमित प्राक्तने ३६० १७ ३६१ १६ - न्वयव्यतिरेकवत्त्वात् । २६६ १४ मुक्तयु पाय २७३ = -निमितस्यैव -७४ ४ सौनिक्रमः। २७६ ८ -ज्ञानवय ,, १४ वेदनानन्तरं २८० ३ इत्यवोचाम । २८१ १४ अज्ञातृत्वात् । , १७ -वृतिमु ‘क्ति २८३ २१ भुख ३८४ १४ न च स ६८५ ८ ' यन. न २६१ १६ प्रमन्तरा ६२ ६ सववस्थ- २८ ८ -महीमात्मनः ३०२ १९१ सूचकत्व ( १६ ) युः पंक्तौ ; ३०३ ५ २ -अनुपपत्तेः । ५ शदेरू च , शुचदश्च 9 ३०६ २० । प्रसिद्ध: १४ दहर प्रतिपाद्य ३१२ २४ चेन्, हे ३१४ १ तथैव ३१५ ८ स्वावलोकितत्वं ३१६ ५ मवाचन् । ३२० २३ - मपीदम् । ३२६ ३ परिणामादिभाषा ३२७ १७ नभप्रेत

२३ -यशषि २ iवधि ३२६ १६ शन् ३३५ ६ ब्रह्मण एव । ३४० १४ वाजिनानिवेश ३४२ ५ कृsण।दोन गोत्वादिविशिष्टानां ३४३ ११ इति । पूर्वा ३४५ ६ ‘न किरिन्द्र ३४८ १८ सर्वेषु वेदेषु ३५त्र ६ पूर्वोतरवत् ३६६ ११ अभ्यधार ( राध ) यम् । ३७४ १२ इतेि । बहूनां ( २० ) पुटः पंक्तौ ३७८ ४ पदपरियगस्य ३८० ५ पयांॉयेण ३८४ १६अन्तगुणमित्यस्य ३८५ १५ त्वधिष्ठान ३८६ ८ स विशेषतो ३६२ २२ - विषयाणेि ३६६ १० ऐकतन्त्र्य ३४ -कृत्स्नना । ४०४ २५ सगुण्ववादं ४०५ ४ प्रतितन्त्र ४०८ १३ -मुखेनैव । ४१० १२ मार । , ४११ ३ स्रवन्ति ४१६ १५ तथैव ४१६ १० सम्वन्धवदित्वं द्र २१ -वगमन् ४२० ६ -मत्रोद्देश्यम् ४२१ १ -ब्रह्मभेद ४४० ५. ...स.च , १६ आदरो न्यय्यःआवश्यकः । श्रः Preface My acquaintance with Advaita is as old as that with Visishtadvaita. When I began in 1919 studying the latter as expounded by Ramanuj in his Sri Bha shya, it may be said, I began studying also the former, since the work elaborately and in a detailed manner deals with this too. though for the sake of criticism. seen in the light o Ramanuja's criticisms Advaita appeared a weak and absurd philosophy. I wanted to know whether it was really so. There arose a strong desire in me to satisfy myself as to whether Ramanuja's criticisms against Advaita were quite reasonable and justified aad srce whether it is not possible to defend it against them. With this end in view I had equal interest in understanding both the philosophies and read not only all the important works on Visishtadvaita but also those on Advaita The question of Brahaman's contact with maya or avidya, or to put it in another form, the question of yc or guidyc eclipsing Brahman the absolute, is a very difficult one. It is absolutely impossible for me to connect with each other the two concepts : The Absolute, the Nirvisesha, Brahman and the false wa१०. Saying this I am obviously r::12-sang that I belong to the group of men whom Amalananda, the author of the Kalpataru, calls undo, meaning those of small intelligence. But I have made honest and sincere at [ 2 ] tempt to find the nature of conception of Brahman in contact with cuidd on the part of the most in telligent authors on Advaita. So far as I could see none of them has explaint d the point in a convincing and s.tisfactory manner. I am almost convinced that none of them has any direct and correct answer to the question . A1 of them are fully aware of the dificulty but t.kurg the point for granted propound Advaita. Brahman the absolute as conceived and accepted in Advaita is nct open to any change. It is absolutely changeless. It cannot change itself and it is uncapa. ble of being aftected in any way by any thing els . And there 1s nothing else than itself which could aft ct it. It is the one, secondless attributeless and reality How c uld the pure Brahman become an im- Pure opt vaitins say in reply that aidya and its contact with Brahman are beginingless. What is meant by this : No doubt Brahman is pure in itself. But is this {here was no time in the past when it remained alone. in the sk nee without acid¢c. It should not be thought that first at a rahman was in its perfect purity, and later on avidya came to it. Auild is always there. It is as beginningless as Brahman itself. Some appear to hold the view that one could contacting Brahman is respgnsible for another guidyc and thus similarly in contact with Brahman is responsi- ble fr yet another evidtc and in this way there is a long and beginningless chain of godyc. Now we have got a series of doides instead of one. But the point [ 3 ] is how could there be any guidya at all occuring to Brahman eternally intrinsically and which is abso lutely pure and changeless. Brahman as such cannot have any avidya happening to it. Where is the ques tion of a previous coidyo being responsible for a suc ceeding avidya ? Awidtc, also called by manyas cya and positive ignorance, pertaining to Brahnnan is said to evolve itself into the world and all phenomena in it. It is not as if Brahman comes in contact with that kind of avidya already existing somewhere. It is one imposed on itself by Brahman. Is the absolute Brahman ca- pable of having any thing new happening to it ? If the ansver is 'yes' then that capability will be a 'second reality and it will kil Advaita. If on the other hand the arsver is, as it should be according to Advaita , NJ then how the Advaita Brahman could impose on itself doidyo could never be explained. The postula. tion of a previous avidya to explain the subsequent one is absolutely . useless. For, the criticism applies equally to that also. Even supposing there is some primary cuidya it cannot help us out of the difficulty. The Sankhya view about the ultimate cause of the world is reject ed by Badarayan , the author of the Vedanta sutras and concerned sutras are explained by San kara faithfully and correctly. The purushc acce pted by Sankhya is just like the Advaita Brah man, incapable of any will or movement or action. Prakriti or matter is unintelligent ; it cannot take any initiative towards the creation of [ 4 ] the world. Fory could the world come into existence? Just the same is the case with Advaita Brahman and aoidya. Brahman is absolutely indifferent. It can neither influence nor be influenced by any thing else. Avidya, like matter, cannot act by i:self. So neither JBrahman nor aridya could be the cause of the world. There is however a difference between pregriti matter, accepted in Sankhya and avidya accepted in Adobj¢d : whereas the former has its own reality, its own existence, independent of "pushd the latter oves itself to Brahman. There could be no aidya unless Brahman errs. Can Brahman ever err? That which errs can not be Brahman, and that which is Brahman can not err. This fact renders the Advaita philsophy more irrational and more difficult to understand than Sankhya. Andya is beginningless just like Brahman may be an answer to the question -->When did avidya catch hold of Brahman ? ! and not to the question-= 'how could any ocidya happen in Brahman ?” Avidya in Brahman would be just like darkness in the midday sunshine. One is as impossible as another Such considerations as these forced upon me the conclusion that Ramanuja vas justified in criticising Advaita and it is impossible to defend it. In the old princely state of Pudukikottai which con ducted a Vadasabad during nearatri festival every year, the Devans used to invite all the pandits to their residence just in the evening preceding the cmb}46 ound day and listen to the speeches delivered by some of the chinent sideps. one year the Dewan [ 5 who was a follower of Advaita asked the same jues. tion as we considered above : How could the pure Brahman get affected by guidya or maya ? He just wanted to know how it was possible. There were many great Advaita scholars in the gathering. One cf them began to say something, first mentioning some example. The Devan at oncc intervened and said Let us consider examples afterwards. I want toknow first how it is possible for the absolute Brahman to be caught by guidya. " Having waited for one or two minutes during which perfect silence prevailed in the hall the Devan ordered distribution of panSupari. This incident well proved to me that the question is really a very difficult one and none of my Advaita friends who were very many help me to understand it/ I am a writer of books from my young age and have written a few since. I could have written a book also on Vedanta putting forth my thoughts on Advaita. But I refrained lest my advaita friends should feel un appy and get displeased with me. These are days when Hinduism, the most ancient religion in the world and a religion vital]y connected with the life of people all over the world, is fast disintegrating and threaten. ing us with its total disappearance. It behoves one and all of us, that belong to the great religion, to be completely united and find ways and means to save it from the impending peril. In the circumstances it would be utter folly ori any bodys part to be in any way responsible for split and widening the gap arong us . It was this idea that prevented me [ 6 ] from writing any work criticising others philosophy . To refer to one more incident that took place in the same Pudukkottai aidcat scblic, but in another year , the Devan desired that three scholars repre senting the three schools of Vedanta might say some thing about their respective philosophy. The Advaita gentierman said Take the sruti text ut leam cs१. Dont twist it. Accept what its natural and clear mean ing is. Does it not tell us unequivocallly that jua is identical with Brahman ? What is it but Advaita ? No doubt part of the word 'td' as well as won' is to be abandoned in order to warrant the identity; but it is inevitable. When we ask our servant to bring the resting plank he will first get it vacated and then only bring it to us. The gentleman did not at all refer to such Srytes as biolate bhogyam breritarof» cc nota, whose meaning is clear enough to be understood even by an ordinary man and which insist on our knowing jiva, matter, and Brahman as entities quite distinct and different from each other, as if they do not exist at all. Be sides his meaning of the text bot too csj is not a natural one. Jiva is an individual soul undergoing all sorts of sufferings but Brahman is the Supreme Soul, the universal soul absolutely free from all pains and sorrows. How could there be any identity between the two ? To get over this difficulty he had to give a fcrced and unnatural meaning to both the terms tot and team. Regarding the example it may be pointed [ 7 ] out that a servant, if and when asked to bring the hand box cf cash will never do so after opening it and removing all its contents and thus emptying it. I was the next speaker. But I did not say anything criticising his speeech on these lines. I simply avoid ed making any reference to it and spoke on some uncontroversial general subject and finished my speech. Such has been my disinclination to write or say any thing eriticising Advaita . M.M. Ananta Krishhna Sastri was a friend of mine and we knew each other since very many years back. To write some thing attacking the Sri Bhashya and Visishtadvaita vas his hobby. he was a hasty writer with little or no care for correctness of statements and worth or merit of the writingsFarthasarathi Misra most probably a contemporary of Vacha+ spati Misra, is a famous Mimansa author. Sastra Dipika is one of his great and valuable works. In it he has subjected Advaita to trenchant criticisms. He describes this as the prattling of those that have not studied well the rules of interpretation. In his introduction to this work published by the Nirnaya Sagara Press,Bombay Sri Sastri says nothing regarding those criticisms but refutes the Visishta- dvaita view that the Purva and Uttara Mimamsas constitute one Sastra,these twobeing only parts of that whole. The two are concerned withthe two parts of the Veda relating to Kaima and Brahman respectively So like Veda, Mimamsa which is nothing but a com mentary on it is one consisiting of two parts. Sri astri [ 8 ] oould not or would not understand this simple quc5- tion. His reasoning was so bad that I felt compelled to write a reply. I wrote one with the title "lima . msa Nyaya Sanchara. which may be found at the end of my Mimamsabhyudaya. In that paper too I did not say anything against Advaita. His subse quent works were too full of mistakes and blunder to keep me silent. I however resisted the temptation. he has written a commentary on the Advaita Vedanta Paribhasha, wherein he frequently criticises the good old commentary by Ramakrishna Dikshita, a profound scholar. I began to write a com:nentary of my own on the Vedanta Paribhasha with a view to make known to the scholarly public the fact that wherever Sri Sastri differed from the old commentator the latter is always correct and the former always wrong. Unfor tunately the commentary could not be completed and published, It is a matter for utmost regret and sorrow for all good men, for a well-wishers of humanity, that H. H. Sankaracharya of Kamakoti Fitham is since very long back inducing and encouraging Advaita Pandits to write works refuting Visi- shtadvaita. I fail to understand why at all any advaitin should look askance at the other philo- sophy. I remember to have read somewhere in Sri S. Radhakrishnan's work a line like Ve are Advaitins in thecry, Visishtadvaitins in religion and Draitins in practice. That should be the attitude cf Advaitins towards the other schools of Vedanta. All that is [ 9 ] accepted in Visishtadvaita Advaitins may assign to the lower level, that of vyavhard and have the satis faction that the truth their philosophy establishes per tains to a higher level, that of paragrbbc. The body and soul relationship-sarira sariri bhava-between the world and Brahman is the hinge on which Visishta dvaita turns. If this is accepted as a vychard reality what is lost to Advaita ? Sankar1 has not only not rejected this relationship but accepted it as may be seen from a passage of one of his minor works. Common people are in need of such religion or philosophy as would make them God-fearing and docrino-minded, so that they may live a peaceful contented and prosperous life. For achieving this end a God full of auspicious qualities and capabie of re. varding the virtuous and punishing the wicked is re quired and not a qualitiless absolute. Advaitins sole concern should be to get first themselvesconvinced and then prove that there is a pur.martlba reality other than the colharu one, and not to attack the other schools of Vedanta. As soon as I came to know Sri Sastri's ridiculous attempt to criticise Desika's Studushai it appeared to me that if I wrote now a work critically dealing with Advaita, not only I would not be misunderstood and accused of unnecessarily attacking that philosophy but I would be serving it by clarly pointing out the difficult points in it so that competent scholans may seriously consider and make if possible a genuine attempt to explain and elucidate them. [ 10 ] The work Visishtadvaitasiddhi, was completed many years back. It is now presented to the scho ]arly public for careful study appreciation and evalu- ation. My thanks are due to Sriman Babu Govindalallji of Calcutta who helped the publication by granting a snbstantial amount from the M.R.B.C. Trust. D. T. Tatacharya. Tirupati.

12, 2. 1965.

श्रीः
विशिष्टाद्वैतसिद्धिः
उपोद्धातः

चतुश्चत्वारिंशतो वत्सरेभ्यः प्राक् अस्माकं वेदान्तश्रवणं सम्पन्नम् । श्रीभाष्यमधोयाना वयं न परं तेन प्रतिष्ठापिते विशिष्टाद्वैते अपि तु तेन सविस्तरं विमृष्टे अद्वैतेऽपि गाढपरिचया अभयाम । विराष्टाद्वैतिनां कुले लब्धजन्मनां अस्माकं तस्मिन् दर्शने अनुरागातिशयः अन्यत्र अनादरश्च यशभविष्यतां लोके सर्वसाधारणतया दृश्यमानस्य मनुष्य स्वभावस्य अनुरूपमेव तत् । परं तु औत्सर्गिी इयं मनोवृत्तिः अस्माकं नासीत् । चतुर्धा निमील्य अस्मदोयमित्येकत्र आद्रः परकीयमित्यन्यत्र अनादरश्च नैव कायः । परस्परविरुद्धे द्वे अपि दर्शने सत्ये इति न कदा- चिद् भवितुमर्हति । अतोऽन्यतरत् प्रामाणिकं दर्शनं, इतरन्नेति स्थिते कतरत् प्रामाणिकमिति यत्नेन परीक्ष्य अवधारणीयमिति महत् कुतूहूल सजायत । तदनुगुणा प्रवृत्तिः तदा जाता अद्याप्यनुवर्तते । किन्तु अद्वैतं शोभनं दर्शनमिति प्रतिपत्तुमद्यापि न शक्नुमः । यथा यथा चिन्त्यते तथा तथा प्रबला अनुपपत्तयः स्फुरन्ति । यस्य साहय्येन आसां परि हारो भवेत् । तादृशो यः कोऽपि प्राचीनो नवीनो वा अद्वैतग्रन्थो नास्ति, न लभ्यते ।

अर्जेनस्य गौडपादोपज्ञत्वेऽपि तत्प्रतिष्ठापकप्रथमाचार्यत्वं श्रीशङ्कर स्येत्येतन्निर्विवादम् । स तावत् किमाहेति प्रथमं किञ्चित् पश्येम । यदेष विरुद्धस्वभावयोः आत्मानात्मनोः मिथोऽध्यासमुपपादयति तत् स्थाणु पुरुषयुक्तिरजतदिसर्वभ्रमस्थलसाधारणम् । आत्मानात्मनोविंरुद्व

स्वभावतया मिथो भेदे असिद्धे अध्यासो नोपपद्यते । अबाधितप्रतीति

( 12 )

बलेन स्थाएँ पुरुषे च पृथक् निश्चिते दोषवशान् कचित् स्थाएँ पुरुषत्वं वा पुरुषे स्थाणुत्वं वा अध्यस्यते । एवमध्यस्तं पुरुषत्वं वा स्थाणुत्वं वाऽनृतं भवति । न तु स्थाणुर्वा तवृत्ति स्थाणुत्वं वा पुरुष वा पुरुषत्व वा तद्वति । निश्चितप्रमाणभावस्वस्वप्रतीति सिद्धत्वात् । एवमेव आत्मा च अनात्म च विरुद्धस्वभावौ स्वस्त्र प्रमाणबलात् पृथक् सिद्धौ । अथापि अविवेकिनां तयोः पृथस्थित्य- नहंतापादकेन संसर्गविशेषेण अन्योन्यात्मकत्वध्यासो भवति । तत्र अध्यस्तस्य आत्मत्यस्य अनात्मत्वस्य च वधादनृतत्वेऽपि धर्मिणोरात्मा नात्मनोर्वा तत्र विद्यमानयोरात्मत्वनात्मत्वधर्मयोंवा अनृतत्वं कथमपि न भवति । यथा अहमर्थ आत्मा तथैव तद्वत्तिज्ञानादिकं च, शरीरादिर नात्मा तवृत्तिगुणक्रियादिकं च पारमार्थिकमेव । अन्यथात्वे प्रमाण भावान्. । तथात्वे प्रमाणसत्वाच्च ।

अध्यासः अविद्यमानस्य आरोपः । स्थाण पुरुषात्मकत्वं नास्ति । तत् तत्र आरोप्यते अयं पुरुष इति । अस्य अध्यासस्य अविद्यात्वव्य पदेशः विद्याविरोधित्वान् । आरोपितस्य यस्सुनः वस्तुतोऽधिष्ठाने अवि- द्यमानत्वात् तत्र गुणाधायकत्वं वा दोषाधायकत्वं वा नास्तीति तस्य युक्तमिदमुक्तम् । परन्तु किमर्थमिदमुक्तमिति चिन्तनीयम् । तत् पर स्यात् । यत्तु

तमेतमविद्याख्यमात्मानात्मनोरितरेतराध्यासं पुरस्कृत्य सर्वे प्रमा णप्रमेयव्यवहाराः लौकिका वैदिकाश्च प्रवृत्ताः । सवणे च शास्त्राणि विधिप्रतिषेधमोक्षपराणि ।

इति तन्न । प्रमाणप्रमेयव्यवहारेषु आत्मानात्मनोरितरेतराध्यासस्य 'पुर ६करणीयत्वाभावात् । सत्यशुक्तिसत्यरजतरूपप्रमेयतप्रमाणव्यवहारे यथा शुक्तिरजताध्यासोऽन्यो वा कश्चिदध्यासो न पुरस्करणीयः तथा ।

कामं पुरुषस्य देहात्मभ्रमोऽतु । ततः किं नाम देहात्मनोः स्वस्वकार्य

( 13 )

करणप्रवृत्तेर्भविष्यति । आत्मनो हि नियन्तुः स्वशरीरमिन्द्रियणि च विधेयानि । स यथेच्छति । प्रवर्तन्ते । तदिच्छया चक्षुरुन्मीलति । तथा स्वयोग्यं विषयं गृह्वाति । प्रमा जायते । एतदनुकूलयतनवत्त्वात् आश्न- यत्वाच्च आत्मा प्रमाता भवति । अत्र देहात्मनोरितरेतराध्यासस्य कोप योगः । ननु निस्सङ्गः आत्मा । स कथं देहेन्द्रियप्रयोक्ता भवेदिति चेत् स कथमध्यासे कर्ता भवति । न स कर्ता अध्यासे, इति चेन् कस्तर्हि ? देहेन्द्रियादि हि जडम् । न चान्यः कश्चिदस्ति योऽध्यस्येत् । तस्मा द्यस्य अध्यासे कर्तृत्वं सम्भवति तस्य तथैव प्रमिता अपि तत् सम्भव तीति नाध्याससापेक्षत्वं प्रमातृत्वस्य । प्रत्युत प्रमातृत्वपुरस्कारेणैव अध्यासो भवतीति वक्तव्यम् । यो हि प्रमाता स एव कदाचित् इन्द्रिय- गतेन बिषयगतेन वा दषेण अन्यदन्यस्मिन् अध्यस्यति । अध्यास- कालेऽपि धमिंविषये स प्रमातैव । यथाऽऽहुः “सर्वं ज्ञानं धर्मिण्य- भ्रान्तम्” इति ।

पश्वादिभिश्चाविशेप इत्यपि न साधु । पश्वादयो यद्यपि आत्मा नात्मविवेकहीनतया प्रसिद्धमुग्धभावाः तथापि तेषां स्वहिताहितप्रमातृत्वे स मुग्धभावः कथमुपयुज्यते । अविवेकोऽन्यविषयः । प्रमितिरन्यविषय । विषयान्तरमसितकर्नेत्रे विषयान्तरव्यामोहो नापेक्ष्यते । तस्मात् 'अविद्यावद्विषयाण्येव प्रत्यक्षादीनि प्रमाणानि शास्त्राणि च' इति । साक्षाद्वितत्रादः ।।

शास्त्रीये च व्यवहारे बुद्धिपूर्वं क्षारी नाविदित्वा आत्मनः परलोक सम्बन्धं अधिक्रियते । तस्यायमध्यासो न सम्भवति । यद्यप तस्य वेदान्तवेद्यमशनायाद्यतोतं अपेतव्रह्मक्षत्रादिभेदं असंसार्यात्मत्वं लोका- न्तरानुभाव्यफलभोक्तृ अनश्वरमात्मतत्त्वमपेक्ष्यत एव । नचेदृशविवेक- चतः उक्त बिधोऽध्यासः सम्भवी । यत्तु ब्राह्मणो यजेत’ इत्यादीनि शास्त्राणि

वर्णाश्रमवयोऽवस्थादिविशेषाध्यासमाश्रित्य प्रवर्तन्त इति तन्न । ‘स्वर्ग

( 14 )

'कामो यजेत’ इति देहमचिवेतमाश्रित्य प्रवृत्तानां तेषां अविवे मूलका ध्यासाश्रयेण प्रवृत्तत्त्वायोगात् । कथं तर्हि ब्राह्मण यजेतेति । न आत्मा ब्राह्मण वा अन्यो वा । उच्यते । ब्राह्मणः ब्राह्मणशरीरक इत्यर्थः। नन्वेवं गौणः शब्दः स्यान् ।शरीरवाचिनां शब्दानां शरीरि- पर्यन्तत्वस्य व्युत्तिसिद्धत्वत् । अथापि गौणः स एष्टव्य एव । सिंहो माणवक इत्यादिवत् । देहात्मभेदस्य प्रमाणसिद्धत्वेन व्यापकस्य तस्य निवृत्तो व्याप्यं गौणत्वमपि निवर्तत इति वक्तुमशक्यत्वात् । ‘जन्तु- जन्यशरीरिणः इति निघण्टुपाठेन हि शरीरमभेदः सुप्रसिद्ध इति ज्ञायते ।

ननु ब्राह्मणशरीरक इत्यर्थो लक्षणया, न तु सिंहो मरणवक इतिच गौण्येति चेत् कामं तथा । जघन्यवृत्त्यभिप्रायेण तु गौणत्ववाचोयुक्तिः । नन्वारोपितार्थवृत्तित्वं गौणत्वम् । माणवके सिंहत्वमारोप्य तद्वाचितया प्रयोगात् |सहशब्द सत्र गौण भवति । एवमात्मनि ब्राह्मणत्वमारोप्य तद्वाचित्वेन प्रयुज्यमानो ब्राह्मणशब्दोऽपि गौण इति सुवचमिति चेन्न । प्रशंसातार्यात् तत्र सिंहत्वारोपोऽभिमतो ज्ञायते । प्रकृते तु आरोपगमकं किमपि नास्ति । अतः केव नलक्षणैव । अथवा अस्त्वारोपः । तथापि नायमविद्यारूपो भवदभिमताऽध्यासः। विद्वदाश्रितत्वात् । न हि सिंहो । माणवक इति वदन् अज्ञो वा भ्रान्तो वा । तथैव ब्राह्मण इति वदन्नपि । तस्माद्यमध्यासो विवेदमूलत्व, विद्यारूप एव नाविद्यरूपः । वस्तुतस्तु आरोपितव्राह्मणत्ववतः ब्राह्मणशब्दर्थत्वे स्वस्मिन् ब्रह्मणस्त्वमारोप्य क्षत्रियोऽपि ब्राह्मणधर्मेषु अधिक्रियेत । अतो ब्राह्मणशरीरक इत्येव वेदे विवक्षितोऽर्थः बोद्धारोऽपि तमेवार्थं बुध्यन्त इति ज्ञेयम् ।

पुत्रभार्यादिषु विकलेषु सकलेषु वा अहमेव विकलः सकल वेति बाह्यधर्माध्यासोऽप न भ्रमरूपः । पुत्रभार्यादेः आन्ध्ये जाते तं हस्ते गृहीत्वा -नयन् पुरुषः न हि स्वयमेध इति भ्रमितुं शक्नोति । स्वस्य आन्ध्ये जाते

९ ४

( ३ )

धृष्टाः ७ पवममिथ्यात्वम् = मिथ्यात्व ,, ६ दृश्यत्वम. १० १० जडत्वम् १६ ११ परिच्छिन्नत्वम् १६ । १२ आशत्वम् १३ सोपाधिकत्वम् १४ आभाससाम्यम १५ प्रत्यविधः २६ सन् घटः निश्चितप्रामाण्यं प्रत्यक्षम ३१ आगमविरोधासम्भवः ३३ ३४ 39 चन्द्रपरिमाणप्रमितिः देहात्मैक्यप्रत्यक्षम् प्रत्यक्षमुपजीव्यम् लिङ्गाभासात् साध्यप्रमा प्रामाण्यपरीक्षा पशुत्वेन शृङ्गानुमानं (शब्दबाध्यं प्रत्यहं ) अपच्छेदन्यायः वहिशैश्यानुमानम् अद्वैतश्रुतेर्गतिः तात्विकनौषुप्य ३६ ३८ ४० ४४ ४५ ४६

यूपादित्यादि

( ४ )

पुटाः ४७ ४८ ज्व चैक्यप्रत्यक्षम् चन्द्रादेशिकत्वम् अगृहीतप्रामाण्यक शब्दः भाविबाधनिश्चयः ४८ ५० ५१ १६ अनुमानबाधः १७ विशेषानुमानानि १८ आगमबधः ६६ ७ सूत्रविरोधः १६ असतः साधकत्वम् २० दृग्दृश्यसम्बन्धः २१ प्रतिकर्मव्यवस्था २२ प्रतिकूलतर्कः २३ मिथ्यात्वश्रुतिः २४ अद्वैतश्रुतिः २५ एकमेवाद्वितीयम २६ ज्ञानवर्यत्वानुपपत्तिः २७ दृष्टिसृष्टयनुपपतिः ६० ६१ ६३ ६६ २८ एकजीववाः १०२ २६ अज्ञाने प्रत्यक्षम् १०४ १०६ ३० , अनुमानम् ३१ , श्रतिः ३२ अर्थापत्तिः १११ NO ११५ > ११६ ३३ अज्ञानप्रतीति: ३४ चिन्मात्राश्रयत्वम् ११७ ( { 15 ) यवद् दुःखं स्यात् तःबद्दुःखं जातमभिप्रेत्य तु अहमेव विकत इति व्यवहरति । एवं तस्मिन् सर्वसम्पत्समृद्धिमति तस्य यावत् सुखं तावत् सुखम त्मन इत्यभिप्रेत्य अहमेव सफल इति । ‘३ थ्र नऽहं, कुराऽहं’ इत्यः स्थूलशरीरः कृशशरोर इत्याद्यत्र विवक्षितम् । वित्रे तवतां भ्रमा- सग्भवत् । मूकोऽहं काणेऽइमत्यादौ उपहततत्तदन्द्रियोऽहमिति मन्यते । उक्तः देव हेतोः । अविवेकिनां तु भ्रमः कामं भवति । परन्तु सः शुक्तिजतरज्जुसर्पादिभ्रम साधारणमा । न ततऽ या मात्रयाऽपि विशेषः । अत इह शास्त्ररम्भे अस्य विशिष्य निरूपणं निष्प्रयोजनम् । असङ्गमम् । अभिमन्नजगदुपादानभूतावि प्रसाधनाक्षमम् । काम सङ्कल्पादयः आत्मन एव धर्माः । नत्वन्तःकरणस्य । चेतनो हि कामयते सङ्कपयति । विव िफलते अध्यवस्यति च । अतोऽत्राध्यासो क्तिनं युज्यते । यत्तु ‘अहम्प्रत्ययिनमशेषप्रचारसाक्षिणि प्रत्यगात्मन्य ध्यस्य तं च प्रत्यगात्मानं तद्विपर्ययेणान्तःकरणादिवध पर मसि ” इति तत् स्वमतप्रक्रियपन्यासमात्रम् । न विचारसहम् । अहमिति प्रत्ययो यस्य तस्य स प्रत्ययः स्वविषय एव । तस्य । अन्यत्राध्यास इति कथमेतत् । अहं जानामीति हि स्वरूपत एव ज्ञ(नाश्रयो भवत्यइमः । अहं गच्छामि पचामोति शरोरद्वरा गमनाद्याश्रयत्वम् । अविवेकिनां तु देहमेव आत्मानं मन्यमननां भवत्यध्यासः । स तु देहे अ माध्य। लः। अहमिति प्रतीतेः । आत्मन एवाहमर्थवत् । अन्तःकरणस्य तु आत्मन्यध्यासः केन प्रमा- णेन सिद्ध यति ? न खलु तत् अहम्प्रत्ययि । जडस्य तस्य अहम्प्रत्ययानु पपत्तेः । प्रत्ययस्य चेतनधर्मत्वात् । अहमर्थः अन्तःकरणमेव । अतस्तस्य प्रत्यय उपभद्यत इति चेत् तर्हि तदेव ज्ञातृ कर्नू भाक्तु चेति तदतिरिक्त आत्मैव न सिध्यति । कुतस्तस्य तत्र अध्यासः । किञ्च प्रत्यय इति ज्ञान मुच्यते । प्रतीतिपर्यायत्वात् । स कथं जडस्यान्तःझरण स्य भवेत् । अथ अन्तःकरणवृत्तिरेव प्रत्ययः । तद्वचन्तःकरणमेवेति चेत् जडा अन्तः ( 1 ) करणवृत्तिः न क्षमा यस्यकस्यापि ग्रहणं, स्वस्य वा परस्य वा । तत्र कथं अहमर्थावगाहित्वनिमित्तकं अहम्प्रत्ययत्वं तस्या भवेत् । तस्मा- दन्तःकरणं अहम्प्रत्ययीति न घटते । अथान्तःकूरणमात्मनि केऽध्यस्यति ? न तावत्स्वयमेव तत् । अध्या सात्पूर्वमसतस्तस्य अध्यासे कतृत्वानुपपत्तेः । नाप्यात्मा । तस्य निस्सङ्ग- त्वात् । नापि चिदचिद्ग्रन्थिरूपो जीवः । अध्यासनान्तःकरणसिद्धेः प्राक् तदभावात् । प्राक्तनेनाध्यासान्तरेण सद्ध जीवः उत्तराध्यासे कdiत चेत् प्राक्तनोऽध्यास निवर्तते न वा । आद्य प्रतिभासैकशरीरस्य अन्तः करणस्य निवृत्त्या जीवोऽपि निवृत्त इति कथं तस्य उत्तराध्यासे कर्तृत्वं घटेत ? अन्त्ये इत्तराध्यासो नोपपद्यते । युगपत् नानाध्यासासम्भवन् । पूर्वाध्यासस्य अनिवृत्तिरपि दुर्घचा। अध्याससामान्यस्य द्विक्षणमत्र स्थायित्वात् । तस्य स्थिरत्वे युक्तिरजताद्यध्यासान्तराणां अत्यन्तम- सम्भवापत्तेः। एवमत्यन्तमसमञ्जसेयं अध्यासकल्पनेति ज्ञेयम् । अथ यद् भामत्यामुक्तम् तस्मादिदङ्कारास्पदेभ्यः देहेन्द्रियमनोबुद्धिविषयेभ्यः व्यावृत्तः स्फुट तराहमनुभवगम्य आत्मा......। न चहमिति सर्वजननस्फुटतरा नुभवसमर्थित आत्मा देहेन्द्रियादिव्यांतरिक्तः शक्य उपनिषद् सहस्ररप्यन्यथयतुम् अनुभवविरोधात् । न ह्यगमः सहस्रमपि घटं पटयितुमीशते । । इति, तत् तथैव । यत्तु ततः परं ‘तस्मात् अनुभवविरोधात् उपचरितार्था एवोपनिषद् इति युक्तमुप- ११ श्यामः । इति उपनिषदां उदचरितार्थत्वं प्रसज्य

‘न चैतानि उपक्रमपरामर्शापसंहारैः क्रियासमभिहारेण ईदृगात्म

( 17 )

R तत्त्वमभिदधति तत्पराणि सन्ति शक्यानि शणापि उपचरिता थनि कतुम् । ' इति तदसम्भवः प्रतिपाद्यते, तदयुक्तम् । असंसारिणं सर्वेश्वरं परमा- त्मानं प्रतिपादयन्ति श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणानि हि तत्पराणि सन्ति मुख्यार्थान्येव । अहमनुभवस्तु प्रादेशिकं अनेकविधशोकदुःखोपप्लुत- मात्मानं आदर्शयन् जीवात्मतत्त्वगोचरः अस्मिन् जीवात्मतत्त्वे प्रमाणं भवति । तत्र विरोध एव नास्ति । कुतस्तन्मूतोपचरितार्थत्वप्रसङ्गः । अहमनुभवसिद्धविविधदुःखभाजनजीबारमातिरिक्तः परमात्मा नास्तीति यदि प्रत्यक्षप्रमाणबलेन साध्येत तदा हि तथा साधयतः श्रुत्यादीनसु पचरितार्थत्वं वक्तव्यमापतेत् । निरसनीयं च सिद्धांन्तनां भवेत् । न च प्रत्यक्षेण ईश्वरभावः साधयितुं केनापि शक्यते । अतीन्द्रियत्वात् ईश्वरतत्वस्य । प्रत्यक्षेण तदभावेन वा ईश्वराभावस्य साधनायोगात् । ननु अहमनुभवसिद्धस्य जीवरमनः श्रुत्या ईश्वरभेदो बोध्यते । तत्रास्ति विरोध इति चेन्न । स्वस्वप्रमाणेन असंसारिण ईश्वरस्य संसारिणे जीवस्य च परस्परविरुद्धधर्मवत्तया भिन्नतयैव सिद्धत्वेन सिंहो देवदत्त इतिवत् अभेदबोधकत्वासम्भवात् । नन्वेवं अभेदबोधकश्रुतीनां उप चरितार्थत्वमेवोक्तं भवति । न च तद्युक्तमिति चेन्न । भवन्मते प्रत्यक्षा दीनामतात्विकप्रमाणभावस्य भेदभृतीनाममुख्यार्थपरस्त्वस्य च कल्पनीय वेन तदपेक्षया न्यायसिद्धस्य औपचारिकत्वस्यादोषत्वात् । औपचारि त्वमङ्गीकृत्येदमुक्कम् । वस्तुतस्तु तन्नास्तीति सूपपादितमन्यत्र । प्रत्यक्षादेः तात्त्विकं प्रामाण्यं नास्ति, किन्तु सव्यवहारकमेवते अप्रामाणिकी कल्पना । न ह्यत्र अद्वैतरक्षणाभिनिवेशं विना हेत्वन्तरमस्ति । अबाधित व्यवहारानुगुण्यापादकत्वमेव हि. सांब्यवहारिकत्वम् । तात्त्विकथमपि तदैव । कोऽनयोर्भेदः। यदपि ‘वणं हस्वदीर्घत्वादयोऽयधर्मा अपि समारोपिताः तत् ( 18 ) प्रतिपत्तिहेतवः " इति तन्न । हस्त्रत्वदीर्घत्यादिप्रतीतेरेव विद्यमानायाः तत्र हेतुत्वात् । अविद्यमानानां अन्यधर्माणां हेतुत्वासम्भवात् । अविद्य मानस्यापि हेतुत्वे वह्नयभाववति पर्वते धूलीपटले धूमभ्रमेण जाताया वह्नुमितेरपि प्रमात्वप्रसङ्गात् । आरोषितधूमजन्यत्वात् । न च वस्तुसता धूमज्ञाने जातत्वात् तवाधि स प्रसङ्गः समान इति वाच्यम् । धूमप्र माया एव प्रमात्मकानुमातेहंतुत्वान् । “‘ज्येष्ठत्वं चानपेक्षितस्य न बाध्यत्वे हेतुः । बाधकत्व । रजतज्ञानस्य ज्यायसः शुक्तिज्ञानेन कनीयसा बाधदर्शनात् ” इत्यपि न युक्तम् । ज्यायसः शुक्तिज्ञानस्यापि कनीयस रजतज्ञानेन बाधप्रसङ्गात् । पूर्वं यथावत् शुक्तिं गृहीतवतोऽपि पश्चाद् दोषवशेन रजतभ्रमसम्भवान् । एतेनात्र अपच्छे- दन्यायसङ्गमनमयुक्तमिति ज्ञापितम् । न हि प्रमणाप्रमाणयोर्विरोधे परस्य तत्र प्राबल्यमुच्यते । अयं तु प्रमणयोः सतोरेव द्वयोः शास्त्रयोः एकत्र पांवापयण सन्निपाते परस्यैव अनुष्ठापकत्वं न पूर्वस्येति । ‘येऽप्यहङ्कारास्पदमात्मानमास्थिषत तैरप्यस्य-आत्मनः अहङ्कारा स्पदत्वस्य-न तात्त्विकमभ्युपेतव्यम्’ इत्यपि न । जीवात्मा हि न सधै- व्यापी । अपि तु प्रादेशिक एव । शरीरान्तमात्रवृत्तित्त्वात् । अतः ‘अहमिहैवास्मि सदने जानानः' इति यथार्थ एवानुभवः । एवं सति आत्मनः अहङ्कारास्पदत्वं कुतो न तात्त्विकम् । यस्य तु देहातिरिक्तम विवेको नास्ति तदीये ‘अहमिहैवास्मि सदने जनान इति व्यवहारे अहमिति देहस्यैव प्रत्ययात् तदीयमेव प्रादेशिकत्वं भाति । जानान इति देह एव आरोपितं ज्ञातृत्वम् । तथा च भ्रममूले अस्मिन् व्यवहारे शुक्ति रजतव्यवहारवन् न गौण इति युक्तमेवेदमुच्यते । विवेकिनां तु व्यवहरे वस्तुतः जीवात्मनः प्रादेशिकवत् ज्ञातृवाच न गौणत्वप्रसङ्गः । यत्तु “परीक्षका अपि व्यवहारसमये न लोकसामान्यमतिवर्तन्ते’ इति तन्न तथा । यदा परीक्षकः कश्चित् 'देहातिरिक्त आत्मेत्यहं मन्ये' इति प्रति 3 ( 19 ) जानीते तदा अहमिति तेन कोऽर्थोऽभितः? न हि देह इति कथमपि युज्यते । नहि प्रयत्नुमानस्त्रैः नित्यं ज्ञानधर्माणं च आत्मानं निश्चि तवतां व्यवहारसमय भ्रमो भवतत अस्ति सम्भयः । एवं .नश्चयवन्तो यदि आत्मनः प्रादेशिकत्ववादिनः ‘तहिं अहमिहैव सदने अस्मि’ इति मुख्य एव व्यवहार इत्युक्तम् । यदि तु विभुत्ववादिनः तहिं देहगतं प्रादेशिकत्वं आत्मनि आरोप्य तथा व्यवहरन्तीति ज्ञेयम् । गच्छामि पतामीत्यादिहिं व्यवहारः देहद्वारकसन्बन्धेनैवोपपादनीयः । अयमथि । श्रताऽपि तथा यदि विवेक गणतयैव तं व्यवहारं गृह्णाति । तत्र वक्तृश्रोत्रः सम्प्रति पत्तिः । अविवेकी तु स्वानुरूपं प्रतिपद्यते । तत्र नास्त्येव सम्प्रतिपत्तिः । त'वता व्यवहारस्य गौणत्वं न हीयते । आरोभितार्थवृतिघस्यैवेह गौण त्वःत्मकत्वात् । एतेन ‘आत्मनः अणुपरिमाणत्वं स्थूलोऽहं दंघ इति न स्यादि त्येतत् प्रत्युक्तम् । देहधर्मस्य स्थौल्यादेरात्मन्यारोपेण एवं व्यवहार- प्रवृत्तः । अनेन स्वरूपगताणुत्वस्य विरोधाभावत् । एवं सुस्थत्वःत् अह मनुभवप्रमणभवस्य तस्य । पूतिकूश्माण्डकरणप्रयास निष्फलः । अहं प्रययमिथ्याभवम्य सर्वप्रवादिप्रथितत्वामिधानं अयथार्थमेव । श्रुति स्मृतीतिहासपुराणप्रथितत्वभिधानमपि तथा । जीवात्मनः प्रत्यक्षसद्धस्य शातृत्वकर्तृत्वभोक्तृत्वादेर्निषेधे तेषामशक्त्वात् । एतन्निषेधेन जीवत्म- विलक्षणपरमत्मोपदेशनपरत्वेन जीवात्मनि ज्ञातृत्वादिनिषेधे ताप यभावाच । अथ यन् मरीचितोयमनिर्वाच्यमिति साधनं तदप्यचारु । तथा हि । मरीचिषु तोयमध्यस्यत इति तस्वदयुक्तम् । इमास्तोयवत्य इति प्रतीतिप्रसङ्गात् । किन्तु तोयदात्म्यम् । तोयत्वमिति यावत् । तत्तु सदेव ! तोये विद्यमानत्व'त् । असच्च मरीचिषु । आसु न::य :रः। मरीचित्वरूपः । अस्याग्रहणात् मरीचय इति प्रतीतिर्न भवति । तोयत्वा( 20 ) रोपातु तोयमिति प्रतीतिः । तोयवेन मरीचीनामेव ग्रहणात् धर्मिभूतानां तासां पुरत एव दृश्यमानत्वात् इहेति प्रतीतिः । न तु गङ्गायामिति । एवं मचितोयप्रतीतेरन्यथैव समञ्जसतया उपपत्तेः अनिर्वाच्यमरीचि तोये न किञ्चित् प्रमाणम् । नतरां अनिर्वाच्यदेहेन्द्रियादिषु । बाधाभावेन पारमार्थिकत्वस्यैव तषु दृढ़प्रतीतेः । तत्रैवं सति तत्र यदध्यासः तत्कृतेन दोषेण गुणेन वा अणुमात्रे पाप स न सम्बध्यत । 9B इत्यध्याससाधनप्रयोजनप्रदर्शनपरंभाष्यंभामतीकारःएवं योजयति-तत्त्वा वधारणाभ्यासः अनादिमपि निरूढनिबिडवासनमपि मिथ्याप्रत्ययमपनयति इत्येतत्तात्यर्यक्रमिभिति । इदं भाष्याक्षराननुगुणम् । अध्यस्तेन वस्तुना अध्यासधिष्ठानस्य गुणरूपो दोषरूपो वा यः कोऽपि विशेषो न भवतीति भाष्यग्रन्थार्थः स्कुदः। तत्र विद्यया अविद्यायाः बाधेऽपि वासनाऽनुवृत्ति र्भविष्यतीति शङ्कायाः, वासनाया अपि निवर्तनक्षमा विवेति समाधानस्य च का नामात्र सङ्गतिः । तर्हि कोऽत्र भाव इति चेत् उक्तमेतत् अध्यास साधनप्रयोजनप्रतिपादनपरमिदमिति । कुत आमनः कर्तृत्वभोक्तवादिक मध्यासेनोपपाद्यते । पारमार्थिकमेव कुत नेष्यते ? इत्यत्राह--तत्रेति । पारमार्थिकं चेत् विद्यया न निवर्तेत । अतोऽध्यस्तत्वं वाच्यम् । तदर्थ- मध्याससाधनम् । ननु अध्यस्तकर्तृत्वादेर्निवृत्तावपि तत्कृतो विशेषः आत्मनि स्थास्यत्येव । पुष्पसमुद्रके पुष्पापनयनेऽपि तत्परिमल इव । तथा च मुक्तयभावप्रसङ्ग इति चेन्न । अध्यस्तेन अध्यासाधिष्ठाने यस्य कस्यापि विशेषस्यानुत्पादनात् । न हि शुक्तिरजतेन शुक्तौ कश्चन विशेष आधीयते । अतो नानुपपत्तिरिति । "एवमयमनादिरनन्तो नैसकोिऽध्यासो मिथ्याप्रत्ययरूपः कर्तृत्व भोकृत्वप्रवर्तकः सर्वैलोकप्रत्यक्ष" इति भाष्यम् । शरीरभेदेन अभ्यास भेदादेकत्वमनुपपन्नम् । देहेन्द्रियार्थोपस्यनन्तरमेव अभ्यासमवृत्तेरना G ( 21 ) दित्वं नास्ति । बाह्यवस्तुषु वस्त्वन्तराध्यासकाले आत्मानात्मा- ध्याखनिवृत्तेरनन्तत्वमपि नास्ति । प्रवाहतIऽनादित्वमनन्तत्व चेति चेत् तर्हि जगदुपादानतया ऽभिमता एकाऽबिवेति न सिद्धयत् । मिथ्या प्रययरूप इत्यस्य अनिर्वचनीय इति भामतोविवरणमनुपपन्नम् । विषय हि मिथ्या । न तु प्रभ्ययः । स तु सन्नेव । तस्य कथमनिर्वचनीयत्वम् । एवं तावत् भाष्यभामतीकारयोरेव अद्वैतसिद्धान्तोपपादनं न हृद्य ङ्गमम् । किमुनेतरेषाम् । ‘‘सर्वथाऽपि अन्यस्य अन्यधर्मावभासतां न ब्यभिचरति r” इत्यध्यास लक्षणमाह श्रीशङ्करः। अनेन भ्रम एवाध्यास इत्युक्तं भवति । स कथं ब्रह्मणो भवेत् । भ्रमश्च ब्रह्मणश्चेति हि विप्रतिषिद्धमेतत् । ब्रह्म चेत् न भ्रमबत् । नित्यनिर्दोषत्वात् । भ्रमश्चेत् न ब्रह्मणः । हेयत्वात् । अथ जीवस्यायं भ्रमः, न । ब्रह्मणोऽ भन्नो वा जीवःभिन्ना वा । अथै उक्ता ऽनुपपत्तिः । ब्रह्मणो न भ्रमसम्भव इति । अन्ये अद्वैतहानिः । अध्यास सिद्धो जीव इति चेन्न । कस्य स'ऽध्यासः । न ब्रह्म ण इत्युक्तम् । न च जवस्येव । असतो जीवस्याध्यासायोगात् । सतोऽध्यासनिरपेक्षसिद्धि- कस्वात् । इत्थमदैतसिद्धान्ताधारस्तम्भभूतोऽध्यासो नोपपद्यते । न जानीमः कथमवैतिन इममध्यासं बुद्धौ आरोपयन्ति, धारयन्ति चेति । शङ्कर एवात्र विशदं किमपि नोक्तवान् । अत एव व्याख्यातृणां विप्रस्त पत्तिः ब्रह्माश्रिता अविद्या जीवाश्रितेति । प्रधानप्रश्नमिमं उत्तिष्ठन्तं न न जानाति श्ङ्करः। जानाति, समाधानं च अनृजु किमपि वक्ति । तस्येमा उक्तयः ‘‘कस्य पुनरयमप्रबोध इति चेत् यस्त्वं पृच्छसि तस्य त इति वदामः । नन्वहमीश्वर एवोक्तः श्रुत्या । यद्येवं प्रतिबुद्धोऽसि नास्ति कस्यचिदप्रतिबोधः ।” इति सूत्रभाष्ये आत्मेति तूपगच्छन्तीत्यत्र । अत्र प्रष्टुरयमाशयः । ( 22 ) ईश्वरस्य अप्रबोधो न सम्भवति । इश्वरम्हानेः । न जीवस्य । तदति- रिंक्तस्य जीवस्याभावादिति । तत्र ‘यस्त्वं पृच्छसि तस्य ते’ इति न ऋजु संशयहरं च उत्तरम् । अथापि जीवस्येति प्रतीतिर्भवति । तत्रानु पपत्तिं पश्यन् स्वाशयं स्फुटीकुर्वंश्च पुनः पृच्छति-नन्वहमीश्वर एवोक्तः श्रेयेति । ईश्वरादहमनतिरिक्तः । ईश्वरस्य च नास्स्प्रबोधः । तस्मादप्रतिबोधाश्रयो न कश्चिदस्ति । अतः अश्रयाभावान् सोऽनुवन्न इति प्रष्टुरभप्रायः । तत्र यदीयमित्यादि न समज समुत्तरम् । प्रतिबोधा नन्तरं नास्ति कस्यचिदप्रतिबोध इति काममदमस्तु । ततः प्राक्तनोऽ- प्रतिबोधः कस्येति हि प्रश्नः । तस्योत्तरं नैव दत्तम् । एवमन्यत्रापि अत्राह सऽविद्या कस्येति" इत्युपक्रम्य साडम्बर- निस्सारबहुभाषणानन्तरं “ननु ममैचाविद्या । जानासि तहि ' अविद्यां तद्वन्तं चरमानम्” इत्याह । अत्रापि अविद्यावानात्मा कोऽभिप्रेत इति । न ज्ञायते । ईश्वरे तदसम्भवात् तदतिरिक्तस्य जीवस्याभवच प्रसक्का अद्यया अश्र श्रमनुतन ह्यत्र परिहृत । एवं स्वयमुत्तिष्ठन्तीः अन्या अपि शङ्का उपक्षिष्य अहृद्यमेव समा धानमाह । तत्र इयमेका शङ्का-'न ह्यपहतपाप्मवादिगुणो विपरीत, गुएस्वेन शक्यत ग्रहीतुम । विपरीतगु शे वऽच7ह श्नःवदिगुण त्वेन । अपहतपाप्मत्वादिगुणश्च परमेश्वरः । तद्विपरीतगुणस्तु शारीरः इति । अत्र समाधानम्-“यत्तूक्तं न विरुद्धगुणयोरन्योन्यामघसम्भव इति, नायं दोषः । विरुद्धगुणतया मिथ्यात्वोपपत्तेः” इति । कथं मिथ्यात्वोपपत्तिः । उभयमपि हि प्रमाणप्रमितं-ईश्वरस्य अ7हतपाप्मत्वा किं, इतरस्य संसारित्वं च । तत्र गुणः भेदे वक्तव्ये विपरीतगुण- वस्य मिथ्यास्वं कथं भवेत् । शीतोष्णस्पर्शाभ्यां हि जलाननयोगेंद इष्यते । न तु अन्यतरस्पर्शस्य मिथ्यास्वं कृत्वा उभयोरेकद्रव्यत्वमी क्रिक्रयते । ( 23 ) . ' अन्या शङ्का-‘ईश्वरस्य च संसार्यात्मत्वे ईश्वराभावप्रसङ्ग" इति । अत्र समाधिः—‘यत् पुनरुक्तमीश्वराभावप्रसङ्ग इति, तदसत्। शानप्रामण्यादनभ्भुपगमाच्च ।’ इति । अत्र ‘शाखप्रामाण्यान्इत्येत दुपहास्यम् । न हि शास्त्राणि एकमेव वस्तु विरुद्धधर्मद्वययोगितया युग पन् वर्तमानं बोधयितुं क्षमन्ते । एक एव हि आत्मा इष्यते । तस्य संसा रित्वे ईश्वराभाव एव । संसारित्वं प्रत्यक्ष सिद्धम् । तस्मादश्चराभाव एव अभ्युपगन्तव्यो भवति । तत्र शास्त्रं किं करिष्यति । अनुपपन्नार्थं हि तद् गौणतया नेयम् । अथ यो द्वितीयो हेतुः ‘अनभ्युपगमाच' इति स एवं विवृतः—'न ईश्वरस्य संसार्यात्मत्वं प्रतिपाद्यत इत्यभ्युप गच्छामः । किं तर्हि । संसारिणः संसारित्वापहेन ईश्वरात्मत्वं प्रति- पिपादयिषितमति । एवं च सति अदैनश्वरस्य अपहतपाप्मत्वादिगुणता, विपरीतगुणता तु इतरस्य मिथ्येति व्यवतिष्ठते ।" इति । नेदमाक्षेपस्य समाधानं भवति । काममस्तु शस्त्रं ईश्वरस्य संसार्यात्मत्वं न प्रतिपद् यत । अपि तु संसारिणः संसारित्वापोहेन ईश्वरात्मत्वमिति । अथापि वस्तुवृत्तं तावत् कीदृशं भवति । एक एवास्मा छेनभेदनानर्हः। स संसारी चेत् ईश्वरः कः ? स नास्तीत्येव हि प्रसज्यते । एवं सति ईश्वर बाधकृशाननर्थक्यं च दुष्परिहरम् । अस्य प्रसङ्गस्य ‘न हीश्वरस्य संसा र्यात्मत्वं प्रतिपाद्यत इत्यभ्युपगच्छमः इत्येतेन कथं परिहारः। ईश्वरा- दन्यः संसार्यात्मा किं कश्चिदस्त ? अपरा शङ्का—‘संसारिणोऽपि ईश्वरात्मस्वे अधिकार्यभावात् शत्रानर्थक्यमेव । प्रत्यक्षादि विरोधश्च ।” इति । परिहारश्च—यद युक्तं अधिकार्यभावः प्रत्यक्षादिविरोधश्चेति । तदप्यसत् । प्राक् प्रबो धात् संसारित्यभ्युपगमात् । तद्विषयत्वाच्च प्रत्यक्षादिव्यवहारस्य ।” इति । अयमप्यनुपपन्न एव । प्राक् प्रबोधात् संसारित्वं कस्य । आरमन एव हि । स च एक एव । सः प्राक् प्रबोधात् संसारी। प्रबोधे तु ईश्वरो ( 24 ) भक्तीयुक्तं भवति । तथा च प्रबोधात् प्राक् ईश्वराभाव एवेत्यभ्यु गच्छति तत्र भवान् । किमेवं वेदान्तशास्त्रं बोधयति । न हि कालि काठ्याप्यवृत्ति ईश्वरस्य ईश्वरस्वमिति श्रुतिराह । निर्विकारवस्य सर्व- विधपरिच्छेद्रराहित्यस्य च श्रवणात् । ननु संसारस्वं यद्यपि प्रम ’बोधादस्ति तथाऽपि तस्य मिथ्याभवात् ईश्वरत्वमक्षतमिति चेत् तर्हि जीवाभावात् अधिकार्शिन्यं शास्त्रमनर्थकं स्यान् । संसार्यात्मा हि जीवः । तस्य वस्तुतः संसारित्वविरहे जीव एव नास्तीति हि पर्यव स्यति । मिथ्याभूतमेव संसारित्वं जीवस्वमापादयतीति चेत् अनीश्व रस्वमतपाद्यतीत्येवोक्तं भवति । जीवत्वेश्वरत्वे हि मिथो विरुद्धं । तथा च एकात्मवदे ईश्वराभावो वा जीवभावो व प्रसज्यमानो दुष्परिहरः । तदेवं प्रमाणयुक्तिरहितं तद्विरुद्धं च अद्वैतम । अत एव तद्रक्षणं अशक्यम् । श्रीशङ्कर इदं सम्यग् वेद । तथापि विरन्तनसमीचीन वेदान्तदर्शनसम्प्रदायस्य तदानीं मन्दप्रचुरत्वात् तं ज्ञातुमवसरमा भमानःअन्योन्यविजयसंरब्धैः प्रबलैः सौगतैनैयायिकैश्च अनुसृतया न्यसंयपद्धत्या वेदान्तदर्शनस्य लोके अत्यन्तविलयमाशङ्क्य सन्त्रस्तः कथमपि तद्रक्षणीयमिति कृतदृढसङ्कल्पश्च धीरः श्रोशङ्करः गौडपादोष ज्ञातैव वसारणिः तदनुगुणेति मन्यमानः तदनुसारेण प्रवचनं प्रन्थांश्च चकार । अन्ये च बहवः तमन्वगच्छन् । भास्कराचार्यस्तु शङ्करानुसृतं पन्थान अत्यन्तमनुपपन्न पश्यन् स्वयमन्यदेव भेदाभेददर्शनं प्रादुर्भावयामास । लोके तस्य आदरोऽस्यल्पोऽभूत् । एवं यादवप्रकाशदर्शनस्यापि । अथ ब्रह्मसूत्र- वृतिकारभगवबोधायनप्रभृति प्रवृत्तं, विशिष्टाद्वैतवेदान्तदर्शनं चिरा नुवृत्तं यदा कालदैध्र्यात् निलीनमिव बभूव तद श्रीश८कोपमुनिशष्यः ओमंन्नाथमुनिः प्रवचनेन ग्रन्थकरणेन च तत्पुनः प्रावर्तयत् । तस्य पौत्रेण पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/४४ ( 26 ) स्थाने शिवनिवेशनं विना तस्य क्वापि खण्डनाभावात् । गतेरर्थवत्त्व मिति सूत्रे अस्ति खण्डनमिति केचिन्मन्यन्ते । वस्तुतस्तु तत्रापि शिव लोकपारम्यायैव ‘उपपन्नस्तल्लक्षणार्थं प्रपत्रोलॅकबदिति सूत्रस्य पूर्वपठनेन पूर्वपक्षसूत्रयं गतेरर्थववमित्यस्य सिद्धान्तस्वं च आश्रितमिति खण्डन- तास्थ”' नैव ज्ञायत इति विभाव्यम् । कलुषितत्वं च अथतो वक्तुमुचितम् ! तथा करणे निगुएव्रह्मपरम दैतभाष्यमपि अवश्यं निदर्शनीयं भवेदिति तस्परिहरन् शब्दतः कलु षितत्वं श्रीभाष्ये कतिपयस्थलान्यादाय दर्शयति हठ देव । न तु तत्र वस्तुतः कालुष्यं दृश्यते । तथा हि । कुत्नत्रसक्तयधिकरणे 'सर्वोपेता च तदर्शनात्' इति यत् सूत्रं तत्र सर्वोपेतेत्यस्य सर्वशक्तयुपेता परा देत्र- तेति शङ्करभाष्ये श्रीभाष्ये चर्थ उक्तः । श्रीकण्ठभाष्ये तु सर्वा शक्तिः ब्रह्म उपेता आश्रिता इत्यर्थ उक्ः । ‘अयमेव वाच्यः । उपेतेति स्तीलिङ्ग- सामखस्यात् । अथन्तरे अनुपस्थितदेवतापदाध्याहारप्रसङ्गत् । न हि पूर्वत्र वा विषयवाक्येषु वा देवतापदं श्रूयते । न च शाङ्करभाष्येऽप्ययं दोषः समान इति वाच्यम् । सर्वेप्रपत्रोपेता माया । ब्रह्म तु न परिणमते इति तत्र कुरस्नैकदेशचोद्यस्य नैवावकाश इत्यर्थान्तरव्यञ्जनतात्पर्येण तत्र तथऽर्थकथनात् । न च श्रीभाष्येऽपि सर्वकार्योपेता प्रकृतिरित्यर्था न्तरद्योतनमभिमतमिति किं न स्यादिति वाच्यम् । ज्ञानेच्छादीनां कर्याणां प्रकृयुपादानकरवाभावेन प्रकृतेः सर्वकार्योपेतवासम्भवात् । ब्रह्मरूपठायै ब्रह्मणस्तत्तच्छरीरावच्छेदे च उक्त विकल्पप्रवराप्रतिक्षेपाच्च ।” इत्याह ! अत्र वदामः । सूत्रार्थविवरणे पूर्वैरनाश्रितः अभिनवः कश्चन प्रकार आश्रयणीयः सत सम्भवे, इति क्षुद्रकुतूहलभरितान्तरङ्गः प्रायः सर्वे अर्वात्रो ब्रह्मा सूत्रव्याख्यातारः। तदेवात्र निदानं यत् श्रीकण्ठ इहार्थान्तरमाह । एत- दाश्रित्य भूषणदूषणप्रपञ्चनं दीक्षितस्य व्यसनमात्रम् । श्रीकण्ठोक्तोऽर्थः ( 27 ) अस्वरस एव । ‘अधिकं -तु’ इति ’प्रथमान्ततयैव हि ब्रह्मोपस्थितिः । तस्येह द्वितीयान्ततया विपरिणामः क्रियत इयेकोऽस्वरसः । ब्रह्म कारणं भवत्येव । सर्वशक्तयु पेतत्वादिति साक्षात् हेतुप्रतिपादकं सूत्रं प्रचम् । समां शक्तिः ब्रह्म आश्रिता । अतः सर्वशक्तियुक्तस्वात ब्रह्म कारणमिति अनपेक्षितमर्थं प्रथममुक्त्वा ततः परं अपेक्षितो हेतुः कल्पनय इत्यपरोऽस्वरसः । ‘यतोऽतो ब्रह्मणस्तस्तु सर्गाद्य ' इत्येत भावशक्तयः दनुसारेण, श्रभाष्यरीत्या ‘आरमनि चैवं विचित्राश्च हि’इत्यस्मिन् सूत्रे ‘विचित्राश्च' इत्येतदनुसारेण च सर्वाभिः शक्तिभिरुपेतेति शक्ति बहुत्ववक्षा ‘सर्वा’ इति पृथक्पदत्वे न घटत इत्यन्योऽस्वरसः। उपपन्नत्वात् ऐकपद्ये । श्रीभ ष्यकारा आश्रयन्ति । न गतानुगत करवत् । अन्यथा स्वप्राक्तनग्रन्थान्तरोक्तमर्थं गतानुगतिकतयैव शङ्कर आहेति कुतो न स्यात् । यत्तु सर्वप्रपञ्चोपेता मायेति अथोन्तरं व्यङ्ग य मभिप्रेतमिति तदस्य केवलं कल्पनामात्रम् । ज्ञापकलेशस्यापि विरहात् । प्रत्युत बाधकसत्वाच्च । ब्रह्मकारणत्वसमर्थनपरं हि प्रकरणम् । तत्र सर्वकार्योपेता मायैव न व्रवृति प्रतिपादने ‘ तत्र कारणमेव न भवतीति । पूर्वपक्ष एव स्थापितः स्यात् । चञ्च ज्ञानेच्छादीनां प्रकृत्युपादनकवाभा वात् प्रकृतिः सर्वकार्योपेतेत्यर्थान्तरविवक्षा न सम्भवतीति, तदपि न । चेतनाचेतनभेदेन द्विविधत्वत् प्रकृते: । गीतं हि ‘अबरेयमितस्त्वन्यां । प्रकृति विद्धि मे पराम्’ इति । यदपि ब्रह्मरूपकार्यादौ विकल्पप्रसराप्रति क्षेपे इति तद दैतेऽपि समानम् । विबर्ताधिष्ठानस्यं कृत्स्नस्य वा ब्रह्मणः तदेकदेशस्य वेति । विचित्रशक्तयोगात् परिहारः उभयत्र तुल्यः। अथ या न तुल्यः। निर्विशेपस्य शक्तिमत्वायगात्। अथ यदस्य सर्वस्य दुर्लखनस्य मृतं देवतेति स्त्रीलिङ्गपस्थितिरिह नास्तीति, तदप्यसत् । सदेव सोम्येत्येतत् बुद्धौ कृत्वा ‘अधिकं तु भेदनिर्देशन्’ इति नपुंसकलिङ्गप्रयोगः । क्रुरनैकदेशविकल्पेन कृतस्य ( 23 ) परिणामाक्षेपस्य परिहाराय शक्तिमत्त्वे वक्तव्ये, न सर्वकार्यकरणसाम- थ्र्यमात्ररूपा शक्तिः अपि तु परिणामोपपादकचेतनाचेतनात्मिकाऽपि शक्तिर्वक्तव्येति स्थिते तत्प्रमापकस्य 'हन्तेमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य' इति वाक्यस्योपस्थितौ, तत्रोपक्रमे ‘सेयं देव क्षत’ इति परस्य ब्रह्मणः देवतात्वेनैव कीर्तनात् तद्विशेषए त्वमभिप्रेत्य सर्वोपेतेति स्त्रीलिङ्गादरणत् । एवमस्मिन् प्रकरणे सद्वि द्यावयं सूत्र कारबुद्धौ विपरियतत इति व्यञ्जनायैव इतरव्यपदेशाधिकरणे ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनु-विश्य नामरूपे व्याकरवाणि' इति च ‘परा देवता?” इति सूत्रभाष्ये देवतात्वेन परस्य ब्रह्मणो निर्देश इति । दोषान्तरमाह । पाञ्चरात्राधिकरणे चरमसूत्रे विप्रतिषेधादिति पदस्य विस्मरणशब्दस्य स्मरण इव प्रतिषेधे शक्तिर्नास्तीति गौणी लक्षण वा क्लिष्टा जघन्यवृत्तिराश्रितेति । नायं दोषोऽस्ति । विनिपातशब्दस्य निपान इव विनिवृत्तिशब्दस्य निवृत्तविव विज्ञानशब्दस्य ज्ञान इव च प्रकृते शक्तिसद्भावात् । विस्मरणशब्दस्य कश्चिदपि विशिष्टम्मरणे प्रयोगाभावात् न स्मरणार्थत्वम् । वीक्षणपदस्य ईक्षण इव विप्रतिषेध पदस्य प्रतिषेधे अस्ति प्रयागः। यथा आपस्तम्बधर्मसूत्रे ‘बुद्धे क्षेम- प्रापणं तच्छस्त्रैर्बिप्रतिषिद्धम’ इति । किञ्च यौगिकानां पदानां अर्थ विशेषे प्रयोगप्राचुर्ये सत्यपि योगार्थविवक्षयैव प्रौढग्रन्थकाराः तानि पदानि प्रयुञ्जते । यथा कालिदासः ‘छायाविनीताध्वपरिश्रमेषु' इति विनीतपदं अपनीतायै । 'अनिग्रहत्रासबिनीतसत्त्वम’ स्वाभाविकं विनी- तत्वम्’ इति प्रसिद्ध विनयार्थं प्रयुञ्जन एव सः उक्तरीत्या अपनयना- थेऽपि तत् पदं प्रयुक्तवान् । एवं ‘विरक्तसन्ध्याकपिशं पुरस्तात्’ इति वैराग्यार्थं प्रसिद्धं विरक्तपदं अतिरक्तार्थे प्रयुङ्क्ते। न चात्र जघन्यवृत्तिः । रूढिमात्रस्य निरूढलक्षणामात्रस्य वा परित्यागात् । योगार्थस्य अभिध यैव प्रतीतेः । ! ( 29 ) ‘अनुकृतेस्तस्य च" इति दहराधिकरण/सूत्रश्रीभाष्ये सविस्तरं दोषमाह । इदं, श्रीभाष्यभावं श्रुतप्रकाशिकास्पष्टोक्तिं च अनवहितवतो दीक्षितस्य केवलं भ्रममूलमिति भावप्रकाशिकायां स्पष्टम् । सूत्र ६इराः काशपरामर्श तच्छब्दः कर्मणि षष्ठयन्त इति श्रीभाष्यम् । जीवपरामर्श कर्तरि षष्यन्त इति शैवभाष्यम् । दहराकाशानुकारः केनेत्यत्र जीवेने त्यौलभ्यं पूर्वत्र । जीवकर्तुं कानुकारः किङ्कर्मक इत्यत्र दहराकाशकर्मक इत्यर्थलभ्यमुत्तरत्र । इदमत्र बोध्यम् । विस्मरणमित्यत्र उपसर्गः न स्मरणे ऽन्वेति । अधि तु स्थानिनि गमने । विगतं स्मरणं विस्मरण मिति । अतो विस्मरणपदस्य स्मरणर्थकस्वं न भवति । विज्ञानादिप देषु पुनः श्रुतधात्वर्थ एवान्वयः । अतो विशिष्टं ज्ञानमित्यादिरर्थों भवति । न चात्रापि अश्रुते शिणधातावेवान्वय इति वाच्यम् । तथापि श्रुतधात्वर्थगतविशेषबोधकत्वेन तन्निवृत्तिबोधकत्वाभावात् । ईदृश एव विप्रतिषेध इत्यत्र व्युपसर्गाः। न ह्यत्र विगतः प्रतिषेधो बोध्यते । अपि तु विशिष्टप्रतिषेध एव । स विशेषः परस्परप्रतियोगिकवरूपः । शीतं स्वस मानाधिकरणमुष्णं प्रतिषेधति । एवमुष्णं स्वसमानाधिकरणं शस्तिं प्रति बेधति । अतोऽनयोर्विप्रतिषेधः । अयमेव अनयोर्विरोध इत्युच्यते । न तु विरोधत्वावच्छिन्ने विप्रतिषेधशब्दस्य शक्तिः । यौगिकशब्दत्वात् । असामानाधिकरण्यवध्यधातुकभावादिरूपस्य विरोधस्य पर्यवसानगत्या लभ्यत्वाच्च । साद्भयमते पुरुषगतभोक्तृत्वनिविकारत्वयोरपि ईदृश एव विप्रतिषेधः । भोक्यं निर्विकारत्वं प्रतिषेधति । इदं नैवस्तीति प्रतीतिं जनयतीत्यर्थः । एवं निर्विकारत्वं भोक्तत्वं प्रतिषेधतीति । तच्छस्त्रै विप्रतिषिद्धमित्यत्र आत्यन्तिकत्वं विशेषः । शास्त्रैः अत्यन्तं प्रतिषिद्ध मित्यर्थः । पाञ्चरात्राधिकरणसूत्रे यस्मिन् तन्त्रे जीवस्योत्पत्तिरुकेति पूर्वपक्षिणा उच्यते तस्मिन्नेव विद्यमानत्वं प्रतिषेधस्य विशेषः । ‘तस्मि अपि सन्त्रे’ इत्यनेन श्रीभाष्ये इदं व्यजितम् । अतो विस्मरणमेद्देन ( 30 ) स्मरणाभाव इव विप्रतिषेघपदेन न कश्चित् प्रतिषेधाभावो बोध्यते । अपि तु सर्वत्र प्रतिषेधे प्रतीयमाने विशेषः कश्चन बोध्यत इति नैव क्लिष्टा काचन वृत्तिरासितेति । श्रीकण्ठ एव ‘विप्रतिषेधान्’ इति सूत्रस्य ‘विशेषेणास्य प्रतिषेधो दृश्यते’ इति विवरणं करोति । तत्र दीक्षित एव “विप्रतिषेधादिति सूत्रस्य निषेधादित्यर्थमभिप्रेत्य’ इत्याह । इयं स्वयं प्रतिषेधार्थवं वदन् श्रीकण्ठः तमर्थं वदद्भिः प्राचीनभाष्यकारैः सूत्रस्य कलुषितवं कथमभि प्रेतबान् भवेत् । “निषेधान्” इयर्थमभिप्रेस्य" इत्यनेन इतः पूर्वं अर्था न्तरमभिप्रैति श्रीकण्ठ इति व्यखयति । तत्तु नास्ति । तत्रापि विशेषेण प्रतिषेधस्यैव तेन विवक्षणात् । विरोधार्थस्य वेद विरुद्धेति विशेषणेनैवो क्तत्वेन विरोधादित्यर्थस्य तत्रासङ्गतत्वात् । अभिनिवेशातिशयकृत भ्रम व्याकुलतयैव अस्थाने दूषणसम्भ्रमी दीक्षित इति सुस्पष्टमतन् । उभयत्र दहराकाशकर्मकत्वं जीवकर्नूकरवं चाविशिष्टम् । दहराकाशो न जीवः इत्येव पूर्वसूत्रानुगुणाऽत्र प्रतिज्ञा । तथ1ऽपि इधमर्थलभ्येति कृत्वा श्रीभाष्ये भावविशेषन्यजनाय 'प्रजापतिवाक्य न तपाद्यः मुक्त बन्धः प्रत्यगात्मा न दहराकाशः” इति विपर्यस्ता IT प्र.तज्ञा दर्शिता । तत्र तस्य दहराकाशस्य परस्य ब्रह्मणः इति तच्छब्दार्थ उक्त अध्र तरकथनकुतूहलात् श्रीकण्ठः ‘तस्य जीवस्य' इत्याह । इत्थमत्र विशेषा- भावेऽपि श्रीभाष्यदूषणवैयग्रय दीक्षितस्य वेषमात्रमूल रुम् । तदधीन भ्रममूलकं च । वस्तुतोऽत्र यो दोषः श्रीभ|ध्ये उक्तः, स न तत्र, अपि तु एतदऋते श्रीकण्ठभष्य एव । तथा हि । अत्र हि दहराकाशं प्राप्तस्य पाप्मकार्यान्धत्वाद्यभावे सततोदितप्रकाशत्वे च प्राप्यस्य । दहरुकाश्स्य अपहतपाप्मवं...हेतु त्वेनोच्यते ।” इत्याह श्रीकण्ठः । एवं यदि कारणभूतं अपहतपाप्मरवा- दिकं प्राप्यस्य दहराकाशस्य, कार्यभूतं तत् प्रातुर्जीवस्य च स्वप्रकरण ( 31 } एवावगतं तर्हि तत एव भेदसिद्धेः साम्यापत्तिरूपानुकारेण साध्यं किमस्ति । अयं चेदभिप्रायोऽत्र सूत्रकारस्य ‘भेदव्यपदेशाच्च’ इत्येव. सूत्रं करणीयम् । न त्वनुकृतेरिति । यच्च ‘‘तस्य तद्धेतुत्वं ‘दिरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ इति श्रुत्यन्तरप्रसिद्धम् ।” इति तन्न । विद्वान् साम्यमुपैतीति स्वगताया विद्यायाः साम्यापत्तिहेतुव- मत्रोक्तम् । न त्वपहतपाप्मवादेर्गुणस्य ब्रह्मगतस्य। यदप्युपरि “तेन दहराकाशं प्राप्तस्य उक्तफलावाप्तिः तत्साम्यापत्तिरूपा तदनु- कृतिरिति लभ्यतेय इति, तदप्यसाधु । साम्यं हि समानधर्मवत्त्वम् । अपहतपाप्मत्वादिधर्म योगात् उभयोः साम्यं तत एवावगम्यत इति श्रुत्यन्तरावसेयस्य कस्य चिदभावात् । एवं च भेदस्यैवात्र साध्यत्वात् तस्य च प्रप्यगुणस्य प्राप्नुगुण्हेतुत्वप्रतिपादनेनैव सिद्धेः ‘हेतु व्यपदेशाच्च' इत्येव सूत्र यितुमुचितम् । प्रागुक्तरीत्या भेदव्यपदेशाच इति वा । न तु ‘अनुकृतेरिति’ इति सूत्रमेवसमञ्जस' भवत श्रीकण्ठभाष्यानुरोधे । एवं सति श्रीभष्यदूषणं पापतरम् । अस्मिन् सूत्रे दहरविद्याप्रकरणस्थं वाक्यं किमप्यनुपादाय ‘यदा पश्यः’ इत्युपनिषद्न्तरे वाक्यमात्रमुदाहृत्य सूत्रार्थे वर्णितवतः श्रीभाष्यकारस्य गम्भीरं भावं श्रुतप्रकाशिकायां विवृतमपि श्रीकण्ठो न जग्राहेति प्रतिपत्तव्ये स्वयमेव तथा अप्रतिपद्य- मानः वैपरीत्येन दूषणसंरम्भमपि बिभ्रत् दीक्षितः शोच्यः । ‘अनुक्रुतेस्तस्य च’ ‘अपि स्मर्यते’ इति सूत्रद्वयं भगवद्रामानुजवत् दहराधिकरणान्तर्गतमेव कृत्वा भाष्यं रचयन् श्रीकण्ठः तद् द्वयं पृथग धिकरणं कृत्वा तमेव भान्तमनुभाति सर्वे, इत्येतद्दक्यविषयतया योजयन्तं शङ्कराचार्यं सूत्रकालुष्यकारं मन्यत इति पक्षपातरहितैः प्रदर्श नीयम् । दक्षितस्तु रागद्वेषपर व१.ः उपेक्षते । अदूषणीयं दूषयं । अमार्गे गत्वा दूषयति । पुनरपि भाज्यद्वयवाक्यानामापातप्रतीतिमाश्रित्य श्रीभाष्ये दोषाः न्तरम।ह । ‘शाङ्गयोनित्वादिति सौत्रहेत्तौ । पूर्वसूत्र एव प्रतिज्ञातत्वेन योजयितुं शक्ये परभाष्ये ब्रह्म शास्त्रप्रतिपाद्यमिति प्रतिज्ञामध्याहृत्य हेतोः सध्यावैरिष्टयपरिहारार्थं अब्भक्षादिवदवधारणगर्भतया शास्त्रेतरा प्रमाणकत्वदित्यर्थे पर्यवसानमुक्तम् । तदप्यतिक्लिष्टमिति स्पष्टमेव ।” इति । अहृदयमेव इदमुक्तमिति विदुषां सुप्रहम् । जगज्जन्मादिकारणं व्रति पूर्वसूत्रार्थः । तत्र किं प्रमाणमिति चेदाह सूत्रकारः ‘शास्त्रयोनि त्वात्’ इति श्रीकण्ठः इदं सूत्रमवतारयति । पूर्वाधिकरणे अयं “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते इत्यादिवाक्यं विषयः ।" इत्युपक्रम्य अत्रोक्तं जन्मादिकारणत्वं न सम्भवतीति पूर्वपक्ष प्रापय्य ‘अतो जगज्जन्मा दिलक्षणं त्रदंति सिद्धान्तं प्रतिपादयामास । एवं सति ‘जगत्कारणं ब्रह्म किम्प्रमाणकमित्यत आहइति प्रकृतसूत्रावतरणं नोपपद्यते । शास्त्रमुपादायैव जगत्कारणस्य ब्रह्मणः साधितत्वात् । पुनः माणापे क्षया असम्भवात् । इमामनुपपत्तिं स्वयमुद्भाव्य परिहरति तस्मिन्न घिकणे दीक्षितः- तत्र प्रमाणप्रदर्शनार्थमुत्तराधिकरणमित्यर्थः । यद्यपि तस्मिन् ‘यतो वा’ इत्यादि शास्त्रं प्रमाणमिति पूर्वाधिकरण एवोदाहृतं, तथाप्यानुमानिके जगज्जन्मादिकर्तरि तत्सिद्धार्थानुवादकं तद्वाक्यं न प्रमाणमिति तस्य पूर्वाधिकरणे तत्र प्रमाणतयोदाहरणमयुक्क मिति प्राप्ते शास्त्रप्रामाण्यादेव जगज्जन्मादिकारणं ब्रह्म न स्वनु- मान प्रामाण्यादिति स्थापयतुमाक्षेपंसङ्गस्या इदमधिकरणमारभ्यत -इति भावः । ( 33 ) ० 4c इति । अत्र आरम्भे ‘तत्र प्रमाणप्रदर्शनार्थमुत्तराधिकरणमित्यर्थः ’ इति भयाथ य उक्तः सः “न त्वनुमानप्रामाण्यादिति व्यवस्थापयितुं .... इदमधिकरणमरभ्यते’ इत्यनेन निरस्तः। न हि प्रमाणप्रदर्शनार्थमिदम- धिकरणम् । अमिं तु प्रमाणान्तरप्रतिषेधार्थम् । अयं प्रतिषेधः सूत्रात् कथं लभ्यते । शास्त्रस्येव प्रमाण्वादित्यवधारणगर्भवात्। अनुमानस्या प्रमाणत्वादिति सूत्रार्थः ५यवस्यति । अयं हेतुः ब्रह्म जगज्जन्मादिकरण मिति प्रतज्ञया साक्षात् नान्वेति । अनुमानप्रमितार्थविषयतया यतो चेत्यादि शास्त्रं कारणे ब्रह्मणि न प्रमाणमिति ह्याक्षेपः । तत्परिहाराय इदं शस्त्रं तत्र प्रमाणं भवत्येव अनुमानस्य तत्राप्रमाणत्वात् , इत्यु च्यते । शास्त्रप्राधान्येन प्रदर्शितोऽय प्रयोगः तद्देद्यत्रह्मप्राधान्येन कारणं ब्रह्म यतो वेत्यादिशास्रवेद्य तदितरप्रमाणागम्यत्वात् , इति यदि प्रद- श्र्यते तत्र को दोषः। अतः ‘ननु शाश्वयोनित्वं प्रमाणान्तरवेद्यत्वात् ‘ब्रह्मणो न सम्भवति । । ब्रह्मण’ ‘‘यथोक्तलक्षणं ब्रह्म जन्मादिवाक्यं बोधयत्येव । कुतः । शास्त्रंक्रप्रमाणत्वाद् ब्रह्मणः । इति श्रीभाष्ये सूत्राभिप्रेतपूर्वोत्तरपक्षप्रदर्शनं निरवद्यम् । तदनुसायैव ‘अत्र जगत्कारणं ब्रह्म शास्त्रैकगम्यम् , उत प्रमाणान्तरेणापि गम्यमिति सन्देहः । ” इति श्रीकण्ठभज्ये सन्देहकोटिद्वयप्रदर्शनमपि । तस्मादत्रापि दोषमात्रेण दूषणसंरम्भः । रागातिश्रूयेन दूषणीयदूषणे औदासीन्यम् । न परं तत्र औदासीन्यं, पोषणे आदरश्चेति सुग्रहं धीमताम् । कृष्णानन्दयतिः स्वकये सिद्धान्तसिद्धजननाम्नि ग्रन्थे श्रीभाष्य खण्डनसंरम्भं प्रदर्शयति । पदे पदे क्रोधदोषप्रज्वलितमनाः श्रीभाष्यकारं निन्दति । अनेन क्रियमाणे परपक्षदूषणे स्वपक्षभूषणे वा सामञ्जस्यं अतिदुर्लभम् । लोकक्षेमङ्करस्य वैदिकमार्गस्य आत्यन्तिकलोपप्रसजक 99 ( ३4 ) घोरदुरवस्थाविषमेऽस्मिन् काले वंदिकानां मिथः कलहो न युक्त इति मत्या परमतखण्डनपराङ्ग खा अपि वयं श्रीभाष्यदूषणानि अनेन कृत!नि न तत्र लगन्तीति प्रमाणन्यायविरुद्धानीति च प्रदर्शनपरं ग्रन्थं कर्तुं महतामादेशेन विंशतेर्वर्षेभ्यः प्राक् आरभामहि । सति सौकर्यं तं समाप्य प्रकाशयिष्यामः । अथास्माकं चिरसुहृत् म० स० अनन्तकृष्णशास्त्री बाल्यात् प्रभृति विशिष्टाद्वैतसिद्धान्तदूषणपरः तत्र ऐदंपर्येण बहून् निबन्धान् प्रकशित वान् । अयं निस्सारबहुभाषी । विषयाणां यथावदवगमे निरूपणे च न श्रद्धालुः। यथोपस्थितं झटिति लिखति प्रकाशयति च । अबढं चे अन्ये खण्डयन्तु इति वदति । खण्डने आगते यथाशीलं असारं प्रतिग्रन्थं कञ्चन त्वरया विलिख्य प्रकाश्य कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानस्तृप्यति । अद्वैतवेदान्तपरिभाषायाः श्रीरामकृष्णदीक्षितकृतं ( प्रौढं व्याख्यानं । प्रसिद्धम् । तस्याः स्वयमभिनवं किमपि व्याख्यानं कुर्वन् शास्त्र अस्थान एव तत् प्राचीनं व्याख्यानं दूषयति । अत्र असामखस्यप्रदर्शने तत्त्वतः कृते सति अद्वैतिनोऽपि विद्वांसः अस्य विलक्षणं वैदुष्यं यथावद् ज्ञास्य न्तीति मत्वा वयमपि तस्य ग्रन्थस्य अभिजातां नाम व्याख्यां निर्मातुं प्रावर्तामहि । इयमपि कृतिः असमरैव वर्तते । अथायं सन्निहिते काले श्रमन्निगमान्तमहादेशिककृतेः शतदूपण्याः खण्डनमुद्दिश्य शतभूपणीं नाम कEन ग्रन्थं प्रकाशितवानित्यश्रुणुम । न तु तमपश्याम । न च तद्दने अस्माकं कुतूहलम् । यतः तस्य पाण्डित्यं लेखनचातुर्यं च ईशमिति प्रागेव जानन्तः तमद्वधैव तद लोकनस्य अत्यन्तवैफल्यं खण्डनप्रयासाङ्गीकरणोचितप्रौढिराहित्यं च निरधारयाम । महतामादेशेन तत्खण्डनार्थं परमार्थभूषणं नाम विस्तृतं सहस्राधिकपुटं ग्रन्थं प्रकाशितवन्तः ‘अभिनवदेशिकबिरुदभाजः श्री उत्तमूर् वीरराघवाचार्यस्वामिनः श्रीशास्त्रिणं प्रति उपोद्धाते एवं ( 35 ) लिखन्ति- एष परीक्षक शुद्धमुद्रणं शतदूषणग्रन्थं द्रष्टुमलब्धवकाशः अशुद्धवाक्यनियथाभूतानि मत्वा वृथैव बहु लिखति । शुद्धवाक्यानामपि श्रुतानां यथावस्थितमर्थं नावबुध्यते । पूर्वापरप्रन्थशैलीं न परिशील यति । आपादचूडं वदमेकैकमननुदृश्य विवेचन कार्यं संरम्भं वहति । स्वानुकूलान् प्रतिकूलांश्च सवन शतदृघणीवि कल्पितान् कल्पान् स्वयं समर्भयतुं यतते । तत्र तत्र प्रतिवाद स्वपक्षी मनागुपन्यस्य ‘एतेनायं शतदूषणीभागो व्याख्यातः । एतेनायम् इत्येवं लेखनमात्रेण समग्रं ग्रन्थं खण्डितं कलयति । खण्डन करा दिग्रन्थेषु शनदूषण्या संयक् खण्ड्यमानेषु तदंशाविवेकेन खण्डनादिग्रन्थानुवादेन अपूर्वार्थप्रदर्शनमात्मानमध्यवस्यति । श्रीभाष्यमतमिदमित्यविज्ञाय च स्वबुद्धि हस्थितं किञ्चिदारोप्य दूषणं विस्तृणाति ।“‘प्राचीना अद्वैतिनः प्रायः पङ्क्तयर्थं यथाव- वबोङ, तत्र यदंशे स्वयं किञ्चिद्वक्तुमशरयन तत्र किञ्चिन् कर्तुं व्याश्रियन्त । अयं तु अनवबुध्यैवार्थे आटोपेन अयथा।यथप्रपञ्नेन कार्यं साधितं मन्यते । अतः एतन्मत्रदूषणेन न कालः क्षेप्तव्य इति परिशील्य परमार्थभूषणग्रन्थोऽयमिस्थमवतार्यते, यथाऽयं न केवलं शतपणीग्रन्थस्य, न व एतत्समानकर्तृ फवेदान्तरमण्यादिमात्र- सनाथस्य, न वा । एतत्सुहृज्जनविहितसाम्प्रतिककतिपयग्रन्थमात्र युक्तस्य, किं तर्हि अद्वैतसिद्धयादिप्राचीनाने काढं तमन्थजातस्यापि खण्डनरूपः सन् अवैतसिद्धान्तस्य सर्वबधदौम्यदर्पणयमानः सूदमधियां प्राज्ञानामाराधनान् विशिष्ट दैनसिद्धान्तसुधारससमा- स्वादनाच्च अशेषमनीषिजनानुग्नहभाजनमिमं जनं कारयति । इति । अनन्तकृष्णशा स्त्रणः यं कमपि ग्रन्थमवलोकयतो यस्य कस्यापि विदुषः तं प्रति ईदृशोऽभिप्रायो न न भवेत् । यथा लोके नराणां तथा । ० ( 35 ) ग्रन्थकरणे ग्रन्थकाराणामपि दया आवश्यकी । अमाराप्रमाणिकार्थप्रति- A ९ पादकग्रन्थकरणे तदंशेनः सामान्यजनाः श्रान्तः विनष्टाश्च खलु भवेयुरिति भेतव्यम् । विदुषामपि तद्दर्शने विनियुक्तः कालः अत्यन्तं विफलो हि भवे दिति पर्यालोयनीयम् । नैवम्प्रकृतिः शास्त्री । कुग्रन्थान् कुर्वन्नेव वर्तते । स्वसिद्धान्तस्य अणुमात्रोऽप्युपकारः तदीयैर्गुन्यैनं भवति । परसद्धान्त दूपणेऽर्षि अभिनवा काचिद् युक्तिर्ने प्रदर्शयेते । प्राचीनग्रन्थपङ्क्तरेव अयथायथं विलिख्य विषयान् व्याकुलयति । तस्मादेतद्ग्रन्थनिराकरणे सर्वथा औदसीन्यमस्माक्रम् । सिद्धान्तसिद्धाञ्जनरान् कृष्णानन्दयतेरपि उत्कटतरं विशिष्टा द्वैताचार्येषु दोषं कुर्वन् करुङ्गलं कृष्णशास्त्री सूत्रानुगुण्यनाम्नीं ग्राम्यः निन्दाचक्यमत्रतरां काञ्चन कृतिमकरोत् । परनिन्दाप्रवण्यमेवास्य स्वमतविषयाणां समञ्जसोपपादने मतान्तरस्य ऋजुना । मागेण निरसने च असमर्थ प्रकाशयति । इभमदैतस्योपरि श्रीभाध्ये उद्भावितानां दोषाणां परिहारो यन लभ्येत तथाविधे प्राचीने नवोने वा ग्रन्थे अत्यन्तं दुर्लभे सति वस्तुतः विशिष्टाद्वैतमेव औौपनिषदं मतमिति अध्यवसातव्यमासीत् । न परं तत् ।। येन केनपि विदुषा अद्वैतं पारमार्थिकमिति वस्तुतो मन्तुमशक्यामि त्यपि प्रत्ययोऽजायत । तेन सन्तु ग्रन्थाः । ये अद्वैतपण्डिताः सन्ति ते अद्वैतं स्वबुद्धौ कथं गृहन्ति कथं तत्र श्रद्धां कुर्चन्तीति ज्ञातुमिच्छ प्रबला अजनि । परन्तु प्रश्ने कृते दूषणप्रवृत्तं मां मत्वा । तटिति प्रकुप्ये युरिति भिया तूष्णीम्भाव एव चिरमवालम्ब्यत । मतत्रयविद्वत्समवायवति कस्मिश्चित् सदसि तदध्यक्षपदमधिति- ष्ठता अद्वैतिना महापुरुषेण जिज्ञासुंना शुद्धस्य चैतन्यस्य कथमविद्या सम्बन्ध इति कृतं प्रश्नं समाधातुं प्रवृत्तः अद्वैतविदामग्रणीः कश्चित् आकाशतलमलिनतादिनिदर्शनमुपन्यसितुमारभत । सद्यः प्रष्ट्रा ‘निदर्शनं ( 37 ) पश्च । भवतु । प्रश्नः साक्षात् समाधेयः इत्युक्तः सः जोषमेचास्त । सम्भावितेषु विद्वत्सु सदो व्यरूटत । अन्यदा कदाचित् अद्वैतमत्वं सदसि विवृण्वन् तद्वित् ‘पश्यत श्रुतिवाक्यस्वरससिद्धमद्दतं न वेति । पौठमानयेत्युक्तः कर्मकरः पीठे य उपविष्टः तं ततोऽधगमय्य हि पीठमान यति । तथा तत्त्वमसीत्यत्र तत्त्वम्पदाभ्यां प्रतीतविशेषपरिहारेण अभेदो बोध्यत इति ननु सूपपन्नमेतत्' इति भाषते स्म । धनपेटीम नयेत्युक्तेन कर्मकरेण किं पेटीमुद्धाट्य अन्तः स्थितं सर्वमपनीय केचला पेटी आनेया? तत्तद्वस्तुसामथ्र्येन हि ईदृशो विशेषोऽवगम्यते । न वाक्यस्वारस्येन । तत्त्वमसिवाक्यस्यारस्यं तु सिंहो देवदत्तः, अयमात्मा ब्राह्मण इत्यादौ यादृशोऽर्थः तादृश एवार्थे । न निर्चिxषवस्तुनि । अप्रसिद्धत्वात् । एवमादिवृत्तैः‘परमार्थतः अवैतचित् न कोऽप्यस्ति । न कोऽपि भवेदिति निश्चिता मतिरभूत् । नायं पुरुषदोषः । अपि तु मतदोषः । सर्वप्रम- णोपपत्तिविरुद्धं मतं धीमताभप्रेभरेण क् िकेन रक्षितुं शक्यते । अथवा किं रदणोक्तया । बुद्धाचारोपयितुमेव केन शक्यते ? कुम्नप्रसक्तिसूत्रे श्रीशङ्कर आह नैष दोपः। अविद्याकल्पितरूपभेदाभ्युपगमात् । न ह्यविद्याकल्पतेन रूपभेदेन'सावयवं वस्तु सम्पद्यते : न हि तिमिरोपहितनयनेन अनेक इव चन्द्रभा दृश्यमानोऽनेक एव भवति । अविद्याकल्पितेन च नामरूपलक्षणेन रूपभेदेन व्याकृताव्यकृतात्मकेन तत्त्वन्यत्वाभ्यां मनिर्वचनीयेन ब्रह्म परिणामादिसर्वव्यवहारास्पदत्वं प्रतिपद्यते । पारमार्थिकेन च रूपेण सर्वव्यहारातीतं अपरिणतं अवतिष्ठते इति । चन्द्र एक एव । तिमिरोपहतनयनः पुरुषः नयनदोषेण तमनेक मिव पश्यति । तस्मिन् अनेकत्वभिदं पुरुषगतभ्रमरूपाविद्यया कल्पि तम् । अतस्तस्य पारमार्थि क्रमेकत्वम् । अविद्याकलितमनेकत्वमित्यु- प पद्यते । चन्द्रमसः पुरुषेण वा अविद्यया वा न कश्चित् सम्बन्धः । अतः ( 38 ) एतत्कल्पितेन अनेकत्वेनमपि तस्य नास्ति सम्बन्धः । न हि प्रकृते एवं सम्भवति । ब्रह्म यद् सर्वव्यवहारातीतं अपरिणतमवतिष्ठते, कोऽन्यो ऽस्ति यस्याविद्यया तस्मिन् नामरूपलक्षणरूपभेदः कथ्यते । अन्यस्य सत्स्त्रे अद्वैतभङ्गः । असत्त्वे नामरूपव्यवहार एव न स्यात् । ब्रह्मव स्वगत्याऽविद्यया विविधभेदवत्वेन स्त्रात्मानं पश्यतीति चेत् पारमार्थिक रूपेणावस्थानप्रतिज्ञा परित्यक्ता स्यात् । अतो दैतगोदृष्टान्तैः अर्धेतो पपानं न युक्तम् । उपपन्नत्वाद् हृष्टन्तो युद्धमारोहति । न तु दष्ट न्ति .म् । वपम्यात् । अनुपपन्नत्वात् । अतो न केनचित् सहृदयं अद्भ तिना भवतुं शक्यम् । सङ्केतमात्रेण अद्वैतिनः अद्वैतमाद्रियन्त इति प्रकारान्तरासम्भवेनाध्यवसीयत । वस्तुस्थितेरीदृशात् अस्थाने अस्मत्सिद्धान्तदूषणे संरम्भातिश यभाजोऽब्रेतिनः परावृत्य स्वात्मानं यथा पश्येयुः तथाऽस्मभिरपि किञ्जित् कर्तुमुचितामिति जातमतयः कालतः शतदूषण्यपेक्षयाऽर्वाचीनत्वेऽपि विशिष्टाद्वैते तस्या यत् स्थानं तदेव स्थानं अद्वैते आतस्थुप अदैतसि- द्विमादाय विमर्श कर्तुं निरचिनुम । अदैतसिद्धिकारो मधुसूदनसरस्वती सर्वशास्त्रज्ञः प्रौढपाण्डित्यः वहुद्रष्टा ग्रन्थले खाने पटिष्ठः। ततः प्राक्तनेषु अद्वैतग्रन्थेषु यो यावान् सारांशः तस्य सर्वस्य अद्वैतसिद्धौ अनेन निबद्धत्वात् तेषां परिशीलन- प्रयासो मुधेति ततो वयमुदास्महे । निपुणोऽषि उदारप्रकृतिरप्ययं मत- स्यात्यन्तदुर्बलत्वात् तत्र तत्र अगत्या दुबलान् अलुनधि प्रतिवादान् प्रपञ्चयति । अत्रैते ब्रह्मण एव संसारित्वं अपरिहार्यम् । तन ब्रह्माभाव प्रसङ्गश्च । अथापि इदमङ्गोकर्तुं नैच्छद् भाष्यकार इति पूर्वं प्रादर्श याम । सिद्धकारः पुनः तदुभयमङ्गीकुर्वन् स्पष्टमेवाह 'अविद्यावशात् ब्रहैव एकं ससरत । स एव जीवः । तस्यैव प्रति- शरीरं अहमित्यादिबुद्धिः।” ( 39 ) A re 9 इति । व्यवहारदशायामपि संसार्यन्यशुद्धब्रह्मभावापातत् ।” इति च । एवमन्या अपि दुरवस्था आपतन्त्यः सोढव्या एवेति ज्ञापयन् धीरं त्रबीति— जीवैक्यस्य प्रमाणसिद्धत्वे संसारोपतम्भ एवातः पूर्वं तत्वज्ञाना जुपत्तौ प्रमाणम् । न च तत्त्ववित्वेन श्रुत्यादिसिद्धानां शुकवामदेवा दीनां मुक्तिर्नाभूत् । मम तु भविष्यतीति कथं श्रद्दध्यादिति याच्यम् । शास्त्रप्रामाण्यदाढर्यादिति गृहाण । अन्यथा तेषां महा नुभावानां मुक्तस्वेऽपि मम भविष्यति न वेति शङ्कापिशाच्या प्रवृत्ति प्रतिबन्धापत्तेः । ननु तहि श्रुतिप्रामाण्यबलादेव तत्सिद्धो जीव भेदः पूर्वमपि केषाञ्चिन्मोक्षश्चाभ्युपेयताम् । श्रूयते हि-"तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवन् , तथषीणांतथा मनुष्या णम्’, ‘अजो ह्य को जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगाम- जोऽन्यः ।” “‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानां ” इत्यादि । स्मर्यते च 'बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः। ” “इदं ज्ञानपुपाश्रित्य मम साधर्थमागताः । ‘सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च । इत्यादि-इति चेन्न । उक्तवाक्यानां सर्वलौकिकभ्रमसिद्धभेदानुवाद कत्वेन तत्परत्वाभावात् । जीवैक्यबोधकवाक्यानां च मानान्तरा प्राप्तस्वार्थपरत्वात् । स्त्रष्नन्यायेन भेदस्य कल्पितत्वोपपत्तेश्च । ज्ञानस्तुतिपरणि वाक्यानि नामभेदं प्रमातु’ प्रभवन्ति । तास्पर्य वद्वाक्याविरोधेन अतात्पर्यवद्वाक्यानां गुणवादत्वोपपत्तेः। अतीतानागताश्चैव यावन्तः सहिताः क्षणः। ततोऽभ्यनन्तगुणिता जीवानां राशयः पृथक् ।। इत्यादिस्मृतिरपि जीवोपाधिभेदानुवादकतया व्याख्येयाः । ( 40 ) इति । अद्वैतं तत्वमित्यातिष्ठमानैः जगन्मिथ्यात्ववत् शुकवामदेव-दी- नामपि ज्ञानानुदयः मुक्तयभावः तप्रतिपादकवचनानामन्यपरवं, अन्य- दपि सर्वे निश्शङ् वक्तव्यमिति भावः । तर्कबलादेव । अद्वैतं साध्यम् । न तत्र शास्त्रबलमस्ति । शास्त्राशि तु तदनुगुणं नेतव्यानीत्ययमभिप्रैति । अत एव अनुमानं प्रधनीकृत्य तेन विश्वमश्यात्यं साधयन् तत्र बाधो द्धारप्रसङ्न शास्त्रं तदविरुद्धं नयति । अनुमानवलेनैव भवगतो लीला- विभूतिमिव नित्यविभूतिं गुणान् दिव्यमङ्गलविग्रहं च निराकरोति । सर्वमिदं नास्तिक्यपर्यवसायि । लोकायतं पामरनास्तिक्यम् । अद्वैतं तु . पण्डितनास्तिक्यमिति विशेषः । प्रय5च नासीदस्ति भविष्यतीति पर मोऽद्वैतसिद्धान्तः । प्रपञ्चभानं स्वाम्नभानचत् । न च स्याप्रभाननिवृत्ति मुद्दिश्य किमपि क्रियते, कर्तव्यं वा । तथा जागरितभाननवृत्त्यर्थमपि न किञ्चित् कर्तव्यम् । मिथ्यात्वन ! आत्मनो नित्यमुक्तत्वात् । यदि . केचन शास्त्राण्यधीयते, मुक्तिमगमन्विष्यन्ति, श्रवणमननादि कुचन्ति तत्सर्घमनिर्वचनीयानुपपन्नतैकवेषाबिद्याकार्यं स्वग्नप्रवृत्तिकल्पम् । वस्तुतः परमार्थसत आत्मनो नित्यमुक्तत्वात् अन्यस्य सर्बस्य मिथ्यात्वात् विवेकवतां न किञ्चित् कर्तव्यमस्ति । स्वच्छन्दवृत्तिभिर्भवितु शक्यम् । इ fत ि निर्गलितः अद्वैतसिद्धान्तसारः किमिदमस्तिक्यं उतान्यदिति अद्वैतिन एव पञ्चशोचघिनुभईन । दायक्रमेण वा कारण- वशेन वा अद्वैतदर्शनमवलम्बतवन्तः तत्र ग्रन्थन् कृतवन्तश्च सर्वे प्रौढाः पूर्वाचार्याः वस्तुतस्तत्र सङ्गसुकवृत्तय एव । अत एव तं भग- वत्स्तुतिपरा अभवन् । शङ्कराचार्यः अन्तकाले विष्णुपादादिकेशान्त स्तोत्रमकरोदिति प्रसिद्धिः ! अद्वैते विस्रम्भवतः कथमीदृशस्तुतिनिर्माणे प्रवृत्तिर्जाता स्यात् । भक्तिसाध्यस्य मोक्षस्य अनित्यत्वपरिहारे मार्गा न्तरमपश्यन् सः अद्वैतमेव तत्त्वमित्यास्थाय वेदान्तदर्शनरक्षणे प्राव तत । प्राप्तविनयश्चाभवत् । परन्तु स्वहृदये सः वैष्णवाग्रेसरः सन्त्र ( 41 ) “भगवच्चरणारविन्द प्राप्तिरेव मुक्तिः । तद्भक्तिरेव साधनम् । एतदुपदेश तत्परा एवोपनिषदः ।” इत्येव प्रत्ययमकरोत् । स्पष्टतरमिदं मधुसूदनवषये । स हि भगवद्गुणविग्रहनिराकरण समनन्तरमेव भक्तिरसस्यन्दि हृखं पद्यमिदं निबध्नाति— वंशीविभूषितकरान्नवनीरदाभात् पीताम्बरादरुण बिम्बफलाधरोष्ठात् । पूर्णेन्दुसुन्दरमुखादरचिन्दनेत्रान् कृष्ण।परं किमपि तत्त्वमहं न जाने । इति । समस्त कल्याणगुणकरात् साक्षान्मन्मथमन्मथात् भगवते वसु देवात् परं ततोऽनीतं किमपि तत्त्वं निर्विशेषं वस्तु किञ्चिन् न जाने अस्तीति न मन्ये । ननु इयता प्रबन्धेन निरूप्य कथं तदेवेदानीमपहुवे? न । ‘अहं न जाने’ इति मम हि मतमिदानीमुच्यते । कोऽभिप्रायः । पूवाचयः अद्वैतदर्शनं प्रवर्तयामासुः । तस्य दूषणमपरे अकुर्वन् । एष निरसनमिदानीं करोमि । एतावता मम स्वकीयं दर्शनं अद्वैतमेवेति न मन्तव्यमिति । किं तहिं भवतः स्वकीयं दर्शनम् । अत्र तदयमुत्तर मेवमनुसन्धेयम् । परतत्वमुक्तं-कृष्ण एवेति । अचरतत्वमुक्तं-अहमिति । हिंतं मुक्तिस!धनंभर्युक्तः । तद् व्यज्यते पूर्वेण पादत्रयेण । भक्तिर्नाम प्रीति रूपापन्नः स्मृतिसन्तानः। स्वस्य वर्तमानमिमं अभिलपति विशेषणैः। स्वगृहे स्वकर्मकरणपरोऽयमवर्तत । तदा भगवतः कृष्णस्य वेणुना दोऽस्य कणं पपात । सद्यः प्रधाव्य स यत्र अवर्तत तं देशमभजत । तत्र प्रथममस्य वंशीवदनपरौ भगवतः करौ दृष्टिगोचरावभवताम् । ताबनुबभूव ( ततः क्रमेण प्रकोष्ठौ, प्रगण्डौअंसौ, कण्ठः,भुजान्तरमिति दिव्यरूपस्य मध्यभागमन्भवत् । तदाह नवनीरदभादिति । तदनन्तरं अधोभागानुभवः पीताम्बरादित्यनेन व्यज्यते । अथोर्वं प्रसृता दृष्टिः बंशीविभूषितौ करौ पुनरपि गोचरयामास । परं तु तदनुभवस्य ( 42 ) प्रकाशितत्वात् वाद्यमाना बंशी यत्र बभौ तं अधरमनुभवति–अरुण बिम्बफलाधरोष्ठादिति । अथ कृत्स्नमुखमण्डलानुभवः-पूर्णेन्दुसुन्दर- मुखादिति । इस्थमेकाग्रतया स्वसौन्दर्यमनुभवन्तं भक्तं भगवान् कृष्णः अनुकम्पासरिदम्बुजैरपात्रैरनुगृह्वाति । तद्यजयति--अर विन्दनत्रात । एवं हितशब्दवाच्या भक्तिर्यञ्जिता । अनन्यप्रयोजनाया भक्तेः 'ब्रह्मविदाप्नोति परम’ मद्भक्ता यान्ति मामपि’ इति श्रुतिस्मृतिप्रमितायाः परतत्त्वरूपभगवत्प्राप्तेरेव फलत्वात् परमपुरुषार्थोऽपीह व्यजितः । इत्थं विलक्षणानामेव तव हतपुरुषार्थानामभ्युपगमात् अहृदयनिष्ठेवावैते सिद्धिकारस्य। पूर्वकाण्डदेवताधिकरणान्ते इति जैमिनिमतनिष्कर्षः। मम त्वेवं वदतोऽपि वाणी दुष्यतीति हरिस्मरणमेव शरणम् । इति वदतो महमीमांसकस्य खण्डदेवस्य या पारमार्थिकी मनोवृत्तिः सैवात्र मधुसूदनसरस्वत्या इति सुस्पष्टमेतत् । आत्मबङ्गनप्रावण्यवरहे एवमेव अद्यतना अपि सर्वे अद्वैतिनो भवितुमर्हन्ति । दैति प्रन्थोक्तसर्वानुपपत्तिपरिहारपरो भवन् सिद्धिकारः महान्तं ग्रन्थविस्तरं कृतवान् । वयं तु अनेन कृताः तत्परिहाराः साधवोऽन्यथा वेति चिमरौ दृष्टमकुर्वन्तः अद्वैतसिद्धये तेन यदुक्तं तत्र विशिष्टाद्वैत- सिद्धये यत् प्रतिवक्तव्यं तत्पर्यालोचनमात्रमुद्दिश्य विशिष्टाद्वैतसिद्धि ग्रन्थमिममलिखाम । विशिष्टाद्वैतप्रवर्तकान् पूर्वाचार्यान् प्रति द्वेषे तेषां कुत्सने च इतर सर्वातिशायिना कठिनकुटिलतरहृदयेन पोलकं श्रीरामशास्त्रिणा कृतं द्रमिडायदर्शनं, तत्रत्यः उपोद्धातः, इजिक्कोल्नै जगदीश्वरशास्त्रिणः कुती चिचिदशरीरकब्रह्मसिद्धिः, सप्तविधानुपपत्तिपरीक्षा चेति एषां चतुणाँ प्रत्याख्यानपराः चत्वारोऽनुबन्धाः अन्ते योजिताः। श्रीरामशा ( 43 ) स्त्रिकृतचतुर्मतसामरस्यग्रन्थविमर्शनपरः पञ्चमोऽपि। अद्वैतिनः अन्ये च विद्वांसः इमं ग्रन्थं अनुबन्धांश्च मध्यस्थदृष्टाऽवलोक्य गुणान् दोषान् वा यदि वदेयुः तदस्माकं महते आनन्दाय कल्पेत । अस्मद्गृहे अबतरराशिरिति बहिः प्रासनाय गृहीते जीर्णमलिनका कबन्धे यदृच्छया एकं पत्रं हषिगोनरमगाम्, यत्र स्थितमिदम् श्रः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः । श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः । ऐश्वर्यसिद्धिः तमप्यवति यः प्रीत्या यश्छिनत्ति स्वमाग्रहात् । सर्वसिद्धयै मम श्रीमान् कल्पवृक्षः स कल्पताम् । श्रवाससूरचरणाम्बुजशेखरस्य धन्यानि कानिचिदहानि मम व्यतीयुः । स्वान्तेऽभि वाऽद्य दयया स न चेदभास्यन् किं जीवितस्य फलमस्य बताभविष्यत् । ऐश्वर्यमैश्वरमपारमशेषमान- सिद्धं यस्ति तदपहुवतेऽतियत्नात् । वस्त्राहुरस्तमितसवंगुणं च किञ्जित् । तन्नोपपद्यत इति । प्रतिपाद्यामः । हृदि यन्त्र इव स्थितो ममायं प्रकटत्वं गमितो निमित्तयोगात् । कवितार्किकसिंहनाद एव श्रवणं सम्प्रति वादिनामुपैति ॥ ( 44 } सारं विहाय पदवाक्यविकल्पक्लप्त- नानार्थलक्षणपरीक्षणदुःस्थितासु । सतः कथासु निगमान्तनिगम्यमर्थ मप्यद्य हन्त परिहासपदं वितेनुः ।। तदद्य शुद्धां नयपद्धतिं श्रिता विपश्चितो वेदविनिश्चितेश्वराः । निबन्धनेऽस्मिन् ऋजुनैव वर्मना यदुच्यते तद् विमृशन्तु जाग्रतः । बहुभ्यो वत्सरभ्यः पूर्वं अदैतसिद्धिग्रन्थं अवलोकितवन्तो वयं तत्र कृतं भगवदैश्वर्यनिराकरणं निरस्य समषं तदैश्वर्यं साधनीयमिति सत्या पैश्वर्यसिद्धिं नाम कश्चन ग्रन्थं लेखितुं प्रवृत्ता इति परमतग्रन्थखण्डनेन । तदवलम्बिनां हृदयघ्यथा नोपादनीयेति सा प्रवृत्तिः परत्यक्तेति च इतोऽस्माकं स्मृतिर्भवति । अद्य तु प्रागुक्तरीत्या , बहुभिर्वैतिभिः अकाण्ड एव विशिष्टाद्वैतदूषणसंरम्भवहनात् दर्शनयोः तात्त्विकस्वरूप प्रकाशनं प्राप्तकालं भवतीति इमं ग्रन्थं प्रकाशयामः । क्रोधितुलाशुक्लनवमी । भृगुवासरः। १३-११-१६६४ / प्रबन्ध Visishtadvaitasiddhi ntroduction 1. Visishtadvaita The sage Uddalaka, had a son whose name was Svetaketu. Since the moment Svetakctu vas born Uddalaka had the great ambition to initiate him as early as possible and make him a great scholar well. versed in all sastras and vidyas. But he was very keenly disappointed. Svetaketu vas very haughty boy. He never cared for learnirg. He always disobeyed ]is father. Whenever he thought his father would •catch him he ran to his grandfather and fell into his lap which was always ready to receive and entertain him. His grand-father,Aruna, was sofond of him that he took all interest in keeping him pleased rather than In his learning. Uddalaka could not chide or chastise the boy in the presence of his esteemed father. Svetaketu grew a toy of twelve. His father was impatient and once finding him alone said-Boy, learn Vedas. None born in our family remains with out learning like a psodo-Brahman. * These words of his father hurt Svetaketu very deeply and severely. That very moment he left home and approaching a guru studied all the Vedas and the ancillary sustras under him. His extra ordinary intelligence and wis dom, aptitude for learning, fine conduct and behaviour, ( 46 ) and devoted and enthusiastic services to him self, all these combined in making the guru not only extremely kind to him but quite prepared to teach him all the time of the day and all that he knew so that he would become a consummate scholar and that in as short a time as possible. What others would require forty-eight ycars to learn Svetaketu | earned n twelve years and returned home, fl: of pride as if he was the most learned in the world and there was nothing more to be learnt by him. This lack of virtuethis pride and impudence on the part of his SOn pained again Uddalaka. He asked—Boy, you seem to think that your learning is perfect. But did you seck to learn that commander, to know whom is to know all ?” This idea was quite new to Svetaketu, so new that he thought that such a thingsuch a com mander. could never exist : f*To know one 1s to know all ! No; there is no possibility for such an entity. So he put the question to his father : "Revered sir. how is that commander ?” : The kind father, in order to help his son conceive that strange and important concept and convince him about it mentioned three instances. The first was clay. Take a mass of | clay, of । which several things are made, viz. pot and other vessels or some other things : All these things remain even then clay as they were originally. When it lay as a mere mass the clay had no different forms or names but when several things are made out of it, it is that very clay that has taken those many forms and names, in order to serve different purposes which a mere mass ( 47 ) of clay cannot serve. All these productions are nothing but that original clay. So the comprehension of the clay is the comprehension of all these things. The substance of every thing made of the clay is covered by the comprehension of the clay, though the farm and name it takes later were not existing then and therefore cannot be the object of that comprehension. The other two instances are gold and iron Uddalaka concluded his reply saying Like there 1s that Commander. When Uddalaka mentioned the commander as one to know whem is to know all. Sveta. ketu c•uld not understand, because the question at once arose within him "How can knowledge of one thing be krpy«dge of anything else, not to speak of knowledge of all.” The examples cited by his father suggested the proper and convincing answer to the question. The effects are not separate and distinct from their material cause. They are identical with it. The same substance in a state is the cause and in another the effects. In the former it is one and not many with diferent narres. But in the latter it becomes many with different forms and names. The substance is the same though undergoing certain changes to become fit to be called effects. There are certain philosophers who hold the view called asct-karya-adc, according to which the material cause and its effects, i.e., the thing made of it are separate substances ; there is no identity letween them. Rejecting this view as untern able the Vedanta philcsophy accepts the view called Safaurya-code. In a mud-pot we do not see two sepa• 4२ rate substances -mud and pot. Nor can we say that mud is gOne and only pot is there, since the pot is mud and nothing else. What is new in the effect is not any substance but the shape and name, The substance already existing, set takes a new form and name and this is its state as effect. So this view of identity between the material cause and its effect is called sat-karya-vada. I hen this identity between the material cause and its effect is borne in mind there will be no difficulty in understanding when it is said that cognition of mud is the cognition of all the things made of it. So Svetaketu now clearly understood what was meant by his fathers question to him. Did you ask your guru to teach you about that Com mander who is the material cause of the whole world ?’ This was the meaning of it, he thought. The form of the question is significant. Uddalaka did not ask Svetaketu fDid your teacher teach you that Commander..." but "Did you request your teacher to teach you that commander. In the former form the question may refect on the teacher. It may mean

• • vas he kind to you and so taught you this great

truth or is it that he was not so kind as to teach you that ? So Uddalaka avoided this form. The question as it is, means*Is that you asked him to teach you that and he did so, or is it that you did not ask him and therebore he did not teach.” If the latter was the case the fault iay with the disciple and not with the teacher. Svetaketu said in reply bluntly —Certainly my revered Guru himself did not know this. Otherwise ( 49 ) how could it be that he did not teach me that ? He kney well that it was not proper on his part to give expression to his guru's ignorance. But he wanted to tell his father that it was neither his fault nor his guru's that he did not impart to him this knowledge. He crav et his guru to teach him all that he kre and he was picased to do so and said that he did so when he sent him hermeThere was another reason also for this plain statement of svcaketu. It he simply said that he did nct ask his guru to instruct him in this Vady his father might perhaps ask him to go again to his guru and get cnlightened.ke therefore indicated before hand that there was no use going again to his gAry- M%ulc. From the pedantic behaviour of svctaketu his father knew quite well that he had not received instruction in the Brabang Vid;c, fcr ke thought a person possess ing true knowledge of Braman would never be so inso lent and proud as Swetakctu vas after his return from gurukulg. with a view to humble him and make him prone to receive Brahananknowledge which he would impart if he sught for it he asked the question and it had the desired effect. Uddalasa, for indicating the world cause, the Supreme Soul Brahmanused pur posely the term Adesc meaning commander or Adeshha in Sanskrit. Svetaketu vas too proud of his learning and capacity. He must be made aware of the fact that men are not their own masters. There is the Supreme Lord who controls all men and things in the | 50 | world. Whatever happens in the world happens due to his will. But for his will nothing good o: bad will ever happen. Svetaketu vas intelligent and shrewd enough to understand all this and implored his father that he himself might teach him the great truth. The father readily consented and taught him. This is the story which introduces the Sadvidyc contained in the sixth chapter of the Chandogya up- nishat. This is meant for telling us that though born in good family and with all facilities available, boys turn to be indifferent and averse to learning. The elders however should take all care to make them learned ones. १ । Uddalaka begins his teaching with the declaration <Boy, the existent alone was al! this previously, only one without a second. Explaining the exclusive "alone ; he then said : “Here so:me say that non-existent alone was this previously, only one without a second. But this is an impossible view. How could the exis tent arise from the non-existent ? Vo see the world is one that exists. The cause of the world that exists must have been existent. Can a thing come into existence out of nothing? If there is no clay there will be no pot. So the cause of an existing thing must be an existent one. This rule has no exception One school of Buddhist philosophy holds the ex treme view that void alone is the ultimate truth. But this is quite untenable. It is absolutely impossible for holders of this view to explain the phenomena of the world. One may say this is all mere appearance, But one should seriously think how could there be evon a bare appearance in the void. Appearance itself is im. possible not to speak of one to whorn the appearance occurs and of that which appears. Appearance 1mplies these two. (Vithout these two there could be no appearance According to another school ev_ry thing is momen tary. A thing exists only for a woment. In tihe next moment the thing automatically perishes and becomes noa-existent. Vhat we sce in the next moment is not the same thing as ex:sted in the first moment, but a new one but very closely similar to it . This end of things in the next moment is called the uncognised or unobserved end. When the pot is brrken or the cloth is burnt that end of the n is their cognised or observed end. This view also is unacceptable. There is no reason which will compel us to accept the uncognised end of things and a new thing coming into existence without a cause. aginst our well established experiः ence of their continued existence The view of Vaiseshika philosophers-asatkaryavada has been already explained. Though it accepts an exist ing thing as the naterial cause of the effects, still hold. ing that the effects are quite distinct and separate from the material, it has to face the difficulty in explaining how a new substance separate from its material cause can come into existent. Uddalak indicates that rejection of all these and similar wrong views is meant by "alonc in his statement : ‘‘The existent alone was this at first.१9 ( 52 ) What is by only one becomes cler when meant we consider his next statement. It is this •f°It saw I shall become many. I shall be born; It was only one and it thought f•I shall become many and becanne many as stated subseq:ently. It is clear 'only Cne in the previous statement indicates contrast with many ' in the succceding onc. After creaton it became many. But before it, It was only one. So the plurality which pertains to it durIng the creatin period is excluded by this only one at irst i.e. before creation, not many as after creation Now what does *without a second mean ? creation requires not only the material cause but as an agent It has been suid that sat. the Existent was the mate rial of whi h the world is made. Vas there as an Agent apart from Sat, who, using Sat as the material created the world ? NoSat itself was the creator. It was the creator as wel as the material. This we know from the subsequent statement : It cre- ated fire: . So previously there was not an agent separate from sat. Therefore only sat without a second was there before creation. 'Only one ex• cludes all created things and beings. Advitiyam' ” ex cludes a being equal to Sat as the creator. It say ' implies that sit was an intelligent being . After its will to become many and to be born what did it do? It created fire. To be consistent with ‘I shall become many. I shall be born he might have said [ 53 ] It became fire, insteal of it created fire. But he purposely m1de thz change in expressir:n. The significance of which has been already indicated. The teacher wante to convey to his disciple the idea of oneness of the material cause and the agent cause of the creation and for that he invented and employed । this device. This 1S however a formula capable of conveying the idea of separat <nces between the creator and tle created. But this idea should be avoided. So describing the next creat10n Ud. dalaka says **That fire saw 1 shall bbcorm many. I shall be born. * It is quite clear that fir me1ns here, the intelligent being, Sat. with the form of fire. Ve may understand from this that v]hen Utilika said It created arc; h: ११eant to say th:t it created for itself the form of re, and cam2 into existence in that form. This Sat with the form of fire, having the sa:me vill to become many a:1d to be born creat u water and came into existence in that for:a. Vater agaia having the same v•ll created the form of crth and existed as that The first creation mentioned here is fire. From a part of it, was evolved water and from a part of this again was evolved earth. Thus Sat created these three forms for itself and existing in these three formns it became three. There are many kinds of living be . ings in the world : born from wornbs, born from eggs. and growing from carth. The ultimate origin of ail these. Uddalaka declares. is these three elements : fire water and earth. [ 54 ] Here arises the question : what was the material from which fire was evolved ? Is it Sat itself or some thing else ? If it be the former we will have to accept that Sat itself undergoes changes where as there are unequivocal statements in the Upanishats declaring that it is absolutely changcless. That some thing other than Sat was the material is equally unacceptable be. cause there was nothing else than Sat before creation That some thing could come into existence out of no. thing has been rejected. In reply to this question we may say that we accept the second alternative. Since nothing could come into existence from nothing there must have been something othe; than the changeless Sat which served as the material cause of the fire. Since fire is an insentint being its material cause also must have been so. This material cause of fire is called matter, prakriti in Sanskrit. Thus the statement f•It created fire itself suggests and warrants the inference of matter existing even before creatio:. The state- 1ent cannot be explained otherwise; it vuld be mean ingless. Such inference based on authoritative state ments is called in Sanskrit Srilarl%ap.utta. There is no statement contradicting the existence of matter befere creation. It has been said that **only one in the previous statement contradicts Sat with

• many which it becomes after creation . It becomes

many means it assumes and exists in many forms Bearing this in mind we may easily understand that 'orly one' in the previous sentence ...only one with out a second means the absence of created forns [ 55 ] which are responsible for Sat becoming and being many . it had no forms then that would make it many.There. fore It was only one. Just as plurality pertains to Sat through the forms evolved from matter, oneness also pertains to it through matter in its original, formless state. It was a subtle state. There was not yet such change in it as to make it fit for evolving different | forms. So it was only one and with it Sat was only One. Because there are many forms evolved from matter and Sat indwells each and every one of them Sat is many during the time of creation.But during the time of destruction, matter remaining only one undi ferentiated and subtle e:tity, Sat, indwelling it, also remains only one.Thus it may be seen that fonly one' In the sentence is not only not opposed to the presump tion of the existence of matter but require it for its explanation and justifies it. Fe say that alone after “Sat in the sentence ex• cludes the non-existent. while ‘ndrtigo'•without a second-excludes an agent separate from Sat. So these two also do not contradict the existence of matter before creation. Just as, due to stralcurkhapatti, we are compelled to take Sat in the sense Sat with matter in its origi. nalchangeless anc undifferentiated state, so we have to take ‘this also in the sentence in a sense wider than it woula ordinarily carry. This in the sen- tence means 'the world that we see 1.e. each and every one of things which constitute vbat we collectively call the world or universe. All those things 6 ] are we know evolved from matter an not from Sat. Thee is no identity therefore between Sat and and the world. These are entirely distinct and dife. rent from each other. FIow is then this in the sen tence put in coordisation with Sat ? The answer is that this co-ordination is intended to teach us sone thing. The world or a!ny thing in it is not what our ordinary cx:brience shows it to be. I here is scme thing in it. dwelling within it, some thing to which it is an adjunct, some thing of which it is a form,

• This here neans that which has this for its form.

that which exists in this formfrhite we know is a colour The colour of mil ; is white we say. But when we say Milk is hite; white means the substance which has the white cclour, because 'white' is put in co-ordination ith nik, a substance. Similar is the case here. This ordinarily means the world we secSvetakutu or any one else would take the word only in this sense and accordingly the sentence would seem to carry the idea that the world was previously the Existing one alone Vhen however one realises that to be consistent with the following statement f[t say I shall become many ‘the existent onc' in this sentence should mean an in telligent being, the question at once arises, ‘How could this world have been tho intcligent being previously ? The identity seems impossible. Since however the statement is an authoritative one and therefore cannot be rejected as an incorrect and meaningless one we have to interpret it so that it may convey a sensible and correct idea. We saw in Mik is white white has an extended meaning. Like wise ‘tiiis in the Upani shadic pessage under consideration must have an ex [ 57 ] tended meaning, and it can be frhaL which exists in the form of this world. We do not and could not know through our worldly exprience that there is some be ing indwelling the worldly things and there are merely the visible forms of it. But this very passage of the . panishat teaches us this truth by implication. What is here thus implied is expressly taught in the very opening line of the Isavasyopanishat : f\Whatever is there in this world all that is an abol of God. Take for instance a pot . Our idca about it is that it is simply a thing made of clay. But Sastra s tell us that it is a composite thing, the constituent parts being the visible clayisi substance and the invisible Being. The former of these two is the form of the latter 1 he cily substance and the invisible inner Bcing both together make what is called pot, though our worldly experience is limited to the clay-subst nce aloneNow bearing this in mind we will be in a position to appre. ciate the philsophers when they say that though the names used in ordinary specch are intended to indi cate only things evolved from matter the full signi ficance of them covers their inner Being also Pot cule neen that which exists with the form called°pot . Applying this principle we are able to understand that the Upanishadic statement under consideration means: “‘that being which exists now with this world as its form was previously only Sat, the formless and name. less ExistentWe have already seen that in the state 1nent *That fire say I shall become many, I shall be born 'ire' means Sat with the form of fire. The same ( 38 ।। principle is to be followed in interpreting 'this' in the passage we are now considering. Sat is the one reality. There is nothing apart from it. But that reality is not, as has been already stated, a simple reality. Matter is its permanent ad junct. It was said that matter remains in a subt:e state. with no forms. no names. no difference what soever during the titne of destruction. Bnt during the time of creation it is in a gross state. Though this matter has changes and accordingly has different states it remains always an adjunct to Sat. So Sat is always wishishtc, a composite entity, and not a simple entity. This fact explains the name of the philosophy, Visishtadvaita, the view of oneness of truth which is a composite one. Sat possesses very many qualities also. It was said it is an intelligent being. It is omniscient. It has will and skill to do whatever it pleases, and its will never fails.

• Having created the three elements”, Uddalaka

continued. the God sayffentering into these gods through this jiva-self I shall manifest forms and names. Of these I shall make each one a triple one. The elc ments are mentiored here as gods because they are forms of God that dwells in them. The three elements. fire. water and earth which were the first creation of Sat were incapable of producing the world and things in it. So they were admixed with each other, the process being called triort- korce or triple-makingEach one of them was divided into two halves, and one half of each of them ( 59 ) was again divided into two equal parts, i.e. , two quar- ters. Then the integral half of fire and a quarter of water and a quarter of earth were combined together and the combination made the fire from which all ] u minous things were evolved. Similarly the balf of original water with a quarter each of fre and earth added to it became the tripled water and the half of original earth together with a quarter each of fre and vater became the tripled earth and all watery and earthen things were created respectively from these two triple elements. Though each of these three tri . ple elements is made of three different parts it retains the old name, fire etc. because the particular part do iminates over the other two. So far Uddalaka vas speaking about two categories namely, Sat and matter. Now, it must be noted he maks mection of a third category, Jied. The indi vidual soul is called jive, because it lives, being in close and indispersable cantact with breath. Prna in Sanskrit. The pronoun un21, meaning this is used here as if pointing to jima by finger with the purpose of indicating that jiod is quite different from Sat. A fcrm with a |name is created and Snt enters into it, putting within it only one jion. This explains the singular nu:mber of jice. The jou souls are countiess. Each and every form that is created has a jied within it and Sat also is present there. So each and every thing in the world is a group of three,the formthe soul and Sat which is the Supreme Soul. This fact sug gested to the ancient authors comparing our body to ( te) Arjuna's chariot with him and Sri Krishna in it. Another very important point to be noted here is that unlike the clerients, fire, water and earth jion is not sail to ave been created. it is simply referred to as 'this . The irplication is that it existed even during the time of destruction. though then having no body,no breath, no organs, it was in no way better than the insentient atter. an it •ill exist forever. Though thus jed in itself is eternal it is to have been said created when it is provided with a body and organis. When cores to this worl, with a gross body it is it said to be born and when it goes away lieving the body behind it is said to dic. For i:self it has neither birth or death. In watever state it is. it is. like matter, an inseparable adjunct of SatThere are thus throc truths or realities, namely, The Supreme Soul, here called Sat. jive matter. Since !however the an latter two are only adjuncts of Sat and have no inc penrent existence Sat together with these two is considered and often spr ken of as one truth'. It has been said t;t the three elements fro:n which the world and all things in it were evolved were triple cnes. I}]ustrating this and referring for this purpose to hirs , the Sun, the moon and lightning all of which pertain to the category of the triple fre-element Uddalalka tel!s Svetalketu that the red part of each of them is that of fire. the white that of water and dark that of earth. The iriple Fre in certain prccesses of its evolution become these things and get the names of fire the sun, the moon and lightning and serve diffe• ( 61 ) rent purposes. But when these states are gone we will find that only the three parts of the elements, red white and dark are there, these alone are of perma nent nature. Similarly all things in the world are effects of one or another of these tripie elements Proceeding Uddalaka said that the three celements being the material cause are not only responsible for all things in the world but in the form of embles they also sustain the human and other beings. We cat rice or some thing like that,drink water and take nourishing substances such as ghee and oil. These are said to belong to the three c!ements, earth. : ater and fire res pectively. Each of these, when taken in, undergoes a t'. ree fol change : onc p1rt of it becomes a gross ene, another a middle one, and the third a subtle Cne.‘The gross part ff food, says Uddalalka, ‘•forms cxcretion, the middle flash and the su'tle mind. The three parts of water form urire. blood and breath. while those of ghee form the bone, rarrow and the speech organ respectively. Illustrating the three subtle parts beco- ming mind, breath and speech, Uddalaka says :-just as the essence of curd (when churned comes up and be comes gh-e the essence of food water and ghee come up and formn mind breath and speech.' Uddalaka causes an experiment to be made in order to convince Svetaketu about the point he now explain ed. He afked his son to fast for a fortnight though he could take water so that he would not die, breath get- ting nourishment from water. On the sixteenth day he was asked to recite passages of the Vedas he had ( 62 ) mastered but he could not remernber a single one of themThen be took food and that enabled him to remember well and recite readily any r% or San, or १cyjas specified by his father-guru. This proved that mind, breath and specch owed their capacity to func tion to food, wwater and ghce etc. respctively. Svetakctu vcll understood the teachings of his father, and felt enlightened. He was not only fully convinced of but thoroughly appreciated the fact that since the supreme commader. subsequently called Stcreates every thing in the wrld out of himself, i.e., out cf his inseprabie adjuncts and every thing is himself. to know him is to know all. So the course of instruction stopped here. Udulaka how ever thought that there was yet mech to be taught and therefore gave another course of instruction. He begins with describing the sleep-state of an. When a• man sleeps, ” he says, ‘'he becomes one with Sat ; he merges in Sat which is his own Self. Sleep is a state in which jiva has no conscience at all. This happens because. after functioning for long, mind and other sense organs get tired and rest on breath and so do not function. Just as in the sleep-state, so also in the wakeful state. Sat is the support and abode of all born souls. When hungiy, one takes food and the food is changed by water into that which constitutes and sustains the body. Likewise when a thirsty m1n takes water, this is changed by heat into something which also keeps body in a living condition. We clearly see therefore that body is an effect of the three elements. How these ( 63 ) cvolve themselves so as to make the body of man that takes in them has been already explained. What is now specially to be noted is that in tle reverse process food loses itself in water and water loses itself in heat and so on. Now our bcdy as an effcct must have a cause. Vithout a cause it could nct have come into existance, and what could be the cause ? The ready and clear answer is 'food. Let us take food in its wider sense, the original earth, as in the previous statement relating to the creation of the earth : ‘That water sawI shall become many. I shall be born, It created focd'. Earth also is an effect and nlust have a cause in which it would merge when the time of its cne comes, On the anology of fool we take, which, when desolved becomes huid, we may in fer that water is the cause o£ earth. Si nilarly we have to infer that the cause of water is fire. Since fro could not have come into existance out of nothing, it must have its cause in Sat, The Existant. Thus, Uddalaka declares, ‘Sat is the origin. Sat is the sup port and abode and Sat is the ultimate place of merger of all these born sculs. The idea is that since everything in the world has sprung from Sat and mer ges in it at the end, it is the material cause of all crea tions.And since the effects of a material cause rest only on it, It is the support, container, abode of all of them. Sat being the material cause of all born soulsit is the ultimate bearer aud the resting place of them during their wakeful state, though they remain within their '; ( 64 ) respective bodies. This means that they ove their existance to Sat. There is a third state, that of dying. In this all the outer organs 11crge in mind, r:ind in tbreath, breath ia jiva, jiva in the elements, and these in the supreme God, Sat. So in this state also Sat is the final resting place of all After hearing so much cai about Sat the desciple may feel tempted to ask whether he could sze that Sat. As if to forestall that question being aske., Uddalaka calls it as subtility itself. It is too subtle to be expe- rienced directly by any of our sense organs, or to be inferred. It could be known only through teaching by competent Gurus. Stating the conclusion to which all that he said so. far leads, Uddal: ka declares that all things in the world have this subtility as their soul. It has been said that Sat is the support of all beings. This means that but for it they cannot exist, they c 1nnot be. Now how does the Sat support the beings? Like the table the books ? or like the basket tlhe fruits ? No, it supports them by its will. It enters into everything that is creatcci and keeps it existing by its will and controls it. And since that which does all this in respect of a thing is called its soul, Sat. doing a!l this in respect of all creations is the sout of all these. From the two discourses there emerged two truths about Sat. It is the origin of all things in the world and it is their soul Has not Sat its own origin and soul ? One may ask. With an idea to answer this ques. tion with an emphatic 'no, Uddalaka asserts It is ( 65 ) Satya. It is Atma, It is of permanent and of not ephemeral nature. It does not have such states as birth growth, aging and death, which other beings pass through. Therefore it has no origin and there could be no origin for It. It is one without a second. There is none else equal or superior to it that could ensoul t. It is the one supreme sul. It is changeless. There fore Satya. It is Atma in the widest sense and not in the narrow sense in which Jiva is. It is Satya where as all other things and being in the world are full of changes. It is Atma whereas all others are Itsbodies. Finally Uddalaka says, ‘That thou art, O! Sveta. ketu '. The principle underlying such coordination as seen in this statement has been already explained. The teacher intended to say to his disciple this : ‘'you are a Jiva, an individual soul. You have got another soul within you as one and all of other beings have. That inner soul of vours is Sat which I taught you so long". It is clear there is nothing new in this statement. What was sid before in general is repeated in respect of this one particular case so that Svetaketu might learn the lesson which Uddalaka thought, his son needed very badly. The idea intended to be conveyed by these words is this ; ‘AIy dear son, look here. Listen to meYour birth, existence, activities, all these and everything else are entirely and absolutely due to the will of Sat, the commander, your inner soul. You are not an indepen- dent agent in respect of any action you do. If you have mastered the Vedasif you have got some intelli ( 66 ) 39 gence and wisdom and learning, it is all due to His. grace. But for Him you would be nothing, you would have nothing, you would have been able to do nothing. Realise this great truth and be humble and courteous and respectful to your elders and not proud, indiffe ront and misbehaving as you had been hither-to-fore. You are to Flim what your body is to you. You are not your own master . He is your master. You st.ould serve Him and not your ownself. here could be no doubt that Svetaketu understood his father's words quite gvell and introspected ; I am proud of having achieved this and that. By saying *you are Sat father tells me and wants me to realise that for all that which I think I have done Sat is responsible. Sat is the independent agent. I am only an instre ment in its hand. If I boast of any thing which I have done it will befather intends to tell melike the boast ing of the brush used by an artist in drawing a hine picture.' It may be noted that the teaching of the great phi losophical truth is done here as the means of removing Svetaketu's pride just as it is done in the Gita, for removing Arjuna's grief caused by thoughts of the prospect of the terrible bloody war. Sadvidya proper is now over. Since however Sveta ketu had certain doubts and wanted them to be cleared, he asked his father to teach him further, and le clears his doubts. So the chapter continues. It was said that during sleep jivas go to Sat and rest on It. If so how is it that iivas do not know that they rest on It? The answer is that as soon as the 67 ] mind merges in breath they lose all conscience as well as all contact with their respective bodies. Therefore they could not know of their merging in Sat. At the end of sleep they come a way from Sat. Even this they do not knowHow is it ? This is an other doubt. Uddalaka's reply here is the sene 1s be fore. They do not regain their contact with body and conscience until the mind e:merges from breath aad be gins to act. But they come away from Sat before the rnind does so. So they cannot know their coming away from Sat. Men die. There is the end of the Jivas. They could not exist during the period of destruction. How then could they be put in the forms evolved from matter and the world created. The reply to this quest is this ; <Look at the big tree here, all green with full of life. Hit it at the botto:m or in the middle or at the top of it. It will be vet so long as it lives. Enlivened ana permeated by a Jiva-soul it is full of growth having a pleasant life. But when the Jiva withdraws from one branch it dries up. When again he with draws from another branch it also becomes dry. 1 his is the case also vith a third tranch. When the Jiva leaves the whole tree. the entire tree dries up. We see Jiva's absence is responsible for a part or parts of the tree becoming dry and not the Jiva's death , because there is life in all the other parts of it. By this analogy one may understand that when men die the death pertains to the body and not to Jivas. They pass a way leaving their respective bodies behind and these are dead. ( 68 ) Then another question was raised. It was said that Sat was a very subtle Peirg. How cculd this big uni verse spring from that subtle Feing. Uddalaka caused a banian seed to be brought and broken to at msAn& asked Svetaketu to take one atom and break it fur therwhich he did. Uddalaka put the question to him, “What do you see here ? ” When he replied , 'nothing, sit, he faid to him. Is not this very big tree standing before us, grown from the subtility which vou do not see ? Have faith, boy.१ The seed is not a mere physical entity . If so, it cculd not grow into a living tree. There must be some thing in the seed other than the ator s which make it, which is responsible for its growth into a tree. That thing beirg very su•tle cccld not be seen and yet it has brought about the very big banian trce. Likewise Sat being snlbtle may not be seen and yet we should con ceive It as the cause of this big universe. This is the significance of the example. why should we accept an unseen thing as existing What is seen exists. What is not seen does not exist. Sat not is seennot , . Therefore It does existNo, says Uddalaka.The reasoning is wrorig. Put a quantity of Salt into a vessel full of water and let it dissolve com . pletely in the water.Then can you see the salt with you eves or feel it with touch ? NoCan we on that account deny the presence of salt in the water? Nobecause by tasting the water from any part of the vessel we expe rience the salt. Likewise, we have to hold Sat exists and is present everywhere and in every thing though we can not see it [ 69 ] Though we can neither see nor touch the dis solved slt in the water, taste proves its presence there. There is nothing like that to prove the exist tence of StNo , says Uddalaka, A person carried away blind-folded from his native country and left as such in the heart of a jungle unvant d by men, would be with his face turned now to one direction and nov to another which he could not know crying aloud f•Blind-folded I am brought here. Bind-folded I am abandone 1 here. If somobly hapens to go there, and renoving the eye-cover tells hin, *your country lies in this direction. Go In this direction. Ine. if intelli- gent and learned,making enquries village after village reaches his own country. Similarly he who has a tea cher to teach and guide hin will know and get realisa tion. Such a person has to wait only till his getting out from the body. Then he vill attain Brahman. Uddalka meant to say that there are certain things which we could not know by ourselves. They must be known only through the teachings o: competent teach ers. Sat is such a subject. A learned and kind and sym pathetic teacher would not only bring conviction to his disciple regarding Sat, but also put him in the p1th of Its realisation which would resuit in his freedom from bondage and the attainment of Sat, the supreme Brah man, the ultimate goal and the destiny cf man. Is it possible to achieve thes2 results ? Attach. ment to relatives and propertics is inherent in man. How could be turn away fro!n then and seek the higher results mentioned above ? The reply to this question is as follows. Attachment { 70 1 to relatives and properties is not inherent in man. It is conditioned on the body. So long as one lives, one con siders some persons and things as his own. But when one dies the body itself ceases to be one's own I cप to speek of the relatives and propertics. Take into consideration the Jiva apart from the body which he leaves Lehi.d and which therefore is dead. Who are his relations and which is his property ? Wren this truth is taught and learnt, there is no doubt that some at least would try to get rid of their attachment to persons and worldly things and a spire for superior and permanent results. One Imore question which is the final One . It is Karma, action that is responsible for Samsare series of births and deaths and the resultant suff erings of men. Each man has got his Karma that has accumulated from time immemorial. No Karma could be got rid of unless its result is experienced. In these circumstances is it possible for any Ean to be ewer free from Karma and attain Brahman ? Yes, it is possible, says Uddalaka. After know- ing the truth and greatness of Sat from a competent teacher one should practise Dhyanayoga' meditation upon it. When this yoga is ripe it becomes so powerful as to render all the Karma of the practiser ineffective on him. To illustrate this. To decide the case of a per son accused of theft but denying the charge, he is asked to receive a red-hot iron ball with his hands.If what he said vas false he gets burnt which is the proof of his guilt, and if on the other hand what he said was true [ 71 7 he is not burnt and having thus proved his innocence he

s discharged. The guilty man covers himself with

falsehcod. Therefore he gets burnt. The innocent man covers himself (wit: truth. Therefore the hot iron ball could not burr him. Sat is truth. The well practised meditation on the Sat-truth renders the pra ctiser Karma-proof. No Karma of his can have any cffect on him. He is freed from all of hisaccumulated Karma. So there is nothing to prevent him from at- taining Brahman. As soon as he gets out from his last body, he attains Brahman. Eight vere the questions that havy been raised and thus answered by Uddalaka. At the end of his answer to each o: the questions he repeats with a slight change the statements :- All this is ensouled by this subtility. That is Satya. That is Atma. That thou art. This repetition for nine times indicates the stress Uddalaka lays on these paints as the main and im. portant theme of his teachings 2. Advaita Philosophy, when unqualifed, means a systematic thinking in a general way about the origin, existence and end of the world. It seems that the purpose wes tern philosophy is intended to serve is discipline of mind,and devoloping its thinking capacity. But east. ern philosophy devotes itself to showing time way lead- ing to liberation from bondage, from Sushru, the source of all sorts of our saferings. Though this is the common and ultimate aim of all schools of Indian phi. losophy it is only the Vedanta philosophy that is directly and particularly concerned with it. If a man feels tired with his life, present as well as future; such questions as the following ones naturally arise in him; *who am I ? Why am I suffering like this ? Is it possible to be absolutely free from all these ? If so what is the means for it ? Is it avail able for me ? \Vhen he is anxious and grows im patient to have answers to these questions Vedanta comes to help him. Vedanta gives and it is only Vedanta that could give full and satisfactory answers to these and similar questions. Veda means that source of valid knowledge which enables us to know things that could not be known otherwise. It is accepted as an authority only on such things. Things that are known already either by per ception or inference do not fall within the scope of its . teaching. They are excluded from it. Since Vedanta ( 73 Is-a part of Veda, it also is accepted as concerned only with matters unknown otherwise. It follcws that we must take scrupulous care to underst and itand to findout is true meaning. If we force it to mean something which our worldly experience or our ordinary and com- mon reasoning leads us to consider as truth, it may not he its true meaning and no benefit could accrue from it to us ; we will be simply playing with Vedanta, This was the principle strictly followed in interpreting the Sadvidya as we did in the preceding section. Ve shall new consider whether Advaita culd be the philo• sophy taught by Uddalaka to his son. Explaining : ‘वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् - Vaacaaram bbanam Vikaaro Naamadheyam Marttik«ctyeva Satyar' in the illustrative passages Sankara Says : बागालम्बनं वागलम्वनमनं नामैव केवलं, न विकारो नाम वस्त्यन्ति । परमार्थतो मृत्तिकेत्येव मृत्तिकैव तु सत्यं वस्त्वस्ति !' fonly name to be uttered. There is no entity as an Evolved thing. Speaking the truth mud alone is the real thing' There could be no doubt that this idea of the un reality of the evolved thing is extraneous to the words of the Upanishat. When the mud takes the particular shape it is called a pot. There is no doubt the pot is mud. Bnt the particular shape also is there. It is as real as the mud. We see the shape with our own eyes and feel it. Besides, the thing in that shape serves cer- tain purposes and we see that when that shape goes it ( 74 ) beeomes quite useless so for as those purposes are con- cerned. It is not sublated by any subsequent valid ex perience but lasts for several days, months, an. years. What is there to warrant the attribution of unreality to the evolved things ? One and the same substance takes very many shapes in succession or in its several parts. It is true the shapes are transitory and passing events. But to say this is not the same as to say they are faise or unreal, Uddalaka's statement that the articles evo lved from the mud are real only as mud, does not and cannot mean that the evolved things are unreal. This is an example given for proving the possibility of the previous statement regarding Adesa, “‘to know whom is to know all. To suit and serve this purpose the exanmple must be one wellknown and fully familiar to Svetaketu. He had seen that the heap of mud that was in the morning in the pot-maker's house was turned in the afternoon into several and dinerent ob:ects. He knew that since all these articles were only those evolv ed from the heap of the mud that was seen in the morning, his comprehension of the mud in the morning included in its contents the substance, though not the shape, of every one of the articles seen in the afternoon. So the exampl. helped Svetaketu in conceiving the nature of Adesa described by his father. He thought his father told him that just as the comprehension of the mud is the comprehen sion of all articles made of it, so the comprehenion of Adesa could well be the comprehension of all things in the world. This meant that just as the mud is the mate ( 15 ) rial cause of the pots etc. the Adesa is the material cause of all things in the world. Is here any sugges• .tion of the pots cte. or things in the world being false or u nreal ? Not only the idea of unreality of them is neither suggeste l nor needed but it is impossi .ble to have it. Our worldly experience establishes the reality and not the opposite. unreality, of pots etc. This being so how could Uddalaka expect on the part of Svet-ketu the idea of unreality of the effects of the material causes mud and others. What is excluded and consequently denied by the assertion, 'pot etc. are real only as mud; is not the reality of the substance or the new shape but the effects which in the new shape are called pots etc. being any other substance than mud. In spite of the diference in the shape the substance of the effect con- tinues to be the same mud and nothing elseis the idea. Identity between the material cause and

ts cffects so for as the substance is concerned is the

point which Uddalaka intended to bring home to Svctaketu. For this. unreality of the ney shape or form is in no way required. It cannot be therefore the meaning of the passage. again raising the question fHow could the partless Sat change into something with a new form ? Sankara Sys in reply, 'रज्वद्यवयवेभ्यः सपदसस्थानवन् बुद्धिपरिकल्पितेभ्यः सदवयवेभ्यो विफरसंस्थानपपत्तेः ‘There could arise effects, formsfrom the ima gined parts of Sat just as the serpent-form does from the parts of the rope.' [ 76 ] - The example is not quite apt. The parts of the rope are not known as the inagined ones, and it has been already said that there is nothing to warrant the presumption that the things in the world are un-- real like the rope-serpent. These are, though im . permanant, as real as Sat itself and therefore the ma-. terial cause of these must also be real . The postula- tion of imagined parts to Sat is baseless and so unacce- ptable as implied by the Upanisat. No doubt Sat must have parts since otherwise it could not be the material cause of the world. But that the parts are unreal or imagined ones there is nothing to suggest. Explaining the next passage (1-2-32 Sankara says : तत् सत् ऐक्षत ईक्षां दर्शनं कृतवत् । अतश्च न प्रधानं सांख्य- परिकल्पितं जगत्कारणम् । प्रधानस्याचेतनत्वाभ्युपगमात् । ‘That Sat saydid the seeing. Thus matter ac cepted by Sankhyas is not the cause of the world since it is accepted as insentient. The interpretation here is as it should be. But ac ording to this Sat must be accepted asone capable of seeing and acting accordingly. Such is not however Sankara's conception of Sat. For him it is one abso. lutely qualitiless, void of all attributes. This he makes. clear by his ccmments on *Sadeva62-1) ‘सदेव । सदति अस्तितामात्रं वस्तु सूक्ष्मं निर्विशेपं सर्वगतं एकं निरञ्जनं निरवयवं विज्ञानम् । ' “Sat means existence alone. an entity, subtle, ( 77) viod of all distinctions, cmnnipresent, one, stain less, partless conscience. How could such Sat have the will to create, and create the world ? Sankara thinks this will of Sat and its action of creation also are the elects of Avidya, the anreal matter. So in the subsequent lines of his com- mentary he cites not only the example given by the Upanishat but also one of his own. ‘तट कथमैक्षतेति ’आह’ बहु प्रभूतं स्यां भवेयम् । प्रजायेय प्रकर्षेण उपचेय । यथा मृन् घटाद्याकारेण । यथा वा रज्ज्वादि सर्पोद्या कारण बुद्धिपरिकल्पितेन । •IHow did he see ?” (Uddalaka) says : I shall become plenty. Shall be born profusely, as the clay does in the form of the pot ctc. and cgain as Ale rope etc.do in Ahe form of serpent etc. occrsioped by bind.' It is quite elear that there is obsolutely no reason to reject what the Upanishat expressly and unequivo cally states. Sankara interprets as he does only to make it suit his Advaita. Sat is an intelligent being and full of all good qualities. It willed to create the world an. created it. This is clearly stated here. If this is not consistent with Advaita and goes against it the only reasonable conclusion to arrive at is that Advaita is not and cannot be the philosophy which the Upanishat teaches through the mouth of Uddalaka. No body can escape the position that Sat in itself ( 78 ) could not be the material cause of fire. Something has to be attributed to it to make it possible for it to be- come and create fire. There being nothing to suggest that that something may be unreal we have to take it as real. On the other hand unreality of it is objec- tionable since if accepted it necessitates to explain away the seeing and the action of creation of Sat and to take them in a secondary sense. It is difficult to understand Sankara when he says (under 6-2-4) fSince the seeing of Sat is to be known only through Sabda (Veda) it cannot be taken in a secondary sense. If Sat is the pure Advaita Brahmin it could not see in the proper and primary sense of the word. If on the other hand Sat saw in the proper primary sense of the word it could not b . the Nirvisesha Advaita Brahman. That fire sav(6-2-3) is correctly explained by Sankara : “तत् सत्सृष्ट' तेज: ऐन्त । तेजोरूपसंस्थितं सत् ऐक्षतेत्यर्थः ।- That fire which was created by Sat saw. What is meant is "Sat in the form of fire saw." > But it is difficult to explain why he should say sub-. sequently (under 6-2-4). ‘तेजःप्रभृति ईक्षत इव ईक्षत इत्युच्यते भूतम्’ The elements, fire. etc., are said to see taking them as if they do ( 79 ) , His Bhashya on ‘अनेन जीवेनामनाऽनुप्रविश्य »="'entering . through this jiva-self also is not quite clear^ : ‘ननु न युक्तमिदम्-असंसारिण्याः सर्वज्ञया देवताया बुद्धि पूर्व तमनेकशतसहस्रानर्थाश्रयं देहमनुप्रविश्य दुःखमनुभविष्या मीति सङ्कल्पनम् । अनुप्रवेशश्च स्वातन्त्र्ये सति । सत्यमेवं न युक्तं स्यान् यदि स्वेनैवाविकृतेन रूपेणानुप्रविशेयं दुःखमनु भवेयमिति च सङ्कल्पितवती । न त्वेवम; कथं तहिं; अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्येति । वचनात् । जीव हि नाम देव- ताया आभासमात्रम् , बुद्ध यादिभूतमात्रासंसर्गजनितः । आदर्श इव प्रविष्टः पुरुषप्रतिबिम्बः। जलादिष्विव च सूर्या दीनाम् । अचिन्त्यानन्तशक्तिमत्या देवतायाः बुद्धयादिसंबन्ध- श्चैतन्याभासः देवतास्वरूपविवेकाग्रहणनिमित्तः सुखी दुःखी मृढ इत्याद्यनेकविकल्पप्रत्ययहेतुः । छयामात्रे जीवरूपेणा- नुप्रविष्टत्वात् देवता न दैहिकैः स्वनः सुखदुःखादिभिः संब- ध्यते । यथा पुरुषादित्यादयः आदशंदकादिषु छायामात्रेणा नुप्रविष्टाः आदर्शदकादिद्वैनं संबध्यन्ते तद्वद् वताऽपि । Regarding at's enterirg into the elements he raises this question :God being free from bondage and omni scient how is it that He wills Entering the body, the abode of hundreds of thousands of sufferings, I shallex- perience pains ?→→ Being independent why should be enter ?' and in answer says : True, this objection would be there if it is said to enter by itself. How then does it enter ? Through Jiva-self. Because the Upanishad says so, he enters through Jiva and not directly by himself. So all suferings and experiences ( 8c ) of pain pertain to Jiva and not to himself. This is a suitable and proper reply to the question raised, and so Sankara might have stopped here . Since however this inplies Jiva's separateness from God and oftends Advaita, he adds : Jiva indeed is a mere appearance of God occa. sioned by contact with the effects of elements, minds and others, just like the reflection of man having entered in the mirror and that of the sun in water etc. Contact with mind and others of God who possesses :::::r:;"'; and limitless powers is due to lack of discernment of this na- ture, and causing pseudo-consciousness it is res ponsible for such false idcas as I enjoyI suffer, I am ignorant. ? Having entered only through the shadow which is the form of Jiva God him self is not touched by pleasure, pain and others which belong to body. Man and the Sun and others having entered into the mirror water etc. are not touched by the defects of the mirror and water and others. Similar is the case with God. There is in the Upanishat to warant the nothing assumption that jiva is only a shadow of God and not a separate entity . Even supposing it is justifiable it is extremely difficult to know how Sankara explains the actual experiences of pain and pleasure by people in the world. Shadow is not a sentient being and therefore cannot have any pleasure or pain. Exactly O L he same is the case with mind and body. Who is it that feels the pain and pleasure, if not God Himself ? Besides we shall scc in the text shadow itself is impossible. A thing with a foram and colour throws its shadow in a marror or water. Sat has none. Further there could be neither mind nor cody for Advai tins. They are held by them as false as the rope- serpent. The attr is imagined by a person due to some circumstances. The pune Brahman is incapahle of imagining, and there is none else to do so. Equally unreasonable is his interpretation of : ‘अपागादग्नेरग्नित्वम्’ Pireness of fre has gone. He writes : तत्रैवं सति रूपत्रयव्यतिरेकेणाग्निरिति यन्मन्यसे त्वं तस्याग्ने रग्नित्वमिदानीपपागात् अपगतम् । प्राम,पत्रयविवेकविज्ञानात् या अग्निबुद्धिरासीत् त सा अग्निबुद्धिरपगता। अग्निशब्दवे त्यर्थः । यथा दृश्यमानक्तापधानसंयुक्तः स्फटिको गृह्यमाणः पद्मरागोऽयमिति शब्दबुद्ध यः प्रयोजको भवति प्रागुपधानस्फ टिकयोर्विवेकविज्ञानान् । तद्विवेकविज्ञाने तु पद्मरागशब्दबुद्धी निवर्तेत तद्विवेकविज्ञातुः तद्वन ।’ 'Ths bcing so what you think as fire apart from the three entities (the original fre, water and carth) fireness of that fire is gone. The idea of fire which you had before you under stood the truth by an analytical study of it has new gone. That the name 'fire ” also has gone is here meant . A crystal in contact with a red thing when looked at causes the idea in our mintl fthis is an emerald' and makes us ( 82 ) call it emerald until ve come to know the truth ,f it. As soon as we see the two things dis. tinctly the idea and the name go. Sinnilar is the case here. Thcrce could be no difference of opiation that this is a violert interpretaticn. Sankara knows this well and gives the true an→ correct meaning of the sent cnce but only to be rejected because it goes against Advaita. He says ‘ननु किमत्र बुद्धिशब्दकल्पनया क्रियते । प्राथूपत्रयविवेककरः णात् अग्निरेवासीत् । तदग्नेरग्नित्वं रोदूितदिरूपयिवेककरण दपागादिति युक्तम्, यथा तन्वपकर्पणे पटाभावः । नैवम् । बुद्धिशब्दमात्रमेव ह्यग्निः । Now what is the use of a ringing in the idet and name ? Before dissection here was fire . That fireness of fire went a way by the dis section just as there is no cloth when tbreads are drawn away. No : this is not so, ':ecause fre is nothing but mere idea and name' Sankara frankly says he had to reject the natural n eaning of the sentence | ecause there is no such thing in reality as fire according to him. As an authority for this he refers to the next line of the Upanishat: वाचारम्भणं विकारो नामधेयं त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम् (६-४-१ ) which he interprets as meaning. “The effect is only to be spoken of ; ‘mere nare'; the three cntities alone . are true'”. Even if this be the correct meaning of the passage we have to reject it and interpret the ( 83 ) passage anew, because our practical experience firmly establishes the reality of re in every sense of the term. It is not at all nere idon and na.ne like the emerald which the cryistal in contact with a red flower caused to appear. Fire serves our practical purposes. Can that falsc emerald be put to any use? What is and where is the comparison between the two? Advaitins always ignore easily and conveniently but most uujustly and even insincerely this well estab- lished difference between the real things and false ideas. Sat combining the thrce first-created clements in a particular manner evolves something which gets the name 'fire' and which serves very many purposes in the world. This something is nothing but a parti- cular state of the three elements from which it is evolved. When that state is disturbed it goes together with the name 'fire and there remain the three elements. The state as fire comes and goes. The substance remains and it is the same. It is permanant. This is said by the passage quoted above. Why should you bring in the question of unreality here? Sankara is quite right when he says under (ć-2-3): “रज्जुविवेकदर्शिनां तु सर्वाभिवानबुद्धी निवर्तेते । But for those who found the rope distinctly the wrong idea of it as a serpent and calling it as such ceases." But he is not so when he says immediately after: 'यथा च मृद्विवेकदर्शिनां घटादि शब्दबुद्धी | ( 84 ) And just as for those who found distinctly the inud, calling it as pot etc. and the idea of it as pot etc, cease." People are aware all the time that the pot is mud, and perccive it as pot and they call it as pot. The idea of it as pot and calling it as pot never cease. Ask any-body in the world pointing to a muc pot "what is this? He will at once reply, 'This is a mud pot." The conception of a rope as a serpent and the conception of it as a rope are mutually contradictory and exclusive. Therefore the former is invalidated by the latter. But the conception of a pot as a pot and the conception of the same as mud are not so. A pot has both the aspects as pot and as mud. There- fore there is no contradiction between the two c..n- ceptions and none of them gets falsified. When the pot is broken there is no longer the pot and then nobody will conceive the remains as pot and call it as such. This proves only the temporary nature of it and not its unreality. So long the pot exists all take it as such and call it as such. Fire is not mere idea and name, Mere idea and name do not burn us but fire dces, 'That thou art' is given much importance and called Mahavakya.' Sankara says that this could mean nothing else than identity of Jiva with God. God was described from the beginning as the ultimate cause of the universe 'Thou' referring to Svetaketu means a jiva who is a bound soul. How could there be any identity between the two? For getting over this difficulty Advaitins resort to 'Lakshana' the secon( 85 ) dary significance of the two words 'That' and 'thou'. But according to the rules of interpretation it should. be avoided if possible. It could be well avoided here. We have seen that in the statements 'That fire created.' That water created.' fire and water mean even according to Sankara God in these forms. Similarly 'That thou art' ineans 'you are a form of it', you have it as your soul' 'your soul is that.' That which exists with in you as its form is that.' Uddalaka began his teaching, saying 'Sat alone was all this before between the creation and explaining the relation world and sat, which makes it possible to put them in 'All this c-ordinate terms says in the conclusion: his It for its soul. 'The idea intended to be conveyed is that the soul-and-body relationship is responsible for the co-ordination Sat enters into everything that is created and remains there as its soul. Syetaketu also is a created being. Sat is within him as his soul. So Svetaketu is sat. What has been said so far is enough to convince ne that Advaita is no: the philosophy that the Upa- nishat teaches but one imposed on it by Sankara. IIis Advaita was propounded by his predecessors them- selves. But it was only he that advccat-d, propa- gated and defended from attacks, But for him the Vedanta philcsophy would have lost its place among the Indian philsophies and gone down. He was a very powerful writer and debater. He vanquished in vuda all his ccntemperorics who att cked ( 86 । Vedanta. and prote great conmentaries on the Prus thchatrajya, panisads, Brahmasutras and the Bhaga vadgita, besides nuany independent works. The credit of not only having saved the Vedanta philosophy from falling into cblivicn, not only restoring it to the place in our literature which it cleserved to cccupy and which it originally occupied but also making it a more respectable and more important and more valuable philosophy than any other one should go, there is no doubt. to Sankara. Twe are the main consiera ticrs which drove Gautapada and his successors to Advaita cf the type thcy prpounded and advocated. The purpose of vedanta is to help people that are anxious to attai Multi. liberation. Mukti once attained is said to be everlasting. A person once free will never get again entangled in Susrc=this wordly life. They thought it was a soutely impossible to maintain this position except by Advaita . It was said that Mault or nodslideans enjoy- ment of such pleasure as lies beyond the entire scope of speech and mind, pleasure undescribable and unim1- ginable, in the highest of the worlds. It is opposed to reason that a vprld could be everlasting. Any worla even the highest must be full of parts and diferences and so must have a beginning like this world of curs. Any thing that has a beginning must have an end. It could not be cverlasting. It may be a bigger or more durable heaven than that of the ( 7 } iover Gods. But at sometime it must perish. This is the consideration concerning the nature of Multi, T1e other is concerned with the means, blackti. Any result that is acbeived by human efforts must corne to an end. like scargu and other rcs .lts brought about by yojnds. Bhakti is also an action. though men• tallike yajnas. If sourge attained through yojwo is suject to time limit, how could nbulatij attained through Bhakti be otherwise ? Following this line of reasoning the Nyaya philo- sophers accepted 40%ti and its means in a negative ser Se. Mukti for them is the total destruction of all pain-factiors and its means is cessation of all activities with their causes resulting from the knowledge of truth. This is not acceptable for Vedantirs. Upani . shads say clearly and unt quivocally that attainement ei Brahman is the ultimate end to be achieved by the seeker and that is nbnu%4] while the means of it is the Brahrpan-knowledge and nothing else. So a system cf philosophy which would be rational and at the same time accords with the Upanishadic teachings had to be founded. Gaudapada founded it and Sankara explained, elaborated and defended it: (1) If Muki is something newly acquired it would not and cculd not be permanent. For this Deason it had to be accepted that we have it already ; we are always u%tes (2) But this could !e impossible in case we are separate trom Brahman because we are actually born souls sufering from all sorts of afflictions. ( 88 ) This compells us to accept identity of Jivas with Brahman. (3) Brahman itself could not be ११to if it has such changes as knowing and not knowing. So it must be qualitiless, (4) How could the pure and the changeless Brah- man turn to be Jivas experiencing pain and pleasure and passing through the series of births and deaths ? Sankhyas have shown the way to explain this. There is something which obscuring Brahman, is responsible for all world-phenomena. (5) But that thing cannot | be the bruart of the sankhya's because it cannot be removed or destroyed by knowledge, jnana, which is the means of not taught by the Upanishats. Instead it should be ignor ance, Auidya or Ajana, (6) Since the negative ignorance is incapable of being the material cause of the world we have to accept it as the positive ignorance, Bhavarupa Ajnana. , (7) Acidy is blind, insentient. It cannot act itself. It requires something to make it a knower so that it may act. So Brahman like the Scalaya PurySt is accepted as conscience, citaxyg. Con tacting such Brahman Avidya becomes a knower and then acts, (8) The world and things in it being only evolu tions of ignorance like the rope-serpent and the shell silver, bowit may be asked, could they serve practica} ( 69 ) purposes ? A rope-serpent cannot bite and the shell silver cannot be turned into a vessel. Tree . But 3auddhas help us in having an answer to this question. The worldly things are yogh to set), true so far as the practical purposes are concerned. They are not false in the sense in which the rope-serpent and others are. They are renovable only by Brahman k:low !edge and nothing else. Thus was Advaita worked out. It may be seen that cxcept the names, Brahman and Jnana, about the truth and means taught in the Upanisats, there is nothing Upanishadic in this. The whole system is ')ased on reason and thought . But it had to be made Vedanta. Sankara had the courage and ability to do st and did so. His job was not to find out and tell the world what the Upanisads teach but to bring them in line with his own philosophy. Perhaps he was frank enough to say so in the beginning of the Sutra bhashya where in he first expounds Advai!a with reasoning and then introducing the sutra text says, <!ow this is the meaning of all vedantas We shall show in this Sariraka-Mimasasastra ” (Brahma- sutras). He resorted to certain devices which enabled him to dispose of very easily the Upanisadic passages and Gita-slokas which were opposed to Advaita. He had no hesitation in making the pring fucic view the conclusicn and vice cerse in the Koryudhacrong the last of the third Pada of the forth Adhyaya of the Brahmasutras. He openly says there that this is inevi. ( 90 ) table since otherwise the vednata philosophy would collapse. Reading his Bhashyas any scholor with an unbiased mind cannot cscape getting the impression that he is dragging the text to his own viewThe remark made by Bhaskara In one of the open ing verses of his Bhashva on the Brahmasutras that Shankara interpreted the sutras concealing what they meant and putting on them his own views, is cent percent true. One may be fully justified if one even goes to the extent of saying that Sankara's com. mentaries, though called Bhashyas, are practically refutations of the texts. Having been thoroughly dissatisfied with Sankara's Advaita. Bhaskara and Yadavaprakasz expounded their own schools of ve danta . But they were not able to secure any following for them. The Bhashya of the former some how survived the danger of peril but that of the latter did not. Ramanuja who came after these two and who studied for sometime under the latter received instructions in Visistadvaita which vas coming down in the tradition represented by Nathamuni and his grandson Yamunacharya and wrote his Sribhashya on the Brahmasutras estab lishing this Vedanta philosophy and criticising San karas Advaita as well as the views of othersTanka, Dramida and Guhadeva are some armong the char yas who belong to the pre-Sankara period and were advocates of Visistadvaita. And they are said to be the followers of Bhagawan Bodhayana, who wrote an extensive commentary on the Brahmasutras. ( 91 Ramanuja found the way to get over the diff culties which confrontc & Sankara. Let us accept Akti as it is described by the Upanishats in a very plain language ; fonjoyment of indescribable and unimaginable bliss in the highest of the world. Why should it have an end ? Any world must one day perish like the world of ours, is n’t a valid inference. That there is a world to which the freed souls go and enjoy we know only through Sruli. If the same rnt tells us that that world is eternal how could your inference based on the anology of this world centradict it ? Let us consider the example of God. 1.e agent of any action in this world is a bound soul. Is it therefore reasonable to conclude God the creater of the world also must be a bound soul. God and bound soal are contradictory terms. Similar is the case with the world to which the freed souls go. Vaikubtlba is the eternal world. How coull you connect the idea of perishableness wich it ? Either you deny the existence of that world or accept it as eternal. There is no other alternative With regard t७ Bhakti there is no doubt it is a mental action. But it does net yield publ%ti in the same manner as aja yields svarga. Jivas are in their nature capable of going to Vaikunths and enjoy- ing the extreme Lliss there. But they are prevented from it by their acro Bhakti removes this obs. truction and pati happens atomatically and re mains for ever. It is their right, and the capacity • experience it is incrent in them. They are ( 92 } enternal and the wonderful world also is eternal. How could at once attained come to an end ? Thus Vedanta philosophy could stand on its own. It is in no need at aj1 of all the inventions of Advaita. On the other hand Advaita is not only un-vedantic but also untenable. It is so week that excepting Brahman the absolute there is no fundamental point on which there is agreement among its followers them selves. For some among them Jaya is different from Avidya while for others both are one and the same. Some hold that Avidya rests on the Absolute Brahman while others hold it rests on Jiva. According to some there is only one Jiva but according to others there are many. Sirilarly there are divergent and opposite views held regarding the Eaterial cause of the worls, the nature of God. Jiva, akti. and neans of Austd, and Jivan mukti that is ukti while living etc. A later author holding views ci!erent from these of an ancient one has to put forth reasons fcr rejecting the views of the latter. In this way almost all views on the important points of Advaita have met with adverse criticisms from Advaitins themselves. The impcrtant topics on which there were divergent and mutually contradictory views, and such views on each point were so many that Appayyadikshita thought it it to write a fairly big vork called Siddhantalesasangraha using them as material. All the views which are opposed to each other and mutually contradictory cannot be siddhantus. Which particular one of them inay be

so 1t would be difficult to decide. But since almost

all these are corollaries of accepting the qualitless absolute Brahman the first and fore.lost juestion to be considered in connection with the study of soundness or otherwise of Advaita is whether we can explain the world phenomena with that Brahman as the ultimate Truth. Ramanuja considers in detail and extensively the question of proof of such Truth and comes to the conclusion that there is, there could b८ , no proof at all. The other question is whether the Advaita Brahman can be the ultimate cause of the world. Such Brahman as that is incapable cf could knowing or wiling or doing anything. IHow the varld conne into existence or appear ? It has been said in Advaita that knowing or viiling neans P1 change and there could be no change in Brahman. Nos Maya is brought in. Let us accept for the sake of argument there is such thing as Maya. What happens ? Maya is insentient like Sankhya's Prakrit. It could not think or move. Badarayana in his Brah. mas-tras is emphatic in declaring that the Sankhya philsophy has avcfully failed to explain the existance of the world. We have to consider how is Advaita better ? Brahman is a changless being like San . kh as Purusha and M1aya is as insentient as their Prakriti. In none of them any thinking or novement towards the creation of the world could happen. ‘United the two act' is no answer, since union itself is impossible. Besides, two blind men coming to- gether cannot become capable of secing, and the ( 94 ) lames coming together cannot beccme capable of walking. Now Maya itself is icxplicable, an impossible category. It could not be r:al in the sense in which Brahman is; because Advaita has no place for a second reality. If unreal, as the Advaitins have to hold it to belike the ropcserpent or shell-silver it must be one imagined by somebody. just as these instances are. Now who is it that imagines it ? The absolute Brahman is incapable of it and there is none else than It, who could imagin it. To say that it has been there always without anybody's imagination and it is unreal is to speek in contradictory terms. If it is unreal it should necessarily be due to miscon. ception on the | part of । some onejust like the stock instances the rope-snake and shell-silver. Any thing that has its existance independent of one's false idea or perception must be a real entity, ever an unreal one, like the rope and shell or the real snakc and sil ver. If Maya is such, then it is the same as San- khya's prakti and nothing else. Old authors on Advaita have said :

• Jiva and God, difference between these two,

the pure conscience (Brahman the absolute ), Avidya (Maya), the contact between Avidya and Brahman, these six are for us beginning less. ७१ If Avidya or Maya is as beginningless as Brahman and has absolute co-existance with it, is it not to be considered as real as Brahman ? What is there to ( 95 ) make it unreal like the rope-snake and the shell-silver ? Here is a dilemma from which it is difficult to escape. Maya if reat vill !ill Advaita. If otherwise there must be, whereas there is not, a sentient agent whose wrong conception would be responsible for its appear ance. lostulation of another Maya cannot help to get over the difficulty since the same question arises regarding it also and postulation of further Mayas will without helping in any way only result in and in to There is also another difficulty. We do not see that the shell-silver evolves itself into something else as mud or gold does into pot or other useful articles. Likewise the positive Avidya which is accepted by Advaitins as false in the same sense as the shell-silver is, cannot be the material cause of the world. The . fact that Advaitins are forced to accept the six cate" gories as beginniglcss clearly shows that they have realised the impossility of explaining the appearance of the world with one reality, the absolute Brahman and the false Jaya. It has been however already pointed out that beginninglessness of Avidya and its falsity cannot go together. It is of much interest to. note that there is not a single one among the multi tude of authors on Advaita including Sankara who has raised this question relating to Maya or Avidya and made a genuine attempt to answer it. Every one of them takes Avidya and its contact with the abso lute Brahman for granted and deals with several topics with a view to defend Advaita. At times some ( 96 ) of these authors quite unable to meet criticisms made by others are driven to take such a ridi. culous :position as forces them to say "Irrationality is an adoring virtue of Avidya and not a defect of it. It has been said that Sankara advocated Advaita because he thought that except by being interpreted as Advaita the Vedanta philosophy could not be saved. Ma:y inherit this philosophy of Sankara and therefore stick to it. But candidly speaking one who had thoroughly studied and understood it cannot help wordering. how this most irrational and untenable line of thinking not only rose to the level of philo sophy but secured for itself and occupied a very important place among the philosophies of the world. It appears that the wrong notion on the part of majo rity of scholars that the ultimate truth taught by philosophy must be devoid of all differences which pertaine to this world of ours, is responsible for it. Anyhow it is, so far as I have studied it, a fact that Advaita is not yet established. It is yet to be | rowcd. श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमते रामानुजाय नमः श्रीमते निगमान्त महादेशिकाय नमः ॥ विशिष्टाद्वतसिद्धिः ॥ चराचरशरीराय सुरासुरनताङ्ग्ये । भयाभयनिदानाय घनाघनरुचे नमः ॥१॥ श्रियाऽभिजुष्टं श्रुतिभिः प्रदिष्टं तत्त्वं विशिष्टं सुधियां यदिष्टम् । अद्वैतसिद्धिप्रसरोपरोधात् प्रदर्शयामः परिनिष्ठितं तत् ।।२।। असावध्यासनः शिखरमुदयाद्रेरनुदिनं जगद् भासा भास्वान् जयति विदधानो वितिमिरम्। समिन्धानं पोठे महति महता ब्रह्महसा गुरुं नः श्रीवासं स्मृतिपथमजनं नयति यः ॥३॥ विशिष्टाद्वा तसिद्धिः प्रथमः (१) प्रस्तावः 6, 4 ‘‘भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा' इति चिदचिदीश्वरारमकानि त्रीणि तत्त्वानि पृथग् ज्ञातव्यान्युपदिश्य “यस्य पृथिवी शरीरम्” इति चेतनानामचेतनlन च सर्वेषां वस्तूनां शरीरत्वं ब्रह्मणः शरीरित्वं चाभिधाय ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्” “तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति” ‘असद् वा इदमग्र आसीत्’ ‘तदात्मानं स्वयमकुरुत ’ “'सच्च यच्चा भवत्’ इति प्रलये सृष्टौ च विशिष्टमेव ईश्वरतत्त्वं प्रथत इति । तावदसन्देहगन्धं शस्त्राणि प्रतिपादयन्ति । “अधिकं तु भेदनिर्देशात् ’ ‘अश्मादिवच्च तदनुपपत्तिः ” “‘अवस्थितेरिति काशकृत्स्नः ’ ‘‘भोक्ता- पत्ते रविभागश्चेत् स्याल्लोकवत्” इति भगवता सूत्रकारेणापि तत् सुनिरूपितम् । अथापि अन्यमेव कमपि कुतर्कमवलम्बमानाः अचित्त स्वस्य कृत्स्नस्य मिथ्यात्वंचित्तत्त्वस्य परेण ब्रह्मणा ऐक्यं, ब्रह्मणः सकलविशेषरहितत्त्वं च आस्थाय अद्वैतमेव पारमार्थिकमिति प्रतिष्ठापने संरभन्ते । तत्र

कृते च प्रतिकर्तव्यमिति न्यायानुसारिणः। विमर्श कतुमिच्छामो न खण्डनकुतूहलात् ॥४॥ (२) विश्वमिथ्यात्वानुमानम् । यत्तावदत्र अद्वैतसिद्धिकृता पूर्वाचार्यदर्शितमनुमानमुक्तम्- विमतं मिथ्या, दृश्यत्वात्, शुक्तिरूप्यवन्’ इति, तत् लोकशास्त्रयोरत्य न्तविरुद्धत्वाद् आपातम्यमपि न भवति । यस्मात् दृश्यते तस्मादस्ति, तस्मात् सत्यं न मिथ्या, इति हि सवों वदेन्- दृश्यते । न तु यः कोऽपि ‘यस्मात् दृश्यते तस्मान्नास्ति, तस्मान्मिथ्येति’ वदन् । शास्त्रकारा अपि परिच्छेदः विश्वमिथ्यात्वानुमानम् । एवमेव व्यवहरन्ति । यथा चोदनासूत्रे शबरस्वाम–न च निश्चित- मवगम्यमानमिदं मिथ्या स्यात्’ इति । “नाभाव उपलब्धेः” इति सूत्रे च स्थितमेव । ननु शुक्तिरूष्यादिकमपि दृश्यत एव । न च तत्सत्यम् । अतोऽनुपपन्न एवायं व्यवहार इति चेत्, तर्हि स्फीतालोकमध्यवर्तिनं घटं पश्यताऽपि भवता घटोऽस्तीति न प्रतिपत्तव्यम्, यस्माद् दृश्यते तस्मा दस्तीति दर्शनास्तित्वयोः सम्बन्धानभ्युपगमान् । अथाभ्युपगम्यते, तर्हि पूर्वोक्तो लोकशास्त्रव्यवहारः समञ्जस एव । तथा च दृश्यत्वात् सत्यत्वे साधनीये मिथ्यावसाधनं विपरीतमेव । ननु सम्यग्दर्शनविषयत्वं सत्यत्वे हेतुः, तदिह न विवक्षितमिति चेत्, तर्हि असम्यग्दर्शनविषयत्वात्मकं दृश्यत्वं हेतुरिति स्यात् । तथा च हेतोरसिद्धिः । न हि भ्रमात्मकदर्शन- विषयत्वं घटादिषु वर्तते । न हि घटादि विषयस्य दर्शनस्य शुक्ति- रजतादिविषयस्येव भ्रमत्वं प्रतिपक्षे सम्प्रतिपन्नम् । तत् पश्चात् साधयिष्यत इति चेत् निराकरिष्यते च । ततः किमिदानीम् । यदि शुक्तिरूप्ये यादृशं दृश्यत्वं । ताहशमिह हेतूक्रियते तर्हि तत् पत्रे नास्ति । अथ ततो व्यावृत्तं तर्हि तद् दृष्टान्ते नास्ति पक्षे विपरीत साधकं च । अथोभयसाधारणं तर्हि दर्शितलोकशास्त्रज्यवहरविरोध स्तदवस्थः । दर्शनादिशब्दनां सम्यग्दर्शनादिष्वेव रूढेः । अत एव हि । नास्ति घटोऽनुपलब्धेः यत् प्ररयनं न तद् व्यभिचरति, यद् व्यभिचरति न तत् प्रत्यक्षम्’ इति शास्त्रकृत स्वरसवाही । व्यवहारः । धूमे द्रव्यत्वस्येव प्रकृते केवलदृश्यत्वस्य व्याप्यतान चच्छेदकत्वं चेत्यपारमत्र दौस्स्थ्यम् । (३) प्रथममिथ्यात्वम् अथ परिष्कृतं साध्यादि विशिष्य परामृशेम । तत्र साध्यं मिथ्यात्वं विवृण्वन् ‘मिथ्याशब्दोऽनिर्वचनीयतावचनः' इति पञ्चपादिका विशिष्टाद्वा तसिद्धिः प्रथमः 3 वचनमदय, सदसद नधािरणत्वरूपाऽनिर्वचनीयतेत्यभ्युपेत्य, सदसदन धिकरणत्वमपि सर्वात्यन्ताभावसरवात्यन्ताभावरूपधर्मो ह्यात्मकमित्या स्थायतदुपरि अत्र त्रिकालबाध्यत्वरूपसस्वव्यतिरेको नासत्वम्, किन्तु वचिदप्युपाधौ सर्वेन प्रतीर मानत्वानधि कर णत्वम् , तद्वयतिरेकश्च साध्यत्वेन विवदितः तथा च त्रिकालबक्ष्यविलक्षणत्वे सति क्कचिदुपाधौ सस्वेन प्रतीयमानत्वरूपं साध्यं पर्यवसितम् , एवं च सति न शुक्तिरुप्ये साध्यवैकल्यम् । बाध्यत्वरूपःसव व्यतिरेकस्य साध्यप्रवेशात् ” इत्य' ह, अत्र व्र मः । प्रथमं तावत् ‘मिथ्यशब्दोऽनिर्वचनीयतावचनः इत्येत दनुपपन्नम् । व्यवहारमूलो हि शब्द नःमर्थनिश्चयः । तत्र शुक्तिरूप्ये मिथ्येति यो व्यवहारः स केन निमित्तेन ? बाधितत्वेनेति चेत् साधु । तथा च तन्मात्रवचनो मिथ्याशब्दः । अविद्यमनवचनो वा, बाधित स्याविद्यमानत्वात् । न तु भवदुक्तसस्वाभाववचनोऽपि । मानान् भावात् । न हि शुक्तिरूप्यं वस्तुतोऽसद्भन्नमित्येतावताऽसवाभावस्य मिथ्याशब्दाभिधानान्तर्भावो भवितुमर्हति । न हि घटादशब्दानां वस्तुतोऽसभिन्नघटादिवाचिनां असस्वाभाववाचित्वमिष्यते । तस्माद् बाध्यत्वेन निर्वचनीयवचन एव मिथ्यशब्दः , न त्वनिर्वचनीय वचन इति । अथ यत् सर्वात्यन्ताभावासस्वत्यन्ताभावरूपध मंद्वयjत्मकं साध्य मुक्त ‘ तत्र असर्वात्यन्ताभावांशे सिद्धसाधनदोष एव । यत्तु “गुणादिकं गुण्यादिना भिन्नाभिन्नम् । समानाधिकृतत्वात्’ इति भेदभेदवादि प्रयोगे ताकिंकाङ्गीकृतस्य भिन्नत्वस्य सिद्धावप्युद्देश्यप्रतीत्यसिद्धेर्यथा न सिद्धसाधनं, तथा प्रकृतेऽपि मिलितप्रतीतेरुद्देश्यत्वन सिद्ध- साधनम्। यथा तत्वाभेदे घटः कुम्भ इति सामानाधिकरण्यप्रतीते रदर्शनेन मिलितसिद्धिरुवेश्या, तथा प्रकृतेऽपि सस्वरहिते तुच्छे दृश्यत्वादर्शनेन मिलितस्य तत्प्रयोजकलया मिलितसिद्धिरु श्येति परिच्छेदः प्रथममिथ्यात्वम् समानम् ” इत्युक्त ’ तदयुक्तम् । असमानत्वात् । दृष्टान्ते हि घटः कुम्भ इत्यत्राभेदो वर्तते । न च तस्य सामानाधिकरण्य प्रतीति भयोजकत्वं भवतीति युक्त तत्रोभयसिद्धेरुद्देश्यत्वम्, प्रकृते तु सचराहित्यं कथं तुछस्य । त्रिकालाबाध्यत्वं हि सस्त्रम् । तदभवो बाध्यत्वमेव । न चेदं तुच्छे सम्भवति, कदाचिदप्यप्रतीयमानस्य बध- योगत् । प्रतीतस्य निवर्तनं हि बाधो नाम । एव बाध्यत्वाभावे तस्रयुक्त दृश्यत्वमपि तुच्छस्य नास्तीति कुतोऽत्र मिलितसिद्धिरपेक्ष णीया । ननु तुच्छे यदि सर्वात्यन्ताभावो न स्यात् तर्हि तस् सदि स्यापद्यतेति चेत् , यदि स्यात् तर्हि तद् बाधितमित्यापद्यतेति समनम् । त्रैकालिकानाध्याभावो हि बाध्यत्त्रमेत्र । ननु कस्यचित् सवं वा तदभवत्रत्वं वा भवेत् । न प्रकारान्तरमस्ति, ‘परस्परविरोधे iहे न प्रकारान्तरस्थितिः ' इति स्थितेः । तथा सति तुच्छस्य सरवमपि नास्ति तदभाववत्वमपि नतीति कथमेतदिति चेत्, अस्मानमुपातलभस्त्र, यः तुच्छमपि वस्त्विव ह्स्व ब्रह्मप्रपञ्चादिभिः सह सम।नं यवहरन् न मनागपि विशेषं प्रतिपद्यते । वस्तुधम ह्ययं सत्वं वा तद्भावो वा । अथ कथं तुच्छस्यासरवमिति चेत् असवं तस्य केनेष्टम् । इच्छ ताऽपि भवता कश्चिदयुगधौ सस्वेन प्रतीयमानस्वानधिकरणत्वमित्य न्यादृशमेवेष्टम् । इदमपि तुच्छस्यासम्भव । अत्रस्तु नो धर्मानधारस्वात् । न चैतदभव दृश्यत्वप्रयोजकःबाध्यवमात्रेण तदुपत्तेरित्यास्तां तावत् । एतेन ‘सत्प्रतियोगितसन्प्रतियोगिकभेदद्वयं वा, सस्रत्यन्त- भववत्वे सति असवत्यन्ताभावरूपं । विशिष्टं , वा साध्ग्रमित्यपि प्रयुक्त ' वेदितव्यम् , यथा जातिशून्यस्वं सामान्यविशेषसमवायाभावानां सामन्यांमेत्युक्त तुच्छेऽतिव्याप्तिरिति कृत्वा तद्भिन्नत्वमपि न निवेश्यं तथाऽत्रापीति । विशिष्टाद्व तसिद्धिः प्रथम . (४) द्वितीयमियत्वम् ‘प्रतिपन्नोपाधौ त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वं वा मिथ्यात्वम् इत्यपरं मिथ्यात्वमुक्तम् । अत्र नैकालिकनिषेध इत्यत्यन्ताभाव इष्टः। येन रूपेण यदधिकरणतया यत् प्रतिपन्नं तेन रूपेण तन्निष्टात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वं तस्य मिथ्यात्वमिति विवक्षितमिति स्वयमेव तद् विवृतम् । अत्र तद्वस्त्वधिकरण एव वर्तमानतया तद्वस्त्वत्यन्ताभावो न प्रतिपत्ती शक्यत इति त्रिरोधः स्फुटः। अत इदं परित्यज्य "सन्मात्रनिष्टात्यन्ता भावप्रतियोगिस्वमेव मिथ्यात्वमित्याह । “सन्मात्रनिष्ठेति । स्वप्रकारक- धीविशेष्यनिष्ठसत्त्वव्यापकेत्यर्थः ।” इति इदमप्यनुपपन्नम् एवंविधस्य मिथ्यात्वस्य दृष्टान्ते शुक्तिरूप्ये पूर्वमगृहीतत्वेन तस्य व्यापकत्वाभावात् । बाधकप्रत्ययेन इदमर्थनिष्ठत्यन्ताभावप्रतियोगित्वमेव रजतस्य गृहीतम् । न तु इदमर्थनिष्टसर्वव्यापकात्यन्ताभावप्रतियोगित्वम् हेत्वभावात् अनपेक्षितत्वात् । असम्भवि च सर्वव्यापकत्वमत्यन्ताभावस्य । सत्यरजते सत्ववति । ब्रह्मात्मकसत्वविवक्षाय रजतात्यन्ताभावाभावात् च शुक्ति रूप्ये तद्वयापकत्वग्रहणमुक्तम् । तस्मादिदमपि साध्यं न युज्यते । (५) तृतीयमिथ्यात्वम् ज्ञाननिवत्थुत्वं वा मिथ्यात्वमित्यन्यन्मिथ्यात्वम् । तच्च स्क्यं व्यवृणुत, ज्ञानप्रयुक्तावस्थितिसामान्यविरहप्रतियोगित्वमिति । दृष्टान्त इदं न सम्प्रतिपन्नम् । न हि शुक्तिरजतभ्रमे किमपि रजतं जातं पश्चान्निवर्तत इत्यनद्वैतिन इच्छन्ति । तथा साधयिष्यत इति चेत् आरम्भात् प्रभृति आवसानं सर्वं भवतां साध्यवस्थमेव । न तु कस्यचित् सिद्धिरस्ति भविष्यति वा । परं प्रति अप्रसिद्धवशेषणता तु स्थिता । प्रारब्धकर्मण्यव्याप्तिश्च, भोगैकनाश्यत्वात् । एतेन दृष्टान्तासिद्धिरप्य नुमानदृषणमिति शापितं भवति । शुक्तिरूप्यमिति कस्यचिद्वस्तुनोऽ सम्प्रतिपन्नत्वात् । परिच्छेदः चतुर्थ-पञ्चमंमिथ्यात्वे (६) चतुर्थमिथ्यात्वम् ८ स्वाश्रयनिष्टात्यन्ताभावप्रतियोगित्वमितीतरन् । इदं विधुर’ स्वात्यन्ता- भावाधिकरण एव प्रतीयमानस्त्रम्’ इति । अत्राधिकरणपदेन यदि प्रतिपन्नोपाधिगृह्यते तर्हि तत्र स्वात्यन्ताभावो दुर्गुहः। प्रतीयमानत्वं ह्यत्र शुक्तिरूप्यचन्न भ्रान्तिविषयत्वम् । अतः प्रतियोगी तत्र वर्तत एव । तथा सति तदत्यन्ताभावः कथं तत्र गृह्यत । अत एव साध्यत इति चेत् नूनं वहेरनुष्णत्वसधनेऽपि कुशलो भवान् । अथ सन्मात्रं गृह्यते तर्हि दृष्टन्ते तन्निष्ठतया अत्यन्ताभावस्य प्रतियोगिनो वा अगृहीतत्वात् हेतुव्यापकत्वं न सिद्धम् । अत इदमपि साध्यमयुक्तम् । (७) पञ्चममिथ्यात्वम् अथान्ते “सद्विविक्तत्वं वा मिथ्यात्वम् । सत्वं च प्रमाणसिद्धत्वम् । प्रमाणत्वं च दोषा।सहकृतज्ञानकरणत्वम् । तेन स्वप्नादिवत् प्रमाण सिद्धभिन्नत्वेन मिथ्यात्वं सिद्धयति,” इत्याह । इदमपि पक्षे दुर्रहमेव । पृथिव्यादीनां हि प्रमाणसिद्धत्वनिश्चयोऽनद्वैतिनां वर्तते । ते कथं तत्र प्रमाणसिद्धभिन्नत्वं गृह्णीयुः । पृथिव्यादिप्रत्यक्षे न प्रमाणम् । दोषसह कृतज्ञान करणकत्वादिति चेन्न । असिद्धेः, न हि पृथिव्यादिप्राहकचतु राद्य पघातिदोषविशेषसद्भावे किञ्चन प्रमाणमस्ति । अत्रैतश्रुतिः प्रमाण मिति चेत् तर्हि सैव परिशीलनीया। किमनुमानव्यसनेनेति । (८) मिथ्यात्वमिथ्यास्वम् अथेदं साध्यं मिथ्यात्वं मिथ्या न वेति विकल्प्य, आद्य प्रपञ्चः सत्यः स्यात् । एकस्मिन् धर्मिणि । प्रसक्तयोर्विरुद्धधर्मयोरेकस्य मिथ्यावे अपरसत्त्वनियमात् । अन्ये मिथ्यात्ववदेव प्रपञ्चः सत्यः स्यात् उभयथाऽ प्यद्वैतहानिरिति परैः कृतमाक्षेपं परिहरन् इदमाह-“मिथ्यात्वमिथ्या विशिष्टाद्व तसिद्धिः प्रथमः त्वेऽपि प्रपञ्चसत्यत्वं न भवति । परस्परविरहरूपत्वेन परस्परविरह व्यापकत्वेन वा विरुद्धयोर्दूयोरेकतरनिषेधे हि इतरत्वमापतेत् । यथा रजतत्वतदभावयोः रजतभिन्नत्वरजतत्वयोर्वा शुक्तौ । तत्र निषेध्यता वच्छेदकभेदनियमात् । प्रपञ्चसत्यत्वमिथ्यात्वयोस्तु परस्परविरहरूपत्वं वा परस्परविरहव्यापकत्वं वा नास्तीत्युक्तम् । तेन दृश्यत्वादि एकमेव प्रतिषेध्यतावच्छेदकम् । यथा गजे गोवाश्वत्वयोर्गजत्वात्यन्ताभाव- व्याप्यत्वम् । न हि गत्वं न गजवृत्ति गजत्वात्यन्ताभावव्याप्यत्वादि त्युक्ते अश्वत्वस्य गजवृत्तित्वं सिद्धयति । तस्यापि गजत्वात्यन्ताभाव- व्याप्यत्वात् । एवं प्रकृते प्रपञ्चमिथ्यात्वस्य दृश्यत्वादिना मिथ्यात्वेऽपि तत्सत्यत्वस्य नापत्तिः । सत्यत्वस्यापि मिथ्यात्वस्येव मिथ्यात्वात् । दृश्यत्वादिसाधारण्यात् ।” इति । तदिदं उपक्रान्तां जल्पकथां विस्मृत्य शिष्यान् प्रत्युपदिशतैव .क्त विदुषामुपहस्यम् । न हि वादिनः प्रपञ्च मिथ्यात्वं सिद्धं कृत्वा तन्मिथ्या सत्यं वेति विकल्प्य चोदयन्ति, येनैव सुपपत्तिः क्रियेत । अनुमानदूषणतात्पर्येणैव एवं विकल्पनात् । ते चैवं मन्यन्ते। दृश्यत्वादिलिङ्गजन्येयं प्रपञ्चमिथ्यास्त्रानुमितिः किं ब्रह्मप्रतीति- तुल्या, अथवा सत्यरजतप्रतीतितुल्या, यद्वा शुक्तिरजतप्रतीतिमुया। आद्य प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेऽप्यस्य मिथ्यात्वस्य ब्रह्मवत् सत्यत्वेनाहूतभङ्गः। द्वितीये प्रपञ्चसत्यत्वप्राहकप्रबलप्रत्यक्षविरुद्धतया बाधावश्यम्भावेन मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वात् प्रपञ्चEत्यत्वं सुस्थितम् । अत एवाद्वैतभङ्गश्च । तृतीये सुतरां तथेति । तदिह चोद्याभिप्रायमगृहीतवतैव यत्किञ्चिदुक्तम् । न तु चोद्य समाहितमिति ज्ञेयम् । एतेन ‘परस्परविरहरूपत्वेऽपि व्यावहारिक मिथ्यात्वेन व्यावहारिकसत्यत्वापहारेऽपि काल्पनिकसत्यवानपहारात् तार्किकमतसिद्धसंयोगतदभाववत् सत्यत्वमिथ्यात्वयोः समुच्चयाभ्यु पगमाच्च” इत्यादि निरस्तम् । प्रत्यक्षसिद्धप्रपञ्चसत्यत्वविरोधिनस्त न्मिथ्यास्वस्यानुमित्यसम्भवेन व्यावहार्किमिथ्यात्वेन व्यावहारिकसत्य परिच्छेदः मिथ्यात्वमिथ्यात्वम् त्वापहारोक्तेरत्यन्तमसङ्गसत्वात् । अत एव प्रपञ्चसस्यत्वस्य काल्पनिकस्त्रो क्तेरयोगाच्च । तदिहानुमीयमानं प्रपञ्चमिथ्यात्वं यदि ब्रह्मतुल्यं तर्हि अद्वैतसिद्धिः । यदि प्रपञ्चतुल्यं तर्हि तत्सत्यत्वेन विरोधदन्य- तरबधेऽपरिहार्ये प्रत्यक्षसिद्धस्य प्रबलत्वादनुमीयमानं मिथ्या भवति । तथा च प्रपञ्चसत्यत्वं निश्चलम् । शुक्तिरूप्यतुल्यत्वं तु प्रामाणिकं सन् अद्वैतभङ्गमयत्नसिद्धमापादयति । इत्ययं वदकुशलान मभियोगो दुर्निवारः प्रपञ्चापलापिनाम् । एतदुक्तं अयति । प्रकृतानु- मानसाध्यस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वस्य सत्यस्वमनिष्टम् । द्वितीयसस्यप्रसङ्गात् । शुक्तिरूप्यवन्मिथ्यात्वमप्यनिष्टम् । प्रपञ्चस्य सत्यत्वापत्तेः। परिशेषात् प्रपञ्च त्रसत्यत्वं वाच्यम् । तत्तु प्रपन्नसत्यत्वेन विरुद्धयते । शुक्तिसत्यत्वेन शुक्तिरूप्यसत्यत्वमिव । शुक्तिसत्यत्वेन तदभावसत्यत्वमिव च । न हि प्रपञ्च सत्यस्वे सति तन्मिथ्यात्वसत्यत्वं भवति । अस्मिन् सति वा तत् । एवं प्रपञ्च सत्यत्वमिथ्यात्वयोः परस्परविरहात्मकत्वेन एकस्य साधकेनापरस्य बाधा- द्विषमसत्ताकत्वमपरिहार्यम् । तत्र सत्यवसNधकं दृढं प्रत्यहं अनुमेयं मिथ्यास्वं बाधते । तथा चेदमनुमानं प्रपञ्चमिथ्यास्वं साधयितुम क्षममिति । यत्तु "न च भावत्रभावत्वात्यन्ताभाववत्रसम्भवः । सत्त्वास • स्यन्ताभावयोः परस्परपरिहारनियमादिति वाच्यम् , सत्वे तावन्न सस्त्र मस्ति । वृत्तिविरोधात् । न चासत्वम् , तथा सति सर्वशून्यतापातान् । एवमसत्वे नासत्वम्। वृत्तिविरोधान् । न सस्वम् । विरोधादेव । इति सदसतोरेकतरनिषेधस्येतरविधिवनियमासिद्धेः ।” इति न्यायचन्द्रिका- यामुक्त तदयुक्तमिति संग्रहम् , ब्रह्मणोऽप्येत्रमनिर्वचनीयत्वापत्तेः। तत्र हि न सर्वम् । सविशेषत्वापत्तेः । नाप्यसत्त्रम् । शन्यतापत । अथ सर्वाभावेऽपि ब्रह्मणे नासत्वम् । अत एव न इन्यस्वम् तत् सत्वेऽपि तुल्यम् । घटो न नास्तीत्युक्ते घटसत्वप्रतीतिनियमानुपपत्तिश्च, असत्वविशिष्टाद्वै तसिद्धि प्रथमः विरहस्य सत्त्वविधित्वनियमासिद्धिवचनात् । कुतश्च सत्वे सत्त्वं नास्ति । स्वस्मिन् स्ववृत्तिविरोधादिति चेत् घटे सत्वमस्तीति व्यवहारं प्रामाणिकमभ्युपेत्य वा इदमुच्यते अनभ्युपेत्य वा । आद्य जातिरूपं देशविशेषकालविशेषसम्बन्धित्त्ररूपं वा घटवृत्तिसत्त्वमन्यत् । अन्यच्च एतदृत्ति प्रामाणिकत्वादिरूपं सर्वमिति नास्ति वृतिविरोधः । अन्ये सार्वत्रिकव्यवहरबाधप्रसङ्गः सत्ववृत्त्यभावद्वयप्रतियोगिनः सत्वास- वयोः परस्परविरहात्मकत्वेन तदभावयोरैकाधिकरण्यं च दुर्घटम् । असत्बाभावेनशून्यवं सर्वभावेन शून्यत्वं चेति । सत्वं शून्याशून्यो- भयमकं स्यात्। तुल्यमेतदसत्वेऽपि । तवं तु असवे सत्त्वमस्त्येव । घटादेर्देशविशेषेऽविद्यमानत्वस्य प्रमाविषयत्वात् । इति । यदुक्त ' प्रपञ्चतन्मिथ्यावयोरेकत्रह्मज्ञानबध्यत्वेन समसत्ताकस्वात् मिथ्यात्वबाधकेन प्रपञ्चस्यापि बाधनाद्वोतकृतिरिति, तन्न । उभयोरेक बाध्यत्वसम्भवात् । ब्रह्मज्ञानेन प्रपञ्चो निवर्तते । सा निवृत्तिरेव ब॥धः। तत्प्रतियोगित्वमेव प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वम् । तत्वज्ञानाधीनेऽस्मिन् आविद्य- कत्वविरह।त् दृश्यत्वं नारित । तदुत्तरोत्पन्नब्रह्मज्ञानान्तराभावात् बाध्यत्व मपि नास्ति । तस्मात् प्रपञ्चस्य यदि मिथ्यात्वं स्यात् पारमार्थिकमेव तत् स्यादिति हतमेवर्तृतम् । (६) दृश्यत्वम् अथद्यदृतुवमशः । तत्रेदमदौ वक्तव्यम् । दृष्टान्ते यन्निरूपिता व्याप्तिरैरिमन् गृहीता तयोः क्रमेण व्यापकत्वं व्याप्यत्वं च, प्रयोगे साध्यत्वं हेतुत्वं चेति नैयायिक मर्यादा । इमामतिप्यमानो न विदुषां प्रवचन । एवं सति शुक्तिरूप्यस्थले योव्र्याप्यव्यापकभाव इति द्रष्टव्यम् । दूरस्थत्वादिदोषवशात् शुक्तिं रजतं मन्यमानः तम्हणायो पसृत्य नेदं रजतमिति तस्वं बुध्यते । अत्र पूर्वः प्रत्ययो बाध्यःउत्तरो ११ बाधकः । अयथार्थत्वप्रकाशोऽत्र बाधः । तद्विषयत्वं बाध्यत्वम् । अय थार्थत्वं मिथ्यात्वम् । विषयस्य तु बाध्यत्वं बाधितप्रत्ययविषयत्वं बाधकप्रत्ययाधीननेतिप्रत्ययविषयत्वं वा । मिथ्यात्वं पुनः स्वधर्मिवृत्ति विरहप्रतियोगित्वम् । ज्ञानानां स्वतः प्रामाण्यात् स्वरसतः प्राप्तमर्थनिश्वा- यकवं पूर्वप्रत्ययस्य बाधकवशेनायथार्थत्वनिश्चयान् तेन दुष्टकरणजन्य त्वनिश्चयाच्च अपोद्यते । प्रयुताप्रामाण्यमध्यवसीयते । तदभवे बाध कप्रत्ययादेरनुपपत्तेः। एवं च बाधितेन अत एवायथार्थेन दुष्टकरणजन्येन च प्रत्ययेन यद्यप्रकाशितं तत्सर्वं बधितत्वेन स्वधर्यधिकरण कात्यन्ता भावप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्ववदिति व्याप्तिगृह्यते । वस्तुवृत ' एवं स्थिते । विशेपतः प्रतिपन्नस्यायथार्थदर्शनविषयत्वस्य हेतुतां विहाय सामान्यतो दृश्यत्वस्य यद्धेतुत्वं कलष्यते यच्च मिथ्यात्वप्रत्यायकस्य अत एव तद्वयप्यत्वेनाध्यवसेयस्य बाध्यत्वस्य प्रमाणसिद्धभिन्नत्वस्य वा व्यापक मिथ्यावरूपत्वं कृत्वा साध्यतया निर्देशः क्रियते, तदेतत् तत्रभवतां न्यायमार्गातिलङ्घनसाहसप्रियतामेव प्रथयति । शुक्तिरूप्येऽसमीचीनदृष्टि विषयत्वस्यैव हि मिथ्यात्वेन साहचर्यं दृश्यते । तथा सति समो चीन प्रत्ययविषयसत्यरूप्यसाधारण्येन दृश्यत्वमात्रस्य कथं व्याप्यत्वं भवेत् । न हि धूमस्य वह्निसाहचर्येण सामान्यतो द्रव्यस्य तद्वयप्यत्वं भवेत् । तदिह मानाधीना मेयसिद्धिरिति क्रमं परित्यज्य आभिमानिकं मेयं किञ्चित्कृत्वा तदनुरोधेन मानव्यवस्यां कुर्वन्तो विपरीतं क्रमान्तरम श्रयन्ति भवन्तः । अथेदं दृश्यत्वं यदि वृत्तिव्याप्यत्वं तत्र वृत्तिपदर्थः कः। किमस्मद भिमतं धर्मभूतज्ञानं, उतान्यत् किञ्चित् । नाद्यः। जडान्तःकरणधर्मत्व भ्युपगमत् । नन्त्यः । हेतोरसम्प्रतिपन्नत्वापत्तेः । न हेि भवदभिमता वृत्तिरस्माकमिष्टा । अभ्युपगम्यापि तु व्रमः । वृत्तिव्याप्ये ब्रह्मणि हेतोः सत्त्वाद्वयभिचारःवेदान्तवेद्य हि तत् । न च तस्य “यत्तदद्रेश्यम्” इति १२ विशिष्टाद्वै तसिद्धिः प्रथमः श्रत्या दृश्यत्वं न सम्भवतीति वाच्यम् । तस्याश्चक्षुरादीन्द्रियजन्यपुन्य याविषयत्वपरत्वात् । ‘मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ ‘तस्मिन् दृष्टे परावरे ।’ इति भृत्यैव तस्य दृश्यत्वोक्तेः । ब्रह्मादिपदजन्यप्रतीतिविषयत्वस्यानुभवसिद्ध त्वेन श्रुत्याऽदृश्यत्वस्य बोधयितुमशक्यत्वाच्च । अथेदं दृश्यत्वमुपहित- स्यैव, न शुद्धस्य । उपहितस्य च मिथ्यात्वमिष्टमेवेति चेन् एवं वदतः कोऽभिप्रायः । किमुपाधिवदुपधेयमपि मिथ्यैवेति । तथा चेन् शून्यवादप्रसङ्गः । अथ तत् स्वरूपेण न मिथ्या अपि तूपहितत्वरूपेणेति चेत्, अनेन किमुक्त ' भवति ? किमुपाधेरेव मिथ्यात्वं, नोपधेयस्येति उतान्यत् किमपि । नाद्यः। तद्वदेव वृत्ति मिथ्यात्वमेव, न तु प्रपञ्चमिथ्यात्वम् । स तु ब्रह्मवदेव सत्य इत्यपि सुवचत्वात् । नान्त्यः । तदनिरूपणात् । यच्च शुद्धस्य न दृश्यत्व मिति, तत्प्रत्यक्षविरुद्धं स्वव्यवहारविरुद्धं च । शुद्धपदेन भवत्येव ह्यनुपहितप्रत्ययः । स कथमपह्वयेत । शक्यं हि ‘घटपदेन केवलं घटो न प्रतीयते । अपि तु वृयुपहित एव। तथा च तथाविधस्यैव तस्य मिथ्यात्वम् । केवलस्य तु वृस्यविषयत्वात्सत्यत्वमेव’” इत्यपि वक्त म् । अथोच्यते—शुद्धपदेनानुपहितं न प्रतीयते । तद्घटितस्य तु वाक्यस्य लक्षणयाऽन्योऽथ वाच्यः। यथा शुद्ध स्वप्रकाशमित्यस्य अशुद्धत्वं अस्वप्रकाशत्वव्यापकमित्यर्थः । तथा चाशुद्धवव्या वृत्त्या शुद्धे स्वप्रकाशता पर्यवस्यति–इति । प्रत्यक्षापलापस्तावदत्र स्थित एव । कुटिलार्थान्तरवर्णनमतिरिच्यते । सत्यमेवोक्त नीलकण्ठदीक्षि- तेन–‘येनऽन्यथा कर्तुमिदं यतन्ते क्लेशेन तेषां हि स एव दण्डः इति । अथ शुद्धे स्वप्रकाशता पर्यवस्यति इति भवदुके कोऽर्थः ? यद्यत्रानुपहितस्य न प्रतीतिस्तर्हि प्रलापमात्रमिदं स्यात् । अथ प्रतीति र्भवति तर्हि अनेन स्वव्यवहारेणापि विरूढं भवतः शुद्धस्य वृत्ति विषयत्वशून्यत्वाभिधानम् । व्याख्याता ब्रह्मानन्दोऽप्यत्र कुटिलतराण्य परिच्छेदः १३ र्थान्तराणि कथयन् “अशुद्धत्वमुपहितत्वम् । न तु शुद्धभिन्तत्वम् । शुद्धस्य वृत्तिविषयत्वापत्तेः ।” ‘न चोपहितत्वाभावविशिष्टे स्वप्रका- शत्वाभावो न ज्ञायत इत्याद्य क्तवाक्यजबुद्धौ शुबभानभावश्यकमिति वाच्यम् ।’ इत्यादि स्थलेषु अनुपहिततात्पर्येणैव शुद्धपदमसकृदप्रयुङ्क्ते । अतिमात्रं हि सङ्गतमिदं यद।चार्या उपहसन्ति-स्ववाग्विरोधमपि न जानन्ति भवन्त इति । यत्तच्यते शुद्धं ब्रह्म ति वृत्तिः स्वोपहितमेव ब्रह्म विषयीकरोति । तथा च वृत्तिदशायामनुपहितस्य विरहात् उपहित मेव विषयीभवति । तस्य च मिथ्यात्वमिष्टमेव । यद्वा विष्णवे शिपि- विष्टाय, अग्नीषोमोयमित्यादौ प्रत्येकं देवतास्वाभाववत् प्रत्येकं विषयत्वं नास्ति । अतो न शुद्धस्य दृश्यत्वम् । नापि मिथ्यात्वमिति । तन्न । शिपिविष्टो नाम पृथग्देवता न प्रसिद्धा । प्रसिद्ध तु शिपि- विष्टवगुणविशिष्टा विष्णुदेवता, अतस्तत्र पृथग्देवतात्वं नास्ति । तदुक्तं शास्त्रदीपिकायां षष्ठेऽभ्युदितेष्टयधिकरणे-दातृप्रदातृशिपिवि- ष्टशब्दन यौगिकानां धृत्यैवाग्न्यादिपदसामानाधिकरण्यात् पदद्वय प्रतिपादितं विशिष्टं देवताकारकम्’ इति । अग्नषोमोयमित्यत्र द्वन्द्वा परमुत्पन्नस्तद्धितः उभयपर्याप्तं देवतावं गमयति । अतः प्रत्येकं ? देव तात्वपर्याप्तिर्नास्ति । न चैवं विशिष्टप्रतीतिस्थले उभयं विषयत्वपर्याः त्यधिकरणं, न प्रत्येकमिति सम्भवति । विशेष्यताप्रकारतारूपेण विषय- ताभेदत् । प्रत्येकं तत्तद्विषयतापर्याप्त्यधिकरणत्वात् । अतो विषयत्वा भाववचनं तावदसङ्गतम् । उपहितस्यैव विषयत्वम् । तस्य च मिथ्याव- मिष्टमितीदं रिक्त वच इति चोक्तम्, न खुपाधिमिथ्यात्वातिरिक्त किमपि उपहितमिथ्यात्वमित्यनेनोक्त ’ भवति । शिखध्वंसमात्रता पर्येण शिखी ध्वस्त इति यथा तथैव होदं भवभिरिष्यते । न चेदं चोद्यस्य समाधानं भवति । शुद्धपदवाच्यस्थानुपहितस्य दृश्य त्वमस्ति । मिथ्यात्वं तु नास्ति । अतो हेतोर्यभिचार : इति परे । ४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथम: चोदयन्ति । तत्र उपहितं मिथ्यैव, अतो न व्यभिचार:' इतेि कथं समाधानं भवेत् । अनुपहितविषयो ह्याक्षेपः। खपहितविषयस्तु परिहार इति का गङ्गतिः । अनुपहितो न विषय इत्यत्र पर्यवसानात् सङ्गति रिति चेन्न । पर्यवसानमिति प्रतीतिरभिप्रेता न वा । आद्यऽनुपहितस्य -तत्प्रतीतिविषयत्वान् “अनुपहितो न विषयः” इति माता मे वन्ध्ये- तिवत् व्याघातः । अन्त्ये समधानासङ्गतितादवस्थ्यम् । शाब्दबूच्या शुद्धस्योपधानमभ्युपेत्य एतावदुक्तम् । तदेव तु कथ मिति वक्तव्यम । वृत्त: शुद्धचैतन्यं प्रति को व्यापारोऽस्ति, य उपधानमित्युच्येत । सत्त्वमेव व्यापारः। वृत्तिर्यदा वर्तते तदा शुद्धचैतन्यस्य विषयत्वं भवति । अन्यदा नास्ति । तदुपपन्नमुपधानमिति चेन्न सर्व- विषयसाधारण्यात् । यदा घटविषया वृत्तिर्वर्तते तदैव घटस्य विषय- त्वम् , नान्यदा, तद्वत् शुद्धचैतन्यस्यापि भवतु । तेन को विशेषः घटवदेव तस्यापि विषयवक्षतेः। यदि त्वेवमपि उपहितमेव विषय इत्युच्यते घटोऽपि तथैव विषय इति स्यात्, नियामकाभावात् । ननु शुद्धस्य दृश्यत्वाभावेऽपि स्वत' सिद्धिर्भवति जडस्य घटा- देस्तु दृश्यत्वाभावे अळीकत्वमापतेदिति चेन्न, स्वतः सिद्धेन विषयिण विषयाणामपि सिद्धिसम्भवात् । सर्वविषयविरक्तत्वाच्छुद्धचैतन्यस्य न तेनेतरसिद्धिसम्भव इति चेत् , तर्हि तत् स्वयमपि सेखें न क्षमत इति विभावयतु भवन् , यदि स्वाविषयकमपि चैतन्यं स्वसिद्धये अलम् , तत् कथं पराविषयकमपि तत्सिद्धये नालं भवेत् । तदेवं शुद्धस्य दृश्यत्वमपरिहार्यमिति तदपि मिथ्या स्यात् । अन्यथा हेतोर्यभिचरो दुष्परिहरः । ब्रह्मवदेव शुद्धः प्रपञ्चः सत्यः स्यादित्यर्थान्तरं च । यपुनरत्र बौद्धदूषणम्-एतेन स्फुरणमात्रमेव मिथ्यात्वे तन्त्रम्। लाघवात् । अतः स्फुरदपि ब्रह्म मिथ्यैवेति शून्यवादिमतम दशयत्वम १४ पास्तम् । स्वतःस्फुरणतायाः शुक्तिरूष्यादावभावतः । स्फुरणविषय त्वस्य ब्रह्मण्यसिद्धेः” इति, तत्रोच्यते । विषयस्य मिथ्यात्वप्रयोजकं स्फुरणं स्वमिथ्यात्वे न प्रयोजकान्तरमपेक्षते, आश्रयस्य चतुषन्व- प्रयोजकं रूप स्वचाक्षुषत्व इव । तथा च विषयत्वतादात्म्यान्यतर सम्बन्धेन स्फुरणं मिथ्यात्वे तन्त्रमिति ब्रह्मकबलीकारेऽपि तत् क्षमत इति तत्तात्पर्यमिति । यदुच्यते साहसमात्रेण स्वतःसिद्धं ब्रह्म ति । तत्र का सिद्धिर्नाम ? संशयद्यगोचरत्वमात्रं तुच्छेऽपीति संशय विपर्ययासहनिश्चयगोचरत्वमेत्र सेत्यकामेनाप्यभ्युपेयम् । तथा च दृश्य देवमवर्जनीयम् मिथ्यात्वं तु नास्तीति व्या यभिचारो वश्रलेपायते । सिद्धिश्चयं कस्य ? कि केवलस्य ब्रह्मण एव, नस्माकम् , अथवाऽस्मा कम् ? आद्य अस्माकमसिद्धं तत् गगनकुसुमप्रायमेव स्यात् । अन्ये, योऽयमस्माकमहम्प्रत्ययः अहमिदं करोमि घटमहं जानामि, ममेदं सुखावहमित्यादिः स एव किं स्वतःसिद्धिरित्यभिमतः उतान्या काचित् सा ? आद्य विशिष्ट स्थैव स्वतःसिद्धिरुक्त स्यात् । अन्त्ये का। सेति निरूपणीयम् । तत्र केवलचिद्विषया वा तपा वा कथमपि सा न । भवतीति वक्ष्यामः। यच्च शब्दजन्यवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यस्वम् । तच्च वेदान्तजन्य वृत्तिविषयत्वेऽपि शुद्धस्य नस्तोति न व्यभिचार इति, तदप्ययुक्तम् । यागादिजन्यतया शब्दैकसमधिगम्ये स्वर्गेऽव्याप्तेः । धूमेऽयोगोलका वृत्तित्वस्येव वृत्तौ शब्दजन्यत्वस्य दृष्टान्ते व्याप्यतावच्छेदकत्वाग्रहण। च। एतेन सप्रकारकवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वमित्यपि प्रयुक्तम् । सप्रकारक- त्रस्य व्याप्त्यनन्तर्भूतत्वात् । तेन निष्प्रकारकज्ञानविषयीभूते शुद्धे न व्यभिचारः इति स्ववचनेन निष्प्रकारकज्ञानविषयोभूतत्वप्रकारक वृत्तिविषयत्वस्य शुद्ध स्वयमेव भवता प्रदर्शनाच्च । नह्यत्र अनृज्वपि । अर्थान्तरं विवक्षितं, वक्तु’ शक्यं वा।। १६ प्रथमः विशिष्टाद्वै तसिद्धिः "यथा कथञ्चित् चित्सम्बन्धित्वरूपं चिद्विषयत्वं वा दृश्यस्वम् । स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तसंविदपेक्षनियतिर्वा । स्वापरोक्षत्वे स्वातिरिक्ता- नपेक्षत्वरूपस्वप्रकाशताराहित्यं वा । अवेद्यत्वे सति यदपरोक्षव्यवहार योग्ययं तदभावो वा’ इत्येतेऽपि दृश्यत्वविकल्पाः न हेतुभवायाळम्। दृष्टान्तेऽगृहीतव्याप्तिकत्वात् । अप्रयोजकत्वाच्च । दृग् दृश्यमिति पदर्थं द्वेधा विभज्य दृश्यस्य सर्वस्य मिथ्यात्वं कृत्वा तत्साधनौपयिकतया हेतुविशेषनिर्देशघ्यप्रैः स्ववृद्धयोल्लिखिता होमे धर्माः न तु प्रमाणपारत योचितया प्रक्रियया दृष्टान्ते व्याप्यत्वेन गृहीताः । ब्रह्मणःसिद्धिमद्वती न प्रमाणेन वाञ्जुति । अवेद्यत्वाभ्युपगमात् स्वतःसिद्धिस्तु दुर्लभा ॥५॥ अतोऽत्र दुष्परिहरं शून्यवादे निमज्जनम् । प्रमाणशरणानां तु दुर्निवारा विशिष्टधीः ॥६॥ (१०) जडत्वम् प्रपञ्चमिथ्यात्वे जडत्वमिति हेत्वन्तरं यदभिमतं तदुपि पूर्ववदेव दुष्टम् । व्याख्यग्रहणात् अप्रयोजकत्वाच्च । जडस्वमस्तु, मिथ्यात्वं मा भूदिति हि सुवचमेव । जडत्वं चाज्ञानत्वं वा अननन्दत्वं वेति यदुक्तं तन्न युक्तम् । तथा हि । वस्तुतो ब्रह्मणि ज्ञानत्वादयो विशेषाः सन्ति न वा ? आद्य अद्वतहानिः । अन्त्ये तस्याप्यज्ञानत्वान्मिथ्यात्वम् , हेतोध्यंभिचरो वा । अद्वैतरक्षणाय निर्विशेषमिति व्यभिचारवारणाय विशेषाः सन्तीति चोभयथा भाषणं प्रामाणिकानां न शोभनम् । “अर्थोपलक्षितप्रकाशस्यैव ज्ञानत्वेन मोक्षदशायामपि तदनपायात्’ इति रिक्त वचः । अथ- पळक्षितत्वमिति कस्यचिद्विशेषस्य प्रकाशेऽनभ्युपगमात् । अभ्युपगमे नि । परिच्छेदः जडत्वम् १ ७ विशेषत्वभङ्गान्, अर्थोपलक्षितेति च किमुच्यते ? यद्यथ नास्ति. तथाऽपि तत्प्रकाशोऽस्तीति, तदसम्भवि । न ह्याश्रयो नास्ति, तथाऽ प्यग्निरस्तीति सम्भवति । अन्यथा आश्रयोपलक्षितोऽग्निरस्तीति स्यात् । न चेष्टापत्तिः। अनुपलब्धिविरोधात् । ननु ब्रह्मरूपः प्रकाशो नित्य एकः । स एव तैस्तैरयैः सम्बध्यमानः सन् ज्ञानमित्यभिधीयते । स चार्थानां सर्वेषां निवृत्तावप्यनुवर्तत एवेति किमनुपपन्नमिति चेन्न । अर्थसम्बन्धनिवृत्तौ तन्निबन्धनस्य ज्ञानत्वस्यापि निवृत्तेः । अर्थप्रकाश iहे ज्ञानं नाम । तन् कथमर्थाभावे स्यान् । प्रकाशत्वमेव च तदा निवर्तेत । स्वस्य वां परस्य वा कस्यचित् स्फुरणं हि प्रकारा इ युच्यते । ददुभयविषयत्वाभावे कथं केवलं स्फुरणं नाम किञ्चिद् भवेत् . यन् प्रकाश इत्यभिधीयेत ? तथा च प्रयोगः -ब्रह्मतयाऽभिमतं न प्रकाश, निर्विषयत्वात्, घटवदिति । अथ स्वप्रकाशं तत् स्वविषयकमेव स्फुरणं भवतीति चेन् युक्तमेवैतत् । किन्तु स्वयं स्फुरन् तत् ‘अहं’ इत्येव स्फुरेत् । तथा चाहमर्थ एवात्मा, न चैतन्यमात्रम् । इदं ज्ञान पदाभिधेयं तस्य धर्म इति पर्यवस्येत् । इदं च प्रामाणिकमपि भवता मनिष्टम् । इत्थं च ब्रह्मण ज्ञानस्वेऽद्वैतभङ्गः । तदभावे तस्यापि जडत्वं तेन च मिथ्यात्वमित्युभयतस्पाशा रज्जुः । यत्र ‘इदमहं जानामि इत्यनुभवस्य, ‘ज्ञातुरर्थप्रकाशस्य ज्ञानत्वात् इति विवरणग्रन्थस्य चान्यथोपपादनं क्रियते-"कदाचित् ज्ञातृज्ञेयसम्बन्धेनैव अनुभवस्य वि वरणग्रन्थस्य चोपपत्तेः” इतितदसमीचीनम्। ज्ञातृज्ञेयसम्बन्धरहितस्य ज्ञानस्य केनापि प्रमाणेनासिद्धया तस्य कादाचित्कन्वोक्त्यसङ्गत्यात् । विवरणवाक्यस्य लक्षणपरत्वेन ज्ञानत्वावच्छेदेन तत्सम्बन्धवत्त्व प्रतिपादनतत्परत्वाच्च । ज्ञ।नस्य ज्ञातृसम्बन्धो नाम ज्ञातृभ्याष्यत्वम् । न चाप्रयोजकत्वम् । ज्ञानभावेऽपि ज्ञानोदयापत्तिरूपस्य तर्कस्य विद्यमानत्वात् । ज्ञातृसमवेतत्वं वा । यत्त ज्ञात्रसमवेतस्यापि ज्ञानस्या५८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथम: e = स्ति सम्भव इति तद् धार्षीर्थमात्रेणोक्तम् । दर्शननियमविरोधेनापि यदि कस्यचिदर्थस्य सम्भव उच्यते, तहिं बहिं विनापि अस्ति धूमस्य सम्भवः, शशेऽपि कदाचिदस्ति शृङ्गस्य सम्भव इति कथं नोच्येत । मा भून् ज्ञानं गुणो वा क्रिया वा अथापि पारतन्त्र्यनियमान् रत्नप्रभया रत्नस्यैव. अ।लोकेन ज्योतिष इव चाश्रयस्यानुमानं निरावाधमेव । ज्ञेयसम्बन्धश्च ज्ञेयव्याप्यत्वम् । तच्च यद्यत् ज्ञानं तत्तन् क्रिश्चिदर्थाव- गाहि इत्येवंरूपम् । न तु तत्र देशस्य कालस्य वा घटनाऽस्ति । तदत्र न कस्यचित् दूषणस्यावकाशः। जानातताति निराबाधव्यवहारबलाच्चा श्रयापेक्षा ज्ञानस्य सिद्धा । न चास्याः काद्वाचकत्वं सुवचम्। माना भावान् । अस्ति ब्रहृति सत्ताया अपि कनपेक्षा नियतैव । नित्यत्वेऽपि तसम्भवात् । न ह्यत्पादकत्वमत्र कतृत्वमिष्यते, येन सत्ताया नित्य स्वात् तत्कर्तृत्वासम्भवाद् उच्येत । अपि त्वाश्रयत्वम् । यत्तु नित्यत्वेन- तसम्भवात् साधुत्वाथ एव तत्र कतर तकार इति । तदयुक्तम् । ब्रह्म नास्तीत्यस्य साधुत्वापत्तेः । सत्तानिरूपितकर्तृत्वाभाववत् व्रति ह्यत्र बोधः। स चाबाधित एवेति । अथोच्येत-नबभावे यस्य बोधः तदभाव एव नबा बोध्यते । अस्ति व्रतेत्यत्र च कर्तुबस्य नास्ति वध इत्युक्तम् । अतस्तदभावत्रोधो नञ्घटितस्थले न भवितुमर्हतीति । तर्हि नबभावस्थले कथं बोध इति विमर्शनीयम् । यदि सत्त्वाश्रयत्ववद् व्रतैति, तर्हि सत्तया अस्त्येवाश्रयापेक्षा। अथ सत्तैव ब्रह्मणि प्रक।र- तयाऽन्वेति, न लकारोक्तमाश्रयत्वमपेक्षत इति मतम् तदनुपपन्नम् . । नामार्थस्यापि साक्षान् क्रियान्वयाभ्युपगमेन विभक्तीनामपि साधुत्वार्थ रत्वप्रसङ्गात् । घटोऽस्तीत्यादावपि चेतनधर्मस्य कर्तृत्वस्य दुर्घटत्वेन साधुत्वार्थ एव लकार इति प्रसङ्गाच्च । किञ्च केन सम्बन्धेन ब्रह्मणि सत्तया अन्वयः ? यद्याश्रयत्वेन, आश्रयाकांक्षाभ्युपगमप्रसङ्गः । यद्यभेदेन व्युत्पत्तिविरोधः । न हि धात्वर्थस्य कर्तृवाचिनामार्थेऽभेदेना१९ परिच्छेदः परिच्छुित्रत्वम् न्वयः कचिन्युत्पन्नः । बाधश्च, न हि सत्तैव ब्रह्म । अपि तु सदित्यलं (११) परिन्छिनत्वम् । सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्नोति ब्रह्मलक्षणमह श्रुतिः । अत्र ब्रह्मणः सत्य- त्वाभिधानान् तदितरस्य कृत्स्नस्यासभ्यस्वरूयं मिथ्यात्वं वक्तव्य मित्यातिष्ठमानास्तस्य साध्यधर्मस्यं कुर्छन्ति । अथ यद् ज्ञानमिति तत्र तप्रतिसम्वन्धि द्वयं भवति-ज्ञेयं ज्ञानभिनं च । तत्र ज्ञेयत्वं दृश्यस्वम् ज्ञानभिन्नत्यं जडत्वम् । इदमुभयं हे कुर्वन्तीत्यपश्याम । अथ यद्- नन्तमिति तस्यापरिच्छिन्नमित्यर्थः । अनेन ब्रह्मभिन्नस्य सर्वस्य परिच्छिन्नवं लभ्यते । इदमपि हेतूकुर्वन्नाह-परिच्छिन्नत्वमपि हेतुरिति । अस्य पूर्वाभ्यां हेतुभ्यां मात्रयाऽपि न विशेषः । न हि शुक्तिरूप्यगतपरिछिन्नत्वस्य मिथ्यात्वस्य च महानसीयपरिच्छिन्न त्ववह्नयोरिव मिथः सम्वन्धं यः कश्चिद्यदाकदाचिद् गृह्वाति । तस्माद्य- = यत्र सर्चसमर्थनसामथ्र्याभिमानतिरेकेणोक्तम् ‘अत एव घटादयः स्वानुगतप्रतिभासे वस्तुनि कल्पिताः विभक्तवात् । तथा सर्पमालादिकं स्वानुगतत्रतिभासे रज्वादौ इदमंशे विभज्यते, एवं ब्रह्मण्यनुगच्छति घटादिकं विभज्यते सन् घटः सन् पट इति, इत्यानन्दबोधोक्तमपि साधु ।” इति, तन् श्रद्धालुमात्रसह्यम् । नीलो घटः. जातो घटःशुक्लः पटःनष्टः पटःइत्यादिवन् सन् घटः सन् पट इति प्रतीतिः कामं भवति । तत्र नैल्यादीनामिव सत्वस्यापि घटादिधर्मत्वे स्थिते तस्य ब्रह्मत्वं धर्मित्वं च प्रतिज्ञायमानं कथं तत्त्वविद्भिः सहेत । न च गौर्गच्छति, अधो गच्छति, महिषो गच्छति, मनुष्यो गच्छतीत्यनुवृत्त प्रतिभासायां गमनक्रियायां कल्पिता गवादयः। न च रज्जुसर्पमालादीनां विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः मिथो विभक्तत्वात् कल्पितत्वम् । अपि तु बाधितत्वात् । एतेन ‘अत एव बटादिकं सद्पे कल्पितम्, प्रत्येकं तदनुसिद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात्। प्रत्येकं चन्द्रानुविद्धजलतरङ्गवत्, इति ब्रह्मसिद्धिकारोक्तमपि साधु ।” इत्येतदपि निरस्तम् । यदा सत्यं प्रतीयते तदा ‘सन्तमेनं ततो विदुः भूतानामीश्वरोऽपि सन् इत्यादाविव विद्यमानत्वाद्यात्मकधर्मरूपमेव हि तत् प्रतीयते । न त्वधिष्टानतया ब्रह्मरुपतया च पूर्वं ‘यत्तदद्रेश्य मित्यादिनाऽश्यत्वमुपपाद्य पुनरत्र ब्रह्मणः सर्वेन्द्रियगोचरत्वोपपादनं काममत्रभवतः शोभते । यदि शुद्धभिदं सद्यं ब्रह्म तर्हि तस्याती- न्द्रियदेवेनाधिष्ठानत्वं न घटते । अथाशुद्धं तथाऽपि तस्यापि कल्पितत्वात् घटादिकल्पनाधिष्टानवानुपपत्तिन्तवस्यैव । भूतले सन् घटः कुड्ये असन् इति पूमरलाधारसर्वयवहारविषयभूतं स सत्त्वं हि न ब्राह्मरमकं कथमपि भवितुमर्हति । (१२) अंशित्वम् । अथ पश्यतोहरस्यकाष्ठगतैरुक्तमनुमानान्तरं रक्षितुमन इदमाह- ‘चित्सुखाचयैस्तु अयं पट एतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगी । अंशित्वान् । इतरांशिवत्, इत्युक्तम् । तत्र तन्तुपदमुपादानपरम् । एतेनोपादाननिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वलक्षणमिथ्यात्वसिद्धिः॥” इति। अत्र सिद्धयप्रयोजकत्वे पूर्ववत् स्थिते एव । बाधश्च । पक्षाप्रसिद्धिश्च । अयमिति हि एतद्देशकालसम्बन्धीत्यर्थः। पटश्च तस्मिन् काले तस्मिन् देशे नास्तीति साध्यते । अत इदमिष्टं भवतः । कालान्तरदेशान्तरा वृत्तित्वं सर्वसम्मतम् । अतोऽप्रसिद्ध एव पक्षः । अयं पट एतत्तन्तु- निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगी न । एतत्तन्वारब्धवान् । व्यतिरेकेण पटान्तरवत्, इति प्रतिसाधनं च । अत्राह । ‘सोपाधिकत्वादिदं प्रतिसाधनं हीनबलम् । 'यत्नें तत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं तत्रै२१ परिच्छेदः अंशित्वम् तत्तन्वारब्धत्वाभावः इति हि व्यतिरेकव्याप्तिः। तत्र एतत्तन्तुनिष्ठ प्रागभावाप्रतियोगित्वमुपाधि । एतत्तन्वारब्धत्वाभावव्यापकस्य एतत्तन्तुनिष्ठप्रागभावाप्रतियोगित्वस्य पक्षावृत्तेः पक्षवृत्तितया सन्दिह्य मानैतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वाव्यापकत्वात्’ इति। इदम- युक्तम । एतत्तन्तुनिष्टप्रागभावाप्रतियोगित्वस्य भवत्साधनेऽप्युपाधि त्वात् । भवति दूतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वरूपसाध्यव्यापकस्य तस्य पक्षावृत्तेः पक्षान्तर्भावेनांशित्वरूपसाधनाव्यापकत्वम् । एवं एतत्तन्वनारब्धत्वमप्युपाधिः पूर्ववत्साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्या- पकत्वात् । यत्तु नायमुपाधिः। एतद्वयतिरेकेण साध्यव्यतिरेके साध्यमाने सोपाधिकत्वस्योक्तत्वात् । अयं पटः एतत्तन्तुनिष्टात्यन्ताभावप्रतियोगी, एतत्तन्वारब्धत्वान्, इत्युपाधिव्यतिरेकेण साध्यव्यतिरेकः साध्यः । तत्र च यन्नैवं तन्नैवं, यथा भृश्यन्तरमिति व्यतिरेकव्याप्तिर्वाच्या । यस्यां चैतत्तन्तुनिष्टप्रागभावाप्रतियोगित्वमुपाधिरुक्त इति, तन्न । अस्याप्युपाधेः सोपाधिकत्वस्य सुवचत्वात् । अयं पट एतत्तन्त्वरन्धः, एतत्तन्तुनिष्ट प्रागभावप्रतियोगित्वादित्युपाधिविरहेण साध्यविरहे साध्यमान यत्र एतत्तन्वारब्धत्वाभावस्तत्र एतत्तन्तुनिष्ठप्रागभावप्रतियोगित्वाभाव इति व्यतिरेकव्याप्तौ एतत्तन्तुनिष्टरूपसामानाधिकरण्यविरहस्योपाधि- त्वात्। अस्ति हि तस्य एतत्तन्तुनिष्टप्रागभावप्रतियोगित्वाभावव्यापकत्वं पक्षावृत्तित्वं, पक्षवृत्तितया सान्धह्यमानतत्तन्वारब्धत्वाभावाव्यापकत्व च । नात्र सन्दिह्यमानत्वमिति चेत् तुल्यमत्यन्ताभावप्रतियोगिस्वेऽपि । विप्रतिपत्त्या संशय इति चेत् इदमपि तुल्यमेव। यद्यपि अव्याप्यवृत्ति संयोगाभ्युपगमे तत्र व्यभिचारान् अत एव यत्र एतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ता भावप्रतियोगित्वं तत्र एतत्तन्वनारब्धत्वमिति साध्यव्यापकताग्रह णस्याष्यसम्भवाच्च नास्योपाधित्वमिति, तदपि न । भवताऽष्यायवृत्ति संयोगानभ्युपगमात् । अभ्युपगमपक्षे एतत्तन्तुत्वाच्छन्नवृत्त २२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः त्वमत्यन्ताभावविशेषणं देयमिति स्वयमेवोक्तत्वाच्च । वस्तुतस्त्वत्तो- पाध्युद्भावनं केवलं तार्किकविडम्बनामात्रम्। को हि नाम पृथिवी गन्धवत्त्वावित्यत्र, यत्र पृथिवीत्वाभावस्तत्र गन्धाभाव ३ व्यतिरे कठ्याप्त वायुत्वासमानाधिकरणानुष्णाशीतस्पर्शशून्य पाधिः । गन्धाभावव्यापकस्य तस्य पत्रावृत्तः पक्षवृत्तितया सन्दिह्मम .पृथिवी वाभावाव्यापकत्वात्, इति ब्रूयात् । एवं हि सति वह्निमान् धूमादित्य त्रापि हृदावृत्तिद्रव्यवत्त्वमुपाधिरिति कुतो न स्यात् । पक्षेतरत्वतुल्य- मेवेदं सर्वमिति विभाव्यम् यत्तु लघुचन्द्रिकायां दीधितिकारोक्तलक्षणानुसारेण पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते, पृथिवीत्वादित्यादौ व्यतिरेकव्याप्तौ पाकजरूपाभावादेरुपा धित्वं सन्दिग्धमित्युक्तं, । साध्यव्यापकत्वे सति साधना तद्युक्तम् व्यापकत्वमुपधित्वमिति प्राचीनलक्षणमाश्रित्यैव मूलकारेण पाध्युद्भवनात् । लक्षणान्तरानुरोधे तदुद्भावितोपाधेरप्यसङ्गत्यापत्तेः । यत्पुनरस्य दोषस्य परिहाराय “उपाधौ तूक्तलक्षणमस्त्येव । उक्त प्रतियोगित्वेपसाधनवत्वेनोभयवादिनिश्चिते एतत्तन्ववच्छिन्नचिदु पानकसपदं तत्पटोपादानोपादानकत्वरूपसाध्यासमानाधिकरण- धर्मनिश्चयात् । इत्युक्तं तदुपहास्यम् । तन्तुसर्वादौ तन्तुनिष्ठप्रागभाव प्रतियोगित्वस्योभयवादिसिद्धित्वाभावात् । श्रमस्थलेऽनिर्वचनीयो त्पत्तिवादिभिरेव हि तदभ्युपगम्यते । नेतरैरिति । • • विपुलः कुटिलः क्लिष्टो ब्रह्मानन्दोक्तिविस्तरोऽसारः । तस्मादस्य विमर्शी नातीव कुतूहलं । भवति । अथ यदनुमानान्तरं दर्शयतोक्म्—"एव च विमतं ज्ञानयतिरे केणसत् ज्ञानव्यतिरेकेणानुपलभ्यमानत्वात् । स्वाप्नाद्वित् , इति विद्यासागरोक्तमपि साधु । ज्ञानव्यतिरेकेणासत्त्वमुक्तमिथ्यात्वान्यतमं १रिप्लेदः सोपाधिकस्त्रम् ६३ साध्यम् । ज्ञानव्यतिरेकेणानुपलभ्यमानत्वं चिदाभासे सत्येवोपलभ्य- मानत्वं हेतुरिति न किञ्चिदनुपपन्नम् ।' इति, तत्र वेधम्योच्च न स्वप्नादिवदिति सूत्रकारेण कण्ठोक्त्या निरस्तमथेदं विद्यासागरेण- दृतमनुमानं सौगतसौहार्ददायें व्यञ्जयतीति व्यलीकव्याविद्धमनसा स्वोक्तमेव साध्यादिकमिहाभिप्रेतमिति दर्शितमिति स्फुटमेतत् । अत्र चिदाभासे सत्येवोपलम्भमानत्वं कथं मिथ्यात्वे हेतुरित्युपपाद नीयम् । न ह्यालोके रूपे वा सत्येवोपलभ्यमानस्त्वं घटादेर्मिथ्यात्वं साधयति । न च तदपेक्षयाऽत्र कश्चन विशेषोऽस्ति । तस्मिन् सत्येव तदितरस्योपलभ्यमानत्वं तस्य तदितरोपलम्भे हेतुत्वं गमयतीति हि . प्रामाणिकसरणिः। तदितरस्य मिथ्यात्वमिति कुत एतत् । निद्रोपहत मनोजन्यप्रत्ययविषयत्वात्तु स्वाप्नार्थमिथ्यात्वमित्यलं विस्तरेण । (१३) सोपाधिकत्वम् । दृश्यत्वादिहेतूनां सोपाधिकत्वं परिहरता यदुक्तम् -दोषप्रयुक्त- भानत्वं तु भवति साध्यव्यापकम् । तच साधनव्यापकमपीति नोपाधिः। दृश्यत्वादिनैव मिथ्यात्ववत् तस्यापि साधना द्विति तदयुक्तम् । दृश्य त्बादीनामहीतव्याप्तिकत्वस्यासकृदुक्तवान् । यो बाधितः स एव हि प्रत्ययः स्वविषयस्य मिथ्यात्वं कारणस्य दुष्टत्वं च विना बाधानुपपत्ते- स्तदुभयं गमयन् तेन सह स्वविषयत्वस्य व्याप्तिं ग्राहयति । तत्र अति प्रसक्तस्य सामान्यस्य दृश्यत्वस्य तद्वथाप्यत्वं कथमुच्यते । यदा तु हठादेव व्याप्यत्वं सिद्धमिव कृत्वा तत् हेतूक्रियते तदा व्याप्यवा- सिद्धिप्रदर्शनाय दोषप्रयुक्तभानत्वरूपोपाध्युद्भावनं युज्यत एव । यथा मिथ्यात्वस्य तथा तस्यापि पते सन्दिग्धत्वान्निराबाधमेव साधना व्यापकत्वम् । यदि त्वेवमपि दृश्यस्वादिनैत्र पत्ते दोषप्रयुक्तभानत्व मनुमीयत इत्युच्यते तर्हि धूमवान् बहेरित्यत्र वह्निनाऽऽर्धेन्धनानुमानं २४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः कुतो न भवेत् ? अयोगोलकादौ आद्रेन्धनाभावस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वेन तदनुमानं न सम्भवतीति चेन्न । भवत्सम्मतरीत्या सत्त्वस्येवाभाव स्यापि दुर्निरूपत्वात्तद्वगाहि प्रत्यक्षमसम्भवीत्येवं तर्कसन्ततेः सुभिक्षत्वात् । “दृश्यत्वादिनैव मिथ्यात्ववत् तस्यापि साधनात् तत् साधनव्यापक मपि’ इति वचनमुपहस्यम् । व्याहतेः । यदि उपाधित्वेनोद्भावितं दोषप्रयुक्तभानत्वं पक्षे साध्यावस्थं तर्हि तस्य पक्षे सन्दिग्धत्वात् साधनव्यापकत्वाभिधानं न युज्यते । अथ पक्षे सिद्धे तत् तहिं दृश्यत्वा दिनैव मिथ्यात्ववत् तस्य साधनमिति वचनं न युज्यत । ननु प्रथमं दृश्यत्वादिना दोषप्रयुक्तभानवं साध्यते । ततः परं मिथ्यात्वमिति सिद्धं तस्य साधनव्यापकत्वमिति चेन्न । तत्र मिथ्यात्वस्योपाधित्वात् । पक्षे तस्यासिद्धतया साधनाव्यापकत्वात् । साध्यव्यापकत्वात्र । अथो- भयमपि युगपत्साध्यते तर्हि परस्परांशे परस्परस्योपाधित्वमक्षतमेव । (१४) आभाससाम्यम् जगन्मिथ्यात्वानुमानं सवमाभासरूपमेव, न त्वाभाससमम् । अथापि नैवमिति निरूपयन् प्रत्यनुमानेषु दोषानाह । तत्र “विमतं प्रातिभासिकं दृश्यत्वान्” इत्यत्र यदुच्यते, जगतो व्यावहारिकसत्त्व बाधे व्यवहारानुपपत्तिरिति, तत्र जगतस्त्रैकालिकनिषेधविषयत्वे अनि त्यत्वव्यवहारानुपपत्तिरिति समानम् । न हि शुक्तिरूप्यमनित्यमिति केचिव्द्यवहरन्ति । व्यवहरन्ति च जगदनित्यमिति । “अनित्यमसुखं लोकम्" इति भगवता च गीयते । किञ्च मिथ्यात्वेऽपि व्यवहारानु पपत्तिस्तुल्य। शुक्तिरूप्येण व्यवहाराभावात् । मिथ्यात्वे प्रातिभासिक त्वस्यावर्जनीयत्वात् । मिथ्याभूतं हि वस्तु कालत्रयेऽपि न वर्तते, तस्य प्रतिभासमात्रशरीरत्वं विना किमन्यदपम्, येन प्रातिभासिकत्वं न परिच्छेदः श्र भाससाम्यम् ३५ भवेत् । ननु मिथ्यात्वे समानेऽपि वस्तुरजतस्य व्यवहारौपयिकं रूप मस्ति । तेन तस्य शुक्तिरजतवन् न प्रतिभासमात्रशरीरत्वमिति चेन्न शुक्तिरजतस्यापि अविद्यापरिणामतया उत्पत्यभ्युपगमेन रूपविशेष वत्त्वान्, प्रतभासमात्ररूपत्वाभावात् । ननु तद्पं प्रतिभासमात्रो- पयोगि । न तु वस्तुरजतवत् व्यवहारोपयोगि । अतो वैलक्षण्यमिति चेन्न। बस्तुरजतस्यापि अविद्यापरिणामतया शुक्तिरजतवदेव व्यव हारोपयोगित्वस्य दुर्घटत्वात् । ननु दृश्यत एतत् । किं वयं कुर्म इति चेन्; किं दृश्यते ? वस्तुरजतस्य व्यवहारोपयोगित्वं अन्यस्य तदनुपयोगित्वं चेति चेन् साधु। दुरपह्नवोऽयं विशेषः किन्निबन्धन इति विमर्श एकं वस्तुसत् । अतो व्यवहारक्षमं भवति । अन्यतु असन् । अतो न तथेति वक्तव्यम् । तत्र असतो मिथ्यात्वं युक्तम् । तद्दृष्टान्तेन सतो मिथ्यात्वं कथं भवेन् । कथं तत्साधनोद्यमः क्रियते ? एतत्प्रतिबोधनाय ‘विमतं प्रातिभासिकं. दृश्यत्वात्" इति न्यायविद्भिः प्रातिभासिकत्वसाध्यकक अनुमानाभासो दर्शितः। प्रातिभासिकत्वं साध्यं निर्दिशतां व्यवहारानुपपत्तिप्रसञ्जन एव तात्पर्यम् । यदि शुक्तिरजतवन् स्वयं रजतस्यापि मिथ्यात्वं भवेत् तर्हि तद्वदेव प्रातिभासिकत्वं च भवेत् ततो व्यवहाराद्यनुपपत्तिश्च । तदत्र व्यवहारा नुपपत्युद्भावनं अनुपवं दर्शयिष्यमाणरीत्या ब्रह्ममिथ्यात्वानुमाने शून्यवादापत्त्युद्भावनवन् असमञ्जसमात क्षयम् । ननु व्रतंतरज्ञानबाध्यं शुक्तिरजतं प्रातिभासिकम् । तद्बाध्यं वस्तुरजतं व्यावहारिकमिति विशेष इति चेन्न । ज्ञानबाध्यत्वस्यैव प्रातिभासिकत्वव्यवहराक्षमत्वयोः प्रयोजकत्वात् । ब्रह्मतरज्ञान बाध्यत्वस्य तत्राकिञ्चित्करत्वात् । अन्यथा शुक्तीतरज्ञानाबाध्यत्वेन शुक्तिरजतस्यापि व्यावहारिकत्वप्रसङ्गात्, तस्मादप्रामाणिकाद्वैतस्था२६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः अधमः पनाशया उपन्यस्यमानं विश्वमथ्यात्वानुमान आभाससमं तद्पं चेत्येतद् दुरपलपम् । 4 = यच्च प्रातिभासिकत्वं व्रजेतरज्ञानबाध्यत्वं प्रतिभासमात्रशरीरत्वं वा। आधे साधे देहात्मैक्ये व्यभिचारः । अप्रयोजकत्वं च । द्वितीये । दृष्टिसृष्टिमतेन सिद्धसाधनम्’ इति, तत्र त्रुमः। देहात्मैक्ये नास्ति व्यभिचरः"अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमयः ’ 'समानं वृक्ष परिषस्वजाते’ ’वायुरनिलममृतम् । 'अथेदं भस्मान्तं शरीरम् । ‘न जायते म्रियते वा विपश्चिन्’ ‘न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।' 'अन्तवन्त इमे देह नित्यस्योक्ताः शरीरिणः' इत्यादि भिस्तस्य बाधितत्वात् । यत एव साक्षिबाधोद्धारप्रकरणे ‘ननु तर्हि देहात्मैक्यज्ञानं उष्णं जलमित्यादि ज्ञानं च प्रमा स्यान् । व्यवहार दशायां विषयाबाधात् इति चेन्न । आब्रह्मज्ञानमबाधितत्वेन तेषामपि घटादिज्ञानसमानयोगक्षेमत्वात् इति शङ्कासमाधानमुखेन देहात्मैक्य- ज्ञानस्य प्रमात्वप्रतिपादनमत्यन्तमसमञ्जसम्। मम देह इति स्वानुभवेन, ज्ञातृत्वजडत्वादिकृत वैलक्षण्यहेतुकानुमानेन, आगमवचनशतेन च बाधस्य स्फुटत्वान् व्यवहारदशायां विपयावाधोक्तेरयुक्तत्वात् । साधत च “एक आत्मन शरीरे भावात्" इत्यत्र सूत्रभाष्ये देहातिरिक्तत्व- मात्मनः । पूर्वकाण्डे एव चायं व्यतिरेकः सिद्धः । अन्यथा देहान्तरानु भाव्यफलेषु अधिकारानुपपत्तेः। जलप्एयवाधश्च ‘उष्णत्वमग्न्यातप- सम्प्रयोगात् शैत्यं हि यत्सा प्रकृतिर्जलस्य" इति व्यवहारदशायां सुप्रसिद्धः । बाधितत्वे कथमनुवृत्तिरिति चेत् कामलादिदोषानुवृत्तौ शह्पीतिमभ्रमानुवृत्तिवत् देहसम्बन्धस्य द्रोपस्यानुवर्तमानस्वात् अवि- वेकिनां भ्रमानुवृत्तिः। विवेकिनां तु सा नैवास्तीति ज्ञेयम्। अतो व्यभिचारः सर्वथा दुर्वचः। अप्रयोजकत्वं मिथ्यात्वेऽपि तुल्यम् । सिद्धसाधनवादञ्च न युक्तः । जलाहरणादिव्यवहारानुपपत्तिप्रसङ्गात् । परिच्छेदः आभाससाम्यम् २७ न हि प्रातिभासिकेन व्यवहारो घटते । व्यवहारोऽपि प्रातिभासिक इति चेन् तर्हि भवदीयाद्रेतस्थापनयनस्यापि प्रातिभासिकत्वात् तद्वि पयभूतमद्वैतमपि प्रातिभासिकमिति सिद्धमेतन् । दृष्टिसृष्टिवाश्च निराकरिष्यते । अथ 'ब्रह्म मिथ्या व्यवहारविषयत्वान्’ इत्यनुमानं प्रत्याह-व्रह्मणो मिथ्यस्वे शून्यचादापत्तिरिति । अत्रोच्यते । ‘अनुमानाभासेन प्रपञ्चमिथ्यात्वसाधनोद्यमो न शोभते । अन्यथाऽन्येनानुमनाभासेन शून्यवादस्य पि समर्थयितुं शक्यत्वान्’, इति ह्यत्र प्रतिवादिनस्तात्पर्यम्। एवं सति शून्यवादापत्तिरिति कथं तं प्रत्येवोच्यते । प्रपञ्चमिथ्यात्वे योगाचारमतप्रवेश।पत्तिरिति भवन्तं प्रति यदि केनचिदुच्येत तादृगिदं भवति । एतदुक्तं भवति । सन् असन् व्यावहारिकं प्रातिभासिकमित्येषां मिथो वैलक्षण्यं तावदिष्यते । तत्र सदसद्वयतिरिक्तद्वयवृत्ति दृश्यत्वादि भवता व्यावहारिकवस्तुमिथ्यात्वे हेतूक्रियते । एवमेव असभिन्न त्रितयवृत्ति व्यवहारविषयत्वं असद्विलक्षणत्वं च हेतूकृत्य ब्रह्मणोऽपि मिथ्यात्वानुमानं कुतो न भवितुमर्हति । द्वितयवर्तिनो वैलक्षण्यस्य यदि मिथ्यात्वप्रयोजकत्वं भवति, तत् त्रितयवर्तिनः कुतो न भवेत् । एवं सति शून्यवादप्रसङ्ग इति चेत् हेतुबलादापतन् शून्यवादोऽपि प्रामाणिकत्वाङ्गीकार्यं एव । न हि घटपटादिवस्तुसत्ताङ्गीकारे गौरव मिति प्रसूयनं तन्न प्रमपयतीति वक्तुं शक्यम् । तस्मात् शून्यवाद प्रसङ्गरूपः प्रतिकूलतकोऽत्र न प्रत्यनुमानदूषणम् शून्यवादप्रसङ्गरूपा- निष्ठप्रसजनतात्पर्येणैव तत्प्रयोगात् । किन्तु अप्रयोजकवमेव । व्यव हारविषयत्वमसद्विलक्षणत्वं चास्तु, मिथ्यात्वं मा भूदित्युक्ते हि न किञ्चित् सदुत्तरं वक्तुं शक्यम् । अप्रयोजकत्वस्य पारमार्थिकत्वात् । तथैवोभयविलक्षणत्वस्याप्यप्रयोजकत्वं पारमार्थिकम् । प्रपञ्चस्य ब्रह्म २८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः अथमः तुच्छोभयवैलक्षण्यमस्तु, मिथ्यात्वं मा भूदित्युक्ते प्रतिवचनस्याशक्य त्वात् । एवं वस्तुतत्त्वे स्थिते प्रत्यनुमानस्य यथाऽऽभासत्वं तथैव भवदनुमानस्यापि । तत्र यथा भवन्तं प्रति योगाचारमतप्रवेशापति रिति प्रतिकूलतकेंद्भिावनमनुचितम् । इष्टत्वात् । तथव शून्यवादापत्ति रिति प्रतिवादिनं प्रत्युद्भावनमप्यनुचितम् । तत्प्रसजनाभिप्रायेणैव तेन प्रत्यनुमनप्रयोगादिति । यच्च “ब्रह्मणि मिथ्यात्वे साध्ये सोपाधिके सिद्धसाधनम् । निरुपा- धिके व्यवहारविषयस्वरूपो हेतुरसिद्धः। वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वा- भ्युपगमेऽप्यप्रयोजकः । “ इति तदप्यसुन्दरम् । सिद्धसाधनत्वे ब्रह्म मिथ्येति निरावाधत्र्यचहाराभ्युपगमप्रसङ्गात् । ननु सोपाधिकस्य हि मिथ्यात्वमिष्यते, न निरुपाधिकरस्य । निर्विशेषणं तु ब्रह्मपदमिह प्रयुक्तम् । तत् कथमयं व्यवहारो घटेतेति चेन्न । सच्चिदानन्दं ब्रह्म. सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रहृत्यपि व्यवहारस्यानुपपत्तिप्रसङ्गात् । निपाधि कस्यैव एवम्भूतत्वात् । तस्य च विशेषणस्यात्रानुपादानात् । “निरुपा- धिके’ इति भवतैव व्यवह्रियमाणत्वेन हेतोस्तत्र सिद्धत्वाच्च । न च वक्रोऽर्थः कश्चिदिह वर्णनीयः । तं विनैव वक्तृश्रोत्रोरर्थसम्प्रति पत्तः । न चाप्रयोजकत्वम् । यदि ब्रह्मणो मिथ्यात्वं विनैव व्यवहर विषयत्वं स्यात् तर्हि प्रपञ्चस्यापि तथैव स्यादित्यापत्तेः सत्त्वान् । यच्च ब्रह्म मिथ्या असद्विलक्षणत्वात्इत्यस्य दूपणाय यत्किञ्चिदुच्यते तत् बालव्यामोहनमात्रम् । वस्तुतो ब्रह्मणः प्रपञ्चस्य शुक्तिरूप्यादेश्च असद्विलक्षणत्वमस्ति न वा। आधे साधिष्ठमेवेदमनुमानम् । न च ब्रह्मघ्यावृत्तमसद्विलक्षणत्वं शिक्ष्यमाणं युज्यते । ब्रह्म असद्विलक्षणं न भवतीति व्यवहारस्य सामञ्जस्यप्रसङ्गात् । सोपाख्यत्वप्रतीत्यर्कत्वादिरूपं हि तदत्र निर्वा परिच्छेदः प्रत्यक्षवधः २९ च्यम् । अन्ये । शून्यमेव तत्वमिति पर्यवस्यति । तदिह आभास साम्यान् सर्वथा न मुक्तिरिति ध्येयम् । (१५) प्रत्यक्षबाधः ।। दृश्यत्वादिहेतुनां बाधश्च दुरुद्धरः। घटोऽस्ति पटोऽस्तीति घट- पटादिसत्त्वस्य सर्वलोकप्रत्यक्षु सिद्धत्वात् । यतु चक्षुराद्यध्यक्षयोग्यं मिथ्यात्वविरोधि सत्त्वं न निर्वक्तु शक्यमिति, तन् प्रतारणमात्रम् । निर्वचनाशक्त्या विषयानपायान् । इक्षुक्षीरगुडादीनां माधुर्य स्यान्तरं महन् । तथाऽपि न तदाख्यातुं सरस्वत्याऽपि शक्यते ।’ इति स्थितेः । अन्यथा वह्निरनुष्णः पदार्थत्वात् , इत्यत्रापि वाधो न स्यात् : उष्णत्वस्य दुर्निरूपत्वेन तद्विपयाध्यक्षसम्भवान् । तद्धि न जानिः । अनभ्युपगमात् । नापि शीतान्यत्वम् । शीतत्वानिरुक्तेः । तस्योष्णान्यत्वेऽन्योन्याश्रयापत्तेश्चेति । यदि च प्रत्यक्षायोग्यं सत्त्वं कथं नाम घटोऽस्तीति सर्वजनसाधारण व्यव हारः । न चायं भ्रमः । मानाभावात् । न च सङ्कपत्रहविषयः तस्य प्रत्यबुलथगोचरत्वान् । अस्तित्वस्य बटादिधर्मत्वेन निबोधं प्रतीतेश्च ! इह घटो नास्तीति बुद्धिप्रतिबन्धकतावच्छेदकविलक्षणधर्मरूपस्य सत्य- स्यावश्यमभ्युपगन्तव्यवाच। स च धर्मः तदधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावा- प्रतियोगिस्वं वा तदधिकरणनिरूपिताधेयत्वं वा तत्तद्वस्तुसम्बन्धित्वं बेति भवताऽपि चाच्यम् । अन्यथा सार्वत्रिकनिरावाधव्यवहारानुपपत्तेः। न चेदं सर्वमननुगतम् । अननुगतेनाप्यनुगत प्रतीतौ जातिमात्रोच्छेद प्रसङ्ग इति शङ्क्यम् । गोत्वादिजात्यनभ्युपगमस्य स्वयमेव भवता पूवमुक्तवान् । अननुगतत्वेऽपि तियोगित्वविषयत्वेदन्त्वादेरेकरू नव्य- बहारदर्शनात् । कथञ्चिदनुगमस्य सर्वत्र शक्यत्वात् । प्रामाणिकस्य गौरवस्यादोषवान् । अन्यथा सर्वशून्यवादप्रसङ्गात् , सदपत्रह्मनुगत- प्रतीतेरुपपादयितुं सर्वथाऽशक्यत्वाच । तथा हि । इदं रूप्यमितिवत् विशिष्टाद्वैतसिद्धिः अथम: सन् घट इयत्रापि सदित्यधिष्ठानभूतं ब्रह्मव प्रतीयत इति यदुक्तं, तन्न क्षोदक्षमम् । नीलो घट इत्यत्र नीलरूपस्येव सन् घट इत्यत्र सत्तायाः प्रकारतयैव भानेन इदमित्यस्येव सन्नित्यस्य धर्मित्वभावान् । योऽयं सन् पदार्थाः स घट इस्थेचमाकारत्वेऽपि प्रत्ययस्य । सन् घटो दृश्येत, असन् घटो न दृश्यतेइति व्यवहारवशेनाविद्यमानत्वप्रतियोगिविद्य- मानत्वमेव पदार्थविशेषणभूतेन सनित्यनेनाभित्तष्यत निस्स इति न्दिग्धमवगमेव ब्रह्मविषयत्वस्य तत्र दुवंचवाच । अत एव सद्रपस्य नुवृत्तिरपि परास्ता। असन् घट इत्यापि प्रत्ययात् । नीरूपस्य ब्रह्मणः प्रत्यक्षा गाचरस्व न ब्रह्मविषयत्व प्रत्यक्षस्य । न च कातवत तदपि प्रत्यक्षयोग्यमिति वाच्यम्। अद्यात्र घट वनद “ययाधि- नन्यथा सिद्धसर्य निक प्रयज्ञानुभक्षत्रसेम कातस्य तद्योग्यत्वाभ्युप- गमात् । ब्रह्मणस्तरकएपने मनाभावात् । अस्युत न सन्दृशे तिष्ठति रूपमस्य, न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्' “न तत्र चतुर्गच्छनि " इत्यादिभिस्तद्यथवस्यैबवधारणान् । किञ्च सन घट इन्यत्र सन्निति के ब्रह्मस्वरूपमात्रमभिप्रेतम् अथव सत्तामात्रम् , अथव सत्ता- विशिष्टम्। नाद्यः। इदं रूप्यमिति वन् अयं घट इत्येव प्रयास्वरू पस्य वाच्यत्वेन सन् घट इत्यभिलाषानुपपत्तेः। न द्वितीयः इयं सत्ता घट इत्येव प्रतीतिप्रसङ्गान् वक्ष्यमाणदोपाच । न तृतीयः । तथाहि ।। केयं सत्ता नाम । न तावज्जातिः। अनभ्युपगमन् । एकव्यक्तिच आन्ततया जातिलक्षणाभावाच्च । नपि चैकलिकाबाध्यत्वम् । अस्य प्रत्यक्षायोग्यस्वान् । नापि स्वरूपसत्त्वम् । किमिह स्वरूपमत्र सत्त्वं न ततोऽतिरिक्तं किमपीति विवक्षितम् । अथवा स्वरूपेण सत्त्वं विद्य मानत्वमिति । आद्य इदं स्वप्रकाशाद्वितीयचैतन्यं घटः इयेव प्रतीतिः स्यात् , न तु सन् घट इति । तद्रुपाति रिक्तम्य सत्वस्याभावात् । न च तद्पत्वस्यैव सत्त्वमित्यपरं नामधेयम् । तेन सन्नित्यपि व्यवहार इति प्रस्यक्षवाधः ३१ पच्छेिदः वाच्यम् । तथापि कदाचिन् स्वप्रकाशाद्वितीयचैतन्यं घट इति । व्यवहारस्यापि प्रसङ्गात् । अयं घट इत्यस्य स्थाने ‘अयं कलशः इतिवत् । न च यदा कदाचिदपि तथा व्यवहारो भवति । वस्तुतस्तु सत्वमिति न क्कचित् स्वप्रकाशाद्वितीयचैतन्याभिधानं दृष्टम् । अतः कालसम्बन्धित्वादिकमेव सत्त्वमितवाच्यम् । तच त्रह्मण इव घटादेरप्यव्याहतमिति तत्त्वस्थितिर्वाध्या । अन्ये इदानीमत्र वर्त- मानो घट इत्येव प्रतीतिरिष्टाभवति । तथा वर्तमानत्वस्य च घटे साक्षादुपपन्नतया नीलो घट इत्यादिवन् अव्याहतं सामानाधिकरण्यं मिति न कुकल्पनायाः कस्याश्चिद्वकाश वर्तत इति तदेवं घटास्तित्व- प्रत्यक्षस्य घटमिथ्यात्वविरोधिसत्त्वावगाहित्वमन्तरा कथमपि प्रका रान्तरेणोपपादयितुमशक्यबान् तेन प्रबलेन बाधान् मिथ्यात्वानुमानं । नालमुदेतुमिति सिद्धम् । यत्तु-"निश्चितप्रामाण्यमेव प्रत्यहमितरवाधकं भवेन् । न चात्र प्रामाण्यं निश्चितम् । आगमविरोधान्, अनुमनविरोधान् , भावि बाधाभावानग्याच –३तः तदयुक्तम् । घटप्रयप्रामाण्यस्य सुनिश्चितवान् । न ह्यत्र कारणदोपः कश्चिन्विक्ष्यमाणोऽप्युपलभ्येत, उत्तरकालिको बाधो वा ! एवं सति तत्प्रामाण्यं प्रति किमपरं निधेयमस्ति । ‘यस्य च दुष्टं करणं यत्र च मिथ्येति स प्रत्ययः एव समीचीनः प्रत्ययो नतरः इत च शास्रतापयविदामुद्रांषः । भावे याधाभावानिणयाचत यदुक्तं तत् अत्यन्तदुघटस्वसिद्धान्तस्थापन- भरपीडितेन अहृदयमेवोक्तमिति प्रतीमः। प्रवृत्तिसामथ्र्येन सुप्रतिष्टि तत्वान् प्रामाण्यस्य निर्णीत एव हि भाविबाधाभात्र तत्र कथमनिर्णय उच्यते । अन्यथा उकाहरणार्थिनो घटदर्शनानन्तरं तदुपादाने प्रवृत्तिर्न स्यान् । बाधाभावानिर्णयान् । न हि सम्भावनामात्रेण तत्र प्रवृत्तिरिति अनुभवमनपह्चानेन वक्तुं शक्यम् । अनुमानमात्रं च ३२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः अथम एवं सयुच्छिद्यत । भाविबाधाभावानिर्णयेन व्याप्त्यनिश्चयान्। अथ क्रियासंवादेन प्रत्यनुप्रात्रयमाश्रित्य वह्नयौष्ण्यप्रत्यक्षस्य शैत्यानुमान बाधकत्वं भवतैवोच्यते । तत्कथं युज्येत यदि भाविबाधाभावानिर्णयेन प्रत्यक्ष दुर्वतं स्यात् । ननु शुक्तिरूप्यादौ यादृशो बाधः तादृशवाधा भावो घटादिप्रत्यक्ष निर्यात एव । न तत्रास्माकं विप्रतिपत्तिः । वेदान्तवाक्यजन्यचरमसाक्षात्कारेण तु यो बाधः तदभावानिर्णय इहोक्त इति चेन् उपहास्यमिदम् । अदुष्टकारणजन्यं अवाधितं च घटादिप्रत्यक्षी स्वविषयसत्तां निश्चाययत् तन्मिथ्यावानुमानं निरुन्ध इत्यातिष्ठामहे । तत्रेदं मिथ्यात्वं यदि ब्रह्मज्ञानवाध्यत्वरूपं विशिष्य गृह्यते तर्हि दृष्टन्ते साध्यवैकल्यम् । यदि तु सामान्यतो ज्ञानचाध्य त्वरूपं तन् तर्हि तद्विरोधिसत्त्वग्राहिप्रत्यक्षबाधो दुर्निवारः। अथो- च्यते—प्रत्यक्षावगतं सत्वं सप्रकारकज्ञानवाध्यत्वात्मकम्युक्तिरूप्यादि तुल्यमिथ्यास्वविरोधि ईदृशमिथ्यात्वविपयमनुमानं वाषेत । प्रकृते तु निष्प्रकारक चरमसाक्षात्कारांनवत्यत्वरूपमथ्यात्वस्य पर्यवसित- गत्या साध्यवान् प्रत्यक्षावगतसत्त्वस्य चैतदविरोधित्वान्न बाधप्रसङ्ग इति, तदत्ययुक्तम् । चरमसाक्षात्कारस्य कालान्तरे जायमानत्वेऽपि तद्धीनमिथ्यात्वस्य काललयसम्बन्धित्वान् सुदृढप्रत्यक्षावगतघटादि सत्वविरूद्धतया तवगाहिनोनुमानस्यासम्भवान् । भवदभिमत निष्प्रकारकचरमसाक्षात्कारस्याप्रसिद्धतया तद्ध्यत्वरूपे मिथ्यात्वे पर्यवसानासम्भवाच्च । तस्मात् भवित्रधाभावानिर्णयेन प्रत्यक्षस्य दौर्बल्याभिधानं निरूपकाणां न शोभते । सम्भावितसर्वकारणदोषा- भावनिश्चये प्रवृत्तिसंवादे च सम्पन्ने यत्र काप्यदृष्टः सर्वलोकविलक्षणः कश्चन बाधो भावीतीदं किं कस्यचिन् बुद्धिमाधिरोहेत् , यस्याभाव निर्णयः स्वप्रामाण्याय प्रत्यक्षेणापेक्षणीयः स्यात् । दुस्सिद्धान्तविष- वृक्षस्य अपरोऽयं पल्लवोफ़ेद इति तु विपश्चितो निश्चिन्वन्ति । परिछेदः जडत्वम ३३ यच आगमविरोधान् प्रत्यक्षप्रामाण्यं न निश्चितमिति, तन्न । प्रत्यक्षाविषय एव आगमप्रवृत्तेः। तथा च शास्त्रतात्पयविदामश्रण र्महर्षिजैमिनिः औत्पत्तिकसूत्रे–‘तस्य ज्ञानमुपदेशोऽव्यतिरेकश्वथै नुपलब्धेः इति । विद्युतं चेदं पार्थसारथिमिश्रेण-‘न च साक्षाद् बाधक्रमस्तोयव्यतिरेकशब्देनोच्यते । अनुपलब्धार्थत्वाच्च नानुवाद लक्षणमप्रामाण्यम स्तीति “अर्थेऽनुपलब्धे इत्यनेनोक्तम् ।–” इति । अनेन, ‘यल्लोके प्रत्यक्षादिना अस्तोति वा नास्तीति वा निश्चितं न तत्र शास्त्रं प्रवर्तते । अस्तीति निश्चितेऽर्थे प्रवृत्तौ अनुवादतयाऽ- प्रामाण्यापत्तेः । नास्तीति निश्चितेऽर्थे प्रवृत्तौ बाधितविषयत्वेना- प्रामाण्यापत्तेः’ इति हि स्पष्टं प्रदर्शितं भवति । “शास्त्रं शब्दविज्ञा नात्रसन्निकृष्टेऽर्थे विज्ञानम्" इति शाबरेण भाष्येण ‘असन्निकृष्ट वाचा च द्वयमत्र जिहासितम् । ताद्व्येण परिच्छि तिस्तद्विपर्य यतोऽपि वा । इति तद्विबरणपरेण कौमारिलेन वर्तिकेन च तद् विशदीकृतम् । तस्मात् प्रत्यक्षनिश्चितार्थेविरुद्धमर्थे शास्त्रं बोधयती येतत् शास्त्रकृतामसम्मतम् । प्रत्यक्षादिना प्राप्तमर्थं तथैव कृत्वा तत्राविदितमंशं पूरयति शास्त्रमिति तु स्थितिः । एतदाहुराचार्य- चरणाः विदितमनुवदन्तो विश्वमेतद्यथावद् विधति निगमान्ताः केवलं यन्मयत्वम् । अविदितबहुभूमा नित्यमन्तर्वधम् हयवरवदनोऽसौ सन्निधिः सन्निधिं नः । इति । एवं प्रत्यक्षविषयपरिहारेणैव आगमस्य प्रवृत्तेः एतद्विरोधेन तस्य प्रामाण्यमनिश्चितमित्येतन्न युज्यते । यत्तु चन्द्रतारकादिपरि माणप्रत्यक्षे अनुमानागमविरोधेनाप्रामाण्यं दृश्यत इति, तन्न । महदपि वस्तु दूरवदोषेण अल्पमिव दृश्यत इति हि शतशः प्रत्यक्षावगतमेतत् । ३४ विशिष्टैतसिद्धिः प्रथम: तेन दविष्ठं चन्द्रतारकादि अल्पतया दृश्यमानमपि वस्तुतो महदेवेति स्त्रयमे त्र प्रतातिभंत्र ति । तत्र किग्रन् र परिमाणं भवेदिति किं ज्ञासायां अनुमानं वा शास्त्रं वा प्रवर्तत इति न प्रत्यक्षस्य ताभ्यां विरोधः । एतेन देहमैक्यज्ञस्यमपि व्याख्यातम् । तत्र हि ममेदं शरीर मित्यप्यनुभवान् जातस्य शिशोः स्तन्यपानप्रवृत्या पूर्व जन्मवास नायः कल नीयतया त इनुगुण्शरीरातिरिक्तमस्थितिपरामर्शाच्च देहात्मैक्यप्रत्यहं स्वर्थतथात्वनिश्चयेऽसमर्थो भवति । प्रत्युत जपा संसर्गान् स्फटिकस्य रक्ततेव देहसंन् आत्मनस्तद्र पता किं भातीति विमर्शाय अवकाशं ददाति । तत्र निर्णयस्य वैशद्यस्य वाऽपेक्षयां अनुमानागमयोः प्रवृत्तिरिति नास्ति विरोधो वा बाध्यबाधको वा । तदेवं निश्चितप्रामाण्यं यत्प्रयकं तद्विषयाविरोधेनैव आगमानुमानयोः प्रवर्तितुं समर्थत्वान् तत्र च विरोधप्रसक्त्यभावान् विरोधं सन्तमिव कृत्वा बलाबलचन्तनं सर्वं निष्फलम् । एतेनेदं निरस्तं वेदितव्यं । यदुक्तम्-"तात्पर्यलिङ्गरुपक्रमादिभिः द्वैतनिषेधपरत्वेऽवधृते अद्वैतश्रुतेरपि निरवकाशत्वात्’ इति । श्रुतेः । प्रत्यक्षसिद्धद्वैतनिषेधे तात्पर्यासम्भवान् । अन्यथा “आदित्यो यूप” इति श्रुतेरपि तदैक्यतत्परत्वप्रसङ्गान् । प्रत्यक्षस्योपजीव्यत्वादपि नानुमानागमौ तद्विरुद्धार्थप्रत्यायने प्रवर्तते । यत्तु नात्रोपजीव्यविरोधः प्रत्यक्षस्वरूपमात्रस्योपजीवनात् । तस्य चानुपमदोद् । यत्त तस्य तात्विकवं तदुपमृद्यते । न च तदुप जीर्यते । तात्विकप्रत्यक्षगोचरेणैव धर्मिणा भवितव्यमित्यनभ्यु पगमात् , इति; तन्न । प्रकृतानुमानपक्षभूतधर्मिसमपकत्वमात्रणा- स्माभिः प्रत्यक्षस्योपजीव्यत्वानभिधानात् । आगमादि हि स्वप्रा माण्याय प्रास्यक्षप्रामाण्यमपेक्षते । तस्योपजीव्यत्वमिति । अत्राह-एवं कृपं चेदुपजीवयवं विवक्षितं तर्हि यान्निधिषोपि आधुनिभ्युपजीवनं परिच्छेदः ३५ स्यात् । लिङ्गाभासापि वह्निमति वह्निप्रमादर्शनात्-इति तदयुक्तम् । अनुमितेः सर्वत्र स्वप्रामण्याय व्याप्तिधीप्रामाण्यापेक्षित्वनियमात् । लिङ्गाभासाद्वहिमति वह्निज्ञानस्य प्रमात्वं यादृच्छिकम् । अनुमि तित्वेन तु तद् ज्ञानमप्रमाणमेव । तदुक्तमाचार्यचरणैः— बामारोपितधूमेन यादृच्छिकाग्निसिद्धिस्तु न श्रमसामथ्र्या- धना । अन्यथा सर्वत्र तद्भ्रमे तत्सिद्धिप्रसङ्गात् । अत एव हि तत्र प्रामाण्यमपि नाङ्गक्रियते इति । यदपि “परीक्षा हि प्रवृत्तिसंवादविसं वदभवदोपाभावादिरूपा । तया च स्वसमानदेशकालीनं विषया बाध्यत्वं प्रामाण्यस्य व्यवस्थाप्यते, धूमेन स्वसम।नदेशकलेन वह्निरिव । तथा च व्यवहारदशामात्राबाध्यत्वं देहात्मैक्यसाधारणं व्यवस्थितमिति कथमत्यन्तावध्यत्वाभावग्राहकागमानुमानयोःप्रवृत्तिर्न स्यान्’ इति, तदपि दत्तोत्तरम् । यस्मिन् देशे यस्मिन् काले यो विषयो यथा गृहीतः तस्मिन् देशे तस्मिन् काले तस्य तथाविधस्यात्यन्ता बाध्यत्वं हि परीक्षया व्यवस्थाप्यते । भवदभिमतो त्रिकालबाध्य- त्वविषयी अत एव तस्मिन् देशे तस्मिन् काले तस्य तथाविधस्य विषयस्य बाध्यत्वमप्यवगाहमानो अनुमानागमौ कथं प्रवर्तेयाताम् । यद्यपि वाधकस्य देशकालौ भिद्यते तथाऽपि तत्फलस्य बाधस्य सर्वद्देशकालवन्निसर्ववस्तुविषयत्वात् अद्यतनपरीक्षितप्रत्यक्षप्राह्यार्थ विषयत्वमपि भवतीति तदवगाहिनोरनुमानागमयोः प्रवृत्तिर्नेव सम्भ वति । परोक्षया व्यवहारदशामात्राबाध्यत्वं व्यवस्थाप्यते । तेन पर मार्थदशाबाध्यत्वं न विरुध्यते’ इति न शक्यं वक्तुम् । न हि व्यवहार दशाऽतिरिक्ता परमार्थदशा काचिद्यापि सिद्धा। यदि परमार्थ दशाबाध्यत्वं विशिष्य साध्येत तर्हि तस्य दृष्टान्ते न सद्भावः । यदि तु सामान्यतः त्रिकालबध्यत्वं साध्यते तर्हि उक्तरीत्या बाधो दुरुद्धरः। इदमपि पूर्वमेवोक्तम् । घटादिप्रत्यक्षप्रामाण्यं न देहात्मैक्यप्रत्य Ec विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः क्षसाधारणमिति च उक्तप्रायम् । एतदुक्तं भवति । अनुमेयं चरमसाक्षात्कारवाध्यवरूप मिथ्यात्वं इदानीन्तनप्रत्यप्रमत- घटादिसत्वस्यापि भवति न वा । आचे प्रत्यक्षवाधान्नानुमनमु देतुमलम् । अन्ये घटादिसत्त्वं पारमात्रेिफमित्यनैसिद्धिरिति । एवं परीक्षितत्वेन उपजीव्यत्वेन च प्राबल्यात् प्रत्यक्षस्य तद्विरुद्धे मिथ्यात्वानुमानमिदं आभासरूपमेवेति स्थितम् । एतद्वैपरीत्येन मिथ्यात्वानुमानमेव प्रत्यक्षबाधकमिति निरूपणे प्रवृत्तः तत्र प्रतिपक्षि- भिरुक्तमनूद्य प्रतिक्षिपन्निदमाह नन्वेवं पशुत्वेन शृङ्गानुमानमपि स्यात् , 'लाघवान् पशुवमेव भृङ्गवत्वे तन्त्रम् न तु तद्विशेषगोत्वादिकम् । अननुगतत्वेन गौरवन्’ इत्येततकंसमीचीनत्वेन प्रत्यक्षापेक्षया प्राबल्यात् । अनुकूलतर्कसाचि व्यमेव हि अनुमाने बलम्, एवं च येनकेनचिन् सामान्यधमेण सर्वत्र यत्किञ्चिदनुमेयम् , लाघवतर्कसाचिव्यस्य सत्वात् । तावतैव प्रत्यक्ष बाधकत्वात्, इति व्यावहारिक्यपि व्यवस्था न स्यान् , न ह्यत्र प्रत्यक्षबाधादन्यो दोषोऽस्तीति चेन्न, अयोग्यश्रुङ्गवदिसाधने प्रत्यक्षबाधस्यासम्भवेन तत्र व्याप्तिग्रा हकतर्केष्वाभासत्वस्य त्वयाऽपि वक्तव्यत्वेन व्यवस्थाया उभयसमा घेयत्वात् , न हि तर्काभाससमीचीनमनुमानं प्रमाणमिति केनाप्यभ्यु पेयते । अत उपपन्नं सत्तङ्कसचिवमनुमानं प्रत्यक्षस्य वाधकमिति । इति । अत्र ब्रमः । दृश्यत्वादिना जगन्मिथ्यात्वानुमानं पशुत्वेन शृङ्गित्वानुमानं च समानयोगक्षेममेवेति सुग्रहं सर्वेषाम् । तत्र मिथ्या- त्वानुभावेन सत्वप्राहि प्रत्यक्षे यथा बाध्यते तथा शशे भृङ्गिवानुमानेन अष्टङ्गिस्वग्राहि प्रत्यक्षे बाध्यत इति वा, प्रत्यक्षबाधितत्वात् ऋङ्गित्वा नुमानमिव मिथ्यात्वानुमानमष्य।भास इति वा वक्तव्यम् । अत्र प्रथमे परिच्छेदः जडत्वम् ३७ कल्पे दृष्टविरोधः। द्वितीये स्वसिद्धान्तहानिः । अत ऋजु उत्तरं किमपि वक्तुमशक्नुवन् अन्यन् किमप्याह, अथापि निरूपकैर्विमर्श नीयम् , शशे शृङ्गिस्यानुमाने प्रत्यक्ष याधो भवति न वा। भवति चेन् तथैव मिथ्यात्वानुमानेऽपि भवेत् । न चेन् कुतो न । अन्यथा हि वह्नौ शैत्यानुमानेऽपि न स्यात् । न चानयोर्विशेषः कश्चिदस्ति । नन्व योग्यशृङ्गसाधने प्रत्यक्ष वाधो न सम्भवतीति चेत् तत्र कामं मा सम्भूत्। योग्यऽङ्गसाधने का वाता । तत्र हि बाध एव दोषो वाच्यः । ननु तत्र व्याप्तिग्राहकस्य तर्कस्य आभासस्यं दोष इति चेत्, स कथं ज्ञायते किं बाधेनैव उतान्येन केनचित् , अन्येनेति चेन्न । तदुदशनान् । बTघ. नेति चेन् सुष्ठूक्तम् । तथा च समीचीनस्वेन गृहीतेनापि तक्रेण सहित मनुमानं बाधित्वा तर्कस्याप्याभासत्वमापादयति प्रबलं प्रत्यक्षमिति सिद्धम् । एवमेव जगन्मिथ्यात्वानुमानेऽपीति द्रष्टव्यम् । यत्तु ‘‘अयोग्य शृङ्गादिसाधने प्रत्यक्षवाधस्यासम्भवेन तत्र व्याप्ति ग्राहकतकऽवभासत्यं त्वयाऽपि बक्तरूयम’ इति, तदयुक्तम् । प्रत्यक्ष- बाधासम्भवेऽप्यनुमानस्याभासस्वं वक्तव्यमिति निर्बन्धाभावेन भवत्पक्ष प्रत्यक्षसिद्धसत्वाविरोधिमिथ्यावसिद्धेरिव प्रत्यक्षसिद्धयोग्यऽङ्गरा- हित्याविरोध्ययोग्यथुङ्गवत्वसिद्धेरैष्टु युक्तत्वात् , अस्मत्पक्षे तु योग्यऽङ्गसाधने बाधेनैवाभासत्वस्य सुवचत्वात्, अयोग्यश्रृंगसाधने दृष्टान्ते साध्यवैकल्प्यस्य स्फुटत्वात् । असमीचीनदर्शनविषयत्वेन शुक्तिरूप्यस्य मिथ्यात्वे स्थिते हठादेव सामान्यतो दृश्यत्वस्य मिथ्या त्वप्रयोजकत्वं वदतो हि भवतः प्र गोधन योरहःसाय च केवलं अनुमानाभासांऽयमनुमानवप्रयुक्तः । अश्वदावशन्न पशुवस्यथ्Iङ्ग त्वव्याप्यत्वस्यैवासिद्धेः। तत्रोभाभ्यां वक्तव्यं किमस्ति । यदि दृश्यत्वेन जगतो बाध्यत्वं भवेत् तर्हि तद्वदेव पशुत्वेन शशस्यायोग्यश्रुङ्गववं भवेत् । यदि त्वस्याभासत्वं तहिं तद्वदेव दृश्यत्वानुमानस्याप्याभासत्वं ३८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः दुष्परिहरमिति भवत इयं सङ्कट स्थितिः, न त्वस्माकमिह किमपि सङ्कटं वर्तते । यत्रच ‘परीक्षितप्रमाण भात्रशब्दवध्यमपि प्रत्यक्षम’ इत्युपक्रम्य वाक्यशेषप्रन णान्तरसंत्रार्थक्रियादिपरोक्षापरीक्षितस्य प्रत्यक्षस्य प्राबल्येन, ञ्यवहारदशायामेव एतद्विरुद्धार्थग्राहिणः ‘धूम एवाग्नेडिंबा ददृशे. ” “अदिनिङ्गैः ” ‘यजमनः प्रस्तरःइत्यादेः तद्विरोधेनामु- ख्यार्थत्वेऽप्यद्वैतागमस्य परिक्षिन्नप्रमाणविरोधाभावेन मुख्यार्थयो- पपत्तेः । प्रत्यक्षादेर्हि परीक्षया व्यावहारिकप्रामण्यमात्रं सिद्धम् , तन्त्र नाद्वैतागमेन बाध्यते । बाध्ग्रते तु तात्विकं प्रामाण्यम् । तत्र परीक्षया न सिद्धमेव, अतो न त्रिरेधः। धूम एत्रग्नेरियादेस्तु मुख्यार्थत्वे प्रत्यक्षदेश्यवहारिकं प्रामाण्यं ञ्यहन्यैत । अत। विरोधान् तत्रामुख्य थैत्यमिति त्रिवेकः। इत्याह । अत्र शदव्यम में प्रत्यक्षमित्युक्रमण 'अत न विरधःइत्यविरोधोपगनस्य करं सङ्गतिरित्यास्तामेतन् । यत्तु अत्र वक्तव्यं तन् प्रागेवक्तप्रायम् प्रत्यक्षस्य या यात्रतं परक्षा सम्भवति सा सर्वा वृत्तैव । तेन तन् स्वार्थं निष्कम्पं निम्नाययत्येव । एवं स्थिते धूम एत्रग्नेरित्यादिवन् अत्रैनागमोऽपि प्रत्यक्षनिश्रिता थाविरोधेनैव मुग्यं वsमुख्यं न स्त्री प्रत्याययतीति नोति विद्भि रास्थेयम् । तत्र प्रत्यक्षविरुद्ध अद्वैनागमस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वपरत्वं न खम्भवतयुक्तम् । यस्तु विषयविभागः क्रियते, प्रत्यक्षस्य परीक्षासिद्धे प्रामाण्यं व्यावहारिकम् , तदागमेन न बध्यते । यत्तु आगमेन बाध्यते तन् तत्विकं प्रामाण्यम् । तच्च प्रत्यक्षस्य परीक्षया न सिद्धमिति, सोऽनुपपन्न इत्यप्युक्तप्रायमेव । प्रत्यक्षस्य परोक्ष या सिद्धं प्रामाण्यं न ताविकम् । तत्तु अन्यदस्तीति कथं ज्ञायते । न हि प्रामाण्यग्राहिका परोक्षु तदपि ग्राहयति । जडत्वम् ३६ ननु प्राहयत्येव सा तदांये । उक्तं हि पूव ‘तया च स्वसमानदेश कालीनविषयाबाध्यत्वं प्रामाण्यस्य व्यवस्थाप्यते धूमेन स्वसमानदेश- झालीनवह्निरिव इतीति चेन्नैवम् । क्षित्यक्षुरादिना कार्येणेश्वरानुमाने तद्देशकालीनेश्वरमात्रसिद्धिरिति प्रसङ्गन् , तत्तद्वस्तुभेदेन हि तत्तत्स्व- भावनिर्धारणं भवति । न हि नदीप्रवाहेण तद्देशकालीनैव वृष्टिरनु मीयते । तेन प्रत्यक्षावगतं एतद्वस्तु कदापि न बाधिष्यत इत्येव परी क्षया निश्चयो भवति । अन्यथा अद्यत्र सत्वेन निश्चितोऽपि घटः पुनः कदाचिस्मिन्नेव कालेऽस्मिन्नेव देशेऽसत्वेन निश्चयेतेति शङ्का परीक्षानन्तरमुच्येत । न चैवं कस्यचिन् कदाचिद्भवति । ज्ञानेन च सिद्धयन् घटः तद्देशकालीन एव सिद्धम् । तथा च जितं क्षणिकवादेन । किञ्च तद्देशकालीनतयऽपि सिद्धयन् घटस्तात्विक एव हि सिद्धयति । न चात्रैतागमेन प्रपञ्चस्य तात्विकभाव इति विलक्षणः कश्चिद् वोध्यते येन प्रत्यक्षावगतं तत्सत्त्रं न तान्त्रिकमिति निर्धार्येत । शुक्तिरूप्यं मिथ्या तद्विलक्षणतया घटादिकं सत्यमिति परीक्षयाऽव धृतत्वान् । सत्यत्वस्यैव तात्विकस्वरूपत्वन् । तदतिरिक्तरूपत्वस्या ग्रहणान् । तथा च यादृशं सर्वं प्रपञ्चस्य प्रत्यक्षादिनाऽवगतं तादृश स्यैव सत्वस्याभावोऽद्वैतागमेन बोधनीय इति विरोधे दुष्परिहरे धूम एवाग्ने रित्यादेरिचास्याष्यर्थान्तरपरत्वमवर्जनीयम् । अथोच्यते-'अद्वैतागमः ‘‘व्रतैकमेवास्ति, तदन्यत् किमपि नास्ति’, इति बोधयति । अनेन यथा ब्रह्मास्ति तथा प्रपञ्चो नास्तीति । गम्यते । एवं ब्रह्मसत्वं यादृशं तादृशसत्वभाव एव प्रपञ्चस्य तात्वि 66, कचत्ताभावः । इत्थमागमेनावगते प्रत्यक्षावगतं प्रपञ्चसत्वं व्यवहारो पयोगितया तावन्मात्ररूपं न पारमार्थिकमिति व्यवतिष्ठते ’ इति तन्न । कीदृशं ब्रह्म सत्वमभिप्रेत्येदमुच्यते । यदि कालत्रयात्रध्यत्वं तदपि दिनेचनोय । किं कालत्रयेऽपि सर्वं तत् अथवा ययाचिर् विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः ४० पि बाधकप्रत्ययशून्यत्वम् ; यद्वा स्त्रप्रकाशाद्वितीयचैतन्यरूपत्व मिति । आद्ये त्रह्म नित्यम् . प्रपत्रोऽनिय इति फलति । तदिष्टमेव । द्वितीये ब्रह्मणो यथा बाधकप्रत्ययो नास्ति तथैव प्रत्यक्षावगतघटादे रपीति उभयोः सवस्य समनत्वान् तदभावो नागमेन बोधयितुं शक्य इत्यपरिहार्यमर्थान्तरपरस्वम् । तृतीये जडत्वं बोधितं भवतीति न पारमार्थिकसत वयाधः । एतेन ‘अपच्छेदन्यायेनष्यागमस्य प्राबल्यम्' इत्येतदपि निरस्तं । वेदितव्यम् । एकैका च्छेदमात्रवति प्रयोगे सावकाशयोः द्वयोः शास्त्रयोः क्रमिकापच्छेइह्यवति प्रयोग प्राप्तयोः पूर्वनिमित्तकशास्र पेक्षया उत्तरनिमित्तकशास्त्रस्य प्राबल्यमपच्छेदाधिकरणे निर्णीतम् ‘पूर्वायाधेन नोत्पत्तिरुत्तरस्य हि विद्यते-इति । प्रकृते तु प्रत्यक्षप्रा- माण्यस्य निरवकाशत्वान्न तस्य आगमेन वधो भवितुमर्हति । यत्त व्यावहारिकप्रामाण्ये तसावकाशमिति तन्नेति प्रागेव सुनिरूपितम् । व्यावहारिकमिति नःश्विकमिति चैकाद्युक्तेः अर्थान्तराभवान् । किञ्च यत्र परस्परनैरपेक्ष्यं तत्रैवाषच्छेदन्यायः। यत्र तु सापेक्षता तत्र असञ्जातवेरोधित्वेन पूर्वप्रावल्यमेव । तदुक्तम्- पूर्वात्परवलीयस्त्वं तत्र नाम प्रतीयताम् । अन्योन्यनिरपेक्षाणां यत्र जन्म धियां भवेन् ।। इति । स्वस्त्ररूपस्वप्रामाण्यादिहेतोः प्रत्यक्ष पजीवी चागमः। तेन तस्य पूर्ववनियमान् उपक्रमाधिकरणन्याय स्यैवात्र प्रवृत्तेः तदविरोधेनेच स्त्रर्थोऽनेन प्रतिपादनीयः। यव- त्रोक्तम् एकवाक्यस्थपरस्परसापेक्षपदत्वेनोभयोः सम्ये सति उपक्रम- स्थवेदपदानुरोधेन उपसंहारस्थऋगादिपदानां मन्त्रमात्रवाचिनां कृत्स्नवेदपरत्ने निर्णीतेऽपि न प्रकृते तन्न्यायः सम्भवति । उभयोः साम्याभावान् । गृहीतप्रमाणभावश्रत्यपेक्षया भ्रमविलक्षणत्वेनानि भरिच्छेदः प्रत्यक्षबाधः ४१ श्रतस्य प्रत्यक्षस्य न्यूनबलरवात् । अन्यथा इदं रजतमिति भ्रमोऽपि इयं -भुक्तिरित्यानंघ अपेक्षया प्रबलं स्यात् । इति, तदुपहास्यम् । यदि प्रत्यक्षे भ्रमत्रिलक्षणत्वेनानिश्चितं कथं तत्रभवताSत्रापच्छेदन्यायः सधैर्यते ! किन्नमपच्छेदाधिकरणे चिन्तअत विषमयोर्दयोः । ६५धनicश्चतप्रमाणवः एव यवांपर्यं पूर्वा दौर्बल्यं व्यवस्थापितम् । तथा चेत् प्रमानन्तरभ्रमस्यापि परत्वमात्रेण प्राबल्यं स्यात् । कथं च प्रत्यक्षस्य भ्रमबलक्षणत्वनिश्चयः । कारण दोषाभाचावधारणेन बाधतप्रत्ययात्यन्तभावेन च सुप्रतिष्ठितं हि तस्य श्रमविलक्षणत्वमिति । इदमत्रावधेयम्। अपच्छेदनिमित्तकौमत्तिकविशेषविधायके शास्त्रे वे अपि स्वार्थबोधने परस्परनिरपेदे । अत एव एकैकापच्छेदमात्र वति प्रयोगे तच्छत्रमात्रप्रवृति: । तदिदं तयोः परस्परनैरपेक्ष्यं तयोः अंबाग्र्यानियमे पर्यवस्यति । यस्मिन् प्रयोगे प्रथममुद्रातुरपच्छेदः पश्च- प्रतिहर्तुः तत्रैतक्रमानुराधेनोह्त्रपच्छेदशरात्रस्य पूर्वत्वम् । अन्यस्य परत्वम् । यस्मिस्तु प्रयोगे प्रथमं प्रतिहर्तुरपकछेदः पश्चादन्यस्य तत्र निमित्तक्रमवैपरीस्यात् शात्रयोरोप पूर्वास्वापरस्वयोर्वैपरीत्यं भवति । तस्मादनियतपौर्वापर्यस्थलेऽ3च्छेदन्यायः प्रचतंत इत्याहुः । एकस्मिन् भयोगे यस्पूर्वत्वाद् वाध्यं तदेव प्रयोगान्तरे परस्वाद् बाधकं भवति । यच्च पश्चाद् वधकं तदेव पूवन्यद्= यं च । तदेवं अपच्छेदशास्त्रयो रुभयापकछेदवत प्रयागचयं अनयतबाध्यबाधकभवं सयप एका पेक्षचेतरस्य प्रामाण्ये न कश्चिद्वशेषः । ईदृशोऽग्रमपच्छेद्न्यायः प्रकृते प्रस्यक्षादैतागममात्रस्य दौर्येय विषये नेत्र प्रवर्तितुमष्टे । प्रथमं प्रत्यक्षम् । पश्चाद्गम इति क्रमो हि नियतः ! प्रत्यक्षावगतं प्रपञ्चमनूश योऽयं प्रपञ्चः स नास्ति इति झागनेन बोधनीयम् । अतोऽत्र क्रमान्तरस्य नैव प्रसक्तिः ? एवं मनैयत्ये ४२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः सति असञ्जातविरोधिश्चात् पूर्वं प्रवृत्तं प्रबलं पश्चात्प्रवृत्तं दुर्बलं च भवति चेदोपक्रमाधिकरणन्यायेन । अहंतागमप्रवृत्तः पूर्वं निश्चित- प्रामाण्येन प्रत्यक्षेणायगतस्य प्रपञ्चस्यनुवादस्ताय तद्बधित्राधक शङ्काया अप्यनुद्यान् ‘योऽयं प्रत्यक्षप्रमतः प्रपञ्चः इत्येव कर्तव्यः। तादृशं प्रपञ्चे यथाश्रुतस्य नास्तत्यस्यानन्वयान् अत्रदामठ नास्त त्यथान्तरमभेधथम् ? तदिहोपक्रमाधिकरणन्याय एव सङ्गतो न त्वषच्छेदन्यायः । न चात्र सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहाक्तस्या अद्वैतश्रुतेः प्रत्यक्ष हा एक वाक्यत्वाभावात् “नातिरात्रे षोडशिनं गृह्तति” घोडशिप्रतिषेध वाक्यम्येचाबेतागमस्य पूर्ववृत्तमवगणय्य स्वार्थबोधकस्वाविघातात् अपच्छेदन्यायप्रवृत्तिरप्रतिहतेति शङ्कयम् । एकवाक्यताय।स्तत्र क्रमनै ययमात्रोपयोगिवत् । असजातवरोधिस्वस्यैव न्थायस्वरूभवात् । अन्यथा मुख्यं वा स्यात् पूर्वचोदनाल्लोकवत् ( १२-२-२८) इत्यादी कर्मणामपि प्राथम्येन स्वङ्गवत्वनिर्णयः क्रियमाणेऽनुपपन्नः स्यात् । न हि तत्रैकवाक्यताप्रसङ्गेऽस्ति । अत एव षाडशिप्रतिषेधवाक्यनिदशेन- मप्यनुपपन्नम् । एकवाक्यताविरहेऽपि प्रतिपेध्यप्राप्त्यर्थं ग्रहणविधि- वाक्यस्य नियमेन पूर्वमपेक्षणीयत्वात् । अपच्छेदवाक्य इव नैरपेक्ष्यस्य दुर्वचत्वात् । तदत्र पौवर्यं नियतम् । तत्र पूर्वस्य विधिवाक्यस्य अनुपजातविरोधित्वेन प्राबल्यात् तदनुरोधेन निषेधवाक्ये नानूयाजे. वितवत् पर्युदासाश्रयणं वा ‘न सोमे’ इतिवदचादग्वकल्पनं वा प्राप्तम् । सोमनाथोक्तरीत्या तदुभयसम्भवेन तु तत्र धिल्प आश्रयते प्रकृते तु नियमेन पश्वात्तनस्यात एव दुबैलस्य नास्तीस्यस्य अत्रऋाव कवनषेधपरत्वं यममश्रीधमाटुं नानुपपन्नम् । प्रत्युत रमणी यम् । अन्यथा हि न परं प्रत्यक्षस्य स्वात्मनोऽपि प्रामाण्यहानौ शात्रं पर्यवस्येत् । परन्छ६ः प्रत्यक्षबाधः ४३ तथा हि । प्रत्यक्षदृष्ट वस्तु किमपि परमार्थतो नास्तीति बोधयन्ती खल्व दैतश्रुतिः प्रयक्षगन्यः स्वारमाऽपि नास्तीति बोधयतीति वक्तव्यम् । अतः स्वामनोऽप बधः । न चैवं परमपच्छेदशास्त्रं स्वात्मनोऽपि बध गमयति । अनेनापि हेतुनाऽश्वपच्छेदन्यायप्रवृतिर- नुपपन्ना । अपभ्याय एव केवलः परैरत्राश्रितः | न स्वपच्छेदन्यायः । ननु दृष्टान्तस्थं सर्वं नोपादेयम् । न हि मुखं चन्द्र इवेत्युक्ते चन्द्रवद् काशस्थवं नास्तीति प्रत्यवस्थानं युज्यत इति चेन्न । विशेषसद्भवात् । अपच्छेदश।स्त्रं हि स्वप्रामाण्यनुपघातक वन परवनिमित्तं स्यप्राबल्यं प्राप्तमङ्गीकरोति । प्रपढ़ निषेधशास्त्रं तु तद्वत स्वप्राबल्ये सति प्रपद्द न्तर्गतस्य स्वस्याप्यसत्वप्रसङ्गात् प्रमानियतपूर्ववृत्तित्वरूपप्रमाणव भङ्गभया तन्नाङ्गीकरोति i तदह पूर्वतन्त्रपारदृश्व पार्थसारथिमिश्नः शास्त्रदोपकायां प्रत्यक्षसूत्रे सत्यप प्रत्यक्षविरोधं तदुपमर्देन प्रवर्तमानस्तद्वधेनैवागमोऽर्द्धत- मवगमयतीति चेन्न । प्रवृत्त्यसम्भवात् । प्रत्यहं हि निरपेक्ष शॐ जायमानं । स्वविरुद्धस्यागमिकज्ञानस्य पदपदार्थसन्निध्यपेक्षा योग्यत्वन्यायालोचनसपेक्षतया विलम्बितप्रवृत्तेः प्रवृत्तिमेव निरु णद्धि । किफं शक्यमेव ध्रस्य प्रपञ्चस्यसस्यत्वं बोद्धुम् । बुध्य माने हि श्रुतिरपि प्रपत्रान्तर्गतत्वादसती बोद्धव्या स्यात् । कथं च श्रुत्वैव श्रुतेरसत्वं बुध्येत । असत्वंन हि प्रतयमना न प्रामाणं स्यात् । प्रमाणत्वे त्ववस्थिते सत्तया प्रतीयमानायाः श्रुतेर्न मिथ्यात्वं शक्यं वक्तुम् । न ह्यकस्यैव वस्तुतो युगपदेव सत्स्वमसत्त्वं च समु च्चिय बोद्ध शक्यम् । अन्यतरोपमर्देनैव ह्यान्यतरद् बुद्धमरोहति । ततश्च धृतिरस्तीति चेत् न प्रपञ्चस्याभावः सम्भवति । श्रुतेरपि प्रपञ्चत्वात् । नास्ति चेच्छतिः प्रमाणाभावादेव न प्रपञ्चापलापः सम्भवति । ४४ विशिष्ट।दैतसिद्धः प्रश्नमः इति ? ननु प्रपञ्चभावमुखेनेव श्रुतेरभायां वाच्य। अतः श्रत्य भावपक्षे प्रथयाभावः सिद्ध एवति नास्तिचेच्छुतिः श्रमाणःभावादेव न प्रपञ्चापलापः सम्भवतीति कथमुच्यत इति चंद्यमत्रभिप्रायः । प्रप वासवं बोधयन्ती श्रुतिः प्रपञ्चान्तर्रतयान् स्वस्य स्वाभावमां बोधयतति वाच्यम् ! न चयं वाधः प्रतितिष्ठति । असतः स्वस्या- प्रमाणतया स्वजनता प्रतीतिर्यथाथत बुद्धेरनुपदमुद्यवश्यम्भवत् । अतश्च भ्रमविपयः प्रपद्यभाव इति प्रतfतमत प्रपञ्चो नास्तीति साधने प्रवृत्तिरसम्भवतीति । अद्यतनः कश्चित् , नियतपौर्वापर्यस्थले sछेदन्याय इति मीमांसाग्रन्थेषु कापि नोक्तमित्याह । तद्देदेषु क्चापि उपयपूर्वं परमापूर्य व नोक्तमिति मीमांसकान् प्रति क्रियमाणं दूषणमिवोपहास्यम्। उपक्रमोपसंहारपदप्रयोगेणैव हि पौर्वापर्यनियमः ख्याप्यते । तद्वैलक्षण्यात् केवलपर्यापयत्या अनियमः व्ययन । एतेनैव जगन्मिथ्यास्वानुमानस्य बह्यनुष्णवशैत्याद्यनुभानतुल्यत्वा भावप्रतिपादनप्रयासोऽपि यथं इति ज्ञापितम् । प्रत्यक्षसिद्घटादि- सत्यचि", केन्यकेसवःप्रसिद्धः अनुमानस्य तदभावावगाहित्वा सम्भवेनविराधघपानस्याशक्यधान् । सप्रकारकड़नवध्यत्वमेव मिथ्यावं क्रिये सिद्धम् । एतद्भावात् घटादेः सत्यभुवम् । एवं च निष्प्रकारकज्ञानबाध्यस्वादिरूपमिथ्यात्वस्याप्रसिद्धत्वात् दृष्टा न्तेऽगृहीतत्यच्छ न नद्वगाहित्वं सम्भवतीति अनुमानस्य लाक प्रसिद्धमिथ्यात्वपयवेऽवश्यम्भाविनि वह्निस्यानुमानखदेव प्रस्यन्न- बाध्यत्वमिति । यदनु अनुमित्यादिविषयस्य तस्थिकस्वं सfधयतोक्तम् ‘परी। च प्रवृत्तिसंवादादिरूपा व्यवहारदशायाम वध्वत्वं विन - ऽनुपपन्ना तद्दशःव.घग्रहणं बाधते, नाद्वैतश्रुत्यनुमानादिकमित्युक्त- मेव,” इति । तेन आक्षेपस्य कः परिहार उक्तो भवति । प्रत्यक्षस्य यादृशो विषयः तादृश एघानुमित्यादेः । तयोश्च विरोधे प्रबलं प्रत्यक्ष परिच्छेदः प्रत्यक्षत्रधः ४५ स्वविषयबाधग्राहवदनुमानमागमं च बधते । अविरोधा। बहवल क्ष एवाधग्राहित्वमनुमानस्य नास्तीति हि आक्षेपः । तत्र ‘नार्वेत ऋत्यनुमानादिक' मिति प्रतिज्ञामत्रे कथं समाधानं स्यात् । पूर्वमपि भवन् | एतावदेवोक्तम् । नचनेन हेतुन अनुमदागमघांचलक्ष ए त:यिकविषयत्वं सिद्ध यतीयुक्तम् । प्रत्युत भवन्निरूपणनुसरण प्रत्यक्ष बदनुमानागमयोरपि परीक्षितयरपि व्ययहारदशायामेव प्रमाणत्वान् तद्वदेव एतद्दशागतमेव विरुद्धाथग्राहित्वं भवतीति विलक्षणैp थंग्रहिव- प्रत्याशाISiप न पुज्यते । तेन पारमार्थिकमईंदं प्रविश्य शरण श्रुतिः । विरोधादुपजीव्येन न बिभेति कदाचन । इतेि वदन्तं खण्डनकारं प्रति तच्छाययव परमश्रकमद्वैतं दुलभ शरण श्रुतः । विरोधादुपजीव्येन सा बिभेति ततः सदा ।। इयुतरं पठनीयम् । नन्वेवं सत्यव्रतश्रुतेः का गतिः ? या धूम एवाने रित्यादेः सैव । अविशेषान् । उक्तं च महामीमांसकेन पार्थसारथि- मिश्रेण–‘तस्माद् ब्रह्मणः प्रशंसायैरस्थायित्वेन प्रपञ्चस्य!सत्वमुप चरद्रौिपनिषदैर्वादैः " इति । ब्रह्मणः प्रशंसायैर्वादैरित्यनेन दिवा- चिरदर्शनप्रस्तरयजमानयूषादित्यादि वादापेक्षया अद्वैतवादस्य यदैषम्यं वक्तुमिष्यते तत्रास्तीति दर्शिनम । न पर्वतमैः अङ्गतभूतीनां क्वाथनष्ठत्ववगमात् सन्निहितविधिवाक्यशेपभूतवाक्यान्तरबत अमुख्यार्थान्तरकल्पना न युज्यत इति हि मन्यन्ते । तन्न तथा। तासामपि मोक्षार्थब्रह्मविद्यायधिशेषत्वात । ‘परमामानि यो रक्तको वित्तऽपरमात्मनि’ इत्युक्तरीत्या ब्रह्ममृष्ण जननौपयिकतया प्रापञ्चिक वस्टुषु वैराग्यं जनयितु प्रवृत्ता इमाः भृतयोऽयंवदा एव । ततश्च प्रत्यक्षप्राप्तार्थाविरोधेन औपचारिकमर्थमुचवा तत ब्रह्मप्राशस्त्यं T ४६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः लक्षणया प्रतोदयन्तीति कल्पनीयमिति । सेयं केवलमीमांसकमर्या दानुसारिणी योजना । आचार्यास्तु प्रपञ्चसस्यवाविरोधेन मुख्यां वृत्तिमाश्रित्यैव अद्वैतश्रुतोनिर्वहन्तीति विदन्त्येव विद्वांसः। । यदि च ईदृशो न्याय्यः कश्चन पन्थ नाश्रयते तर्हि -नन्वेव मग्न्यनौ७ण्यं तात्विकमिति तदनुमितिरपि न वधेत व्यावहारिकीय- प्राहिण प्रयहेण । एवं च ’अदित्यो यूयः इत्यादावपि ‘तात्विकादि- स्त्यतां यूषस्याश्रिस्य शरणं श्रुतिः। विरोधादुपजीव्येन न बिभेति कदा- चन ॥' इत्याद्यपि स्यान्’ इतीदं चोद्य दुःसमाधनमेव स्यात् । यदु च्यते—'अनौष्ण्यं तावकं स्यादिति कोऽर्थः ? यदि तत्त्वत औष्ण्यं नास्तीति, तदाऽद्वैते पर्यवसानादिष्टापत्तिरेव,’ इति तदयुक्तम् । वह्न रनुष्णत्वेन ग्रहणप्रसङ्गात् । व्यावहारिकेणोष्णस्वेन तात्विकस्यानुष्ण त्वस्य विरोधेन, विपणबधान् । तात्विकस्य विषयस्य व्यावहारिक ग्रहणं न भवतीति चेन्न । सङ्कपत्रह्मग्रहणस्याभ्युपगतत्वात् । व्यावहारि- कस्यापि औष्ण्यस्य ग्रहणं तत्विकवेनाविरुद्धस्यापि अनौप्यस्य ग्रहणं प्रतिबध्नातीति । चेत् तहेि व्यावहारिकग्रहए प्रतिबन्यग्रहण विषयो न ताबिक इत्येव स्यात् । अतात्विक्रस्य वह्न स्ताविकानुष्णवा धारस्यं च कथं भवेत् । तथा च इष्टापत्तिः कृताऽनुपपन्ना । तेन चान श्रव्यतात्विकानौप्रयसाधकानुमानतुल्यतया जगन्मिथ्यात्वानुमानमा भासरूपमेवेत्येतत् वव्रजेपायते । एवमेव शैश्यानुमानमपि निदर्शनीयम् । एवं यूषस्यादित्यतऽपि पारमार्थिकी श्रुत्यभिप्रेतेति स्यादेव । अन्यत्र त्वSत्र मुख्याथसम्भव लक्षणाया अन्याय्यत्वात्; वधकप्रत्यदृस्य दुर्बलवान्. व्यावहारिकभेदविषयत्वाच्चेति । अनन्यपरत्वेऽप सति हेतौ लक्षणाया न्याय्यत्वेन प्रत्यक्षाविरोधाय अद्वतश्रुतेरथोन्तरपरस्या हुंकारो युक्त एव । न विधौ परः शब्दार्थ इत्यस्य सम्भवस्थलपरस्वात् अधमन्तर्वेदीत्यादौ विधेयसमर्पकेष्वेव पदेषु लक्षण(श्रयणात् । गोभिः परिच्छेदः प्रत्यक्षबाधः ४७ श्रीणीतेति निदशनपुरस्सरं एवं भवतैचोत्तरत्रोक्तत्वाच्च । प्रत्यक्षदौर्बल्यापादनव्यसनितया पुनरपि वृथैव बह्वाह । तत्र तावत् नायं सर्प इत्यातोपदेशस्य प्रत्यक्षमूलत्वनिश्चये सत्येव रज्जुसर्प- प्रत्यक्षबाधकस्वं, नान्यथा । तथा चिरनिश्चेष्टत्वप्राप्यन्तरास्कन्द- नाप्रित्यक्षमूलत्वादेव वायं सर्षे इत्यनुमानस्यापि तद्वाधकत्वम् । शुक्तिरजदप्रत्यक्षबाधकानुमानस्थलेऽप्येवं द्रष्टत्रयम् । पीतशद्वप्रस्यलं अप्रमाणतया। गृह्यमाणमेवोपद्यते । शङ्कश्चेतिनः पूर्वप्रत्यक्षतः सुनि द्धितत्वात् । आञ्जन्मसिद्धकामलस्य तु पुरूषस्य प्रस्यक्षमूलत्वेन गृहीता देव आप्तोपदेत् स्वप्रत्यक्षबाधः। नीलं नभः इति अस्मन्मते प्रमैव । नान्येन तद्वधः । तन्नीरूपववादिनां तु सन्निकर्षे नीरूपत्वग्रहणात दूरे नीलवधीर्जायमाना सन्दिग्धप्रामाण्यैव जायत इति तत्र युक्ति- अवकाशं लभते ! अहमिहैवास्मि सदने जानन इत्यप जीवाणुत्ववादि नामस्माकं प्रमेव । न च तदणुस्त्रे युगपत् पादशिरोऽवच्छेदेन सुख खानुभवविरोधः ! धमभूतज्ञानेन कृत्स्नशरीरव्याप्तेः मम शरीरमित्यप्यनुभवस्य सर्वान् गौरोहमिति शरीरभेदनिश्चयात्मकः प्रत्ययो न भवतीत्युक्तम् । यत्त गौरोऽहमिति शरीराभेदप्रश्यते जाग्रति मम शरीरमिति प्रर्यक्षोपपत्तेर्नास्त्यवकाश इति । तत्र विपरिवर्तः किं न स्यात् । तथा च जपासंसगिंस्फटिकारुणिमवददं गौरत्वमिति निश्चयः प्रत्यक्षान्तरमूल इति किमनुपपन्नम् । ज्चालैक्यप्रत्यक्षेऽपि आश्रयाशस्य आश्रयनाशकत्वं आश्रयनाशा- नन्तरं स्वनाशश्च दृढप्रत्यक्षगृहीतमिति वर्तिनाशस्नेहक्षयप्रत्यक्षानन्तरं नन्मूलकानुनानोदयात् अन्ततः प्रत्यक्षमेव बाधकवनावतष्ठत इति विभाव्यम् । यच्च चन्द्रप्रादेशिकत्वप्रत्यक्षे ब्रह्मास्त्रयति, तदपि यमेहमात्रमिति, प्रागेव व्यखितम् । दूरत्वदोषेणेदमल्पस्वभानं भवितुमर्हतीति धियः सद्यः एव जातस्वेन तस्य प्रस्यक्षस्य स्वगृहीत४८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथम ॥ परेमाणांनधायकत्वाभावात । यत्रयत्र “‘न हि चन्द्रग्रादेशिकभवप्रत्यक्षेऽपि प्रागेव दुष्टकारणत्व- निश्चयः। क्वचिद्दोषत्वेन सर्वत्र परिमाणज्ञानाविश्वासः नैकट्यस्यापि प्रसङ्गवान् । किन्तु आगमादिना वाधानन्तरमेव” इत्युच्यते तत् प्रलापमात्रं परिदेवितं वा । नैकट्यमपि यद क्वचिद्वीपःकामं भवतु । कुत्र दोषः कुत्र न दोष इति परीक्षया निश्चेतव्यम् । तावता दृत्वस्य दोपःखं दृष्टं कथमपह्नोतुं शक्यम् । भूमिष्टान् महतः प्रसादान् गोपुराणि च किल सन्निहितपर्वतशृङ्गग्रन् अस्यल्पानि पश्यामः । लोकानुभवांममं महाकविरसकृन्निबध्नाति-दूरादयश्चक्रनिभस्य तन्वं तभालताली वभश:िन । आभाति वेला •qयः स्मृग:श्र णैरभित्र धव कलङ्करेख’ इति, ‘सरिद् विदूरान्तरभावतन्वी” इति, “एतन्मुनेर्मानिनि शातकर्णाः पद्मसरो नाम विहारवारि । आभाति पर्यन्तवनं विदूरान्मेघान्तरार लक्ष्यमवेन्दुत्रिग्वम् ” इति च / भामतीकारश्श्–‘उच्चतरगिरिशिखर वर्तिषु मह।तरुपु भूमिष्टस्य दूर्वाप्रवलनिर्भासप्रत्ययवत्" इति । ये आगमगन्धानभिज्ञा बाह्याः तेऽपि हि सूर्यचन्द्रादिग्रहाणां भूम्यपेक्षया महत्तरत्वमवधारयन्ति । तस्मादत्र प्रत्यक्षस्य प्रागेव दुष्टकरणत्व- निश्चयः । न त्वागमादिना वाघानन्तरमिति ध्येयम् । यच्च ‘युक्तिरेवैषा । यद् यदूरस्थाल्पपरिमाणज्ञानं तत्तदूरदप निबन्धनमप्रमा । शैलाग्रस्थविटप्यल्पपरिमाणज्ञानवत् । इदमपि तथेति । तथा च एवंरूपया युक्स्यैव । चन्द्रप्रादेशिकरवस्यक्षस्य बाधं वदन् ’युक्त्या न प्रत्यक्षस्य बाधः इत्यनेनाजैषीः परं मन्दबुद्धे मन्दशं न तु परम् ।“ इति तदप्यस्थाने अविनयप्रदर्शनम् ! शैलाग्रस्थ विटप्यल्पपरिमाणप्रत्यक्षाप्रामाण्यम्य शैलाग्रमारुह्य विटपिसमपं गत्व लब्धमहापरिमाणप्रत्यक्षाधीनत्वात् । दूरस्य दोपवनिश्चयो हि अन्ततः प्रत्यक्षाधीन एव । एतन्निश्चयवतां च जायमानं दूरवस्तुप्रत्यक्षां न तभरि परिच्छेदः प्रत्यबाधः ४६ %E. माणनश्चायकं भवतीति न तत्र बाधकान्तरापेक्षIऽस्ति । न हि वह्नि रनुष्ण इति प्रतिज्ञाभसश्रवणसमनन्तरं ‘यो यो वह्निः स स उष्णः यथा महानसः । अयमपि तथा’ इति युक्त्येव तद्बधि इति बुद्धिमान कश्चिद् वक्तुमर्हति । तदनेनाप्युदाहरणेन प्रयङ्कस्य अनुमानबाध्यत्वं वा आगमबाध्यत्वं वा दुस्साधमिति स्थितम् । सर्वदोषविनिर्मुक्तस्याप्यनुमानस्याबिश्वसनःयत्वं, प्राचीनैरुक्तं ‘यनेनानुमितोऽप्यर्थाः इति शास्त्रकाराणां श्लोकं भमन्युदाहृतं एउन् तत्र भवान् जानात्येव । तथ। सति कि वक्तञ्यं सर्वदोषदुष्टस्य जगन्मिथ्यात्वानुमानस्याविश्वसनीयस्त्रं प्रति । अनेनैव परीक्षितप्रत्यक्ष- वधं साधयितुं प्रवृत्तेन तु नूनं भूतवशेषचिष्टेन भाव्यम् । कृत्स्नस्येव सुपरीक्षितस्यापि प्रस्यक्षस्य भ्रमाविलक्षणत्वं अत एवाविश्वसनीयत्वं ध्योपयता ‘सर्बत्र परिमणज्ञानावश्वासप्रसङ्ग’ दियापादनं विनोदाय कल्पते । ब्रह्महत्याशतस्य पिपीलिकाकारुण्यद्रचित्तवं ह्य तत् । 'यत्र पुनः विचरपदवीमुपारूढयोञ्जनयोर्बलाबलचिन्तया चधनिश्चयः तत्र नानुमनादिना प्रत्यक्षस्य मिथ्यात्वसिद्धिः !” इति विवरणग्रन्थो भव पक्षविरुद्ध एव । अद्य हि प्रपञ्चसत्यत्वप्राहिणः प्रत्यक्षस्य तन्मिथ्याव प्रभग्नुभनादो बलाबलचिन्तया बाधो निश्चेतव्यो भवति । तत्र प्रत्यक्षस्य नियमेन प्रबलत्वात् न तस्य मिथ्यास्त्रम् । अत्र यदुच्यते ‘तदपि गृहीतप्रामाण्यकशब्दतदुपजीव्यनुमनातिरिक्तयुक्तिविजयम्’ इति तत् कामं तथा भवतु । तेन किं प्रकृतस्य । अद्वैतश्रुतिहिं प्रपञ्च मर्याद् अगृहीतप्रामाण्यक एव शब्दः। अत एव मिथ्यात्वानुमानं च गृहीतप्राभाष्यकव्दनुजीव्येव । तथा हि । अप्राप्तार्थप्रापकं शास्त्रम् । तथा च!हुः‘अप्राप्ते ५:स्रमश्वत्’ इति । प्राप्तिश्च तत्त्वेन वा अतवन वा । तत्र तत्स्वेन प्राप्तार्थबोधने अनुवादमात्ररूपञ्चापत्तेः शास्त्रस्यार्थ वत्त्वं हीयते । अतत्वेन प्रप्तार्थबोधने तु बाधितार्धवान् । तेन ‘अग्निहिं - विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः मस्य भेषजम्” इश्यस्य यथ। न स्वार्थे गृहीतप्रामाण्यक्रस्वं, ताकत एव तथात्वेन प्रप्तवान्, तथा ‘नेह नानाऽस्ति' इस्यादेरपि प्रपञ्चसस्व रूपार्थे न गृहंतप्रामाण्ग्रक्ररंचम, प्रपञ्चस्यासत्वविपर्ययेण, सत्त्वेन प्राप्त- वान् । ‘प्रपचसत्त्रस्य प्रत्यक्षेण प्राप्तवान् . तदप्रतासत्त्वे श्रुतेa - यंम् । अप्राप्क्षत्वरूगपूवत्वलिङ्गन’, इति अनिरूपकाणां भ्रान्तानामयं वादः। प्रपञ्चासत्यं नास्ति’ इति असत्यमपि हि नास्तित्वेन प्रत्यक्षतः प्राप्तम प्रतरे यजमानाभेदभाव इव । तस्मात् व्यतिरेकेण निश्चितवान् प्रद्वासत्त्वमग्रीि प्राप्तमेवेति तfझपयमपूर्वतालिङ् नास्ति । तदभावे च लिङ्गान्तराणि सर्वाणि असत्कल्पान्येवेति प्रत्यक्षबाधनक्षम गृहत- प्रामाण्यतः शब्दो वा तदुपजीब तक व। न कश्चन सम्भवति । अथ प्रत्यक्षस्य भाविवाधमुपपादयन् इदमाह एवं च “'भाविबाधनिश्चयाच” इति यदुक्तं तदप्युपपन्नमेव ! प्रकारन्तरेणावाधितस्य चन्द्रप्रादेशिकत्यप्रत्यक्षस्य यथा आगमन बाधःतथा प्रकारान्तरेणाबाधितस्य ‘सन् घटः ' इत्यादिप्रत्यक्षस्य मिथ्यात्वचोधकेनागमेन वध इति निर्णयान ...वस्तुतस्तु वधशङ्का मादायापि प्रत्यक्षस्य बाधक्रतोद्धाः समीचन एव । प्रत्यक्षशब्द योर्बलाबलविचारान् प्राक् किमयं शव्द उपचरितः आहोस्विन , प्रत्यक्षमप्रभाणम् ? इति शङ्कायामुभयारबोधकत्वप्राप्तो तात्पर्यसिद्धेः श्रुयमाणार्थपरतयः निश्चितस्यागमस्य उचरितार्थस्यशकव्युदासेन लब्धावकाशत्वसम्भवात् । इति । पूर्वं भाचिबाधाभावानिर्णयाच' इति स्थितः पाठः । अद्य तु भाविषाधनिश्चयाञ्चेति यदुक्तम्' इत्यनुवादो दृश्यते । कथमिदमिति विमर्शनीयम् । अत्रोक्तं सर्वं पूर्वमेव समाहितमिति पुनरिदानीं वक्तव्यं न किञ्चिदस्ति । 'क्रिमयं शब्द उपचरितार्थः आहास्वन. प्रस्यक्षमप्रमाण’ मिति संशयोस्थानस्य वैदिकानां कुले नास्ति सम्भवः ३१३ 131A

• ई.)

अनुमानघाः’ ५१ ); प्रत्यावरुद्धार्थं एव वेदप्रामाण्यात ..असून प्रस्यक्ष बाधः सुतरामसम्भवदुक्तिकः । अत्र श्रीसेबहूकुत्व-द्यन्ते : स्वमूर्तुर । इस्यं प्रकाशयन् इदमाह—मैवं मंस्थाःयसमत्वेने प्रेम् उपस्थित एवं निश्चितेऽपि सत्वद शङ्का भवतीति ब्रूमः । न तु निश्चितमाने शङ्का भवतीति । तथ। च यदुक्तं बौद्धं प्रति भट्टयार्तिके “दुष्टज्ञनगृहीतार्थप्रतषेधोऽपि युज्यते । गृहोतमात्रबाध तु स्वप. क्षोऽपि न सिद्ध्यति |” इति, तदपि न विरुद्धयते । गृहोतमत्रबाधस्य तच्छङ्कायाश्चानुक्तेः ।” इति, ‘‘आगमादप्रामाण्यमूलक्रशङ्कया एव स्वीकारात्” इति च । प्रभवेण प्रचक्षत्रे निश्चिते, प्रकारान्तरेण तत्र शङ्कायाः कथमप्यसम्भवे स्थिते स्वाभिमतार्धाद्वैतद्भfतबलादेव शङ्क। भवतीत्याह । प्रत्यक्ष ।वरूद्धमप्यर्थं बोधयितु’ प्रभव त वेद इत्येतत् यदि ‘सद्ध स्यात् तदा एवमपि वक्तुं कदाचिद् युज्येत । न च तसिद्धम् । ‘'प्रवृत्ता हि श्रुतिरनपेक्षतया स्वतः प्रमाणत्वेन न प्रमाणान्तर- मपेक्षते । प्रवर्तमाना पुनः स्फुटतरतिष्ठितप्रामाण्यतर्कचिरोधेन मुख्यार्थान् प्रकाव्य जघन्यवृत्तत नीयते । यथा मन्त्रर्थ वादावित्यर्थः ।” 1713, इत भोक्त्रापत्यधिकरणभमयां यदुक्तं स एव सर्वत्र वैदिकानां सिद्धान्त भवतुमहतत्यवगन्तव्यम् । तदेवं प्रपञ्चसत्ताग्राहिप्रत्यक्ष प्रामाण्यं प्रति शङ्कायाः कथमप्ययोगन् तेन मिथ्यास्चानुननस्य बाधो दुरुद्धर एव । १६. अनुमानघ।धः अथ विमतं सन् परमौसद्द प्रातिभासिकस्वानधिकरणवे सति असद्विलक्षणत्यात्. ब्रह्मवत् , व्यतिरेकेए शश्ःट्झ यद्वा, इंति मिथ्यात्वानु- मानबाधक विश्वसस्यस्यानुमानं यद् दूष्यते तदपि न युज्यते । तथाहि । यदुच्यते ‘वन्मते प्रतिभासिकस्याप्यसत्वेन व्यर्थाविशेषणतय ५ २ यष्टवेत.सद्ध प्रथम व्याप्यत्वासिद्धेः इति , तन्न । व्यर्थविशेषणवेऽपि व्याप्तेरनपयात् । तदुक्तं न्यायपरिशुद्धवाचार्यचरणैः व्यथविशेषणप्रयोगेऽपि विशेष्यमात्रव्याप्तेरनपक्रम विशिष्ट स्यापि व्यभिचाराभवेन व्या-सिद्ध: । न हि कार्यत्वमनित्यत्वं न व्यभिचरति, प्रयत्नभैरवं तु व्यभिचरतीति सम्भवति । न च धूमवत्वालोकयत्त्वे प्रत्येक पावकाविनाभूते । धूमवत्वे सत्यालोक बत्वादिति प्रयोगे तु अधिनाथं त्यजत इति युक्तिमत् । अतो व्यर्थविशेषण्णवेऽपि न व्याप्रभङ्गः। पक्षादिविशेषणवैयर्थेषु तु न व्याप्यत्वसिद्धिप्रसङ्गऽप । इति । वस्तुतस्तु न प्रकृते विशेषणस्य वैयर्यम् । असद्विलक्षणस्वा- दित्यत्र आत्यन्तिकसत्त्वविवक्षणात् । प्रतिभासिकस्य अत्यन्ता सत्वाभावात् । भ्रमस्थले हि भ्रमविषयस्य धर्मिव्यतिरिक्ते क्वचितं सर्वमस्त्येव, न तु यत्र काष्यसत्त्वं शशभृङ्गादेरिव । अत एक विधा- सत्त्वोक्तो इतरासवानुत्तेः उभयोश्च मिलितयोः साध्यप्रयोजकस्वात क्क विशेषतस्य वैयर्यम । यच ‘अस्मन्मतमाश्रित्य हेतूकरणे च देहात्मैक्ये ब्रह्मज्ञानेतरामध्ये व्यभिचार इति तदपि न । तस्य प्रांतभासकत्वन तदधिक अर्धभाधान । न च ब्रह्मज्ञानतरबाध्यत्व मेव प्रातिभासिकस्बम । देहात्मैत्र्यस्य च तन्नास्ति । यावत्संसार तत्प्रतीत्यनुवृत्तेः । तदत्र साध्याभावेऽपि हेतोः सत्वान् टुनिबारा व्यभि चार इति शङ्कयम् । ब्रह्मज्ञ:नेतरेण मम देह इति प्रत्यक्षेण, स्तन्यपान दिशेनमृतेनानुमानेन च आत्मनो देहव्यतिरेकस्य निश्चिततया देहात्मैक्यप्रातिभासिकरवस्यासन्देहगन्धमवधूतत्वात् । देहसंसर्गापाधेर् नुवर्तमानतया आत्मनस्तदैक्यप्रतीत्यनुवृत्तवपि तन्मिथ्यात्वावधारणम्य निविघातवात् । प्रतिभासमात्रनिष्पन्नशरीरत्वस्यैव प्रातिभासिकपदर्थ स्वात् । अधिष्टानधृत्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वरूपमिथ्यावप्रतीतेरेव बध परिच्छेदः अनुमानबाधः ५३ पदवाच्यतया तस्याश्च उक्तविधमस्यानि जातत्वेन त्रह्मज्ञानेतर बाध्यवरूपस्यानि प्रातिभसिक्रस्वस्य तत्र सद्भावाच्च । प्रातिभासिकस्या सस्यभिच्छन्तं परं प्रति दृष्टान्तासिद्धिरिति दूषणं भवदीयमिथ्यात्वा नुमाने प्रसज्यमनं कुत भवन् न जानाति ? न हि शुक्तौ रूप्य प्रतिव्यतिरेकेण शुक्तिरूप्यं नाम किञ्चिन् परमते अस्ति । अथ यद् व्यावहारिकसत्वमात्रेणैव उपपत्तेः उक्तहेतोरप्रयोजकत्व मिति, तन्न । तदतिरिक्तपारमार्थिकसत्त्वे मानाभावात् । अत एव ‘परमार्थसत्त्रं चाधानुपपत्तिलक्षणप्रतिकूलतर्कयराघतच’ इति स्वदशं. ननुरागाधिकरणमात्रम् । बधस्य अस्मभिरनिंष्टत्वेन तदनुपपत्ति लक्षणप्रतिकूलतर्कस्यानुयात् वाधः सर्वथा न भविष्यति । अत एव प्रपञ्चः परममेसन् इति हि दैतिनः साधयन्ति ः तान् प्रति वाधानुपपत्ति- लक्षणप्रांतकूलतकप्रशने का कृतबुद्धिता । अस्मसिद्धान्तो यस्मान्नो- पपद्यत तस्माद् भवदनुमनं दुष्टमित्यनिधानं यादृशं तादृशं ह्य तत् । यच्च ': रसप्रसिलिकोभयव्यावृतिरूपं हेतुं प्रति व्यावर्तक तया प्रयोजकं परमादसस्यम्’ इत्येतदसहमानेन किञ्चिदुक्तं तच्चायुक्तम् । पदथाना सधस्थबंबम्धाभ्या तत्वज्ञननिच्छतो हि है शत्रविदः यथा एकैकस्मदितरस्मान् तथा द्वाभ्यां द्वाभ्यामत् िअन्येषां पदार्थानां ॐआवृत्ताकार iधविच्य निर्धारयन्ति । तेन ब्रह्मणः असत्प्रातिभासिक- भयब्घवृत्त झरः क इत्येवमन्वेपण परमार्थसत्वमेव स प्रकार इत्यवधारण च युज्यत एव । उभयव्यावृत्तिर्हि एका वा उभयी चा समव्याप्त कमं माभूत् । तथाऽपि तस्या एकप्रयोज्यत्वं कुतो न भवितु मह : । एतांनष्ठानि हि बहूनाम भेदानां एक एव धर्मः प्रयोजको दृष्टः । यथा पृथिययं पृभित्रागतानां तदितरसर्बभेदानाम् । तदिह परमार्थ- सत्यं ब्रह्मणि । असत्प्रातिभासिकोभयव्यावृत्तिप्रयोजकमित्येतदत्यन्तं युक्तम् । न चात्र कल्पना कचिदस्ति । ब्रह्मति परमार्थसत्त्वस्य सव ५४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः भ्युपगतत्वात् । तस्य च तदुभयघ्यावृत्तिप्रयजकत्वस्य सतः सिद्धत्वादिंतेि । अथ यदुक्तम्--"नित्यत्वमुपाधि । तुच्छप्र तिभासिकयोः नित्यत्व व्यतिरेके साध्यव्यतिरेकदर्शनान् इति, तत्र वदामः । नित्ययस्यो- पाधियं न सम्भवति, अप्रयोजकत्वात् । न हि ब्रह्म नित्यत्वान् असत्प्रा iतभासिकाभ्यां व्यवृत्तम । अनित्यान् । यावतकं iहे नित्यत्वम् । पर माथेऽत्यादेच तु तत् ताभ्यां व्यावृत्तम् । स्पष्टं चेदं नित्यत्वव्यतिरेकेण साध्यव्यतिरेकसाधने । विमतं परमथसन्न भवति नित्यत्वाभावा- दित्यत्र हि प्रातिभासिकसत्तातिरिक्त सत्तविरहः अबाध्यत्वानधि हर- णत्वं या उपाधिर्भ-ति । तदेवं साध्यव्यतिरेकसाधने सोपाधिकत्वात् नित्यत्वमप्रयोजकमितिं न तस्योपाधित्वमिति । तस्मिन् विश्व सत्यत्वानुमाने एकस्य हेतोरिति दूषणानि दत्तानि सर्वाणि समहितानि । स एव हृत्वन्तदूषणना पन्था निरासेऽप्यवलम्बनीयः । किन्तु—प्रमाणराजत्वपदेऽभिषिक्तं प्रत्यक्षरूपं यदिदं प्रमाणम् । विश्वस्य तेन प्रमितस्य सिद्धिं लज्जामहे लिङ्गत्रलेन कर्तुम् । विश्वपलापनिरतस्य तु किञ्चिदस्ति हृत्वाऽनुमानमपर शरणं न लाक । तेनानुमानसरणौ बहुचपलोऽसौ तत्क्षेपणेषु सुधियो बहु सम्भ्रमाश्च ॥ परच्छेदः विशेषानुमानानि ५५ १७. विशेषानुमानानि तदिदानं विश्वमिथ्यत्वे तदीयानि बिशेषतोऽनुमानान्येव बिभु शमः । प्रायोऽत्र शब्दविन्यासभेद एव न तु प्रमेयभेद इत्यवगन्त- व्यम : १. ब्रह्मज्ञानेतरावाध्यं यन् त्रान्यत् तन्निष्ठं स्वसत्त्वानधि- करणत्वं पारमाथिकसत्त्वाधिकरणवृत्ति त्रह्मावृत्तित्वात् शुक्तिरूप्यत्ववत् परमार्थसभेचच ।’ इत्यत्र ब्रह्मज्ञानेतरबाधितवृत्तित्वमुपाधिः । उक्तासवानधकरए त्वं पारमार्थिकसत्वाधिकरणवृत्ति प्रतिभासिक सत्वानधिकरणवृङित्वान् ब्रह्मत्ववन, इति सत्प्रतिप्रसुता च । २. विमतं मिथ्या ब्रह्मन्यत्वात् शुक्तिरूप्यत्चत्, इत्यत्र हेतुव्याप्यत्वासिद्धः । न हि ब्रह्माद्यत्वे तत्र व्याप्तिगृहीत । । अपि तु मिथ्याप्रत्ययविषयत्वे। व्याव- हारीतरत्वं प्रातिभासिवत्व ' व उपाधिश्च । विभतं न मिथ्या प्राति- भासिकेतरसत्त्ववत्त्वात् ब्रह्मवादिति सप्रतिसाधनत्वं च । ३. परमार्थ सत्त्वं स्वसमानधिकरणन्योन्याभवप्रतियोग्यवृत्ति, सदितरावृत्ति त्वत् ब्रह्मत्ववत् , इत्यत्र एकव्यक्तिवृत्तित्वमुपाधि । परमार्थसत्त्वं स्वसमानाधिकरणन्योन्यभावप्रतियोगिवृत्ति, सावत्वान् घटत्वादि समानाधिकरणव्यवहारिकसत्त्ववत् इति सप्रतिपक्षाश्च । ४. ब्रह्मत्वमे- त्व ' वा सत्वव्यापकं सत्वसमानाधिकरणत्वात्, असवैलक्षण्यवत् , इत्यत्र हेतुरप्रयोजकः । न हि सामानाधिकरण्यमत्रं व्यापकत्वे प्रयोज कम् । घटपटयोः स(मानाधिकरण्येऽपि एकस्येतरं प्रति व्यापकत्वा भावात् । असद्वैलक्षण्यस्य सत्वव्यापकत्वं च यावत्सत्स्वधिकरण- वृत्तित्वात्, न तु सामानाधिकरण्यमात्रत् । ब्रह्मत्वमेकत्वं वा न सत्त्व- व्यापकम्, सत्वसमानधिकरणत्यन्ताभावप्रतियोगित्वात्, घटत्ववत् तदेकत्ववद्देति सम्प्रतिपक्षश्च । ५. व्याप्यवृत्तिघटादिः जन्याभावाति- रिक्तस्वसमानाधिकरणभावमात्रप्रतियोगी अभावप्रतियोगित्वात्, अभिधेयत्ववत् इत्यत्र केवलान्वयित्वमुपाधिः । घटादिः उक्तविधाभाव विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः ५.६ मात्रप्रतियोगी न भवति, अत्यन्ताभावप्रतियोगित्वान्, व्यतिरेकेणा- भिधेयत्ववदिति सरप्रतिपक्षता ६ अत्यन्ताभावः प्रतियोग्यवच्छिन्न- वृत्तिः नित्याभावत्वात् अन्योन्याभाववत् इत्यत्र हेतुरप्रयोजकः | अत्यन्ताभावः प्रतियोग्यवच्छिन्नवृत्तिर्न भवति, प्रतियोगिविरुद्धत्वात् तत्तत्प्रतियोगिविरुद्भुतत्तद्गुणजात्यादिवदति सत्प्रतिपक्षश्च । अत्य भवति न्नाभावः प्रतियोगिकालावच्छिन्नप्रतियोग्यविकरणवृत्तिनं 3. अन्योन्याभावभिभावत्वान् प्रागभाववन् प्रध्वंसाभाववद्वेति च । एवमेव एतदनन्तरोक्तं अत्यन्तभावत्वपक्षकमप्यनुमानं प्रत्या- ख्येयम् । ८. घटात्यन्ताभावत्वं प्रतियोगिजनकाभावसमानाधिकरण- वृत्ति, एतत्कपालसमानकालीनैत छूट प्रतियोगिकाभावावृत्तित्वात् प्रमेयत्व- वत् इत्यत्र केवलान्वयित्वमुपाधिः | घटात्यन्ताभावत्वं प्रतिया गिजनकाभावसमानाधिकरण वृत्ति न, एतत्कपालसमानकालीनैतद्धट- प्रतियोगिकारित्याभावावृत्तित्वात् जलत्ववत्, इति प्रतिसाधनं च | ६. एतत्कपालमेतद्धटात्यन्ताभावाधिकरणं आधारत्वान् पटादिवत्, इत्यत्र एतद्भूटानधिकरण त्वमुपाधिः । एतत्कपालमेतद्धटात्यन्ताभावा- विकरणं न, एतद्धटाधिकरणत्वात् । यन् येन सम्बन्धेन यदधिकरणं तत् तेन सम्बन्धेन तदत्यन्ताभावस्थाधिकरणं न भवति, यथा घटवन्द्र तलं घटात्यन्ताभावस्य, ब्रह्म वा ब्रह्मत्वात्यन्ताभावस्य इति प्रतिसाधनं च | १० ब्रह्मत्वं न परमार्थसन्निष्ठान्योन्याभाव प्रतियोगितावच्छेदकम्, ब्रह्म- वृत्तित्वान्, असद्वैलक्षण्यवत् इत्यत्र पनि लक्षण्यं हि सर्वेषु सत्सु वर्तते न परमार्थसत्येव । तेन तस्य सर्वसद् वृत्तित्वमेव परमार्थसन्निष्टान्योन्याभावप्रतियोगिताच्छेदकत्वाभावे हेतुः न तु ब्रह्मवृत्तित्वमेव | ब्रह्मत्व परगार्थसन्निान्योन्यभावप्रतियोगिता- वच्छेदकम, सत्त्वव्याप्यधर्मत्वात् आकाशत्ववदिति प्रतिसाधनं च । ‘परमार्थसत्प्रतियोगिको भेदः न परमार्थसन्निष्टः परमार्थसतियोगित्वात्, अस "4

। परिच्छेदः विशेषानुमानानि पर नार्थ सत्वावचिन्न प्रतियोगिकाभाववत्, इत्यत्र यावद्व्यक्ति प्रतियोगित्व- मुपाधिः । परमार्थसप्रतियोगिको भेदः सजातीयसन्निष्ठः । सत्प्रतियो गिक भेदत्वात् घटादिसद्भवदिति प्रतिसाधनम् । १२. भेदत्वावच्छिन्नं सद्विलक्षण प्रतियोग्यधिकरणान्यतरवत् अभावत्वात् शुक्तिरूप्यप्रतियो गिकाभाववत् , इत्यत्र वाधितप्रतियोगिकत्वमुपाधिः । ब्रह्मज्ञानेतराबाध्य- प्रतियोग्यधिकरणकभेदसामान्यसत्त्वेन सजातीयप्रतियोग्यधिकरणकम्, अवाचित प्रतियोग्यधिकरणकाभावत्वात् घटवृत्तिपटत्वाभाववदति

प्रतिसाधनम् । १३. परमार्थसन्निष्ठो भेदो न परमार्थसत्प्रतियोगिकः परमार्थसदधिकरणत्वान्, शुक्तिरूण्यप्रतियोगिक भेदवत् इत्यत्रापि बाधि- तप्रतियोगिकत्वमुपाधिः । घटनिष्ठो भेदो न घटप्रतियोगिकः घटाधि- करगत्वान् शुक्तिरूप्यप्रतियोगिक भेदवदित्याभासतुल्यता च । १४. मिथ्यात्वं ब्रह्मानुयोगवानिरिक्तत्वव्यापकम्, सकलमिथ्यावृत्तित्वात् मिथ्यात्वसमानाधिकरणात्वन्ताभाचाप्रतियोगित्वाद्वा दृश्यत्ववत्, इत्यत्र हेतोरप्रयोजकत्वम् | मिथ्यात्वं उक्तोमयातिरिक्त व्यापकं न भवति, वाधि- तमात्रवृत्तित्वात् शुक्तिरूप्यत्ववादति सप्रतिसाधनत्वं च | यथा कश्चिद् त्र्यान्-भ्रमत्वं अज्ञानातिरिक्तत्वव्यापकम् सकल भ्रमवृत्तित्वात् भ्रमत्व- समानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वाद्वा ज्ञानत्ववत् इति द्रव्यत्वं तुच्छातिरिक्तत्वव्यापकम्, सकलद्रव्यवृत्तित्वात् द्रव्यत्व समानाधिकरणा- गित्वाद्वा अभिधेयत्ववत् इति च, ताहगिदं भवती- त्याभासतुल्यता च । १५ दृश्यत्वं परमार्थसदवृत्ति अभिधेयमात्रवृत्ति - वात् शुक्तिरूप्यत्ववत्, इत्यत्र बाधितवृत्तित्वमुपाधिः | दृश्चत्वं पर- मार्थसद्वृत्ति प्रातिभासिकेतरवृत्तित्वात् ब्रह्मत्ववत् इति प्रत्यनुमानं च | दृश्यत्वं परमार्थसद्भिन्नत्वव्याप्यम्, दृश्येतरावृत्तिधर्मत्वात् प्रातिभासि- कत्ववत्, इत्यत्र पूर्वव देवोपाधिर्वाच्च: । दृश्यत्वं परमार्थसद्भिन्नत्व - व्याप्यं न, प्रातिभासिकेतरवृत्तित्वात् ब्रह्मत्ववत्, इति प्रतिसाधनं च |

. ५ ५ 9 ५७ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः ५८

, 3 २७. उभयसिद्धमलक्षणं मिथ्यात्वासमानाधिकरणधर्मानधिकरणम् शुक्तिरूप्यवदित्यत्र बाधितत्वमुपाधिः । उभयसिद्धं अस द्विलक्षणं मिथ्यात्वासमानाधिकरणधर्मानधिकरणत्वाभाववत् आधार- त्वान् ब्रह्मवदिति प्रत्यनुमानं च | न च दृष्टान्तस्य हेतुविकलता | काल्पनिकस्याधारत्वस्य सत्वात् । अकाल्पनिकस्य भवन्मते कुत्राप्य- भावात् । १८ प्रतियोग्यवच्छिन्नो देशः अत्यन्ताभावाश्रयः आधारवा कालवन् इत्यत्र सर्वाधारत्वमुपाधिः । प्रतियोग्यवच्छिन्नो देशः अत्यन्ताभावाश्रयो न, प्रतियोग्यधिकरणत्वात् परमार्थसत्त्वाश्रयवत्, इति प्रत्यनुमानं च | १६. आत्मत्वावच्छिन्नं परमार्थसत्त्वाधिकरण - प्रतियोगिक भेदत्वावच्छिन्नरहितम, परमार्थसत्वात्, परमार्थसत्त्वाव- च्छिन्नवत् इत्यत्र हेतुरप्रयोजकः | आकशत्वावच्छिनं गुणाश्रयत्वाधि- करणप्रतियोगिकभेदत्वावच्छिन्नरहितम् गुणाश्रयत्वान् गुणाश्रयत्वाव- च्छिन्नवत् इत्येतदाभाससाम्यं च | २०. "शुक्तिरूप्यं मिथ्यात्वे प्रपञ्चान्न भियते, व्यवहारविषयत्वात् ब्रह्मवत् | साध्यसत्त्वमत्र त्रेधा- स्वस्यामिथ्यात्वेन उभयोमिथ्यात्वेन उभयोरमिथ्यात्वेन वा । तत्रान्तिम- पक्षस्यासम्भवात् पक्षे साध्यसिद्धिपर्यवसानं मध्यमपक्षेण दृष्टान्ते तु प्रथमपक्षेणेति विवेकः ।" इत्यत्र हेतुर्विवेचनीयः | यदि व्यवहार- विषयत्वं नाम हानांपादानविपयत्वं न तत् पक्षे दृष्टान्ते वा वर्तते । यद्यभिधेयत्वं तन्न दृष्टान्ते । ब्रह्मणोऽनभिधेयत्वाङ्गीकारात् | व्याख्याता तु व्यवहारेत्य विवक्षितमित्याह । तदपि विषयत्वं नाम पक्षदृष्टान्त- साधारणं किमिति न जानामिः । किञ्च दृष्टान्ते ब्रह्मणि मिथ्यात्वहे प्रपञ्चभेदवत्त्वाभावः तस्यामिथ्यात्वयुक्तः | पक्षे तु उभयमिथ्यात्वत्र- युक्तः । ताविमौ भिन्नरूपौ द्वौ धर्मो श्लेषभङ्गया एकधा उपादाय मिथ्या- भूतस्य पक्षस्य परमार्थसद्ब्रह्म दृष्टान्तीकुर्वन् उक्तिर्वैचित्रीकौशलं दर्श- यति । काव्येषु किलेयं शोभते न तत्त्वाभिनिवेश- गहनगम्भीरेषु शास्त्र - , परिच्छेदः विशेषानुमानि ५६ ग्रन्थषु । संयं महती तार्किक विडम्बना । वृक्षोऽयं दिव्यस्थानम्, हरिवि हरणाधिकरणत्वात् वैकुण्ठवत् इति यथा । विपर्यस्य चेदनुमानं पठितुं शक्यम् - ब्रह्म अमिथ्यात्वेन प्रपञ्चान्न भिद्यते, व्यवहारविषयत्वात् शुक्तिरूप्यवत् | साध्यसत्त्व मन्त्र त्रेधा-स्वस्य मिथ्यात्वेन उभयोरमिथ्यात्वेन उभयोमिथ्यात्वेन वा । तत्रान्तिमपक्षस्यासम्भवात् पक्षे साध्यसिद्धि पर्यव सानं मध्यमपक्षेण | दृष्टान्ते तु प्रथमपणेनि विवेक इति । २१. विमतं मिथ्या मोक्षहेतु ज्ञानाविषयत्वे सति असदन्यत्वान् शुक्तिरुप्यवत्, इत्यत्र हेतुग्प्रयोजकः । बाधितत्वाद्वि तत्र मिथ्यात्वं न तु मोक्षहेतु- ज्ञानाविषयत्वादिना। विमतं न मिथ्या अयथार्थज्ञानाविषयत्वात् ब्रह्म- बदिति प्रतिसाधनम्। २२. मोक्ष हेतुज्ञान विषयत्वं परमार्थसत्त्वव्यापकम् परमार्थसत्त्वसमानाधिकरणत्वात् पारमार्थिकत्वेन श्रुतितात्पर्य विषयत्व- अन् । इत्यत्र हेतुरप्रयोजकः । सर्वपरमार्थ सद्वृत्तित्वमुपाधिः । पृथिवीत्वं द्रव्यत्वव्यापकम् द्रव्यत्व हेतुज्ञान विषयत्वं परमार्थसत्त्वव्यापकं न ज्ञान- विषयत्वात् घटत्वाद्यवच्छिन्नज्ञान विषयत्ववत्, इति प्रतिसाधनञ्च | २३. एतलटात्यन्ताभावः एतत्तन्तुनिष्ठः एतत्पटाना भावत्वात् एतत्व- टान्योन्याभाववत् इत्यत्र पूर्ववदप्रयोजकत्वं स्थितम् । अविरुद्ध प्रतियो- गिऋत्यमुपाधिः । एतत्पटात्यन्ताभावः एतत्तन्तुनिष्ठो न, एतत्पटानधि- करणवृत्तित्वात् पटान्तराधिकरणत्ववत्, इति प्रत्यनुमानं च | २४. यदा- समवायसम्बन्धावच्छिन्नोऽयमेतत्पटात्यन्ताभावः एतत्तन्तुनिष्ठः एत- `पटप्रतियोगिकात्यन्ताभावत्वान् सम्बन्धान्तरावच्छिन्नैतत्पटात्यन्ता- भाववत् इत्यस्मिन्ननुमानान्तरेऽपि पूर्ववत् प्रयोजकत्वोपाधिप्रत्यनुमा- नानि द्रष्टव्यानि । सम्बन्धविशेषावच्छिन्नोऽयं ब्रह्मत्वात्यन्ताभावः ब्रह्म- निष्टः ब्रह्मत्वप्रतियोगिकात्वन्ताभावत्वात् सम्बन्धान्त रावच्छिन्नब्रह्म- त्वाभाववत् इत्याभाससाम्यं च दुष्परिहरम् । ६५ व्याप्यवृत्तित्वानधि- करणत्वे सनि उक्तपक्षतावच्छेदकवत् स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रति- -

विशिष्टाद्वै तसिद्धिः

प्रथमः

योगात्मत्वान् संयोगवन् इत्यत्र अव्याप्यवृत्तित्वमुपाधिः स्कुटः । योजकता तैव । उक्तः पक्ष उक्त साध्यवान्न प्रातिभालिकर्यात- रिक्तस्त्रे सति व्यायवृत्तित्वान् आत्मत्ववदिति प्रत्यनुनानं प्रदर्शनीयम २६. नित्यद्रत्र्यान्यन् अव्य व्यतित्यानविकरण मुक्तपक्षतावडेकवन् केचतान्वय्यत्यत्ताभःचप्रतियोगिपदार्थत्वात् नित्य द्रव्यवत् शुक्तिरूप्यत्रद्वा इत्यत्र अयोजकत्वं स्थितम् । श्रवृत्तिनिथ्य न्यप्रतियोगित्वमुपाधिः । उक्तः पक्षः केवलान्चव्यत्यन्ताम वनतियोगी न स्वव्यधिकरणाभाव प्रति- योगित्वान् ब्रह्मत्ववन् परमार्थसत्त्ववद्रा इति प्रतिसाधनं च | ब्रह्मत्वं पर- मार्थसत्वं वा केवलान्वययन्त भावप्रतियागि पदार्थत्वात् शुक्तिरूप्यत्र- दित्येतत्समं च | २७. मानवनिर्मि को भेदः न परमार्थ सत्प्रति- योगिकः अत्मानतियागिन् शुक्तिरूप्य प्रतियोगिक भेदद्वत्, इत्यत्र हेतुरप्रयोजकः व वितप्रतियोगित्वमुपाविः । आत्मत्वावच्छिन्नधर्मिक भेदः न न परमार्थसत्नतिय किः तुच्छ प्रतिभःसिकान्य प्रतियोगिकत्वात् आत्मत्वावच्छिन्ननतियोमिकभेदवन् इति प्रत्यनुमानं च | नैकोऽपि हेतुः सुत्रदोऽरदीपः

६० प्रपश्चमिथ्यात्वसमर्थनार्हः । परिस्कुरन्तं दिवि भानुमन्तं निहातुर्माप्टे निपुगोऽपि सन् कः ॥ निभ्यनुमानशनमध्यनलं लिङ् मिथ्येति साधयितुने प्रपञ्चम् । पन्थानमागमनिदर्शितमप्युदार- माश्रित्य वौद्धमनुगच्छति यः स शोच्यः ॥ १८. गमवाधः । मोऽपि प्रपञ्चमिथ्यात्वानुमानस्य दुरुद्धरः । स हि पूर्वोत्तर- भागयोईयोरपि विविधभेदावलम्बनेनैव उच्चावचानर्थान् विदधाति । परिच्छेदः आगमवाधः पञ्चसत्यत्वं च कण्ठत | नक्वचिन् व्यङ्गमर्याद्वाऽपि मिथ्या- त्वम् | 'वोऽभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत्' इति प्रापञ्चिकानां वस्तूना- मनित्यत्वमाह । सृष्टिप्रलयप्रदर्शनेन प्रपञ्चस्य : तत्मादनित्यत्वेऽपि प्रपञ्चस्य परमार्थसत्त्वानुपायात् एतत्प्रतिपाद के नागमन बाधितमेव मिथ्यात्वानुमानम् । यत्तु विश्वसत्त्वप्रतिपादनमा गमिकं अन्यपरत्वान्न स्वार्थततरमित, तेन किमुक्तं भवतीति विवेचनीयम । वायु क्षेपिष्ठा देवतेत्यस्य हि अन्यपरत्वेऽपि याथाभ्यॆलक्षणं प्रामाण्यं नापैति । अवश्यं चान्यपराणामधि वाक्यानामबाधितार्थत्वाय बावस्तुप्रतिपादकत्वं यतनीयम् । तत्र आदित्यो ग्रूप इत्यादौ गुणवादमाश्रित्य याथार्थ्यं क्ल्प्यते | वायुर्वै क्षेपिष्टेत्यादौ यथाश्रुनार्थस्यैव यथार्थत्वात् स तथैव गृह्यते, न तु किञ्चित् कल्प्यते । वज्रहस्तः पुरन्दरः इत्यत्राप्येवमेव | वायुक्षेपिष्ठत्वं प्रत्यक्षावगतम् | पुरन्दरवज्रहस्तत्वं तु अनेनैव वेदवाक्ये - नावगम्यत इति विशेषः । न चानेनैव वाक्चेनास्य स्वार्थस्य विधेय प्रशंसारूपम्य अर्थान्तरस्य चाभिधाने वाक्यभेद इति वज्र- हस्तत्वात प्रशस्तः पुरन्दर इति विशिष्टाभिधानस्य शाब्दत्वात् । पुरन्दरबज्रहस्तत्वस्य अर्थ आक्षेपान् 'एकोक्त्यवसितानां तु नाथदेपो विरुद्धचत' इति न्यायेन वाक्यभेदाभावान् । अन्यथा प्रशंसा- रूपतःत्पर्य॑विपयार्थासद्धेः । न हि वज्रहस्तत्वं वस्तुतः पुरन्दरस्य नास्तीति प्रतियतः तस्मिन् प्राशयवृद्धिदेमलम् । आहुश्च 'कथ- मसता गुणेन कथितेन नुतिर्भवति इति । तस्मादन्यपरतयाऽपि वेदोक्तं 'वैश्वसत्त्वं पारमार्थिकमेवेति । एतद्विरुद्वसाध्यसाधकतया निर्दिष्टो हेनुः कालात्ययापदिष्ट एव | ननु प्रवलयाऽद्वैतश्रुत्या विश्वसत्वबोधक श्रुतिर्वाध्यत इति चेन्न । बाधासम्भवात् । श्रुतिश्च वाध्यते चेति विप्रतिषेधान् । ननु तार्तीयां बाधः दाशमिको बाध इति प्रसिद्ध एव वेदवाक्यसम्बन्धी बाधो वैदिविशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः कानां कुल इति चेन्न | विषयव्यवस्थामात्रे तत्र बाधशब्दोपचारात् । अयथार्थत्वाभिप्राय गन्धस्याप्यभावात् । ननु न वयमत्यन्त मय थार्थत्वं विश्वसत्त्वाभिधायिनः शब्दस्य ब्रूमः व्यावहारिकसत्त्वाभ्युपगमादिति चेन्न | नाममात्रभेदात् । व्यवहारकालेऽपि हि वस्तूनामसत्त्वं भवन्त साधयन्ति | शुक्तिरूप्यवदेव च त्रैकातिकनिषेध प्रतियोगित्वं तेषामिष्यते । व्यत्रहारस्य सर्वस्य साप्नव्यवहार तुल्यत्वाभिवानान् । एवं च प्राञ्चस्य सार्वनियस्व भवद्भिरिष्यमाणत्वात् विश्व सत्त्ववादिनां श्रुति- वाक्यानां व्यवहारिकसत्त्वमुखेन मिय्यार्थत्रादित्वमेवाभ्युपगतं भवति । न च स्त्राप्राध्य यादितुल्यता | स्वाप्नाः पदार्थाः सत्या इति तत्रानभि- धानात् । चादृशाः स्वप्ना लाके प्रसिद्धाः तान् तथैव कृत्वाऽनूय तत्सम्ब न्धिकलादिविशेपमात्रप्रतिपादनात् । प्रकृते तु स्वाक्त्या विश्वसत्यत्वक्तेिः । तस्याश्चान्यारत्वेऽपि अन्यथासिद्धिविरहेण निरवकाशत्वात् । ": ननु वैदिकं विश्वसत्त्ववचनं लोक सिद्धानुवादमात्रम् | लोकत एव तस्य ज्ञातत्वान्। अतः यादृशं सत्त्वं लोकतोऽवगतं तादृशमेवात्रानुद्यत इति वक्तव्यम् । लोकतः सिद्धिञ्च प्रत्यक्षादिना | इदं च प्रबलयाऽद्वतश्रुत्या विरोधान् व्यावहारिकसत्त्व विषयनिति तत् तादृशमेव श्रुत्याऽन्यत इति नात्र काचिदनुपतिरिति चेन्न । प्रत्यक्षेण तत्त्रेनातत्त्वेन वा विनिश्चितो योऽर्थः तद्व्यतिरिक्त एवार्थे श्रुतिः प्रवर्तत इत्यस्यार्थस्य पूर्वमेवापपादित- त्वात् । विरोध प्रत्यज्ञापेक्षया श्रुतिप्राबल्यस्य शङ्कितुमप्यशक्यत्वात् । चन्द्रप्रादेशिऋत्त्रप्रत्यज्ञःप्रामाण्यस्य आगमप्रवृतेः पूर्व लोकत एवावधारि- तत्वस्य निरूपितत्वान् । नन्वेवं सतिअद्वैत श्रुतेः का गतिरिति चेन् यदि प्रपञ्चमिथ्यात्वरा अद्वैतभूतिरिष्यतं तहि अधोगतिरेव । ननु पड़िवधतात्पर्यजङ्गोष्टब्धा द्वैतश्रुतिः क्रथमप्रमाणं स्य दिति चेत् तन्नास्तीत्युक्तमेत्र । प्रपञ्चभित्यात्व- स्यापूर्वत्वःभावान् । नास्तीति निश्चितपूर्वत्वात् । मिथ्यात्वे व्यवहारानुपपरिच्छेदः आगमबाधः ६३ पत्तिप्रसङ्गोन उपपत्तिरूपतात्पर्य लिङ्गविरहाच्च । इह किञ्चन आकाशादिकं नास्ति त्रैकालिकाभावप्रतियोगि, इत्यर्थविवक्षायां 'वह्निरनुष्णः’ ‘अङ्गुल्यग्रे करिवरशतम् इत्यादिष्विव शाब्दवोधस्यैवनुदयान् | उदयेऽपि वा बाधि- तत्वेनैवोदयःन् । गतेनान्यशेषत्वनिरवकाशत्वतालर्यवत्त्वादिभिरद्वैतश्रुतेः विश्वसत्ता- बोधकश्रुत्यपेक्षया प्राबल्यसाधन प्रत्याशा दूरोत्सारिता | शाब्दबोधजनन एव'क्षमत्वान् | अर्थबंधेि सम्पन्ने दिव्यं श्रुतिरितरापेक्षया प्रबला दुर्बला वेति विचारस्यावसरो भवेन्, अनन्यशेषत्वादिना निर्णयञ्च । तदेव तु नास्ति । निश्चितप्रामाण्यप्रत्यक्षबाधितत्वात् तस्यार्थस्य | यथा यूप अदित्याभेदस्य | अथोच्यत – शब्दश्रवणसमनन्तरं सर्वत्र प्राभाणान्तरबाधाबाथ- विनर्श विना झटिति बोधो भवति । तदनन्तरं मानान्तरविरोधाविरोध- विमर्शः, न्यायेन निर्णयश्च भवतः । एवं सति अद्वैत श्रुत्या प्रपञ्चमिथ्यात्व- ब.धे जाते, ततः तत्सत्त्वबोधकश्रुत्या विरोधे उपस्थिते, अनन्यपरत्वान् पूर्वस्याः स्वार्थनिष्ठत्वं परस्या उपचरितार्थत्वं च निश्चीयते । उपचरि- तार्थः व्यावहारिकसत्वम् • प्रत्यक्षावगतमपि सत्वमीदृशमेव | अन्यथाऽ- द्वैतश्रुत्यनुपपत्तेः।—इति । तद्युक्तम् | सुचिरोपयुक्तसुदृढप्रमाणावसि- तार्थविरुद्धार्थप्रतिपादकान् वाक्यान् विरोधप्रतीतिं विनैव शाब्दबोधोदय- स्यात्यन्तमसम्भावितत्वात् । अन्यथा वह्निरनुष्णः आपः कठिना इत्या- दिभ्योऽपि कदाचिन् तथा बोधोदयप्रसङ्गात् । व्यावहारिकसत्त्वमित्यनेन मिथ्यात्वातिरिक्तं न किञ्चिदुक्तं भवतीति च पूर्वमेवोक्तम् | शुक्तिरूप्य:- दिकमल्पकालप्रतिभासम् | घटादिकं तु दीर्घकालप्रतिभासं, स्वप्नवन् व्यवहारप्रतिभासयुक्तं चेत्येतावानेव हि विशेषः, न तु मिथ्यात्वे कश्चि दिति । तस्माद्द्वैतश्रुत्यनुरोधे प्रत्यक्षस्य तत्समान विषयाणां वेदवाक्यानां च अत्यन्तमेचोपरोधात् तत्परिहार यासञ्जातविरोधिन्यायेन शास्त्रदीपि ६४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः कोक्तरीत्या अद्वैतश्रुतेरेवोपचरितार्थत्वं युक्तम् । नियतपौर्वापर्यपरस्परसा- पेक्षत्वाभ्यां उच्चैऋचा क्रियत इत्यत्रार्थवादविध्योः प्रकृते प्रत्यक्षाद्यद्वैत-- श्रुत्योञ्च समानत्वान् तस्य न्यायस्यात्र प्रवृत्तिर्निविधातेति विभाव्यम् | यञ्चान्यपरत्वानन्यपरत्वाभ्यां ऋविशेषोऽभिमतः सोऽपि नास्ति T अद्वैतश्रुतेरपि त्रह्मप्रतिपत्तिशेषत्वात् । ब्रह्मज्ञानं 'ह भोऩसाधन, न केवलं प्रपञ्चमध्यात्वज्ञानमात्रम् | नापि ब्रह्मस्वरूपमात्रम् | विदाप्नोनि परम्’ ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति' इत्यादिश्रुतेः ! तद् ब्रह्म कथम्भूतमिति जिज्ञासायां 'नेह नानास्ति किञ्चन इत्यादि प्रय ते । तस्मादिदमध्य- न्यपरमेवेति । प्रथमः - ननु नास्यान्यपरत्वमर्थवादत्वेन यूवादित्यादिवाक्यवत् । अपितु अपेक्षितविशेषसमर्पक्त्वेन, दना जुड़ातत्याद्यविधिवाक्यवत् । तस्मात् न दिधौ परः शब्दार्थ इति न्यायेन गुणकल्पनाऽत्र न युज्यत इति चेन् सत्यम् । तथापि अस्य स्वार्थपरत्वे प्रत्यक्षस्य विश्वसत्त्ववादिश्रुतिवाक्या- न्तराणां च अत्यन्तपीडापत्तेः तदपेक्षयाऽत्र गुणकल्पनैव श्रेयसी | नोवं सति यस्य कस्याप्यप्रामाण्यप्रसङ्गोऽम्ति | यदि चाद्वैतश्रुतिः स्वार्थपरा- भवेत् तर्हि कृत्स्नो वेदः तद्न्तर्गतमिदं वाक्यं च स्वयं मिथ्या भवेत् । तथा च कस्येदानीं मिथ्यात्वं केन प्रमाणेन सिद्धन् । तदिदं प्राचीनैरे- वोक्तं दूषणं अद्याप्यरिहार्यनेव वर्तने । न चासत्यादपि सत्यसिद्धि- र्भवतीति कदाचित् बुद्धिमद्धत अन्यत्र अगतिकेभ्योऽभि- निविष्टेभ्यः | सर्वमिदंपतो वा प्रपञ्चमिथ्यात्वाभिधायिनी श्रुतिरस्तीत्य पेत्योयुक्तम् । न तु सा काचित् वस्तुतोऽस्ति | प्रकृतमेव नेह नाने!त वाक्यमत्रोदाहरामः । इदं व्याचक्षागैरसमदुपनिषद्भाष्यकार: बृहदा- रण्यके एवमभाषि- इह द्रष्टव्ये ब्रह्मणि । नानाशब्दो भावप्रधानः । नानात्वमित्यर्थः । परिच्छेदः आगमबाधः ६५ यस्मिन् पञ्च पञ्चजना इति मन्त्रनिर्दिष्ट आत्मनि किञ्चन नानात्वं नास्ति | भेदलेशोऽपि नास्तीत्यर्थः । “मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति" | इन शब्दोऽल्पार्थः । इह निखिलप्रपत्राधार- भूते आत्मनिअल्पमपि नानात्वं यः पश्यति सः मृत्योर्मृत्युमाप्नोति संसारान् संसारमाप्नोति । अत्यन्तं संसारमाप्नोतीत्यर्थः । य वाक्यस्य परैरप्येवमेव व्याख्यातत्वात नात्र वाक्ये प्रचमिथ्यात्व- प्रतिपादनप्रत्याशा कार्या ।

इति । विभुनो ब्रह्मस्वरूपत्य कृत्स्य एकरूपत्वप्रतिपादनपरत्वेनास्य वाक्यस्य प्राचीनैरद्वैतिभिरपि व्याख्यातत्वान् प्रपञ्चमिथ्यात्त्रे नेदं प्रमाण- मित्युक्तं भवति । नवीनास्तु क्रूटस्थव्याख्यानमनादृत्य इह् ब्रह्मणि नाना नानाभूतं किञ्चन आकाशादिकं किमपि नामित वस्तुतो न वर्तते । कल्पि- तम मिश्चेति यावदति विवन्ति । तदयुक्तम | यदि तावत् काठक- प्रकरणस्थ एवायं मन्त्र इनि गृह्यते तर्हि 'यदेवेह तद्मुत्र यदमुत्र तद- न्विह' इति पूर्वमन्त्रे अन्वयमुनोत्तस्यैव ब्रह्मस्वरूपैक्यस्य व्यतिरंकेण अर्थवादाभ्यासशिरकनुच्यमानःवान् अर्थान्तरकथनं नोपपद्यते । यदि तु काठकप्रकरणमत्र तदा इह प्रपञ्चे नाना ब्रह्मणः पृथग्भूतं ब्रह्मान्तर्यामिकतया तत्प्रकारत्वरहितं किञ्चन किनपि वस्तु नाम्तीत्यर्थो न्याय्यः । इति प्रत्यक्षदृष्टप्रपञ्चपरत्वस्वारस्यात् । कुतो नानेति जिज्ञासायां ब्रह्मण इति प्रकरणेन लाभान् । 'सर्वत्राख्यात सम्बन्धे श्रूयमाणे पदान्तरे | विधिशक्तच पसङ्क्रान्तेः स्याद्धातोरनुवा- दता ।' इति वार्तिकांक्तन्याचेन निषेधस्य नानात्ववियतया सत्त्व- विषयत्वाभावात् । 'ईशावास्यमिदं सर्वं यत् किञ्च जगत्यां जगत्' इत्यन्वये- नोक्तस्यार्थस्य व्यतिरेह प्रतिपादनमिति स्वरसतः प्रतीयमानत्वात् । 'किमपि नास्ति सर्वं मिथ्या' इत्येतत्परत्वे इह नानेति पदद्वयवैयर्थ्याच्च । 'यस्मिन पञ्च पञ्चजना आकाश प्रतिष्ठितः' इति केषाश्चित् तत्र प्रतिष्ठि ६६ विशिष्ट सिद्धिः प्रथमः

तत्वे उक्ते न परं त एव, इह विद्यमानं सर्वं तत्रैव प्रतिष्ठितम अतत्प्र- तिष्ठं किमपि नास्तीति प्रतिपादनाय मन्त्रस्य प्रवृत्तत्वान् इह ब्रह्मणि नास्तीत्युक्ते अन्यत्रास्तीति विरुद्धार्थप्रतीते । इह यन् कल्पितं तन्ना- स्तीति विववक्षायामध्याहारापत्तेः । नास्तीत्यस्य कल्पितमित्यारे लक्षणापत्तेः । तदिचं श्रुतिः न प्रपञ्चमिथ्यात्वपरा | अन्या अध्येवमेवेति ज्ञेयम् । तथा च लौकिकप्रमाणनिश्चितं प्रपञ्चं तथैव कृत्वा तत्सृष्टृत्व- रजकत्वस्वामित्वेश्वरत्वादिमिर्ब्रह्मणोऽपारं महिमानं तारण प्रतिपाद- यताऽऽगमेन दुरुद्धरी बाधः प्रपञ्चमिथ्यात्वानुमानस्येति सिद्धम् । नाभाव उनलब्धेः, वैधर्म्याच न स्वप्नादिवत्, इति स्वाप्रार्थविलक्षण - बाह्यार्थसत्त्वसाधनपरसूत्रविरुद्धवेदं प्रपञ्चमिथ्यात्वसाधनम् | यत्तु ‘सता ब्रह्मणो नाभावः न शून्यत्वं, उपत्तव्धेः सत्त्वेन प्रमाणाप्रतीतेः' इति स्वत- न्त्रसूत्रार्थवर्णनं तत् पराभ्युगतार्थदूषणपरेऽस्मिन् पादे सङ्गत्यभावात् अहृ- दयमपत्र्याख्यानमित्येतत् सर्वसुगमम् । यच्च अर्थान्तरमुक्तं नाभावः ज्ञानातिरिक्तस्यार्थस्य नासत्त्वम् | किन्तु "व्ययहारदशाऽबाध्यार्थक्रिया- कारित्वरूपं सत्यमेव | उपलब्धेः ज्ञानातिरेकेण प्रमाणैरुपलव्धेः इति तत्र नासत्त्वमिति पूर्वपक्षप्रतिपक्षतया किन्तु सत्त्वमेव इत्येतावदेव वक्तव्यम् । तत्र व्यवहारदशेत्यादि विशेषणदानं तु अप्रामाणिकं स्वद- र्शन श्रद्धा मात्रविजृम्भितम् । 'स्वप्नवैधयक्तिर्वाध्यत्वाद्यपाधिप्रदर्शनाय इति यदुक्तं तत् भवदुक्तमिथ्यात्वानुमानेऽपि तुल्यम् । यदि हि अबाध्य - त्त्वान् बाह्यार्थाः सन्ति न तु स्वाप्रार्थवन्न सन्ति, तर्हि तथैव ते परमार्थ- सन्तः न तु शुक्तिरूप्यवन्मिभ्येति कुतो नं भवति । १६ असतः साधकत्वम् | सर्वमियात्ववादिनां तात्त्विकप्रमाणाभावात् स्वाभिमतार्थसिद्धिः कथमिति च वक्तव्यम् | दृश्यत्वादिहेतवो हि न वस्तुसन्तः । तैः कथं साध्यप्रमितिः । यत्तु धूलीपटले धूमभ्रमादपि वह्नयनुमितिप्रमा दृश्यते परिच्छेदः असतः साधकत्वम् ६७ इति तत् कामं तथा । ततः किम् | भ्रमत्वग्रहणे हि उत्पन्नाऽनुमितिर - प्रमेति बुद्धिर्भवति । तथा प्रकृतेऽपि दृश्यत्वं वस्तुती नास्तीति ग्रहणसम- नन्तरं अनुमित्यप्रामाण्यग्रहमवत्यंभावि | याच्छिकं तत्र प्रमात्वं सन्नि- हितैः प्रत्यक्षात् , ऋन्यैः आप्तवचनाच्च गम्यते | हेतुबलात्तु अप्रमात्वमेव। प्रकृते तु प्रत्यक्षस्य वाऽऽप्रवचनस्य वाऽभावात् मिथ्याहेतु जन्याऽनुमितिः यादृच्छिकस्यापि प्रमात्वस्य प्रसङ्गविरहेण कंवलमप्रमैव भवति । ननु दृश्यत्वं न शुक्तिरूप्यादिवन्मिथ्या | व्यावहारिकसत्त्वाभ्युप- गमात्, इति चेन्न । अविशेपस्याक्तत्वात् । शुक्तिरूप्यदृष्टान्तेन तादृश- मेव हि मिथ्यात्वं सर्वेषा वस्तूनां भवद्भिः साध्यते | ज्ञानबाध्यत्वे सर्वथा दुर्वचं च शुक्तिरूप्यत्रैलक्षण्यम् | अर्थक्रियाकारित्वं हि विशेषो दृश्यत इति चेन्न | स्वामानामाण्यवांनां तस्यामवस्थायामर्थक्रियाकारित्वदर्श- नान् । न हि तेन तेषा कञ्चन विशेषो भवति । ननु ब्रह्मज्ञानेतराबाध्यत्वं विशेष इति चेन्न । अधिष्ठान ज्ञानेतराबाध्यत्वस्य मिथ्यावस्तुषु सर्वेषु विद्यमानत्त्रेन तस्य विशेपानापादकत्वात् । अन्यथा शुक्तिज्ञानेतराबाध्य- त्वेन शुक्तिरूपयेऽपि कस्यचन विशेषस्यापत्तेः । अतः शुक्तिरूप्यवन्मि- ध्यात्वं वा, अनित्यत्वेऽपि ब्रह्मवत् सत्त्वं वा प्रपञ्चस्यांग्युपगन्तव्यम् । न तु तृतीयः कश्चन प्रकारः सम्भवति, यो व्यावहारिकसत्त्वमितिं पृथक् समाख्यायेतेति विभावयन्तु भवन्तः । असताऽध्यर्थेन अर्थान्तरसिद्धिर्भवत्येव यथा प्रतिबिम्बेन बिम्बसिद्धिरिति चेत् । न । प्रतिबिम्बस्य असत्त्वाभावात् । दोषवशान् स्वच्छद्रव्यागतवर्तितया गृह्यमाणो बिम्ब एव हि प्रतिविम्बः । स सन्नेव | स्वच्छद्रव्यान्तर्वतित्वं तस्य नास्ति । तथा च तेन रूपेण गृह्यमाणः प्रति- बिम्बोऽसनेवेति चेन् । तथापि तो धर्मिणः असता धर्मेणाव- च्छिन्नस्य अन्वयव्यतिरेकबलान् सावकत्वं अभ्युपगम्यते । न हि दृष्टेऽनु- पपन्नं नाम | द्विचन्द्रदर्शनवतो तेन हेतुना नेत्रदोषोऽनुमीयते । अत्र ६८ विशिष्टाद्वेन सिद्धिः प्रथमः आरोपितेन चन्द्रः सन्नेव | द्वित्वं तु सत्ता द्वित्वेन स्वप्रकारकधी- विषयतासम्बन्धेनःवन्छिन्नस्चैव चन्द्रस्य दृश्यमानस्य नेत्रदोषेण व्याप्ति- ग्रहणात् तेनःस्यानुमितिरुपपन्ना एवमेव स्वच्छद्रव्यान्तर्वर्तितया गृह्य- माणस्य बिम्बस्य देशान्तरवर्तिना नेनैत्र व्याप्तत्वात् तेनास्यानु - मितिर्नानुपपन्ना । दृश्यत्वं तु स्वरूपेणैव नास्तीति ऋथं तस्य साधऋत्वम् | न ह्यसतो धूमग्य वह्निसाधकत्वम् | नन्वसत्यपि धूमे धूम्भवादनुमिनि- जयत एवेति चेत् प्रकृतेऽपि दृश्यत्व भ्रमवतामनुमितिर्जायतां नाम यदि जायते । भवस्तु तस्य मिथ्यात्वं सुवेद | तस्य कथमनुमितिः । न हि धूलीपटलोऽयं, न धूम इति तत्त्वं जानतः वचनुनितिः सम्भाव्यते । यत्तु कश्चित् 'असत्यापि तात्त्विार्थसिद्धि धूमेन तान्त्विकवह्निः सिद्ध्यंदिति शङ्खां समादधत् साधतावच्छेदक- रूपवत्त्वं सावकतायां प्रयोजकम्वा | धूमा भासे साधकतावच्छेदकव्याप्तेरभावान्न साधनत्वम न त्वसत्वान्' इत्याह. तत्रासामञ्जस्यं बहु । तथा हि ! आरोपिनेन धूमेन तात्त्विक वहिसिद्धिदायान परिहारः कृतः । धूम रोपाधि ठानेन तात्विकवह्नि- सिद्धिशङ्का न कृता । तस्याः परिहारः क्रियते । तत्र व्याप्त्यभावान्न साध- कत्वमिति | व्याप्रिमत्वं साधक योजकम् । तदभावान्न धूमाभासम्य सावरत्वमित्यनेन व्याप्तेः सत्त्वं प्रयोजकं अस नास्त्यनुमितिरिति स्पष्टमेवाङ्गीकृतम् । एवं च साधकस्य सत्त्वमनपेक्षितं प्रतिज्ञाय साध- कतावच्छेदकसत्त्वस्य प्रयोजकत्वं ध्रुवता साधु असत्यात्, सत्यसिद्धिः प्रतिष्ठापिता | ननु प्रतिविम्बस्य वस्तुतः स्वच्छद्रव्यान्नवर्तित्वं नास्ति । अपि तत्यनुनिप्रियोजना भवतीति निराबाधमसतः साधकत्वमिति चेन्न । तन्मात्रस्याप्रयोजकत्वात् । परमार्थसह्वर्यान्तरघटित सामग्रचन्तर्गत- तयैव प्रयोजक्त्वम् ! स्वच्छद्रव्यान्तर्गतत्वरूपस्य धर्मस्य बिम्बावर्तित्वे परिच्छेदः असतः साधत्वम् ६६ अपि अन्यत्र क्वापि वर्तमानत्वंन स्वरूपती नित्यानावाच | तस्य तस्य अनुमितिप्रयोजकतावच्छेदकत्वेन याजकत्वाभावाच्च । एतेन · स्वाप्नार्यादीनां भाविशुभाशुनसूचकत्वादि व्याख्यातम् । सर्वेयामेव तेषां क्वचित् काले क्वचिद्देशे वर्तमानत्वेन सत्त्यान् । दुण्डत्त्रस्य कार·एतावच्छेदकत्वेऽनि कारणत्या नाववन् तेषां सूचकतावच्छेदकत्वेऽपि सूचकत्वाभावाच्च । रंखावर्णविषये यदाह "विवेके सत्तरसंस्कारवशान् नारीन- निवृत्तिः । अत एव ककारं पठतिलिति चेति सार्वलोकिको व्यवहारः इति तत्र लिखतीत रेखाविषयः, पठतीति तु रेखानुमितवर्णविषय एव व्यवहार इति युक्तं मन्यः वर्णविषयत्वस्वार- म्यान् । वर्णानित्यत्त्रवादिन | मस्माकं इस्वत्वदीर्घत्वादयस्तदीया एव श्रर्मा इति नात्र सङ्कटं किञ्चिन् । श्रवणस्थले वगांनामर्थबावकत्वस्य क्लृनत्वान् पठनस्वरोऽपि अनुमितवर्णानामेव तद्युक्तम् । न त्यारोपित- वर्णत्ववर्त'नां रेखाणामिति च ज्ञेयम् । यच 'प्रतिविम्वादिविज्ञानाना जनकत्त्रे च विशेषणतया प्रतिबिम्बा- दीनामनि जनकत्ये वाधाभवान् नोपलगत्वपक्षो युज्यते इति तन्न | प्रतिविम्वस्त्र सत्यत्त्रे तस्य जनकत्वेऽपि असावकत्वमिति भवत्व- नासिद्धेः। असत्यत्वेऽसतस्तस्य कारणत्यनुत्तेः । कार्यनियतवृत्ति हि कारणम् । असच कारणं चेतिहिं विप्रसिद्धिम् | स्वव्यापा- रजन्ये व्यरिणोऽसनो जनकत्ववत् स्वज्ञान जन्येऽप्यसतो जनकत्वसम्भ- वःन्। अतोतानागत!बस्वस्थ असत्त्व वर्मात्रयत्वेनैव भ्युपगमात्' इति । इदमयुक्तम् । छन्ते हि आगनवा अन्वयव्यतिरेकाभ्यां वा कारण- व्यापारे स्त्रेऽवचारिते पश्चात् सद्वारकमेव तत् कारणत्वमिति ज्ञातेऽपि, व्यापारियो नान्यवासिद्धिरित स्थितेः, व्यापारी व्यापारं जनयित्वा 'विरमति, व्यापार एव साक्षात् कार्यं जनयतीत्यःस्थीयते। तत्र व्यापारः विशिष्टाद्वैतसिद्धिः कार्यस्याव्यवहितपूर्ववर्ती । व्यापारी च व्यापारस्याव्यवहितपूर्ववर्तीति उभयोः कारणत्वोपपत्तेः असतः कारणत्वं नैवाभ्युपगम्यते । कार्योतत्तिकाले व्यापारिणोऽसत्त्वात् असतः कारणत्वं भवतीति चेन्न । तत्कालावच्छेदेन तस्य कारणत्वाभावान् । व्यापारजनकत्वेनैव कारणत्वात् । नियतनुर्वृवृत्ति- त्वस्यैव कारणलक्षणत्वात् अव्यवहितत्वस्य व्यापारिकारणे अनपेक्षि- तत्वान् । ७० प्रथमः अतीतानागतावस्थस्य युगमा भवतु यदि भवितुमर्हति । तस्य कारणत्वं तु दुर्वचम् | असत्त्वात् । अन्यथा अस त्यपि दण्डे घठोत्पत्त्यापत्तेः । अत एव घटेच्छाजन्ये घटोसादनयत्ने इच्छाया एव कारणत्वं न तद्विषयस्य घटस्य | अन्यथा हि स्वस्यैव स्वकारणत्वं स्यात् । एवं बाधकसत्त्वादेव विषयस्य ज्ञाने न विशेषणत्वम् | उपलक्षात्वेऽ.प उपलक्षणज्ञानजननोपयुक्तत्वात् प्रयोजकत्वमस्त्येवेति चेन्न | स्वरूपेणासतः प्रयोजकत्वासम्भवात् । न ह भवति पुष्पं नास्ति तदीयं सौरभंतु अस्तीति । नन्वेनमतीतानागतयोः प्रतियोगित्वविपयत्वा- द्यपि न स्यात् । न । दर्शनवलान् तदभ्युपगमात् । कारणत्वं तु न भवति । अदर्शनात् । असत्यपरमेथ यदुक्तम् –“स्वप्ने जागरे च उत्कृष्टकलतधीत दर्शनात् उत्कृष्ट सुखम उत्कृष्टसर्पादिदर्शनाच्च उत्कृष्टं भयादि दृश्यते | विषयस्या- कारणत्वे तदुत्कर्षानुविधानं कार्ये न स्यात् " - इति; तत्र वदामः | जागरे विषयस्य सत्त्वात्, तदवगाहिनो ज्ञानस्येव ज्ञायमानस्य विषय- स्यापि विनिगमनाविरहेण आपाततः कारणत्वस्वाभ्युपगमे वाधकाभावाच युज्यत एव तस्य कारणत्वम् | स्वप्ने भ्रमे च पुनः असतो विपस्य कारणत्वायोगात् तदुपलक्षितस्य ज्ञानस्यैव कारग् त्वम् उत्कृष्टकलौता- वगाहिनो ज्ञानस्य उत्कृष्ट सुखकारणत्वम् | उत्कृष्ट सर्पावगाहिन उत्कृष्ट- भयकारणत्वमिति | परिच्छेदः असतः साधकत्वम यत्तु विषयस्योपलक्षणत्वे तेन ज्ञानगतधर्मविशेषोपस्थापनप्रसङ्ग- भीतेन विशेषणत्ववदुपलक्षणत्वमपि नाभ्युपगम्यते । किन्तूपाधित्वमि- त्युक्तं, तन्न विचारसहम् । सर्पज्ञानं भयजनकम् । तत्र स्वरूपतः सन्तं आरोपितं वा सर्प विषयीकुर्वद् ज्ञानं सर्पज्ञानमित्युच्यते । तत्र सर्प- स्यापि सत्त्वेन भयजनकत्वे विवक्षिते विशेषणत्वम् । असत्त्वेन अवि- वक्षिते उपलक्षणत्वम्। तत्र कस्तृतीयः प्रकारः | पङ्कजादिपदप्रयोगस्थ- लेषु निदर्शितेषु शब्दानुपात्तस्यैव पद्मत्वादेर्धर्मस्योपाधित्वं दृश्यते । न हि तथा प्रकृते ज्ञानं भयकारणमित्युक्ते स्वयं सर्पो व्यावर्तको भवतीति सुवचम् । तद्ज्ञान एव ज्ञानशब्दस्य प्राचीनप्रयोगाभावेन तस्य स्वय- मुपस्थितेरसम्भवात् । शब्दोपात्ते च तरिमन विशेषरगत्वोपलक्षणत्वाति- रित्तस्य उपाधित्वाख्यस्याकारस्य प्रत्येतुमशक्यत्वात् । उपाधित्वसम्भ- वेऽपि तेनानि रूपेणासतो जनक्त्वं नास्तीति तु न विस्मतंव्यम् । वस्तु- तस्तु स्वरूपतो यत्र वैशिष्ट्य तत्रैव विशेषत्वोपलगत्त्वविकल्पः । यत्र तु विषयतया, तत्र तत्प्रसङ्ग एव नास्तीति वोध्यम् । यच्च 'ज्ञानस्य भयादिजनकत्वे सर्पाद्यवच्छिन्नत्वमेव कारणतादच्छे- दकमास्थेयम् | ज्ञानत्वेन जनकत्वेऽतिप्रसङ्गात् । तथा मिथ्यावस्त्ववच्छ- त्वकारेण ज्ञानस्य मिथ्यात्वान् भ्रमस्थले ज्ञानमात्रस्य जनक्त्वेऽपि मिथ्याभूतस्य जनकत्वमागतमेव ।' इति तदपि न । सत्वमिथ्यासावा- रण्येन सर्पावगाहित्वमात्रस्य कारणतावच्छेदत्वात् । भ्रमस्थलेऽपि विषयमिथ्यात्वं हि तदानीं न गृह्यते । तद्ग्रहणे भयोत्पत्यनुपपत्तेः । न च वस्तुतो मिथ्याभूतसर्पविषयत्वात् ज्ञानस्वरूपस्य मिथ्यात्वम् मा भूत् मिथ्यारजताधिष्ठानत्वन शुक्तिस्वरूपस्य मिथ्यात्वम् । प्रपश्चानुबन्धि त्वेन च ब्रह्मणः। ज्ञानस्यामिथ्यात्वे विषयस्य कथं मिथ्यात्वमिति चेत् काऽञानुपपत्तिः । नेदं रजतमिति बाधात् विषयो मिथ्या | रजतज्ञानं मे नोत्पन्न मित्येवंरूपस्य बाधस्य विरहात् ज्ञानं न मिथ्या | ● ७१ ७२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः यत्तु कश्चिदाह — भ्रमज्ञानं स्वरूपतोऽपि मिथ्यैव; अविद्यावृत्तिरूप- त्वात् । तदुक्तं - 'स्वरूपता वाधाभावे त्रिपवतोऽध्यबाधप्रसङ्गात्' इति इति । तद्दिमसम्बद्धाभिधानम् | समाज्ञानमपि स्वरूतो मिथ्यैव । अविद्यावृत्तित्वःविशेषान् । तथा च सता धूमेन यत्र प्रमात्मकवह्नयनुमितः तत्राविद्यापणामत्वात् स्वरूपता मिथ्यभूतेनैव धूमेन तज्ज्ञानेन च तादृशत्वैव वह्नः सिद्धिरितित्यसद्धि- सापकरणे ऋथमिदं प्रमासाधारणस्य भ्रमज्ञाननिध्यात्वरवाभिधानं सङ्घतमिति नपत्यो न वेद | 'स्वरूपतो वाथ, भावे' इत्येतद्यद्यामवचनं तहिं स्वरूपती बाधः प्रामाण्यवाथ इति व्याख्येयम् । एतेन भयजनकतावच्छेदसिंहावच्छिन्न स्वरूपेण मिथ्याभूतस्य सिंहज्ञानत्त्र स्त्ररूपतः सत्त्वमसत्त्वान्नातिरिच्यते । अनुपयोगात्' इत्येत- दनि प्रत्युक्तन । सिंहस्य भवजनकतावच्छेदकत्वं हि भयजनकज्ञानविशेष - गत्वान् | एवं ज्ञानस्य स्वरुपसता भवजनकत्वं वदतैव चदनुपयोगाभिधानं तद्विदुषां वित्नयावहम् । ननु ज्ञानस्यानुपयोगा नोक्तः किन्तु तत्सत्त्व- स्पेनि चेन्न । ज्ञानस्थोपयोगेऽङ्गीकृते सत्लन्यो अङ्गीकृतत्वात् । अन्यथा असत्यपि ज्ञाने भयोलत्तिप्रसङ्गान् । किञ्च अन्य विपयः सिंहः । अन्यद्विपविज्ञानम् । विपथमिथ्यात्वेन कथं विपत्रिणो मिथ्यात्वम् । न चवस्तुसतो नित्योपचारः वादगोष्टयां शोभते । अज्ञेदं वाध्यम्। नियं नच्छिन्नत्वेन सर्पज्ञानत्य मिथ्यात्व- मयमाह। अविवेकनिबन्धनमेतन् । विप्रति सावितसितं वा । अविद्य- मानस्य वस्तुनः त्वरूपतोऽवच्छेदकत्वे हि अवच्छिन्नत्य मिथ्यात्वं भवेत् । यथा घटत्वावच्छिन्नस्य पटस्य | घटत्वेन पटो नास्तीति प्रतीतेः सम्प्र- विपन्नत्वात् | विषयाणां तु ज्ञान: वच्छेदकत्वं न स्वरूपतः । अपितु विपयन | घटज्ञानं पटज्ञानमित्युक्ते घटविषयकं ज्ञानं, पटविषयकं ज्ञानमित्त्रेव प्रतीतेः | विषयत्वेन ज्ञानावच्छेदकत्वं च विद्यमानत्येव प्रथमः परिच्छेदः असतः साधकत्वम् ७३ अविद्यमानस्याप्यस्ति । यथा विज्ञाने | अतः सर्पस्य सिंहस्य वा तत्राविद्यमानत्वेन मिथ्यात्वेऽपि विषयतया तदवच्छन्नत्वस्य ज्ञाने अबाधात् न ज्ञानस्य मिथ्यात्वं कथमपि भवति । न हि मिथ्यासर्प- विषयकं ज्ञानं नास्तीति यस्यकस्यचिदपि यदाकदाचिदपि प्रतीतिः भवतीति । यत्र 'दण्डत्वादिकमेव सत्त्वा सत्त्वोदासीनभवच्छेदकं वाच्यम् | तथा च जनकत्वानुसारेण न सत्त्वासत्वसिद्धिः' इति तद्प्ययुक्तम् । मृत् क्षेत्रे वर्तते दण्डश्चारण्ये | ताभ्यां कुलालगृहे घटः कुतो नोत्पद्यते | गृहे घटोत्पत्तेर्गृहे सती मृत्कारणम् । दण्डञ्च | तयं, स्तत्रा सत्त्वाद् घटानुत्प तिरिति हि वाच्यम् । एवमारोपित मृत्त्ववता तादृशद्ण्डत्ववता च द्रव्यं सन्निहितेन कुता न घटो जायत इति चेत् अनारोपित मृत्त्वदण्डत्ववती द्रव्ये कारण/भिति हि वाच्यम् । तथा च हेतुतत्त्वान्तर्भूते एव सत्त्वासत्त्वे । तयंःस्तद्बमिावं वदन् खण्डनकारा भ्रान्त एव । द्वेषाभिनिवेशदूषित- ·मनस्कत्वान् । त्वांचितसम्बन्धेन तद्देशकालवयैव हि वस्तु कारणं मर्वात । अन्यथा धूमभ्रमावषयेण धूलीपटलेन वह्नयनुमितिः प्रमा · स्यात् । भवत्येव क्वचिदांत चेन्न । याहांच्छको हि सा | सार्वत्रिकी तादृशहेतुबलात् स्यादिांत तु आपाद्यते । न च भवति । तत् कुतः । वस्तुसद्धूमत्वावच्छन्नत्वाभावादित्येव वाच्यम् । तेन धूमत्वादिसत्त्वं हेतुतत्त्वान्तगत मेवेति स्फुटमेतत् । ● यच्च वितण्डारसिकेनोक्तम्-'अन्तर्भावितसत्त्वं चेत् कारणं तद्- सत् ततः । नान्तर्भावितसत्त्वं चेत् कारणं तद्सत् ततः ॥' ' इति तत्र तयैव रीत्या 'अन्तभावितसत्त्वं चेद्धिष्ठानमसत् ततः । नान्तर्भावित - सत्त्वं चेद्धिष्ठानमसत् ततः ॥ इति प्रतिबन्दीदानं युक्तमेव । यतु अत्रोक्तम् – ममाधिष्ठाने स्वरूपत एव सत्ताङ्गीकारः । कारणे स्वरूपातिरिक्तसत्ताङ्गीकार इति विशेषात् इति । तद्युक्तम् । तव तु ६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः ७४ यतः स्वरूपातिरिक्तसत्तानङ्गीकारे सत्ताशून्यत्वंन असदेवाधिष्ठानं स्यात् । स्वरूपे स्वरूपाभावेन स्वरूपमादाय सत्तावत्त्वस्य दुवंचत्वात् । अथ सत्ता नाम अबाध्यत्वमभावात्मकम् | अभावस्य चाधिष्ठानेन भेदाभेदाभ्युपगमात् स्वरूपात्मकत्वं धर्मिधर्मभावांत काचिदनुपपत्तिरिति चेत् तर्हि कारणान्तगतसत्तायामपि तादृशसत्ताया अङ्गीकारेऽनुपपत्त्यभावात् नासतः कारणत्वं कारणस्य वाऽसत्वम् । वस्तुतस्तु सत्त्वविशिष्ठस्य कारणत्वात् अवच्छेदकस्य सत्त्वस्य स्वपरनिर्वाहकत्वात् सत्त्वान्तरापेक्षा नैवास्तीति 'अन्तभावितसत्त्वं चेत् कारणं तदसत् ततः' इत्यापादनमसङ्गतमेवेति वेदितव्यम् । किञ्च कार्यकारणयोः सामानावि करण्यस्यावश्यम्भावात् कार्यता- वच्छेदककारणतावच्छेदकसम्बन्धानुसन्धानकाले कारणस्य सत्त्व- मन्तनत मिति तस्य कारणतावच्छेदकत्वाभ्युपगमोऽनावश्यकः । अथवा किमियता प्रयासेन | कुलालो बटं करोतीत्युक्ते जीवन्निति स्वयं लभ्यते । आख्यातानामर्थं त्रुवतां शक्तिः सहकारिरीति न्यायात् । तथा दण्डः कारणमित्युक्ते सन्निति स्वयं लभ्यत एवेत्यास्तां तावत् । तदेवमसतः क्वापि साधकत्वं नास्ति । भ्रमस्थले “प्रातीतिकस्य कुत्रापि कार्ये हेतुत्वास्वीकारात् तज्ज्ञानस्यैव हेतुत्वात्” इति लघुचन्द्रि- कायामेव विषयस्याहेतुत्वोक्तेः । स्वस्यैत्र स्वकारणत्वापत्त्या कार्योत्पा- दनप्रवृत्तिजनकज्ञानविषयस्य कार्यस्य हेतुत्वासम्भवात् । रेखानुमित- वर्णाना मेवार्थबोधकत्वेन आरोपितवर्णत्वावच्छिन्नानां रेखाणां बोध- कत्वाभावात् । वोधकत्वेऽपि वस्तुसतीनां रेखाणामेव बोधकत्वात् । वववन्नानां रेखाां वस्तुतः सत्वेनासत्त्वाभावात् । हृस्त्रदीर्घध्वन्यभिव्यक्ततत्तच्छन्दस्वरूपस्यैवार्थाभिधायित्वेन ध्वनिध- र्माणां तत्रारोपाभावात् । न च ध्वनिप्रतीत्यभावादारोपावश्यम्भान इति वाच्यम् । झाटित्येन वैशद्याभावेऽपि धूमाद् वह्नयनुमितौ व्याप्तिस्मरणा- । . परिच्छेदः असतः साधकत्वम् देरिव तत्प्रतीतेरप्यवर्जनीयत्वात् । प्रतिबिम्बस्थलंऽपि प्रतिहतनयनर श्मिम ह्यस्य बिम्बस्यैव प्रतिबिम्बत्वेन तस्य सत्यत्वात् । तेन साक्षाचक्षु- र्ग्राह्यबिम्बानुमाने कस्यचिदसतो हेतुत्वाभावाच्च । ज्यू ब्रूमः एवं सर्वत्र स्थितावांप क्वचिदसतोऽपि साधकत्वमस्तीति कृत्वाऽपि । तेन को भवती लाभः । दर्शनबलात् तत्र तथा कामं भवतु । असतो लिङ्गस्थ तु लिङ्गिप्रमाजनकत्वं न हि कुत्रचिदस्ति | तेन दृश्यत्व- लिङ्गेन मिथ्याभूतन प्रपञ्चमिथ्यात्वानुमानं प्रमात्मकं नैव भवितुमर्हति । भवदुदाहृतं "गया सत्वत्वाविशेषेऽनि चक्षुषा रूपमेव ज्ञाप्यते न रसः तथैवासत्यत्वाविशेषेऽपि वर्थ्यादिना सत्यं ज्ञाप्यते न तु धूमाभासा- दिना" इतीदं वाचस्पतिवचनमेवात्र प्रमाणम् । तदअतः साधकत्व- साधनप्रयासः सर्वो निष्फल इति ज्ञेयम् । यदत्र‘कथमसतः सज्जायेतांत श्रुत्या, नासतो दृष्टवादिति सूत्रेण, शश- विष णादिभ्यः सदुत्पत्त्य दशनादिति भाष्येण च विरोधः ।' इत्याशङ्कय “तेषां तुच्छे जनकत्वनिषेचपरत्वात् । अस्माभिश्च तुच्छे जनकत्वस्यानु- तत्वात् । तस्मात् सद्विवित्त त्वं साधनम्” इति समाधानमुत्तम् तद्नुप- पन्नम् । तथा हि । कथमसतः सज्जा येतेत्यत्र सदसच्छन्दौ तावत् परस्परविरुद्धःथवाचिनौ । तत्रासच्छन्दो यदि 'तुच्छवचनः' तर्हि सच्छच्दस्तदन्यवचनः | जायमानस्च तेजोऽबन्न दिरूपस्य प्रपञ्चस्य ईदृशं सत्त्वं सम्प्रतिपन्नं कृत्वा प्रपञ्चस्य यत् कारणं तत् सदेव भवतुमर्हति बासदत्ययमुपदेशोऽत्र क्रियते । एवं कार्यप्रपञ्चगतसत्त्वानुरोधेन अव- वर्चमा कारणग्तं सत्वं प्रपञ्चम्य यादृशं तादृशमेव भवितुमर्हति । कार्यकारणयाः स'लक्षण्यनियमात् । न हि हेम्नी विकार: मृद्धटो भवति मृद्धिकारो वा हेमघटः । तथा च ब्रह्मप्रपञ्चरेकरूपस्यैव सत्त्वस्य प्रामारि ऋत्वात् सद्विविक्तत्वं साधनमित्येतन्न युज्यते तुच्छस्यैव सद्वि- विक्तत्वात् । तस्य च जनकत्वस्यानिष्टत्वात् । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः नासतोऽदृष्टत्वादिति सूत्रं न टुच्छकारणत्वनिषेधपरम् । वैभाषिक सौत्रान्ति सिद्धान्त निराकर परसमुदायाधिकरणस्थं हि इदं सूत्रम् | तत्र चैवं भाष्यम् – “इनश्चानुपपन्नो वनाशिकसमयः, यतः स्थिर मनुयायि कारणमनभ्युपगच्छताममाात् भावोत्पत्तिरित्येतदापद्यते ।... तस्माद- भावमस्तेभ्यो बांजादिभ्योऽङ्करादीना मुहश्यमानत्वादभाबाद् भावोत्प त्तिरिति मन्यते । तत्रेदमुच्यते 'नासतोऽष्टत्वान्' इति । नाभावाद् भाव उत्पद्यत इत्यादि । एवदुपपादकतया च अदृष्टत्वादिनि हेत्वंश- विवरण तात्पर्येण “शशविषाणादिभ्योऽप्यकुरादयो जायेरन” "तस्माद् सद्भचः शशविपण्णादिभ्यः सदुत्पत्त्यदर्शनात्” इत्यादि भापितं, अभाव- ग्रस्तेभ्यो बीजादिभ्योऽङ्कुरात्तौ अनुपपत्तप्रदर्शनाथतया । न तु स्वार्थप्राधान्येन | तस्मात् श्रुतिसून स्वभाध्यवरुद्धमेदं असतः साधक- त्याभिधानम् । ७६ एतेन प्रत्यक्षप्रामाण्यस्य निथ्यात्वात् तत्समर्पिता श्रुतिरपि मियेति, तदुत्यज्ञानप्रामाण्यस्य मिथ्यात्वात् तदविगभ्यं मिथ्येति च - दर्शितं भवति । अत्राह - " न च तथापि वेदान्ततज्ज्ञानप्रामाण्यमिथ्यात्वे कथं तात्त्विकाद्वैतसिद्धिरिति वाच्यम् । शब्दतज्ज्ञानतात्विकत्वं हि न विषयतात्विकत्वे तन्त्रम् | इदं रजतमित्यनाप्तवाक्यस्य तज्जन्यभ्रमस्य च त्वन्मते तात्विकत्वेऽपि तद्विषयस्यातात्विकत्वात् ” — इति । वश्चक- वचनमात्रमेतत् । अग्न्यभावे धूमः कथं स्यादिति प्रश्ने 'अग्निसत्त्वं हि धूमसत्त्वे न तन्त्रम् | अयोगोले तत्सत्त्वेऽपि तद्भावात्' इति वचन यादृशं तादृशं खल्विदम् । यत्र यत्र वचनतद्ज्ञानमिथ्यः त्वं सत्र तत्र विपयस्य तात्त्विक्त्वं नास्तीत्युच्यते । न तु यत्र यत्र तत्सत्यत्वं त्तत्र तत्र तद्विषयतात्त्विकत्वमिति | केवलं व्यामोहनभिम् । पुनर- प्याह "प्रामाण्यमथ्यात्वं हि न विषयमिथ्यात्वे प्रयोजकम् । भ्रमप्रमा- बहिर्भूते निर्विकल्पके विषयबाघाभावात् । किन्तु तद्भाववत तत्प्रकारपरिच्छेदः हग्दृश्यसम्बन्धः कत्वादिरूपमप्रामाण्यमेव तथा । तच्च प्रकृते नास्त्येव ।" इति । इदमपि पूर्वतुल्यमेव | यत्र प्रामाण्यं प्रसक्तं तत्र हि तस्य मिथ्यात्वं विषयमथ्यात्वप्रयोजक मिति पर आ । तत्र प्रामाण्यः सक्तिर हितं निविकल्पकमादाय विषयमथ्यात्वं नास्तीति कथमुच्यते । ननु प्रामाण्य मिथ्यात्वं नाम प्र. माण्यवरह एव पर्यवस्थति | तस्मिन वर्तमानेऽपि निर्विकल्प के विषयमिथ्यात्वं नास्तीति व्यभिचार- प्रदशनमत्र कृर्तामति चेव । इदं रजतमिति प्रत्यक्ष भ्रमाव्यवहित पूर्व निर्विकल्प के तद्भाववति तत्प्रकारकत्वरूपाप्रामाण्यविरहेऽपि विषयवा- धात् भवत्पक्षेऽपि व्यभिचारस्य तुल्यत्वात् । नन्वस्तु नामैवम् । तथापि वेदान्तजन्यचरमज्ञानस्य निर्विकल्पकम्य विषयावाधान् प्रामाण्यं नवं- धातम्, न च तस्य मिथ्यात्वमिति चेन् कुनो न बाधः । मिथ्याभूत- ब्रेदजन्यत्वात् तद्विषयेण हि अवश्यं बाधितेन भवितव्यम् । तद्ब्रोधक- प्रमाणासम्भवात, तस्य सर्वत्राधावधित्वादिति चेन्न । बाधःवश्यम्भावाभा- वात् । कारणदोषण पि हि मिथ्यात्वमवगम्यते । अन्यथा शुक्तिरजत- भ्रमवति पुरुषे तदनन्तरं त्वरयाऽन्यत्र गते उत्तरत्र बाधाभावेन विषयस्य मिथ्यात्वं न स्यात् । नित्यकामलपुरुप भ्रमविषयस्य शङ्खपीनिम्नश्च । देहात्मैक्यस्य च | शून्यमेव तत्त्वमिति बाधम्य सत्वाच । दुटकारण- जन्यः स इति चेत् भवत्पक्षेऽपि तुल्यमिदमिति स्थितमेव | न च वेदान्तवाक्यान्निविकल्पकज्ञानसम्भव इति वक्ष्यते । ७७ २०. हरदृश्य सम्बन्धः अथ "ननु मिथ्यात्वानुमान मप्रयोजकं सत्यत्वेऽपि दृश्यत्वोपपत्तेरिति चेन्न । दृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्तेः," इति यो चोद्यपरिहारौ तौ विवेचनीयौ । दृश्यत्वमस्तु मिथ्यात्वं मा भूत् इत्यप्रयोजकत्वशङ्कायां कृतायां यदि सत्यपि दृश्यत्वे मिथ्यात्वं न स्यान् नर्हि प्रपञ्चम्य हक्सम्बन्धो न स्यात् । अस्ति . च सः । तस्मात् प्रपन्चो मिथ्या, इत्ययमनुकूलतर्कोऽत्र विवक्षिनो भवितु- ! ७८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः मर्हति । वह्निमान् धूमादित्यत्र यदि सत्यपि धूमे वह्निर्न स्यात् तर्हि धूमो वह्निजन्यो न स्यात् । वह्निजन्यश्च धूमः | तस्माद् वह्निमान् इति यथा तथा । तत्र धूमस्य वह्निजन्यत्वं यथा पदद्वये सम्प्रतिपन्नं तथा दृग्दृश्यसम्बन्धे सम्प्रतिपन्ने सत्येव अयं तर्क इहावकाशं लभेत । योऽयं सम्बन्ध वर्तने सोऽन्या नोपपद्येति सम्बन्धस्य सिद्धस्य हि अनुप- पत्तिरापादनीया | भवता तु तत्रैव विप्रतिपत्तिं कृत्वा इह विचारः स सम्बन्धस्तात्विकः अध्यासतिद्धां वेति । तत्र च तात्विकस्यासम्भ- चात् आध्यासिक एवेति स्थापयितुमिष्यते । एवं सति स्वतन्त्रमिदं साध- नान्तरं मिथ्य त्रे अवलम्बितं भवति, दृग्दृश्ययास्तात्त्वि कसम्बन्धानुन- पत्तिरपि प्रपञ्चमिथ्यात्त्रमापादयतीति । तत्र अनुकूलतर्कत्वाभिधानं नोपपद्यते । तथा हि । दृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्तेरित्यत्र किं सामान्यतः सम्पन्धा- नुपपत्तिर्विवक्षिता, यद्वा तात्त्विक सम्बन्धानुपपत्तिः अथवा आध्यासिक- सम्बन्धानुपपत्तिः । नाद्यः | कस्यचित्सम्बन्धस्य उपपन्नतया सर्वैरभ्युप- गतत्वेन सामान्यतः सम्बन्धानुपपत्तेरापादयितुमशक्यत्वात् । न द्वितीयः | विरुद्धत्वात् । मिथ्यावे हि तात्त्विकसम्बन्धानुपपत्तिः । न तु तद्भावे | न च तात्त्विकसम्बन्धो भवत इष्टः, येन तद्नुपपत्तिरापाद्येत । न तृतीयः | आभ्यासिकसम्बन्धानुपपत्तेः परस्येष्टत्वेन तं प्रति तदापाद- नासम्भवात् । किञ्च दृश्यत्वं नाम दृक्सम्बन्ध एव । तत्र लिङ्गं दृश्यत्व- मस्तु साध्यं मिथ्यात्वं मा भूदित्यप्रयोजकत्ववादिनं प्रति साध्यम्य मिथ्या- त्वस्याभावे लिङ्गं दृश्यत्वं नोपपद्यत इतीयमापत्तिः ऋथं भवेत् | साध्याभा- वेऽपि हेतुसत्त्वमुपपद्यत इत्येव हि परस्याभिप्रायः । तं प्रति नोपपद्यत इत्येतावन्मात्रकथनेन किं कृतं भवति । अनेनापि हेतुनाऽयं अतर्कः । न हि धूमलिङ्गस्थले ‘धूमोऽस्तु वह्निर्मा भूत्' इति वादिनं प्रति यदि वह्निर्न स्यात् तर्हि धूमो न स्यात् इत्ययं तर्कों भवति । परिच्छेदः दृग्दृश्यसम्बन्धः ७ किञ्च दृश्यत्वादिति भवत्प्रयुक्तं हेतुं शृण्वतः परस्य स्वमतानुरोधेन तात्त्विक एव हक्सम्बन्धोऽभिप्रेत इति धीः स्वभावतो भवति । अथ तु आध्यासिक एव सः न तात्विक इति कथने परं प्रति हेतुरसिद्धो भवति । तात्विकस्यैव तस्य प्रपन्चे तेनेष्यमाणत्वात् । आध्याम्विन्ध- विरहात् । दृष्टान्तेऽपि तेनास्याग्रहीतत्वेन व्याप्त्यसिद्धिञ्च | तद्यथा कश्चित् साधनं प्रयुञ्जीत धूमाभाववान् वह्नो रिति, तर्कं च धूमसत्त्वे वह्निसम्बन्धा- नुपपत्तिरिति । कथं वह्निसम्बन्धानुपपत्तिरिति पृष्टश्च विवृणुयात् न हि पक्षे वस्तुतः वह्निरस्ति किन्त्वव्यस्त एवेति, तादृगिदं भवति । अथ हेतु- तथा निर्दिष्टं वृत्तिव्याप्यत्वादिरूपं दृश्यत्वमन्यत् । अन्य स्वायं दृक्सम्बन्धः यस्थानुपपत्तिरिहोच्यत इति चेत् अस्त्वम् । किन्तु दृश्य- त्वहेतोरप्रयोजकत्वमपरिहृतं भवति । हॠदृश्यसम्बन्धानुपपत्तेः । स्वात- न्ध्येण मिथ्यात्त्रप्रयोजऋत्वात् । हेतोः प्रयोजकत्वानुपपादकत्वात् । इदमपारमसामञ्जस्यमवद्धाना एव प्राज्ञाः किमत्रार्थापत्त्या मिथ्या- त्वसाधनमभिप्रेतं स्यादिति कल्पान्तरमुत्प्रेक्ष्य विमृशन्ति । वृथैव तु तेभ्यः कुप्यत्यत्र भवान् 'अनुकूलतर्कस्यैव प्रक्रान्तत्वेनार्थापतिर्वेत्यादि- विकल्पानवकाशात्' इति वदन् । अर्थापत्तिरपीयं न भवति । तथा हि यदुच्यते--सत्वत्त्रे दृग्दृश्य सम्बन्धानुपपतिः | मिथ्यात्वं च तदुपपादकम्, इति । तन्न । घटस्येदं ज्ञानं, इदं पटस्य, एतद्ज्ञानग्राह्यो घटः एत- ग्राह्यः पवः इति हि सार्वत्रिकौ प्रतीतिव्यवहारौ भवतः । तत्र काऽनु- प्रमत्तिः, यस्याः परिहाराय विषयमिथ्यात्वमपेक्षणीयं स्यात् । अनुपपत्ति- प्रतिसन्धानमत्र नैत्र भवति । कारणाभावात् । तथा च सामान्यतस्स- म्बधरूपस्य हग्विषयत्वस्य आपकत्वं नास्ति । अत एव मिथ्यात्वस्यों- पपादकत्वमपि नास्ति । अनपेक्षितत्वात् । सम्बन्धक इति विशेष निरूपणे संयोगसमवाययोः प्रसिद्धयोः सम्बन्धयोर्व्यतिरेकाव- धारणात् न तद्नुपपतिरिहार्थापत्तिः, नापि मिथ्यात्वं कल्पनीयम् । परिविशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः शेषाध्यस्तत्वं सम्बन्ध इति सिद्धे, दृश्यसत्यत्वं सति एतद्नु पत्तेः कामं तन्मिथ्यात्वमः क्षिप्येत । न तु अध्यस्तत्वं दृग्दृश्य सम्बन्ध इति क्वचिद् दृष्टम् | न च तदुपस्थापकं किञ्चिदस्तीति तर शेषस्य नास्ति कथमपि सम्भवः । न च भवता अध्यस्तसम्बन्धेन पइते | "नहि अभ्यस्त सम्बन्धत्वेनाक्षे वक्रता | किन्तु सम्बन्धत्वेन " इति स्वयनुक्त - वात् । तदेवं सामान्यतः सम्बन्धस्य नाक्षेत्रकता | यथा शनस्य पञ्चाश- दाक्षेपऋत्वं न तु सामान्यतः सङ्ख्यायाः तथा । अध्य-तत्वरूपविशेषस्य तु अद्याप्यसिद्धत्वात् क्वापि संयोगादिवत् सम्वन्धत्वेन प्रसिद्धत्वाच्च नाक्षेपकता | सम्बन्ध सामान्यस्य प्रतीतस्य अध्यस्तत्वरूपे विशेषे पर्य- वसानमिति यदुच्यते तद्प्ययुक्तम् | अभ्यस्तत्वस्व सम्बन्धविशेषत्वा- योगात् । न हि सपविशेषपरिगणने रम्जुलर्पोऽनि गण्यते | न च घटचद् द्रव्यभ्' इत्युक्ते संयोगेन घटवद्भुतलम् समवायेन घटवन् कपालम्, अथ्यस्तत्वसम्बन्धेन घटवत् कुड्यमिति विशेषग्रहणं भवति । तदेवमर्था- पत्तिकथाऽप्यत्र नास्तीति वेदितव्यम् । ८० किञ्वाध्यासः सम्बन्ध इत्यत्र कि प्रमाणम | परिशेष एव । नहिं संयोगः समवायाँ वा स भवितुमर्हति । न चान्यः कञ्चन तात्त्विकः सम्बन्धः सुवचः | व्यापकानुपलब्ध्या बाधान् | तथा हि । तात्विक सम्ब न्धस्य व्यापको देशकालविप्रकर्षाभावः । स चातीतादिविषयकज्ञाना- दीनां नास्त्येवेति कथं तात्त्विकस्तेषां सम्बन्धः । एवं तात्त्विक सम्बन्ध बाधात् आयातकसम्बन्धसिद्धिरिति चेन्न । देशकालविप्रकर्षेऽपि ध्वंस- निरूपित प्रतियोगित्वस्य इच्छाविषयत्वस्य एवमन्यस्यापि तात्त्विक सम्बन्धस्य विद्यमानत्वेन देशकालविप्रकर्षाभावस्य तात्त्विक सम्बन्ध- व्यापकत्वाभावात् । ननु स सम्बन्धः सर्वो मिथ्या. न तात्त्विक इति चेत् संयोगसमवायादिरपि तव मिथ्यैव । अत्र की विशेषः । तथाऽपि विप्र- कर्षे कथं सम्बन्ध इति चेत् उच्यते । विप्रकर्पे सम्बन्धो न भवतीति कुतो परिच्छेदः ज्ञायते । विन्ध्यहिमाचलयोरदर्शनादिति चेत् जलेऽदर्शनात् अग्नेरपि उष्णस्पर्शो न भवेत् । प्रत्यक्षसिद्धोऽयमिति चेन्न । तथैव ज्ञानज्ञ ययो- विंप्रकृष्टयोरपि सम्बन्धसिद्धेः । अन्यदृष्टान्तसाम्यस्याननुरोद्धव्यत्वात् । ननु बाह्यस्यार्थस्यासम्भवाद् बहिर्वदवभासत इत्यध्यवसितम् | नायं साधुरध्यवसायो यतः प्रमाणप्रवृत्त्यप्रवृत्तिपूर्वक सम्भवासम्भवाव- वधःर्येते । न पुनः सम्भवासम्भवनू वेंके, प्रमाणप्रवृत्त्यप्रवृत्ती । इत्यभावाधिकरणसूत्रभाष्योक्तन्याय इहात्यन्तमवधेयः । ननु कोऽयं सम्बन्ध इनि चेन्न | विषयविपयिभाव इति सर्वप्रसिद्धत्वात | ज्ञानस्य स्वनिरूपितं विषयत्वं ज्ञयेन सम्बन्धः, ज्ञो यस्य स्वनिरूपितविषयित्वं ज्ञानेनेत्युक्तं भवति । संयोगादेरभावेऽपि ध्वंसादि प्रतियोगित्ववत् अभाव - पृथक्त्ववादिनां विशेषणत्वरूपतत्सम्बन्धवच प्रकृतेऽपि प्रमाणबलात् विषयत्वाख्यः सम्बन्धः दृशा दृश्यस्याभ्युपगन्तव्य इति नात्र निरसन- सम्भ्रमः प्रामाणिकानां युक्तः । प्रत्युत अध्यत्व सम्बन्धोऽत्यन्तम- प्रामाणिकः । अध्यस्तत्वं हि न जातिरखण्डोपः धिर्वा । पक्वत्वादिवत् योगिकशब्दार्थत्वात् । अध्यासा नाम आरोपः । तथा चारोपविषयत्वमेव अध्यस्तत्वमित्यनेनोक्तं भवति । नतु तदतिरिक्तं किञ्चित् । किञ्च दृश्दृश्य- सम्बन्धस्तावत् प्रतीयते । तत्र प्रतीतीनां स्वतः प्रामाण्यात् दृशमिव दृश्यमपि यथाप्रतिपन्नं सत्यं कृत्वा तयोः प्रतीयमानः सम्बन्धः किंरूप इति विचारे पूर्वप्रतिपन्न सत्यत्वाविरोधेन सम्बन्धस्वरूपं निश्चेतुं बुद्धिः प्रवर्तते । न तु तद्विरोधि । अतः स्वामिमतार्थसाधनौत्सुक्यातिरिक्तं न किमपि अध्यस्तत्वसम्बन्धोपक्षेपकमस्तीति बुद्धिमद्भिर्भाव्यम् । यत्तु "ज्ञानज्ञेययोरपि प्रतियोग्यभावादिसमकक्ष्य एव सम्बन्धी- ऽस्त्विति इममाक्षेपं समाधानेन परस्पराध्यासात्मकसम्बन्धासम्भवेनैव सम्बन्धान्तरकल्पनात् , तत्सम्भवे तस्यैव सम्बन्धत्वात्" इत्युक्तं तत् अद्वैत श्रद्धाजडान् स्वशिष्यान् प्रति वक्तुमुचितम् । न तु प्रौढान् प्राज्ञान् दृग्दृश्यसम्बन्धः ८२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः प्रतिवादिनः प्रति । साक्षाद् विपरीता हि वस्तुस्थितिः । यत्र तात्त्विक - सम्बन्धो न सम्भवति तत्र ह्यगत्याऽऽध्यासिकः सम्बन्धः कल्पनीयः । कथं रजतभ्रान्तिमान् तदुपादानाय प्रवर्तेत । आध्यासिक- “सम्बन्धस्यौत्सगिंकत्वे तेनोपेक्षापरेणैव भाव्यम् । प्रतियोग्यभावादिस्यले च विलक्षणसम्बन्धाभ्युपगमेऽवर्जनीचे को न्यायवित अपूर्व सम्बन्धान्तर - कल्पनं सहेत । यच्च विषयत्वं नामेदनिति निर्वक्तुमशक्यमिति तत् कामं • तथा भवतु । निर्वचनाशक्त्या न प्रमेयमसद् भवेत् । “सच संयागादिव - दतिरिक्त वा स्वरूपं वा, पराङ्गीकृतपदार्थान्तर्गतो वा, तदतिरिक्तो वेत्यस्यां काकदन्तपरीक्षायां न नो निर्बन्धः” इति प्रतियोगित्वादिनिर्व- चने परमां विरक्तिं प्रदर्शयतः विषयत्वनिर्वचनानुयोगे का परमा श्रद्धा | अद्वैतसिद्धेरिदमप्युपयुज्यत इति चापलं केवलमत्र हेतुः । हन्त यथा यथा मार्गो गम्यते तथा तथा दर्शनस्य दौर्बल्यमेव ख्यापितं भवति, न तु सुस्थितत्त्रमिति विदाकुर्वन्तु भवन्तः । प्रपञ्चमिथ्यात्व सिद्धिः दृ- शनेनैव अत्रोक्तमन्यत् सर्वं निरस्तं भवतीति नेदानीं अधिकं ब्रूमः । इदं चात्र प्रष्टव्यम् । मिति किमत्र विवक्षितम्-शुद्धचैतन्यं वा वृत्तिर्वा । नःद्यः । शुद्धचैतन्यस्य विषयाग्राहकत्वेन तत्र सम्बन्धविशेष- विमर्शप्रसक्तिविरहात् । नान्त्यः | वृत्तौ विषयाणामध्यासाभावेन तन्त्राध्या- सिकसम्बन्धकल्पनानुपपत्तेः । वृत्त्या अन्यत्र अध्यासे, भूतले देवदत्तन दृष्टस्य घटस्य दर्शनं यज्ञदत्तस्य न स्यात् । तद्ध्याससिद्धस्य वस्तु- नोऽन्यदर्शनायोग्यत्वात् । यज्ञदत्तवृत्त्यभ्याससिद्धोऽन्य एव घट इति चेत् किमिदं वेदान्तदर्शनं उत सौगतदर्शन मिति चिन्तनीयं तत्रभवद्विः । २१. प्रतिकर्मव्यवस्था । “विश्वस्याध्यासिकत्वे प्रातिभासिकस्थल इव विषयेन्द्रिय सन्निकर्पापरिच्छेदः प्रतिकर्मव्यवस्था ८३ धोनायाः प्रतिकर्मव्यवस्थाया अनुपपत्त"दुष्परिहरैव । कर्म ज्ञानकर्म | विषय इत्यर्थः | विषये विषये व्यवस्था दृश्यते भ्रमेतरस्थले, यत्र नाध्या- सोऽस्ति | वटः सर्वेषां सर्वदा सर्वत्र घटत्वेनैव भासने । न तु कस्यचित् कदाचित् कुत्रचित् सदितत्वेन | एवं पटादि । इयं व्यवस्था नोपपद्यते घटादेराध्यासिकत्वे । पुरुषकालदेशभेदेन अध्यासभेदात् । रज्जुहिं कालदेशादिभेदेन सर्पतया वा भूदलनतया वा अम्बुधारात्त्रेन चा गृह्यते । न तत्र सर्पतयैत्रेति व्यवस्थाऽस्ति । तद्वत् घटादेरध्यस्तत्वे उत्त. विद्याव्यवस्था नोपपद्यते । यत्त्वत्र “प्रतिकर्मव्यवस्थायाः कस्यचित् पुंसः कदाचिदेव कश्चिदेव विषयो ज्ञानकर्म, न सर्वस्य सर्वदा सर्वः, इति प्रतिनियतकर्मव्यव- स्थायाः" इति ब्रह्मानन्दीयं विवरणं तन्न सम्यक् । दृष्टान्ताननुगुण- त्वात् । रज्जुसर्पादिहि सिकः कस्यचिदेव कदाचिदेव कश्चिदेव ज्ञानकर्म भवति न तु सर्वस्य सर्वदा सर्वः । कथं तदृष्टान्तेन घटादि- विषये अव्यवस्थाऽभिवानं घटेत | समाधानाननुगुणत्वाच्च । उक्तामनुप- पत्तिं परिहरता हि एवमुक्तम् - "वृत्तेः पूर्वमेव घटादीनां चैतन्येऽध्यासेन प्रातिभासिकस्थलापेक्षया बैन्” इतिवृत्तः पूर्वमेव अभ्यस्तघट- सत्त्वाङ्गीकारेणात्र अपादितः अव्यवस्थायाः परिहार उच्यत इति स्पष्टम् । न च सर्वस्य सर्वदा सर्वो विषय इतीयमव्यवस्था अनेन परिहृता भवति । प्रत्युत उत्तव्या भवति, पूर्वमेव सत्त्वात् तथा विषयो भवतुमर्हतीति । सिद्धस्य वस्तुतः प्रतीतिविषयेयमन्या अव्यवस्था । इमामाशङ्कय परिहारमुत्तरत्र वक्ष्यति- "यद्यपि प्रकाशकमधिष्ठानचैतन्यं सर्वगतं, जावचैतन्यं चान्तःकरणावच्छिन्नम्, तथापि चैतन्याभेदेना- भिव्यक्तत्वात् व्यवस्थोपपत्तिः ।" इति । प्रकृता तु वस्तुनः सिद्धिहेतुर्यो- ऽध्यासः तद्विषया अन्यैवाव्यवस्था | घटादिप्रत्यक्षात्मिका या वृत्तिः सैव घटादिकमध्यस्य गोचरयति । सा च कदाचित् घटस्थाने पटा- विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः दिकमध्यध्यस्य प्रकाशयेदित्यव्यवस्था परेणापादिता | विषयेन्द्रिय सन्निकर्षाधीनप्रत्यक्षात्मकवृत्त्यैव न विषयाध्यासः, ग्रेनोक्ताऽव्यवस्था प्रसज्येत | किन्तु तनः पूर्वमेव अध्यासेन सिद्धा घटादिः | तस्य यथा- स्थितस्य इन्द्रिय सन्निकर्पात्प्रत्यक्षं जायत इति क्वाव्यवस्थेति तत्परि- हार इति । 19 अथेमं परिहार विमृशेम । वृत्तः दुर्वासनमात्रेण आप! दिताया अनुपपत्तनैव परिहारः कृतो भवति । पूर्वमपि अभ्यास एव हि घटादेविषयस्य आध्यासिकत्वे च विषयस्य अव्यवस्था प्रसज्यते प्रातिभासिकस्थल इव । तत्र वृत्तेः प्राक्तनेऽप्यध्यासे तुल्य एव प्रसङ्गः । यत्र बटाध्वासः तत्रैव क्षणान्तरेषु पटाद्यध्यासः कुतो न भवति ? यथा रज्जो सर्पाध्यासः कदाचित् ततः कदाचित् भूदलनाध्यासः, ततः कदा- चित् अम्बुधाराध्यासः इति । पूर्वाध्याससिद्धो विषयः स्थिर इति चेन् आव्यःसिकस्य स्वरूपमेव तावदसिद्धम् | तस्य स्थैर्य कुतः । बगिंग्वी- थीस्वरूप्यशुक्तिरूप्ययोः मानान्तरसंवा विसंवादाभ्यां स्थैर्यास्थैर्ये अव गम्येते इति चेत् अत एवानध्यस्तत्वाध्यस्तत्वे अपि सिद्धयतः | दृश्य- सम्बन्ध नुपपत्त्यःदिसहकृतानुमानात् कल्पित सिद्धे प्रत्यभिज्ञावलात् स्थायित्व भवतीति चेत् दृढप्रत्यभिज्ञानुरोधेन स्थायित्वे सिद्धे कल्पित स्थायित्वस्य क्वचिदप्यदर्शनान अकल्पितत्वनिश्चयेन मिथ्यात्वानुमान- मेव आभासीक्रियत इति पश्यतु भवान् । दृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्तिश्च प्रागेव परिहृता । तथा च अद्वैताभिनिवेशेन तर्कानुगृहीतप्रमाणप्रमितं सर्वमन्यथा कर्तुमुयमः क्रियते, न तु ऋजुमार्गावलम्बनेन स्वतंकिमच स्थापयितुं शक्यत इत्यत्र इदमपरं निदर्शनं भवतीत्यास्तामेतन् । → ८४ एव सर्वस्य सर्वदा सर्वो विषयः स्यादिति प्रसङ्गोऽपि भवतो दुष्परिहर अवच्छेदकान्तःकरणतद्व त्यादि भेदेऽप्यवच्छेद्यस्य चैतन्य चैत्र- त्वात् | यथा एकस्य पुंसः शिरः पाणिपादाद्यवयवभेदेऽपि तत्तदवच्छेदेन परिच्छेदः प्रतिकूलतर्क : ८५ जायमाना सर्वा वेदना अनुभाव्या भवति तथा । अत एव हि सूत्रम् - ‘“असन्ततेश्चःव्यतिकरः" इति । सन्ततौ व्यांतकर एवेति हि तात्पर्यम् | ननु केवलस्यान्तःकरणस्य नानुभवः जडत्वात् । नामि केवलस्य चैत- न्यस्य | निस्सङ्गत्वात् । अपितु अन्तःकरणोपरूढस्य चैतन्यस्य | तस्य च विभिन्नत्वात् नास्त्यव्यवस्थेति चेन्न । उपाधिभेदेऽपि चैतन्यस्यैक- त्वात् । न ख़लूपाधयः चैनन्यं खण्डयित्वा भिन्नभिन्नं खण्डमुपदधति, येन विषयानुभवो व्यवतिष्ठेत । २२. प्रतिकूलतर्कः प्रतिकूलतर्कपराहतं चेद मिथ्यात्वानुमानम् । तथा हि । विश्वं यदि ब्रह्मणि कल्पितं स्यात् तर्हि प्रतीयमान्ब्रह्मा, विष्ठानक स्यात् । न चैवम् | अयं घटः अयं पट इति इदमा देशकालविशेषवर्तिब्रह्मेतरवस्तुमात्र- निर्देशात् । ब्रह्मएः सर्वया प्रतीतिविरहात् । न च सन् घटः सन १टः इति बहुलं व्यवहारात् तत्र च सच्छन्देन ब्रह्मण एव निर्दिश्यमानत्वात् प्रती- यत एवाधिष्ठाननिति वाच्यम् । अस्मिन् व्यवहारे ब्रह्मणः सच्छब्दा- थत्वाभावात् । न हि ब्रह्मतालर्येण एवं व्यवहन्ति । सन्, न त्वसन् इति घटायुद्दे शेन विद्यमानस्वबोधनमात्रे तात् । अतोऽत्र सच्छ- ब्दस्य ह्मार्थकस्वाभावान् उद्देश्यत्वविरहेणाविष्ठानपरत्वाभावाच्च नायं व्यवहार: ब्रह्मात्मकाविष्ठानप्रतीतौ प्रमाणम् । न च तादृशं व्यव- हारान्तरमनीति अप्रतः मानवाधिष्ठानकमेव विश्वम् । कञ्चविशेष विष्ठानं स्यात् । सामान्येन ज्ञातवें सति अज्ञात- विशेषवत एवाविष्ठानत्वात् । यतु लाववात् विशेषवत्त्वेनाज्ञातत्वमेव प्रयोजकम्, न त्रज्ञातविशेषवत्त्वभित्युक्तं तन्न हृद्यम् । शुकि रजतभ्रमे शुक्तेः काठिन्यचाकचक्यादिरूपविशेषवत्वेन ज्ञाततया अज्ञातत्याभावेना- विष्ठानत्वानुपात्तिप्रसङ्गात् । भ्रमविरोधिनावच्छेदक विशेषवत्त्वेनाज्ञात८६ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः प्रथमः त्वोक्तौ च गतं लाघवेन | तादृशो विशेषोऽस्ति न तु स ज्ञात इत्यभ्युपगतं च भवति । यदुक्तं “कल्पित सामान्यविशेषवत्त्वं ब्रह्मण्यपि सुलभमेव | अकल्पित सामान्यविशेषवत्त्वं चाप्रसिद्धम । सत्यत्वानन्दत्वादिकमेव कल्पित व्यक्तिभेदेन सामान्यम् | परिपूर्णानन्दत्वादिन विशेषः । ” इति । अत्र ब्रूमः । अकल्पितसामान्यविशेषवत्त्वमप्रसिद्धमिति नेदानीं युक्तं वक्तुं भवतः । द्रव्यत्वादेः शुक्तित्वादेश्च सामान्यस्य विशेषस्य च कल्पितत्वा- सम्प्रतिपत्तेः । विश्वाध्यासोपपादकानां सामान्यविशेषधर्माणां कल्पतत्वं च न घटते । एषां कल्पनोपपत्तये पुनः सामान्यान्तरविशेषान्तरान्वेषण- प्रसङ्गात् । तदेभिर्धः सविशेषत्वमविष्ठानभूतस्य ब्रह्मणो दुनिवारम् | परिपूर्णानन्दुत्वादेः कल्पित अज्ञातत्वं च न घटते । कल्पनं हि नाम ज्ञानगोचरीकरणमेव । अज्ञातत्वकल्पनमेव नास्तीति स्यात् । i ननु परिपूर्णानन्दत्वं नाम स्वरूपमेव । न तद्तिरिक्तं किञ्चित् । तथा सत्यत्वादिकमपि । तस्मादेतैर्न सविशेषत्वमिति चेन्न । ज्ञाता- ज्ञातयोरेकत्वायोगान् | स्वरूपाने सत्येव हि परिपूर्णानन्दत्वं न ज्ञायते । ज्ञायमानानतिरित्तत्वं कथमज्ञायमानस्य स्यात् । स्याच्चेत् घटतद्रूपयोरपि स्यात् । तमसि स्पर्शनेन घटोपलम्भेऽपि अनुपलम्भेन हि घटातिरेको रूपस्याभ्युपगम्यते । तुल्यं तत् प्रकृतेऽपि । एवं सत्यत्वादेरपि प्रकारतया भानेन प्रकारिस्वरूपतो व्यतिरेकोऽव- श्यम्भावी | ज्ञायमानत्वेन परिदर्शनात । तेन “एक्स्यैवानन्दाद्यात्मना तिरोहितस्य सदात्मना प्रकाशसम्भवान्” इति यदुच्यते तत धर्माणां धर्मिस्वरूपात् परस्परं च व्यतिरेकानङ्गीक तृतिरभि- धीयमानं रिक्तं वच इति ज्ञेयम् । निर्विशेषमेकं वस्तु केनचिद्रूपेण भानि, केनचिद्रूपेणं न भात`त्युक्तेहतत्वात् । धर्मत्वं कल्पितमिति चेत् दत्तो- त्तरमेतत् | धर्मत्वेन प्रकाशे सति हि कल्पितत्व वाच्यम् । अप्रकाशमापरिच्छेदः प्रतिकूलतकः ८७. नस्य किं कल्पनेनेति | यदपि भ्रमविरोधिज्ञानाभाव एव तन्त्रं, न टु विशेषाज्ञानमिति, नपि न युक्तम् । प्रतिबन्धकाभावमात्रस्य कार्यं प्रत्य- हेतुत्वान् । न हि शुक्तिमपश्यतां शुक्तित्वज्ञानाभावमात्रेण शुक्तिरूपभ्रमो भवति । तस्मात् भ्रमसामग्रयां निरूप्यमाणायां अवश्यं विशेषाज्ञानं तद्न्तर्गतं वाच्यमिति न सङ्कटान्मुक्तिः । किञ्च दोषमूलकाविद्याध्याससिद्धं स्यात् । यत्तु अनाद्यविद्याध्यासस्य दोपानपेऋत्यमिनि । तन्न । प्रतिज्ञामात्रेणार्थासिद्धेः । न हि लोके कश्चि- दध्यासो दोषाजन्यो दृष्टः येनात्र तथा सम्भावनाऽपि तावद् भवेत् । शुक्तिरूप्यदृष्टान्तेन चात्र भवान् विश्वमिथ्यात्वं साधर्यात । तस्मात् तद्वदेवाध्यासेन भवितव्यम् । तदध्यासरूपेण हडलिङ्गन अनाद्यविद्याध्या- समय आपद् दोषमूऋत्वं केन प्रमाणेन बाध्यते । सिति चेत् न हि सा अद्यापि निष्पन्ना | अभिलषिताद्वैतरक्षा प्रत्याशया प्रमाणं विनैव धाष्ट र्यादेव दोषानपेक्षत्वं प्रतिज्ञायत इति तु विदन्ति विद्वांसः । यच्च 'शत्ररस्वामिना, यस्य च दुष्टं करणं यत्र च मिथ्येति प्रत्ययः स एवा- समीचीनः प्रत्ययः, नान्यः : इति वदता दुष्टकारण जन्यत्वमन्तरेणापि अर्थान्यथःत्त्रप्रयोजकमप्रामाण्यमुक्तम्" इति तन्न । अप्रामाण्यज्ञापक- मात्रस्य एवं विभागात् । दोषस्चैव सर्वत्र प्रामाण्यजनकत्वस्येष्टत्वात् । तथा च तदीयमेवेतः प्राक्तनं भाध्यम् – “यदा हि क्षुदादिभिरुपहृतं मनो भवति, इन्द्रियं वा तिमिरादिभिः, सौम्यादिभिर्वाह्यो वा विषयः, ततो मिथ्याज्ञानम्। अनुपहतेषु हि सम्बग् ज्ञानम् । इन्द्रियमनोऽर्थसन्निकर्षो हि सम्यग्ज्ञानस्य हेतुः । असति तस्मिन् मिथ्याज्ञानम् । तदुभयगतो दोषो मिथ्याज्ञानस्य हेतुः । दुष्टेषु हि ज्ञानं मिथ्या भवतीति” । इति । कञ्च अनर्थक्रियाकारि स्यात् । प्रापञ्चकं हि वस्तु सर्वमर्थक्रियाकार भवति। न च तद्ध्यस्तत्वे युज्यते । शुक्तिरूप्यस्य कार्यायोग्यत्वात् । | स्वानमायादौ व्यभिचारात् अर्थक्रियाकारित्वं न पारमार्थिक-. ८ -८८ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः प्रथमः सत्त्व प्रयोजकांमति । नैतदेवम् | स्वप्रादिपदार्थो वाऽत्र विवक्षितः तज्ज्ञानं वा । आद्ये असतस्तस्यकरित्वाभावान्न व्यभिचारः । तस्य परमार्थसत्त्वान्न व्यभिचार इति । ननु स्वाप्नेन असिना स्वाप्नस्य शत्रोः शिरश्चिद्यत इति चेत् कामं तथा । तथैव शुक्तिरजतमपि किञ्चित् कार्यमुखाइयतु पावा भरण वा अन्यद्वा । प्रातिभासिकं शुक्तिरजतं न कार्यकरणक्षममिति चेत् स्वाप्नंऽसिः किं व्यावहारिकः, येन कार्यक्षमो भवति । तस्य व्यावहारिकत्व को दोषः ? इति चेत् शुक्ति- रजतमपि व्यावहारिकमस्तु; को दोषः । ब्रह्मज्ञानव्यतिरिक्तशुक्तियाथार्थ्य- ज्ञानवाध्यत्वान् तस्य न व्यावहारिकत्वमिति चेत् समं तत् स्वाप्ने असा- वपि। प्रबोधे बाधात् । स कथमर्थक्रियाकारीति चेत् तन्निदर्शित वता भवता दुचादनीयम् । नास्माभिः । अथवा ब्रूमः, श्रूयताम् | यथा असिः तथा शत्रुः तस्य शिरश्छेदः तत्र असेः करणभावः, इति सर्व मिथ्या । सर्वं केवशं प्रानिभासिकम् । न तत्र कार्यं वा तत्कारित्वं वा प्रातिमासिकस्यास्ति । बाधस्य समानत्वात् । अतः परव्यामोहनायापि भवता स्वाप्नो व्यवहारो न दृष्टान्तीकर्तव्यः । आध्यालिकस्य स्वप्ने वा जागरे वा अर्थक्रयाकारित्वं नास्तीत्येतत् तत्त्वं न शक्यम होतुम | न तद्पह्नवे चापलं कर्तव्यम् । तथा च विश्वस्याध्यासिकत्वे दृश्यमानस्य अर्थक्रियाकारित्वस्थानुपपत्तिदु परिहारा | । किञ्च उत्पत्तिशून्यं स्यात् । लोके हि पदार्था उत्पद्यमाना दृश्यन्ते । यद्यनध्यस्तं कारणं कार्यं च तहि दृष्टा उत्पत्तिरियं उपपद्यते । आपणस्थ- रजतान् खलु कुण्डलमन्यद्वा उत्पद्यमानं दृश्यते । न तु शुकिरजताका तेन उत्पद्यमानं वत्तु स्वकारगमनध्यस्तं निश्चायति, स्वं च | नन्वव्यस्त ·त्वाविरोधि व्यावहारिकसत्त्वमेवानेन निश्चीयते न तु पारमार्थिकसत्त्व- मिति चेन्न । व्यावहारिकातिरिक्तपारमार्थिकसत्त्वे मानाभावस्याक्तत्वात् । प्रतिभासिकातिरिक्तस्यैव प्रमितस्य पारमार्थिकत्वात् । अतः उत्पत्तिश्रवपरिच्छेदः प्रतिकूलतर्कः ८६ गात् अनध्यस्तमेव विश्वम् । ननु स्वानप्रपञ्चस्याप्युत्पत्तिः श्रूयत इति चेन्न | विकल्पासहत्वात् । किं स्वाप्नप्रपञ्चो नास्ति । तथाप्युद्यत इत्य- भिप्रायः । अथवाऽस्ति उत्पन्नश्चेति । आविनापि सामग्री घटा- छुत्पत्त्यापत्तिः । असत उत्पत्त्यभ्युपगमात् । अन्त्ये इष्टापत्तिः । यदुत्पत्ति- मत् तत् सदित्यव्यभिचारात् । “अथ स्थान रथयोगान् पथः सृजते” इत्यस्याः श्रुतेः कोऽर्थ इति चेत् कोऽत्र क्लेशः एषामसत्त्वपक्षे सृजते प्रतिभासविषयान् करोतीत्यर्थः । सत्त्वपक्षे तु तत्कालमात्रानुभाव्यान एतान् पदार्थान् सृजतीति यथाश्रुत एवार्थः । अयमेव च पक्षोऽस्म- I सम्मतः । किञ्च अनीश्वरसृष्टं स्यात् । ईश्वरसृष्टं हि जगदामनन्त 'इदं सर्वमसृजत' इति । न चेदमध्यासे उपपद्यते ! कल्पितस्यापि व्यावहारि कसत्त्वमादायोपपद्यत इति चेन्न | व्याघातात् । कल्पितं च व्यावहारिकं चेति व्याहतं ह्य तत् । व्यावहारिकमिति तात्त्विकस्यैवाभिधानात् । तद्- तिरिक्तस्य तात्त्विकस्वाभावात् । तस्य च कल्पितत्वायोगात् । एतेन ईश्वराध्याससिद्धत्वात् तत्सृष्टत्वोक्तिरिति परास्तम् । आध्या- सिकस्य व्यावहारिकत्वायोगात् । 'अध्यस्तस्यापि सर्पस्य भयकम्पादिजनकत्ववत् वाय्वादीनां तेजआदिजनकत्वमप्युपपन्नम्' इति यदुच्यते तदसत् । अतः सर्पस्य कारणत्वायोगेन तज्ज्ञानस्यैव भयादिजनकत्वस्योक्तत्वात् । अन्यथा दृष्टृत्वस्यापि कदाचित् प्रसङ्गात् । चायवादीनां तु तेजआद्य पादानभूतानां स्वरूपेणैवोपयोगेन कल्पितत्वा- नुपपत्तेः । यत्तु " मध्यन्दिने भूयिष्ठप्रकाशाद् बहिर्देशत् सालोकमपवरकं प्रविष्टस्य तमःप्रतीतिर्भवति, तत्रत्यानां घटादीनामप्रतीतिश्च । तत्र कल्पितस्य तमसो वस्त्वाच्छादकत्वं दृश्यते” इति तन्न । तत्र तमो- भ्रमस्य यो हेतुः तत एव तत्रत्यवस्तुप्रतीतिविरहोपपत्तेस्तदाच्छादकान- to ६०. विशिष्टाद्वैत सिद्धिः प्रथमः पेक्षरणात् । भूयिष्ठो हि प्रकाशो नेत्ररश्मीनां प्रसरं मन्दीकरोति । तस्या- मवस्थायां अपवरकं प्रविष्टस्य नायनरश्मिप्रसरमान्द्यमेव क्षरणका लं तमोभ्रमं वस्त्वग्रहणं च पादयति । तत्र कः कल्पितस्य तमस उपयोगः । २३. मिथ्यात्वश्रुतिः । प्रकृतानुमानस्य श्रुत्यनुग्रहं दर्शयितुं प्रवृत्तः, एकमेवाद्वितीयमित्येत- दद्वैतपरं कृत्वा, “तत्स्वरूपप्रामाण्ययोग्यतादीनां मिथ्यात्वेऽपि तज्जन्यस्य बोधस्य न मिथ्यार्थविषयत्वम् | मिथ्यात्वप्रयोजकरूपस्य तत्राभावात् । यथा सदर्थबोधकस्वाप्नदेवतावाक्ये” इत्याह । तदयुक्तम् | मिथ्याप्रमा- राजन्यबोधविषयत्वस्यैव मिथ्यात्वप्रयोजकत्वात् । अन्यथा लिङ्गभ्रमेणापि सर्वत्र लिङ्गिप्रमित्यापत्तेः । न च सदर्थस्वाप्नदेवतावाक्ये व्यभिचारः | प्रबोधकाले चर्मचक्षुषोर्गोचरत्वं परिहरन्त्याः स्वसङ्कल्पेन स्वयमेव स्वप्ने प्रादुर्भवन्त्या देवतायाः स्वरूपस्य वा वाक्यस्य वा पारमार्थिकत्वेन मिथ्या- त्वकथागन्धस्यापि विरहात् | स्वप्नद्रष्टृरुपमतिविभ्रमकल्पितत्वाभावात् । कथमिदमवगम्यत इति चेत् वाक्यस्य सदर्थत्वादेव | तस्माद् वेदस्व- रूपादेमिंथ्यात्वेऽपि तत्प्रमेयमद्वैतं सत्यं भविष्यतीति प्रत्याशा अयुक्तैव । उपजीव्यप्रत्यक्षविरोधात् अद्वैतं न श्रुत्यर्थ इति चोक्तम् । उपजीव्यं प्रत्य- क्षप्रामाण्यं व्यावहारिकम् । न तद्वाध्यम् | बाध्यं प्रामाण्यं तात्त्विकम् । न तदुपजीव्यम्। इतीयं कल्पना निर्मूलेति चोपपादितम् । तात्त्विकस्य प्रामाण्यस्यानुपजीवने कस्यापि तात्त्विकस्वार्थस्यासिद्धेः । जगत इव ब्रह्मणोऽप्यतात्त्विकत्वापातान् । न हि भवति स्वप्नदृष्टमञ्ज षा मिथ्या तद्न्तर्दृष्टं रत्नं तु सत्यमिति । तस्य सत्यत्वमुपदिश्यत इति चेत् जग- तोऽपि उत्पत्तिस्थित्यादिवादेन 'कथमसतः सज्जा येते ति सत्त्ववादेन च सत्यंत्वमुपदिश्यत एव । अद्वैत श्रुत्याऽस्य मिथ्यात्वं इति चेत् तहिं तथैव तदन्तर्गत वेदमिथ्यात्वद्वारा तत्प्रमेयस्य ब्रह्मणोऽपि मिथ्यात्वं बोध्यत ू परिच्छेदः अद्वै तश्रुतिः ६१ एव । तस्य श्रुतं सत्यत्वं कथं योजयमित चेत् जगतो यथा तथैव । द्वितीयत्वं मिथ्यात्वप्रयोजकम् । तद् ब्रह्मणि नास्ति । तत्कथं तस्य मिथ्यात्वं भवेदिति चेटुक्तमेतत् । द्वितीयान्तर्गतम्य प्रमाणभूतस्य वैद्स्य मिथ्यात्वे तत्वमेयस्य सतोऽपि मिथ्यात्वमापततीति । तथा च कल्पितसत्त्ववदेकमासःदिति श्रुत्यर्थो वाच्यः | सत्यत्वं ब्रह्मस्वरूपमेव | तो न तस्य कल्पितत्वमिति चेत् त सत्यत्वं ब्रह्मेति स्यात् । न तु सत्यं ब्रह्मेति । धर्मत्वं कल्पितमिति चेत् तर्हि' जगदप ब्रह्मस्वरूपमेव | सर्वं खल्विदं ब्रह्मति श्रवणात् । अतो न तत् कल्पितम् । भेदमात्रं कल्पि- तम् । तदेव निषिध्यत इति स्यात् । तस्मात् त्यज वा ब्रह्मसत्यत्वं भज वा विश्वसत्यताम् । ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्येत्येषा ते दुर्लभ स्थितिः || अनुमन्येत मिथ्यात्वमात्मनंपियदि श्रुतिः । परिशेषयितुं ब्रह्म शक्येत न कथश्वन || २४. श्रदूँ तश्रुतिः , परीक्षितप्रतिष्ठितप्रामाण्यस्य घटपटा दिद्वैतप्रत्यक्षस्य सम्भवद प्रामा- ण्यचन्द्रप्रादेशिऋत्वप्रत्यक्षतुल्यत्वं न भवतीति तेन तस्याद्वैत श्रुतिविरो- धित्वं भवतीति च पूर्वमेवोक्तम् । विरोधे प्रत्यक्षं प्रबलम् । अतः तद्विरो- धेनैव श्रुत्यर्थो वाच्य इति च । अन्यथा वेद मिथ्यात्वात् तद् द्या मिथ्या- चमण्यापतेदिति च ब्रह्मणो वा तत्सत्यत्वस्य वा जगद्वदेव हि अध्यस्तत्वं दहार्यमापतति । न हि वक्तुर्वाक्यमन्यथा गृहीनवतः श्रोतुः मिथ्या- भूततद्वाक्यबोध्यस्वार्थस्य प्रमाणान्तरेण संवादो भवति । यदि कदाचिद् भवति स यादृच्छिकः, प्रमाणान्तरावसेयः । औसर्गिक विसंवाद एव । न च ब्रह्मणः सत्यत्वे संवादि प्रमाणान्तरं सुवचम् । अतो मिथ्या- वाक्यजन्यमिथ्याज्ञान विषयत्वात् मिथ्यात्वं दुर्वारम् । ६२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः तथा च अथ यदुच्यते “प्रत्यक्षं नियतविषयं श्रुतिः सर्वविषया । यत्र प्रत्यक्षेण भेदो न गृहीतः तत्रैवाभेदद्भुतंरवकाशः ।” इत्यादि खण्डनकारोक्तमनुवदता, तत् सर्वमत्यन्तमहृद्यम् । तथा ् ि। यथा कञ्चिदनवतं विपक्षं प्रबला पाहि सेना काचित् झटिव्यासकन्द्या वरुण्य तदीयां विभूतिं सर्वामात्मसात्कुर्वीत तथा ऋगृहीतस्त्रभेदा काचन ध र्यदा भासते तदा लब्धावकाशा अद्वैश्रुतिः प्रत्यक्षत्राध्यत्वे- नामिमतायाः स्त्रोत्सवाया ऐक्यचियः तथा सह ऐक्यं बोधयित्व निर्वाधा सती सर्वाभेदे पर्यवस्तीत्युच्यते । तत्र वक्तव्यम् । यद्यपि काचन घटपट।दिधं': स्यभेदाविषया तथापि अद्वैतश्रुतिः स्वोद्याया ऐक्यधियः तया सह्रैक्यबोधनाय अवकाशं कथं लभेत । परस्वरं विनयभेदात् । घटविपया ह्यंका धीः । भेदाभावविषया चान्या । तत एव तयोरपि भेदात् | "अर्थेनैव विशेषा हि निराकारतयः विवाम् ।" तथा च भेदत्वेन स्वभेदविषयत्वाभावेऽपि स्वविष रूस्त्रभेदग्राहिण्येव सर्चा धीरिति धियोरभेदो न शक्यो बोद्धुम ५ ननु अद्वैतश्रुतिः धियारभेदं बोधयित्वा तद्विषययोरप्यैक्यं बोधय- तीनि चेत् विषयभेददार्थात् तत्राभेदबांधनाशक्ता तत एव धियोरपि तद्द्बोधने अप्रभव त । सा क्रुद्धा कृत्येव स्वत्थापकं तमेव हन्तीति

पश्यतु भवान्। अभेद्वादेऽपि हि सुखदुःखवन्धमोक्षादेर्व्यावहारिको भेदोऽवर्जनीच भवति । न च प्रकृतिप्रत्ययभेदं पदभेदं, तत्तदर्थंभेदं, स्वयमुपदेष्ट्री सती उपदेष्टव्यपुरुषभेदं च सिद्धवत्कृत्य वर्तमाना श्रद्ध सर्वभेद निषेधे क्षमते । अतः परीक्षितप्रामाण्यत्वात् प्राथम्यात् अपरोक्षस्वात् । उपजीव्यात् अत्यन्तं वाधितुमशक्यत्वाच्च प्रत्यक्षस्य तदविरोध्येवार्थः श्रुतेर्वाच्यः । यत्तु 'अत्यन्तासत्यपि ज्ञानमर्थे शब्दः करोति हि' । इति, तत्तथैत्र । ‘अङ्गुल्यग्रे करिवरशतम्' इत्यादेरपि बोधकत्वात् । यत्पुनः 'अबाधात्तु प्रमामत्र स्वतः प्रामाण्य निश्चलाम्' इति तन्नास्ति । प्रबलपरिच्छेदः एकमेवाद्वितीयम् ६३ प्रत्यक्षबाधसत्त्वात् । अतो भवद्भिमनादन्य एवार्थो द्वैतश्रुनेर्वक्तव्यः । २५ एकमेवाद्वितीयम् । नन्वेकमेवाद्वितीयमिति पदत्रयेण सकलभेदनिषेधः स्फुटमव- गम्यते । यथाहुः - वृक्षस्य स्वगतो भेदः पत्रपुष्पफलादिभिः । वृज्ञान्तरात्सजातीय विज्ञानीयः शिलादितः ॥ तथा सद्वस्तुनो भेदत्रयं प्राप्तं निवार्यते । एकावधारणद्वैतप्रतिषेधैस्त्रिभिः क्रमात् ॥ इति । अयमर्थः । वृक्षस्य पत्रपुष्पफलादिसत्त्वप्रयुक्ता स्ववृत्तिस्व- व्यतिरिक्तवस्तुमता, वृत्तान्तरसत्त्वप्रयुक्ता स्वसजातीयस्वव्यतिरिक्त- वस्तुमत्ता, शिलादिसत्त्वप्रयुक्ता स्वविजातीयस्वव्यतिरिक्तवस्तुमत्ता च दृश्यते । ईदृशस्वव्यतिरिक्त त्रिविधवस्तुमत्ता पदत्रयेण ब्रह्मणो व्यत्र- छत इति एतेनात्र "भेदशब्दः अन्योन्याभावपरो वा भिन्नवस्तु- परो वा आद्ये फलादिभिरिति तृतीयानुपपत्तिः । पञ्चमी ह्यपेक्ष्यते । स्वगत इत्यव्यावर्तकं च । त्रयाणामप्यन्योन्यःभावानां वृक्षनिष्त्वात् । अन्त्ये वृक्षान्तरादिति पञ्चम्यनुपपत्तिः । वृजान्तरं सजातीय भेद इति हि वाच्यम् । तद्यमनन्वितः श्लोकः" इति दूषणं निरवकाशमिति बोध्यम् । तत्कथमन्योऽर्थोऽभिधातु शक्य इति चेन्न | समञ्जसस्यार्था- तरस्य आचार्यैरभिहितत्वात् । "सर्वज्ञ सर्वशक्ति ब्रह्म व सर्वकारणमित्युपदिशन् स होवाच - सदेव सोम्येदमस देकमेवाद्वितीयम् - इत। अत्र इमिति जगन्निर्दिष्टम् । अम इति च पूर्वकालः | तस्मन् काले जगतः सदात्मकतां सदेवेति प्रतिपाद्य, तत् सृष्टिकालेऽवशिष्टिमिति कृत्वा, एकमेवेति सदापन्नस्य जगतस्तदानीमविभक्तनामरूपतां विशिष्टाद्वैत सिद्धिः प्रतिपाद्य तत्प्रतिपादनेनैव सतो जगदुपादानत्वं प्रतिपादितमिति स्वत्र्यतिरिक्त निमित्तकारणमद्वितीयपदेन प्रतिषिद्धम् ।" इति । इदमुक्तं भवति । अस्मिन् वाक्ये सदिति सत्तायोगस्य सी दिति भवनक्रियायाः, अम इति कालस्य, उपरि तदैज्ञतेत्यादिना ईक्षणा- देश्च वचनात् सकलभेदशून्यत्रह्मप्रतिपादनप्रसङ्गः सर्वथा नास्ति । बहु स्यामिति उपरि वदयमाणावस्थाविलक्षणावस्थाप्रतिवादकतया एक- शब्दः एवकारोत्तरः प्रलयकालिकाविभक्तनामरूपत्वावस्थां सावधारण- माह । सदेवेति ब्रह्मरण उपादानत्वप्रतिपादनात् निमित्तकारणमन्यत् स्यादित्युदयनानां शङ्कां वारयति अद्वितीयशब्दः निमित्तकारणीभूत- वस्त्वन्तरशून्यमित्यथऋः | सृज्येन केनचित् सद्वितायत्वस्य एकमेवेत्यने- नैव निवारितत्वात् राष्ट्रा केनचित् सद्वितीयत्वनिवार सत्येव हि अद्वितीय साकं भवति, इति । अनुपच पयस्य सकलभेद निषेवपरत्वम् । तथाहि । घट एकः मनुष्य एक इत्युक्ते धमिंगतसङ्घ चान्तरव्यवच्छेदमात्र प्रतीतेस्तत्रैव एकशब्दो व्युत्पन्नः । न तु तद्गतगुणान्तरजात्यादि निषेधे । अव्युत्तेः अतः प्रकृते स्त्रगतभेदुनिषेवस्तावन्नास्ति | सत् एकमित्यनेन सच्छब्द- वाच्यं धर्मि नानेकं न बहु इत्येतावन्म त्रत्रोधात् । वदयमाणसृष्टिकाली- नबहुत्वावस्थाविरीतावस्थाविषमात्रबोधने तात्पर्यात् । अथ एकमेवे- त्येवकारस्य एकत्वावधारणमात्रपरत्वात् सजातीयव्यवच्छेदकत्वं नास्ति । न हि चन्द्र एक एवेत्युक्ते सूर्यों नास्तीति गम्यते । एवं आंतोयपदेन सदृशद्वितीयनिषेधस्यैव प्रतीयमानत्वात् विजातीयनिषेवपरत्वं नास्ति कारणचेतनत्वेन सदृशद्वतीयनिषेधेन उपपद्यमानं तत् कथं विजातीय- निषेधपरतया हठाद्योज्येत । एवं पदसामर्थ्यविरुद्धं सकलभेदनिषेधपरत्वं पत्रयस्येति बोध्यम् । तदैज्ञत तदसृजतेति स्वगतभेदोक्तेः तन्निवारणपरत्वमसम्भवि । अनेन ६४ प्रथमः परिच्छेदः ज्ञाननिवर्त्यत्वानुपपत्तिः ६५ जीवेनेति इदमा निर्देशपूर्वकं जीवात्मोक्तेः तेजोऽसृजत अपोऽसृजत अन्नमसृजन्तेति तेज आदिसृष्टिवचनाच्च सजातीयविजातीय निवारण- परत्वमप्यसम्भवीति । किञ्च नेदं ब्रह्मलक्षणपरं वाक्यं सत्यं ज्ञान- मनन्नमितिवत्, येनैवमतिक्लिष्टार्थवर्णनप्रयासः सोढव्यः । ब्रह्म वा इदमग्र आसीन्, आत्मा वा इमग्र आसीदित्यादिवन् जगतः सृष्टि- शकः । वस्वास अतिशत् आसीदति कालविशेषग्रह- णात् । न हि तदानीमेव त्रिविधभेदशून्यं ब्रह्मेष्यते । किञ्च समस्तकल्याणगुणाकरेण सता तदात्मकपारमार्थिकजगत्सृष्टि- प्रतिपादकतया कृत्स्नप्रकरणसामञ्जस्ये सति प्रथमं सकलभेदशून्यब्रह्य- परतया किञ्चिद्वाक्यं व्याख्याय उपरि प्रतिपाद्यमानस्यापूर्वस्य अर्थ - जातस्य कृत्स्स्र॑स्य मिथ्यात्वाभिधानं कथं युज्येतेति । २६. ज्ञाननिवर्त्य स्वानुपपत्तिः तरति शोकमात्मवित्, तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः, भिद्यते हृदय- ग्रन्थिरिछयन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे ॥ इत्यादिश्रुतिस्मृतिबोधितज्ञाननिवर्त्यत्वानुपपत्तिरपि बन्ध- मिथ्यात्वे प्रमाणम् | सत्यत्वे ब्रह्मवदनिवर्त्यत्वापत्तेः इति यदुक्तं तदपि न । यथा प्रत्यक्ष विरोधात् श्रुतेर्भवदभिमतमद्वैतं नार्थः तथैव तत एव हेतोः अन्धनवर्तकतया भवदभिमतं ज्ञानं न श्रुतिस्मृतिप्रतिपाद्योऽर्थ इति स्थितेः । “ओमित्यात्मानं ध्यायथ" "स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्र- मोक्षः,” ‘‘आत्मेत्येवोपासीत" इत्यादिभिरन्यादृशमेव हि ज्ञानं बन्ध- निवर्तऋतयापदिश्यते, न तु भवद्भिमतनिर्विकल्पकवृत्तिरूपमिथ्या- ज्ञानम् | ननु आत्मवित् ब्रह्मविदिति केवलं वेदनं श्रूयते । सत्यम् । छागोवा मन्त्रवर्णादिति न्यायेन तस्योपासनरूपे विशेषे पर्यवसान ६६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः भवति । उक्तं च वाक्यकारेण 'वेदनमुपासनं स्यात् तद्विषये श्रवणात् इति । इदमत्र बोध्यम् । श्रुतिस्मृतिबोधितत्वं ऋथं ज्ञाननिवर्त्यत्वस्य | अवि- धेयज्ञानवादिनो हि भवन्तः । प्रतीतिबाधाभ्यां प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वे सिद्धे अधिष्ठानतत्त्वसाक्षात्कारनिवर्त्यत्वं अन्यत्र तिरेकाभ्यां लोकतः प्राप्तम् । पुरुषपरतन्त्रत्वाभावाच्च ज्ञानं न विधेयमिति वदन्ति । अतो लोकतः प्राप्तस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वस्यानुवादमात्रं श्रुतिस्मृतिवचनेषु इति स्थिते प्रपञ्चमिथ्यात्वसिद्धयधीनसिद्धिकस्यानुवाद्यस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वस्यानुपपत्त्या तन्मिथ्यात्वं सिद्धयतीति विपरीतनिरूपणे प्रवृत्तिः न युज्यत इति । २७. दृष्टिसृष्ट्यनुपपत्तिः । साक्षात्कारं जगत्स्थायि । स साक्षात्कारः कदाचिद् भवि- ष्यति । तदा रज्जुसर्पादिवत् जगद बाधितं भविष्यतीत्येतादृशेन जग- निमथ्यात्वेनातृप्यन् “यत् किमपि वस्तु यदा ज्ञायते तदाऽस्ति यदा न ज्ञायते तदा नास्तीति इमं दृष्टिसृष्टिवादमवतायें समर्थयितुमीहते । न च शक्यः समर्थयितुम् | अतिदौथ्यात् । जीवेशादीनामपि घटपटादिव- देव दृटिसृष्टित्वापत्तेः 'षडस्माकमनादयः' इत्यनेन विरोधात् । न च तदितरविषय एव दृष्टिसृष्टिः स्वीक्रियत इति वाच्यम् । भवत्स्वीकारा- स्वीकारयोरतन्त्रत्वात् । यदि घटादिषु सा उपपन्ना कुतो न जीवेशा- दिषु । किञ्च घटादिशून्ये देशे अस्मद्दष्टिग्रसरे सति घटादिकं कुत्तो नोत्पद्यते ? घटमपेक्षमाणः पुमान् अन्यं नियुज्य तेनानीतं आ स्वदृष्टिमात्रेण स्त्रष्टुं शक्तः किमति अन्यं प्रेरयति ? कुलालकुविन्दादि- दृष्ट्यैव घटपटाद्युत्पत्तौ तेषां मृत्तन्त्वाद्यार्जनप्रयासः किमर्थः? प्रत्यभि- ज्ञान विश्वस्य स्थायित्व प्रतिपाद कसूत्रभाष्यविवरणादिग्रन्थवरोधश्च दुष्परिहारः । यत्तु, कारणात्मना स्थायित्वं स्वीक्रियते । तावतैव बौद्धा- भिमतक्षणिऋत्वनिराकरणत्वोपपत्तेर्नाकर विरोध इति तद्युक्तम् । वार्यस्य परिच्छेदः दृष्टिसृष्टिः घटस्य उत्पत्तिक्षरादारभ्य विनाशक्षणपर्यन्तं स्थैर्यं हि बौद्धसम्मतक्ष- णिकत्वनिराकरणेन सिद्धान्तिभिः स्थाप्यते । कारणभूताविद्यात्मना क्षणिऋत्वं तैर्नेष्यते । नापि सिद्धान्तिभिर्निराक्रियते । इदमसङ्गतम | यच्चात्र "प्रतीतिमात्र शरीरत्वेन नियतकारणाजन्यत्वे स्वर्गाद्यर्थज्यो-- तिष्टोमादिविधिप्रभृत्तीनामनुपपत्तिः" इत्याक्षेपस्य "स्वाप्नकार्यकारणा- भाक्बोधकवाक्यत्रदुपपत्तिः" इति समाधानमुक्तं तेन अद्वैतनिष्ठा नास्ति- क्यफलेति स्वयमेव स्फुटं प्रकाशितम् | स्त्राप्नवाक्यं, कारणत्वेन कार्य- त्वेन च तद्बोध्ये वस्तुनी, तयोः कार्यकारणभावः, इति हि सर्वमिदं मिथ्या | यदि तत्तुल्यमेव वेदतदर्थ कार्यकारणभावादि सर्वं तहिं आस्ति- क्यकारणं किमन्यदवशिष्यते । वेदान्तवाक्यतन्मीमांसादिकमस्तीति चेन्न | तस्यापि स्वाप्नाविशेषात् । बाधाबाधाभ्यां विशेष इति चेन्न । स्वाप्नबाधाबाधयोर्वस्तुतत्त्वनिर्णयहेतुत्वात् । न हि भूतले सन् घटः स्वप्ने तन्निवृत्त्या निवर्तते । मृतस्य पुरुषस्य वा स्वाप्नसद्भावेन सद्भावो भवति । यत्तु दोषप्रयुक्तत्वाज्ञानेनाबाधःपपत्तिरिति व्याख्यायामुक्तं तत् जागरे घटादिप्रत्ययानामपि तुल्यम् । एषां दोषप्रयुक्तत्वज्ञान सम्भवे वेदान्तवाक्यजन्यब्रह्मप्रत्ययस्यापि तथैव सम्भवति । अतोन कथमपि विशेषः सुवचः । एवमेव “तृप्त्यर्थं भोजने पर प्रत्यायनार्थ शब्दादौ च प्रवृत्तेरयोगेन स्वक्रियाव्याघातः” इत्याक्षेपस्य "स्वाप्नव्यवहारबदुपपतिः" इतीदं न समाधानम् | स्वपतः पुरुषस्य यच्छरीरं यानि च चक्षुःपाणिप्रभृतीनि ज्ञानकर्मेन्द्रियाणि तानि नपण तिष्ठन्ति । तन्निरपेक्ष एव स्वाप्नो व्यवहारः सर्वः प्रवर्तते । तत्र स्वक्रियाव्याघातमापादयतामयमभिप्रायः - यथा स्वप्ने सर्वं प्रतीतिमात्रशरीरं तथैव चेत् जागरेऽपि तर्हि स्वप्न- वदेवात्रापि सर्वप्रत्यक्षशरीरेन्द्रियनिरपेक्ष एव भोजनादिव्यवहारः प्रवर्त- ताम् । इति । अत्र समाधातुरयमभिप्रायः - स्वाप्नभोजनादिकमपि शरी- ĆU विशिष्टाद्वैतसिद्धिः रेन्द्रियव्यापारपूर्वकमेव । तानि तु शरीरेन्द्रियाणि प्रतीतिमात्रशरीरा- गीति सम्प्रतिपन्नम् । एवमेव तदानीं निर्व्यापाराण्यनि जागरावस्थायां व्यापारवन्ति शरीरन्द्रियाणि दृष्टिसृष्टित्वात् प्रतीतिमात्रसाराण्येव | तथा च जागरव्यवहारोऽपि सर्वः स्वाप्नव्यवहारतुल्य एवेति । ६८ प्रथमः अत्रेदं वाच्यम् । स्वाप्नवस्तूनां मिथ्यात्वं सिद्धवत्कृत्य तद्द्दृष्टान्तेन अन्येषामपि मिथ्यात्वं भवान् साधवितुमिच्छति । विपरिवर्तः कुतो न भवति । शायितं शरीरं सत्यम् । तथैव स्वाप्नमपि शरीरं सत्यमिति | सत्यत्वे किं प्रमाणमिति चेत् प्रतीतिरेव । यत्प्रतीयते तदस्ति । आत्मवत् | प्रतीतस्यापि उत्तरकालबाधे न सत्यत्व- मिति चेत् तहिं बाघनिवन्धनमसत्यत्वमित्यास्थेयम् | बाधितत्वात् स्वानं शरीरादि असत्यमिति । एवं सति स्वापकाले शयानस्य अन्यदा चेष्ट- मानस्य च शरीरस्य अबाधिस्य कथं स्वाप्रतुल्यत्वं स्यात् । एतदुक्तं भवति । बाधितं स्वाप्नं भोजनं वस्तुतो नास्ति । अतस्तस्य वास्तव- शरीराद्यपेक्षा न भवति । जागरकालिकभोजनमपि यदि स्वाप्नवत् वस्तुतो न स्यात् तर्हि स्वाप्नभोजनवदेव वास्तवबाह्यशरीरादिव्यापारा- पेक्षं न स्यात् । एतत्सापेक्षं तु भवति । अतो न स्वाप्नव्यवहारतुल्यत्व- मिति | स्वाप्नजागरत्र्यवहारयोः बाधाबाधाभ्यां वैलक्षण्ये स्थिते वास्त- चबाह्यशरीरादिनिरपेक्षत्व सापेक्षत्वाभ्यामपि वैलक्षण्यं दुर्वारम् । अतो जाग्रद्भोजनादिव्यवहारस्य स्वाप्नव्यवहारतुल्यत्त्रे तद्वदेव स्वप्नद शिमनोमात्र कल्पितानन्यदृश्यतत्कालमात्रभाविशरीरेन्द्र यप्रवृत्ति साध्यत्वेन मातापितृप्रसुतसर्वदृश्यशरीरादिप्रवृत्त्यनपेक्षत्वान् स्वक्रियाव्याघातो दुष्प- रिहार एवेति । प्रतिकर्मव्यवस्थाविरुद्धञ्चायं दृष्टि सृटिविवादः । यत्तु मन्दाधिकारि- वपया सेति, तदयुक्तम् । तद्नङ्गीकारे प्रसज्यमानाया अव्यवस्थाया अमन्दाधिकारिभिदृष्टिसृष्टिवादिभिरपरिहारात् । यदि हि दृष्ट व परिच्छेदः दृष्टिसृष्टिः ६६ वस्तु सृज्यते पूर्वदृष्टां घटः कालान्तरे कथं घट एव दृश्यते न गर्दभः । दृश्यत एव हि स्वप्ने एकमेव वस्तु अन्यथा अन्यथा परिणममानम् । उक्तं च मायामात्रसूत्रमाप्ये – “रथोऽयमिति हि कदाचित् स्वप्ने निर्धा- रितः क्षणेन मनुष्यः सम्पद्यते । मनुष्योऽयमिति निर्धारितः क्षणेन वृक्षः" इति । एकम्मिन् वस्तुनि भ्रमश्च बहुधा | यथा रज्जौ सर्पः भूदलन- मम्बुधारेति । एतेन पुरुपान्तरप्रतीतेन सह एककालावच्छेदेनापि घटादौ प्रत्यभिज्ञानं भ्रम एव । प्रतिभासस्य भेदात् । यथा एकस्यामेव मन्दान्धकारवर्तिन्यां दशानां युगपत् सर्पभ्रमेण पलायमानानां परस्पर- संवादेन एक एत्र सर्पः सर्वैरनुभूगत इति प्रत्यभिज्ञा भ्रमः | अन्यभ्रम- सिद्धस्यान्येन ज्ञातुमशक्यत्वात्" इति यदुक्तं तन्निरस्तम् । तथा हि | चहुभ्रमस्थले सर्वे एकधैव भ्रमन्तीति नियमो नास्ति । रजौ हि कदाचित् कश्चित् सर्प इति भ्राम्यति । अन्यः भूभेद इति । अपरः अम्बुधारेति । नैवं प्रमाले अनियमो भवति । अभ्रान्ताः सर्वेऽपि घटं घटमेव पश्यन्त, न तु यः कश्चिदपि अघटम् | दृष्टिसृष्टौ अयं नियमो नोप- पद्यते। यद्यप्येकः रज्जुं रज्जुत्वेनेव घटं घटत्वेन पश्येन तथाप्यन्ये रज्जु सर्पत्वादिनेव घटं घटभिन्न किञ्चिद्वस्तुत्वेनापि पश्येयुः, यदि रज्जुसर्पवन् दृष्टिसृष्टिमात्रात्मा घटः स्यात् । दृष्टान्ते दशपुरुषभ्रमसिद्धा दशसर्पाः सन्ति । तेषामैक्यं भ्रान्तिसिद्धमित्येतद्नुपपन्नम् । भ्रमात्मकप्रतीति- मात्रस्य तत्र सत्त्वात् | बहिः सर्पात्मऋविषयसिद्धौ मानाभावात् । ज्ञानस्य हि सवत्र सविषयत्वं दृष्टम् । न तु क्वचिदपि स्वविषयोलादकत्वम् । अतः सोऽयं घट इति कालान्तरे यत्प्रत्यभिज्ञानं, दशानां युगपद्दर्शने च संवादेन यदैक्यज्ञानं तदुभयं प्रतीतिनिरपेक्षस्वकार सिद्धर्बाहिर्वस्तुसत्तां बोधयत् दृष्टिसृष्टिवादस्य दुष्टदृष्टिमूलतां स्पष्टदृष्टियांग्यामापाद- यतीति ज्ञेयम् । प्रवसन् दृष्टिसृष्टिवादी स्वगृहजनान् असतो मन्य- मानः किं तदुचितं सर्वमाचरतीति च विमृश्यम् | विशिष्टाद्वैतसिद्धिः किञ्च अन्धकारावृते गृहे एको घटोस्तीति वचनश्रवणानन्तरं तद्ग्रहणाय प्रवृत्तयोः हस्तौ प्रसार्य प्रसार्य तदुपलम्भाय यतमानयोईया- रेवस्तमुपलभ्य गृह्णाति, अपरो न | कस्तत्र हेतुः ? क्षीरस्य रात्रौ दधित्व- परिणामः भूम्यन्तर्निहितस्य बंजस्याङ्कुरप्रादुर्भावानुगुणपरिणामञ्च कस्य दृष्टथा सृज्यते ? भवद्गृहस्थस्य वस्तुनः अयेन दृष्टस्य तददृष्टिसृष्टि- त्वेन तत्स्वामिक्त्वापत्तेः कः परिहार: ? प्रथमः ● यत्तु नेह नानांस्त किञ्चनेत्यादिश्रुतिभिः प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेऽववृत रज्जुसर्पादिवन प्रतिभासमात्रशरीरत्वमेव प्रतिमासकालातिरिक्तकालसत्वं बाधकम् । अतो भिन्नकालागं प्रत्यभिज्ञा भ्रान्तिरिति कृत्वा प्रातदृ ष्ट्रस्य घटस्य सायं जायमाना प्रत्यभिज्ञा भ्रान्तिरित्युच्यते, तांद्वपरीतं द्रष्ट-- व्यम् । दृढप्रत्याभज्ञावलेन वाक्यन्यायैश्च नेह नानेति प्रतिः प्रपञ्चम्य मिथ्यात्वं न बोधयनःत्वचधारणात् । 'एवमेवास्मादात्मनः सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि ( सर्व एत आत्मानो ) व्युच्च . रन्ति' इति श्रुटिसृष्टौ प्रमाणम् । अस्या ह्ययमर्थः। सर्वे प्रारणाः जीवा:. लोकाः, ज्ञानानि, देवाः, इन्द्रियाणि सर्वाणि भूतानि, देवमनुष्या- दिरूपाणि अमान्य एषोऽन्त आकाशः' इति पूर्व निर्दिष्टान् आत्मनः परमात्मनः व्युच्चरन्ति सुपुष्यवस्थां विहायोद्गच्छन्तीति । 'कै तद्।ऽभूत् , कुत एतदागात् इति द्वाँ प्रश्नौ पूर्व पृष्ठों, तत्र आद्यस्योत्तरं ‘एवमेवैष एतच्छेने’ इत्यन्तेनोक्तम् । अथ द्वितीयस्योत्तराभिधानप्रकरणे इमाम्नायते । जीवस्थ सुषुप्रो परमात्मनि शयनम् । तत एवागत प्रबुध्यमान इति प्रश्नयोः समाधने उक्ते । अत्र दृष्टिसृष्टिकथायाः कोऽवकाशः। यत्तु ‘न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्वभक्तं यत्नश्येत्' इत्यादिना सुषुप्रौ सकलका ये प्रपञ्चलयनवणात् पुनः प्राणादिसृष्टिरुच्यत इति तन्न | अस्याः श्रुतेः स्वातिरिक्तज्ञ याभावेन स्वातिरित्तज्ञ यविषयक- ज्ञानसामान्यवरहप्रतिपादनपरत्वात् । दृष्टेरविनाशित्वेन तदानीमपि ५

परिच्छेदः

दृष्टिसृष्टिः सद्भावमुक्ता द्रष्टव्यविषयाभावेन दर्शनाभावो ह्यत्र विवक्षितः । “यद्वैतन्न पश्यति पश्यन् वै तन्न पश्यति । न हि द्रष्टुष्टविरिलावा विद्यतेऽविता- शित्वात्” इति पूर्ववाक्यश्रवणात् । ननु ज्ञयाभावा ज्ञेयतया देवेति चेन्न | ज्ञेयस्य स्वरूतभावानुतेः । इन्द्रियाणामुपरमात् ग्रहणयोग्यं किमपि नास्ति । अतीन तद्ग्रहणमिति तालर्यात् । ततः प्राज्ञात् अथवा द्रष्टु- र्जीवात् यद्वा दृष्टेः अन्यत् विभकं पृथग्भूतं द्वितोयं योग्यं किमपि नास्ति यसश्येत् द्रष्टा, इति श्रुत्यत् अपिता अतिभवनोत्यादिना जागरावस्थायां पितृत्वादिधर्मैः गृह्यमाणानां सुपुत्रौतथा ग्रहणाभावताल- यण हि अपितृत्वादिकमुच्यते । न तु पिता नास्ति माता नास्तीति स्वरूवतस्तेषाम भाव मभिप्रेत्य | सर्वकार्यप्रपञ्चलये 'तद्भावा नाडीषु- तरात्मनच' इति नाडीपुरीतझणं प्रासाद खट्वापर्यकन्यायेन समुच्चयसिद्धान्तविरोधात् । सुषुप्तरारोरस्य तदुच्छ्वासनिश्वासयोश्च . प्रत्यक्षत्वेन सत्तकार्यलयस्य बाधितत्वाच्च । “तौह पुरुष सुनमाजग्मतुः " इति श्रुत्यैव तत्सत्त्वज्ञापनाञ्च । यत्र परिभाषायामुक्तं - - " न च सुषुप्ता- वन्तःकरणस्य विनाशेन तदधोनप्राणादिक्रियानुपपत्तिः । वस्तुतः श्वासा- यभावेऽपि तदुपलब्धेः पुरुषान्तरविभ्रममात्रत्वात् । सुषुनशरीरोपलम्भ- वत्" इति तत्र प्रत्यक्षापह्नवेन प्रमाणतिरस्कारित्वं सष्टम् | नूनमत एवानुशयवान् स पुनराह - "यद्वान्तःकरणस्य द्वे शक्ती ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिश्चेति । तत्र ज्ञानशक्ति विशिष्टान्तःकरस्य सुषुतौ विनाशः न क्रियाशक्ति विशिष्टस्येति प्राणाद्यवस्थानमविरुद्धम् ।" इति । अत्र कोऽभिप्रायः अंशद्वयारब्धमन्तःकरणम् । तयोरेकः ज्ञानशक्तिविशिष्टः । अन्यः क्रियाशक्तिविशिष्टः । अयोः सुषुतौ नश्यति न द्वितीय इति वा ? अखण्डमन्तःकरणम् । तस्य ज्ञानशक्तिर्नश्यति क्रिया शक्ति- विशिष्टं तु तदस्तीति वा ? आद्ये एकस्य अतःकरणांशस्य सत्वात् अन्त्ये कृत्स्नस्य तस्य सत्त्वाच्च अन्तःकरणलयो नास्तीत्यभ्युपगतं , १०२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः भवति । एवं चान्तःकरणवदेव अन्यपि सर्वमस्तीति वक्तुं शक्यत्वात् सुषुप्तौ सर्वलयोक्तिरप्रामाणिकी । तेन उत्थितस्य दृष्टिसृष्टिप्रसङ्ग एव नास्तीति ज्ञेयम् । एतेन 'अस्मादात्मनः' इति जीवस्य परामर्शः । तेन तत्कर्तृका सृष्टिरत्रोच्यत इति निरस्तम्। एष जीवः कुत एतद्ागादिति प्रश्नोत्तरतया प्रवृत्ते सन्दर्भे अपादानतथा निर्दिश्यमानस्य य एपोऽन्त- हृदय आकाशस्त स्मित इति पूर्व सुपुतिकालीनशयनस्थानतया निर्दिष्टपरमात्वत्वावश्यम्भावात् । अत एव प्राणा इति जीवाभिधानम् । देवा इतीन्द्रियोक्तिः व्युच्चरन्तीति च उद्गमनार्थकम् | नोवत्त्यर्थकम् | अस्वरसत्वात् । पूर्व 'प्राणान् गृहीत्वा' इति महणमात्रोक्तेश्च । यत्र यदा एव प्रकृतो जांव: सुप्नोऽभृत् तदा एष क्वाभूदिति प्रश्नस्य य एषोऽन्त- हृदय आकाशः तस्मिन्नभून् इत्युत्तरमिहोत्तम् । कुत श्रागादिति प्रश्नस च यस्मिन्नभूत् तस्मादेव पःस्मादात्मन इत्युत्तरम् । तथा च श्रुतिः सत आगम्येति । सूत्रं च 'अतः प्रबोधोऽस्मात्' इति । तदिह दृष्टि सृष्टि प्रतिपादनप्रयासः क्षीरसागरे लवणोपलम्भप्रयास मनुगच्छतीति ज्ञेयम् । २८. एकजीववादः । “स च द्रष्टा एक एव । तन्नानात्वं मानाभावात्" इत्येक - जीववादं प्रस्तुत्य निस्सङ्कोचं निर्भयं निर्लज्जं च लिखत- "विद्या- वशाद ब्रह्मैक संसरति । स एव जीवः | तस्यैव प्रतिशरीरमहमित्यादि बुद्धि" इति । उपर च शङ्कापरिहारौ - "अथ ब्रह्मण एव जीवत्वेन तस्यैव बन्धमोक्षाविति तस्य नित्यमुक्तत्वादिश्रुतिविरोधः । न । मुक्तेः स्वस्वरूपत्वेन बन्धस्य चाविद्यकत्वेन त विरोधः । न हि मृगतृष्णिका- कल्पितांदकेन स्वभावशुष्का मरुभूमिरार्द्रा भवति ।" इति । तत्र सुख- दुःखव्यवस्था जीवनानात्वे प्रमाणमिति सर्वविदितम् | 'सेयं देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाउनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवारिण' इति अहमित्यस्मदा निर्दिष्टाद् ब्रह्मणः अनेन जीवेनेति परिच्छेदः एकजीववादः १०३ इदमा निर्दिष्टस्य जीवस्य व्यतिरिक्तत्वं, 'नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतना- नामेको बहूनां यो विदधाति कामान् इति तन्नानात्वं च श्रुतिसिद्ध- मपि । एवं प्रमाणसिद्धं परित्यज्य अप्रामाणिकं प्रमाणविरुद्धं चेद- मुच्यते – अविद्यावशद् ब्रह्मैव संसरति, स एव जीव इति । न हि जीवब्रह्मणोरैक्यपरं किमपि श्रुतिवचनमस्ति । 'ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् । तत्सत्यम् । स आत्मा’ इति सर्वस्य आत्मा ब्रह्मेत्युक्त्वा स तवाप्यात्मे - त्यावेदनपरत्वेन तत्त्वमसीति वाक्यस्य ऐक्यपरत्वाभावात् । न हि सर्वस्यात्मा ब्रह्मेति लोकतः प्राप्तिरस्ति, येन तत्र श्रुतेस्तात्पर्य न स्यात् । न चास्मिन प्रमाणान्तराबाधके प्रमाणान्तराबाध्ये प्रमाणान्तसप्राप्ते चार्थे स्थिने लाकवेदसर्वप्रमाणतोनकारि अर्थान्तरं स्वीकर्तुं युक्तम् | नेह नाना- स्तीत्यपि ब्रह्मस्वरूपं कत्येंन ज्ञानानन्दात्मकमेव, न तु क्वचिदपि तस्मिन् अन्यथात्वमस्तीति वा अत्मकं किमपि वस्तु नास्तीति वा बोधय- तीति नाद्वैतपरम् | एवमन्यदपि । अतो ब्रह्मणो जीवत्वमप्रामाणिकम् | अपहपाप्मा विजरो विमृत्युः विशोको विजिघत्सो विपिपासः, अनशन - नन्यो ऽभिचाकशीति, निरवद्यं निरञ्जनम, भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्त्रा, इत्यादिप्रमाण शतविरुद्धं च | यस्य स्मरणमात्रेण जन्मसंसार- बग्धनाद् विमुक्तिरिष्यते तस्यैव संसारित्वाभिधानं वैदिकानामतिमात्र- सुदुःसहम् । न च मृगतृष्णिकोदकमरुभूमिदृष्टान्त इह सङ्गतः । न हि मरुभूमिरुदकेन सिक्ताऽस्मीति परितप्यते । पुनः शुक्रीभवनाय वा वरते । तदुप. यं वा ऽन्वेषयति । उपदिश्यते वा केनचित् सः । भवांस्तु ब्रह्मैवा- विद्यावशात्संसरति स एव जीव इस्यातिष्ठते । तेन बन्धमोक्षौ तस्यैवाक्तौ भवतः । आविद्यवत्वेऽपि बन्धस्य अपुरुषार्थत्वमस्ति नवा | आद्ये तदूतो ब्रह्मणो नित्यमुक्तत्वविरोधः । अन्त्ये मुक्त्युपायोपदेशवैयर्थ्यम् । तदेवम् हीयेत ब्रह्मभावाद्वा जह्याद्वा ब्रह्म जीवताम् । नत्वस्ति योग उभयोस्तेजस्तिमिरयोरिव ॥ १०४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः ब्रह्मैव संसरतीति शश एव शृङ्गवानितिवद् व्याइतभाषितम् । जीवस्य ब्रह्मव्यतिरेके सिद्धे तन्नानात्वं सुखदुःखत्र्यवस्थादिभिः एको बहूना मित्यादिश्रुतिभिश्च सिद्धयतीति न तत्साधने अद्य यत्नः क्रियते । नित्यत्वचेतनत्वैऋत्वानि यथा ब्रह्मणः परमार्थतः सन्ति तथा जीवस्य नित्यत्वचेतनत्व बहुत्वानि परमार्थतः सन्तीति सहपाठतात्र्यम् । नित्यत्व- चेतनत्वयोर विशेषेऽपि असङ्ख्येचनां जीवानां सर्वेषां कामसम्पत्तिः तद्नु- ग्रहायत्तेति तन्महिमातिशयं व्यनक्ति मन्त्रः । ख्यातान् मुक्ततया प्रमाणवचनैर्देवानृषीन्मानवान् निरकथयन्ति मुक्तिरहितान्मुक्तान् तथा जीवतः । दीतार्थ प्रसभं नयन्ति वचसां गुभ्भं प्रशंसापरं दुर्व्याख्यातवचःकणाध्यमहः वाक्यत्वधीदुःस्थिताः ॥ २६. अज्ञाने प्रत्यक्षम् जगतो मिथ्यात्वसाधनोपयुक्तमुक्त्वा तदुपादानभूताज्ञाननिरूपणमार- भमाणः प्रथमं तस्य लक्षणमाह अनादिभावरूपत्वे सति ज्ञाननिवर्त्यत्वं वा ज्ञानत्वेन साक्षात् तन्निवर्त्यत्वं वा भ्रमोपादानत्वं वा तल्लक्षणम्, इति । अज्ञानमिति अविद्येति च पर्यायौ । अज्ञानमित्यस्य ज्ञानाभाव इति मुख्योऽर्थः । अत एवाहुः - अप्रामाण्यं त्रिधा भिन्नं मिथ्यात्वाज्ञानसंशयैः । इति । अद्वैतसिद्धये तु जगतो मिथ्यात्वं ज्ञाननिवर्त्यत्वं च यं भवति । त्रिगुणात्मिकायाः परमार्थसत्याः प्रकृतेर्जगदुपादानत्वे तद्योगात् अज्ञान- मुपादान मति कल्पयन्ति । अस्य प्रसिद्धचनुरोधेन अभावरूपत्वे भावरूपजगदुत्पत्त्यनुपपत्तेः भावरूपमिदमज्ञानमित्याचक्षते । ईदृशे अज्ञाने प्रमाणतः सिद्धे कामममानि वा अन्यानि वा लक्षणानि भवेयुः | न खलु तद्विमर्शेन किमपि प्रयोजनमस्माकमस्ति । अतस्तमुपेक्ष्य तस्याप्रामाणिकत्वमेव प्रदर्शयामः । परिच्छेदः अज्ञानप्रत्यक्षम् १०५ , तथा हि । यदुच्यते 'अहम मामन्यं च न जानामि' इति प्रत्यक्षं प्रमाणम् इति तन्न | गच्छति गमनाश्रयः, न गच्छति गमनाभावाश्रयः, करोति कृत्यायः, न करोति कृत्वभावाश्रयः, इति यथा तथा जानाति ज्ञानाश्नयः, न जानाति ज्ञानाभावाश्रयः, इति व्युत्पत्तिसिद्धेऽर्थे स्थिते अपूर्वार्धकल्पनाया अवकाशान् । 'अमज्ञः' इत्यभिलपनीयस्व प्रत्यक्ष- स्यान्यस्य वा ज्ञानस्य ज्ञानान्तराभावमात्र विषयत्वात् । नन्वभावज्ञाने प्रतियोग्यनुयोगिज्ञानं कारणम् । तदस्ति चेत् न जानामीति प्रत्ययो न घटते | तज्ज्ञानाश्रयत्वात् । नास्ति चेत् तदाऽपि न घटते । कारणभूत- ज्ञानाभावात् । तथा चानुभवसिद्धस्य प्रत्ययस्य ज्ञानाभावविपयकत्वानुप- पत्त्या विलक्षणं विषयान्तरं सिद्धयतीति चेन्न । विलक्षणविषयत्वेऽपि व्याघातस्य तुल्यत्व त् | अहं घटं न जानामीति प्रतीतिर्हि घटाज्ञान- विषया । तत्र वटज्ञानमस्ति न वा । कथं तद्ज्ञानम् । अन्त्ये कथं घडविपयकाज्ञानवानहमिति प्रत्ययो भवेन् । एवमहमर्थज्ञानाज्ञाना- भ्यामपि व्याघातां द्रष्टव्यः । ज्ञाने मां न जानामीति प्रतीत्ययोगात् । अज्ञाने अहं न जानामिति प्रतीत्ययोगात् । ✓ अहमतयाऽभिप्रेतं साज्ञिचैतन्यं भावरूमज्ञानं साक्षाद् विषयी- करोति । तद्वारा तद्वच्छेदकं घटादिरूपं विषय च । तेन विशिष्ट प्रतीतिरुपपन्ना ! न च कश्चन व्याघात इति । न । घटज्ञानविरहकाले सर्वदा घटमहं न जानामीति प्रतीत्यनुवृत्त्यापत्तेः । अपेक्षणीयान्तरा- झावात् । न हि तस्य तस्य वस्तुनः ज्ञानं वा तद्भावो वेत्येतद् विना इदमहं न जानामि इदमह न जानामीत्यज्ञाततया तत्तद्वस्तुनः तत्तद्व- स्त्वज्ञानस्य वा पृथगनुभवां दृश्यते । किं नाम त्वमिदं जानासीति प्रश्नो- त्तरतया तु कदाचित् इदमहं न जानामीति व्यवहारो भवति । तत्र इदमर्थस्य सामान्यतो ज्ञानसत्त्वेऽपि न जानामीति विशेषज्ञानप्रतिषेधा- नास्ति व्याघातः । घटमहं न जानामीति च घटशब्दवाच्योऽर्थः ८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः (1 ईदृशस्वरूपस्वभाव इति न जानामीत्येतदर्थकम् । 'अथ धर्मः प्रतिपोवा स्यात् प्रतिवेत्यादि धर्मजिज्ञासाविकरभाष्यम- हानुसन्धेयम् । । । नन्वेवं ज्ञानविशेषप्रतिषेवस्थले उपपत्तावपि मयि ज्ञानं नास्तीति ज्ञानसामान्यनिषेधस्थले किं वक्तव्यमिति चेत्, कदाऽयं निषेत्रः ? किं जागरे अथ वा सुषुप्तौ ? आद्ये यत्किञ्चिज्ज्ञानावश्यम्भावान् नायं निषेधः सम्भवी | अन्त्ये नतराम् | प्रतीतिसामान्यस्य तदानीमुपरमे निपेव- प्रत्ययासम्भवात् । कथं तर्हि मयि ज्ञानं नास्तांति प्रतीतिरुपपादनीयेति चेत् यदीयं ज्ञानसामान्चविषयात भ्रान्तानामेव । विवेकिनां तु यथो- चितं तत्तद्विषयज्ञानविशेषावलम्बिनीति । एतेन त्वदुक्तमर्थं न जानामीति विशेषप्रत्यक्षमपि व्याख्यातम् । वक्ता वाक्यप्रयोगात स कञ्चिदर्थं वदतीति, स्वमुद्दिश्य प्रयोगात् स्वस्य तज्ज्ञानजननं तेनोद्दिष्टमिति च जानन् श्रोता, वक्तृदोषाद्वा वाक्यदोषाद्वा स्वबुद्धिमान्द्यावा तमर्थम- जानन् तं प्रति 'त्वदुक्तमर्थं न जानामि' इति त्रवीति । अत्रको व्याघातो नाम ? अज्ञानवादस्त्वत्रानुपपन्नः । तथा हि । एवंवादिनः त्वदुक्तवाक्य- गापेक्षा अस्ति न वा । आद्येऽपि दृष्टविधया वा अदृष्टविधया वा । न तावद्दृष्टविधया | प्रमाणाभावात् । यदि दृष्टविधया तन् किमर्थज्ञान- जननार्थं अन्यथा वा | ज्ञानजातत्वेन तद्ज्ञान विनाशात् न जानामीति तदनुभवो दुर्बचः | अन्त्ये कथमिति वाच्यम् । तत्तु दुर्वचम् । अपेक्षा नास्तीति द्वितीयपक्षे यो दूरस्थः कश्चित् यो वा सन्निहितोऽन्व- बधिरः तस्याभि त्वदुक्तमर्थं न जानामीति प्रतीतिः स्यादिति । अथ "एतावन्तं कालं न किञ्चिदमिति परामर्शसिद्धं सौषुप्तं प्रत्यक्षभपि भावरूपाज्ञानविषयमेव” इति यदुच्यते तदपि न युत्तम् । यो हि प्रातर्गजं न दृष्टवान् सः 'किं प्रातगंजमद्राक्षी: ' इति पृष्टः नाहं दृष्ट्वानिति प्रत्येति वदति च । अयमस्य सायङ्कालीनः प्रत्ययः प्रातरदर्शन - १०६ परिच्छेदः अज्ञानप्रत्यक्षम् १०७ मात्रं साधयति, न तु अदर्शनप्रत्यक्षम् । न हि सः प्रातःकाले गजादर्शनं मेऽस्तीति प्रतीतवान् । एवमेव प्रकृते न किञ्चिद्वेदिषमिति सुषुनि- 'कालीनमवेदनं प्रबुद्धोऽनुसन्धत्ते । न तु ततोऽधिकं किमपि । अतः अनेन परामर्शेन सौषुप्ने प्रत्यक्ष एवासिद्धे कुतस्तस्य भावरूपाज्ञान विपयत्वम् | ननु सुषुप हमर्थतया विवक्षितं अज्ञानवृत्तिप्रतिबिम्बितं चैतन्यं स्वानुभवशीलं भवति । तदेव स्वावच्छेद काज्ञानप्रत्यक्षम् । तस्य च मत परामृश्यमानत्वान् सौषुप्तं प्रत्यक्षं परामर्शसिद्धमेति चेन्न । अहमर्थो यः कोऽपि भवतु | तदनुभवोऽपि यः कश्चिदास्ताम् । परामर्शे 'न किञ्चिदवेदिप' मिव्ययमंशः किरूप इति विचारः सम्प्रति क्रियते । अवेदनमात्रमिह विषयः नत्ववेदनप्रत्यक्षमित्येतत् स्पष्टमेव । न च धर्म्येव अदनप्रत्यक्षं भवतीति वाच्यम् | भवतु वा मा वा । अत्यन्तम- श्रसविचारान्तरमेतत् | अहमवेदिषमित्युक्ते अमर्थस्य वेदनाश्रयत्वं प्रतीयते । नञा योगे तत्प्रतिषेधः प्रतःयते । न किञ्चिदिति विषयनिर्दे- शाच प्रबोधले यदुनं भवति तस्य व्यतिरेकानुसन्धानमात्रे तात्पर्य मिति गम्यते । तेनानेन परामर्शेन सुषुप्तिकाले वेदप्रत्यक्षसिद्ध्यमि धानमनुपपन्नम् । परामृश्यमानमवेदनं च वेदनाभावरू मेव न भावरूपं निञ्चित् | क्लृप्तेनैव प्रतीत्युपपतौ पूर्व कस्यचित् कल्पनायोगात् । अभावो हि भवताऽप्यङ्गीक्रियते । ज्ञानमभूदिति प्रध्वंसाभावः | नास्तीत्य- त्यन्ताभावः | भविष्यतीति प्रागभाव इति । न चात्र "उलत्तिभविष्यत्ता- 19 मुच्यते । न प्रागभावः । अन्यथा दिनान्तरोत्पत्स्यमानघटे एतद्दिन- वृांतेप्रागभावप्रतियोगित्वेन, अद्य घटो भविष्यतीति धीप्रसङ्ग” इति वाच्यम् | क्रिमद्य घटोस्तीति प्रश्ने अनास्तीति तत्पर्येणैव भविष्य- तीत्युत्तरदानेन तस्याभावविषयकत्वावश्यम्भावान् | चामावस्य घटोत्पादकसामग्रीसमवधानव्यङ्गयत्वात् कालान्तरोत्प स्वमानघटप्राग- भावस्याद्य विद्यमानत्वेऽपि अद्य घटो भविष्यतीति न व्यवहार इति न विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः देतत् । किमिदानीमत्र घटं पश्यसीति पृष्टः न पश्यामीत्याह । किमत्र पक्षिरुतं शृणोषोति पृटः न शृणोमित्याह । दर्शनस्य श्रवणस्य चाभाव एव ह्यत्राभिप्रेतः । न तु भावरूपमदर्शनं वा अश्रवणं वा । प्रतीत्यननुरूपत्वात् । एवमेव प्रकृतेऽपि । सौषुप्रस्य अनुभवस्य तन्मात्रविषयत्वमेव | न तु प्रकारतया विषयान्तरग्राहकत्वं सम्भवतीति व ज्ञेयम् । अत्र एव 'एतावन्तं कालं न किश्चिदवेदपम्' इतीदं न स्मरणम् । अवेदनस्य पूर्वमन्नुभूतत्वात् । अपितु अर्थापत्या अनुमानेन वा ज.तः परोक्षानुभवः । ज्ञानं जातमभविष्यच्चेत् अय अस्मरिष्यत । न च स्मर्यंत | तस्मान्नासीदिति । १०८ अत्राह । “नैवमनुमानं सम्भवति | नियमेनास्मर्यमाणत्वहेतुना पूर्व- कालिकज्ञानाभावसाधने तदा उपेक्षणीयज्ञानाभावःसिद्धेः । न चायम- भावो न सिषाधयिषित इति वाच्चम् | तथा सति तस्मिन् अस्मर्यमाण- त्वरूपहेतोः सत्त्वेन पूर्वकाले अभावरूपाध्यभ्यासत्त्वेन च हेतोः सव्य- भिचारत्वः पत्तेः । अतो न किञ्चिद्वेदिषमिति भावरूपाज्ञानपरामर्श एवेत्यभ्युपगम्य तेनैव ज्ञानाभावानुमानं वाच्यम् । सर्वत्रज्ञानस्य ज्ञाना- भावव्याप्यत्वा" - दिति । तदिदं न युक्तम् । उपेक्षणीयज्ञानाभावस्य अनेनैव परामर्शेन साधनीयत्वे निर्बन्धविग्हात्। 'अथ यदा सुषुप्तो भवति यदा न कस्यचन वेद' 'विनाशमेवापीतो भवति' इत्यादिभिस्तद्- चगमान् । अवश्यं स्मर्तव्यस्य नियमेनास्मर्यमारणत्वमेव हेतुरिति तस्य उपेक्षणीयज्ञाने विरहाद् व्यभिचारांऽपि नास्ति । यत्तु इदमनुमानं प्रदू भावरूपाज्ञानेन ज्ञानाभावानुमानमास्त्रीयते तत् सारसक्रेङ्कारादि दुकानुमानं प्रतिषिध्य मृगतृष्णकोदकेन उदकान्तरानुमानप्रयासतुल्यम् । सयभचारश्चाज्ञानहेतुः । ज्ञातविस्मृते ह्यज्ञानं भवत्येव । न च तेन पूर्वकाले ज्ञानाभावः सिद्धयति । तदेवं भावरूपाज्ञाने प्रत्यक्षं तावन्नास्ति । परिच्छेदः अज्ञानानुमानम् ३०. अज्ञानानुमानम् .: नाप्यनुमानम् । तथा हि । विवादपदं प्रमाणज्ञानं स्वप्रागभावव्यति- रिक्तस्वविषयावरणस्वनिवर्त्यस्वदेशगत वस्त्वन्तरपूर्वकम, अप्रकाशितार्थ- प्रकाशकत्वात् अन्धकारे प्रथमोत्सन्न प्रदीपप्रभावत्, इति विवरणोक्ते अनुमाने तावत् एतज्जन्यानुमितिर्यदि स्वविषयभूतवस्त्वन्तरावरणस्त्र- निवर्त्यवस्त्वन्तरपूर्विका तहिं अज्ञानान्तरसिद्ध या अर्थान्तरम् | यदि न, तर्हि तत्र साध्याभावेऽपि हेतोः सत्त्वात् व्यभिचारः | प्रकाशप्रतिबन्धक- निवारकत्वमुपाधिश्च | प्रदीपप्रभा हि घटादिप्रकाशप्रतिबन्धकतमोनि- वारिका । तेन तत्र साध्यव्यापकत्वम् । पक्षान्तर्भावेन च साधनाव्याप- कत्वमिति । अत एव विवादास्पदं प्रमाणज्ञानं उक्त साध्यवन्न, ज्ञानत्वात्, यन्नैवं तन्वम्, यथा अन्धकारे प्रथमोत्सन्नमदीनप्रभेति प्रत्यनुमानं च | न-चाप्रयोजकत्वम | पदार्थान्तरकल्पनल घवतकपष्टव्यत्वात् । एतेन अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वरूपो हेतुः पक्षसपक्षसाधारणो दुवंच इत्यपि ज्ञापितम् । प्रकाशकत्वं हि ज्ञानस्यैव मुख्यम | प्रदीपप्रभाया अन्ध- कारनिरसनमात्रे उपयोगात् । यदि तु यथाकथञ्चित् प्रकाशकत्वमिष्यते तर्हि इन्द्रियसन्निकर्षादावतिप्रसङ्गः । यत्तु प्रकाशकपदवाच्यत्वं ज्ञाना- लोकयोः साधारणमिति, तदुपहास्यम् । पृथिव्याः शृङ्गित्वसाधकतया प्रयुक्तगोपदवायत्वात्मक हेतुतुल्यत्वात् । अनुकूलतर्कस त्यासत्त्वे उभयत्र तुल्ये इति न ततः कश्चिद्विशेषः सुवचः । नन्वप्रकाश विरोधित्वमुमयसा- आरणम | ज्ञानमालोकश्च उभयं विषयप्रकाशकम् । तत्र ज्ञानं अज्ञान- विरोधि सत् प्रकाशकम् । आलोस्तु तमोविरोधी सन् | एवं ज्ञानालो- कयोः अज्ञानविरोधित्वतमोविरोधित्वाभ्यां भेदेऽपि विषयस्योभयप्रकाश्य- त्वात् उभयोरप्रकाशविरोधित्वं समानम् | तचात्र हेतु याऽभिमतमिति चेन्न । इन्द्रिय सन्निकर्षादेरपि प्रकाशविरोधित्वात् । न च साक्षादप्रका- शविरोधित्वविवक्षया निस्तारः | ज्ञानद्वारकत्वस्य प्रदीपप्रभायामपि १०६ ११० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः तुल्यत्वान् | तदितराद्वारकत्वस्य इन्द्रिय सन्निकर्षेऽपि सत्त्वात् | तमोनि- रसनद्वारऋत्त्रेन प्रदीपप्रभायां सिद्धेश्च । तस्मादिदमनुमानं नालं भाव- रूपाज्ञानसाधनाय | नापि तत्त्वप्रदीपिकोक्त मनुमानम् । तथा हि । “चैत्रप्रमा चैत्रगतप्रमाप्रागभावातिरिक्तानादिनिर्वातिका, प्रमात्वान्, मैत्रप्रमावत्" इत्यस्मिन् तावद् विदुषामत्यन्तमुपहास्ये प्रयोगे चैत्रगतप्रमाप्रागभावातिरिक्तप्रागभावनिवर्तकत्वमुपाधिः । मैत्रप्र- मायां चैत्रसुखादौ च तत्तत्प्रागभावनिवर्तकत्वात् साध्यव्यापकत्वमविह- तम् | पक्षे च तत्प्रागभावातिरिक्त प्रागभावनिवतंकत्वाभावात् साधनाव्या- पकत्वम् | चैत्रप्रमा स्वप्रागभावातिरिक्तानादिनिवर्तिका न, प्रमात्वात् मैत्रप्रमावत्, इति सत्प्रतिपक्षश्च | नचात्र प्रतियोग्यप्रतिद्धादिदोषाव- काशः । न च चैत्रगतप्रमाप्रागभावातिरिक्तस्य स्वजन्यव्यवहारप्रागभा- वस्य निवर्तऋतथा पक्षे साधनव्यापकत्वमेवास्तीति वाच्यम् । सिद्धसाध, नस्यैव तदानुमानदूषणत्वान् । व्यवहारप्रागभावस्य व्यवहार एव निव- र्तकः न प्रमेति कृत्वा व्यापकत्व निधानात् । विमतः कूपः स्वगतज- लातिरिक्तं अनुष्णाशीतेतरस्पर्शवत्र यद् द्रव्यं तद्वान् कूपत्वातू, कूपा- न्तरवत् इति कूपे वह्नयनुमानतुल्यं चेदमनुमानम् | कूपस्य महिमाति- शयसिद्धयादि च विपक्षे बाधकमत्रापि सुवचम् । “विगीतो विभ्रमः एतज्जनकात्राध्य.तिरिक्तोपादानकः, विभ्रमत्वात् सम्मतवत्,” .इतीदं द्वितीय मध्यनुमानं पूर्ववदेव दुष्टम् | स्ववैयधिकरण्यस्यापाधित्वात् । विगीतो विभ्रमः स्वजनकाबाध्यातिरिक्तोपादानको न, विभ्रमत्वात् सम्म- तवत्, इति सत्प्रतिपक्षश्चेति | साध्याभाववतैव दृष्टान्तेन साध्यसाध द्यतैनूंनमःत्मनः प्रयोगकौशले वा श्रोतृणां मौढचे वा दृढप्रत्ययर्भूयते । एवं दुर्विनियोगेन शास्त्रज्ञानस्य लभ्यते । प्राज्ञोपहास्यतापात्रीभवनं केवलं फलम् || , यानि तादृशान्येव नव्यान: मनुमानानि तेषु विमता प्रमा प्रमाअज्ञाने श्रुतिः १११ कार्यत्वात् घटवत्' इत्यत्र प्रमाभावाति- । 'भ्रमानुत्तरप्रमा स्वभावातिरिक्तस्वविरो-

धिनिवर्तिका, प्रमात्वात् प्रमोत्तरग्रमावत्' इत्यत्र विशेषगुणोत्तरी- उन्नविशेषगुणत्वम् | ज्ञानत्वं स्वविषयावरणनिवर्तकनिम्, अप्रकाशि- तार्थप्रकाशकवृत्तित्वान्, आलोकत्ववत् इत्यत्र विषयप्रकाशप्रतिबन्धक- तमोनिवारकवृत्तित्वम् । अनित्यज्ञानं अभावत्वानधिकरण स्वविरोधिस- मानाधिकरणम् । प्रयत्नान्यत्वे सति सविषयत्वे सति अनित्यत्वात्, अनि त्येच्छावत् | साहिताहग्वेषसमानाधिकरणा इत्यत्र अनुकूलज्ञानजन्य- त्वम् | धेनाः पुच्छ हीरवत् शृङ्गादिभिन्नत्वे सति धेन्ववयवत्वात् स्तनवत् इत्येतत्तुल्यमिदम् । सर्वाणीमान्यनुमानान्यप्रयोजकानीति स्थितमेव । तर्कस्य दूपितत्वात् । यत्तु अपरमनुमानम् – “ज्ञानविरोधित्वं अनादिभा- चत्वसमानाधिकरणम्, सकलज्ञानविरोधिवृत्तित्वात्, दृश्यत्ववत्" इति तत्र दृश्यत्वं यदि मिथ्यात्वसाधकतया भवदुक्तं विर्वाक्षतं तदस्माकमस- प्रतिपन्नमिति दृष्टान्तासिद्धिः | यदि तु सम्प्रतिपनं ज्ञेयत्वं तत् तर्हि भगवद्ज्ञाननिवर्त्यकर्मवासनादिरूपानादिभावत्वसामानाधिकरण्यमादाय सिद्धसाधनं दोषः । एवमेव भावविलक्षणत्वं ज्ञानविरोधिवृत्ति, अनाद्यभावविलक्षणमात्रवृत्तित्वात् अभिधेयत्ववत् इत्यनुमानान्तरेऽपि अनाद्यभावविलक्षणत्वस्य उक्तज्ञाननाश्यानादिकर्मवासनादिवृत्तित्व- मादाय सिद्धसाधनं द्रष्टव्यम् इदन्तु प्रयोगद्वयं प्रक्षिप्त मन्यामहे । तत् सिद्धं अनुमानेनापि न भावरूपाज्ञानसिद्धिरिति । परिच्छेदः भावातिरिक्तस्यानादेर्निवर्तिका रिक्ताभावप्रतियोगित्वमुपाधिः

३१. अज्ञाने श्रुतिः श्रुतिषु च भावरूपाज्ञानगन्धोऽपि नास्ति । तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो न विन्देयुरेवमेवेमाः सर्वाः प्रजाः अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति, अनृतेन हि प्रत्यूढा' इति छान्दोग्यवाक्ये गूढ़ निहितात् हिरण्यनिधेः तदुपरि सञ्चरतामिव ११२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः . ब्रह्मणः प्रजानां भेदं. दिने दिने आसां ब्रह्मगमनं च प्रतिपाद्य तथापीमा ब्रह्म न विन्दन्तीत्युच्यते । तत्र च कारणमुच्यते 'अनृतेन हि प्रत्यूढा' इति । 'तत्सुकृतदुष्कृते धूनुते' 'भागेन वितरे क्षर्यायत्वाऽथ सम्पद्यते' इत्यादिभिः कर्मसम्बन्ध एव बन्धः तन्नाश एव मोक्ष इति निश्चितम् ततश्च बन्धद्शायां प्रत्यहं ब्रह्म मन प्रजानां ब्रह्ममाप्तिविरहे कारणतया निर्दिश्यमानं अनृतं बन्धकं कर्मैवेति स्वतः प्रतीयते । एवं सति अर्थान्तरस्यात्र कः प्रसङ्गः ? यत्तु 'उत्तरत्र पतपाप्मेत्यादिना आत्मनोऽपद्दतपाप्मत्वप्रतिपादनेन दुष्कर्मप्रत्यूडत्वविरोध इति तद् ब्रह्मणोऽज्ञत्वं साधनव्यसनिनाऽभिधीयमानं न शोभते । नित्यशुद्धमुक्त- स्याज्ञत्वं यदि भवति दुष्कर्मवत्त्वं कुतो न भवेत् । न च विरोधो भवति । मुक्तात्मस्वरूपस्य उत्तरत्र अपहतपाप्मत्वादिगुणगणाभिधानात् । इह तु बद्धावस्थायां अनृतप्रत्यूढत्वोक्तेः । 'सुषुप्रौ सर्वकर्मनाशे दुष्कर्म गोऽप्यभावः' इत्यप्यसाधु । प्रत्येऽपि कर्म न नश्यतीति 'न कर्माविभागादिति चेन्नानादित्वात् इति सूत्र- सिद्धान्ते स्थिते सुषुप्रौ कर्मनाशस्य का प्रसक्ति: । ननु न वयमत्यन्तनाशं तदान कर्मणां ब्रूमः | कारणात्मनाऽवस्थानमातिष्ठामह एव । परंतु तत्कारणमज्ञानमेवेति वाच्यमिति चेन्न' 'कृतात्ययेऽनुशयवान' इत्युक्त- रीत्या आत्मन एव कर्मवत्त्वात् । अत एव “कर्मण आवरणत्वानु- पपत्तेश्च । ब्रह्मवेदनप्रतिबन्धकतया ह्यनादिब्रह्मावारकं ज्ञाननिव वाच्यम् । तथा च कर्मेव प्रधानमपि नानृतपदाभिधेयम् । तयोर्ज्ञानानि- वर्त्यत्वात् ।" इति निरस्तम् । कर्मण एव ब्रह्मप्राप्तिप्रतिबन्धक प्रतिबन्धऋत्वं चास्य स्वाश्रयधर्मभूतज्ञानसङ्कोचद्वारेति ब्रह्मावरणकल्पने नास्ति प्रमाणम् । उपासनात्मकज्ञाननिवर्त्यत्वं चास्य भवत्येव । 'क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे' इति श्रवणान् । ‘नासदासीन्नो सदासीत् तदानीं तम आसीत् इत्यनेन पारमार्थिकपरिच्छेदः श्रज्ञाने श्रुतिः ११३ तुच्छयोर्निषेधेन व्यवहारिकसत्त्वमुच्यते इति यन् तन्न । प्रलयदशा- वर्णनं ह्येतत् । न च तदा व्यावहारिकं किञ्चिदस्ति । यद्यप्यस्ति, तदाऽपि सृष्टिकालेऽपि सत्त्वान् तदानोमासीदित्येतन्नोपपद्यते । एतेन अनिर्वचनीयमत्रोच्यते इत्यपि निरस्तं ज्ञेयम् । तस्यानि सृष्टिकालेऽपि सत्त्वात् । अतोऽत्र ‘अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्ना सदुच्यते' इत्यत्रेवार्था- न्तरमेव वक्तव्यम् । तच्चोक्तमाचार्य गर्दैः– “अचित्समष्टौ चिचिद्वय- ष्टिलयोऽत्रोच्यते — इति । 'अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्धः इत्यादिषु मायाशब्दोऽपि नाज्ञानवाची | तु विचित्रार्थसृष्टिकर- वाची । एवम्भूता प्रकृतिरिति सँव माया । आह च भगवान् 'दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया' इति । ऐन्द्रजालिकादावपि विचित्रार्थ - सनिभानोवादकत्वादेव मायाशब्दप्रयोगः | अज्ञानवाचित् सर्वेश्वरस्य मायिनः अज्ञत्वमनिवार्यम् । यत्तु उपाधेः प्रतिबिम्बपक्षपातित्वेन नेश्वरा- सार्वइय'व्यापत्तिरिति, सेयमपरा दुष्कल्पनापरम्परा । न हि शुद्धचैतन्ये, भावरूनाज्ञाने, तस्यास्मिन् प्रतिबिम्बने, एतत्कृते जीवेश्वरभेदे. जगदु- पत्तौ वा प्रमाणलेशो वा उपपत्तिर्वा विद्यते । भावरूपमज्ञानं सर्वथा अप्रामाणिमिनि निरूपितं निरूप्यते च । उपपत्तिशून्यं च तत् । यदि भावरूपं, केवलज्ञानमात्रात्तस्य निवृत्तिर्न भवेत्, काप्यदर्शनात् । न हि घटपटादिकं वस्तु क्वचित् ज्ञानेन नश्यद् दृष्टम् | रज्जुसर्पादिकं दृष्टमिति चेन्न । न हि रज्जुसर्पो नाम कञ्चन भावोऽस्ति, यो ज्ञानेन निवर्तते । प्रमाणज्ञानेन पूर्वज्ञाने अप्रामाण्यमात्रज्ञापनात् । यदि च शुक्तिरूप्य- तुल्यमिदं भावरूपमज्ञानं तहि जगदुपादानं न स्यात् । यथा शुक्तिरूप्यं न द्रव्यान्तरोपादानं भवति । शुक्तिरूप्यादिवत् ज्ञाननिवर्त्य च जगदु- पादान चेति दुर्घटम् । शुद्धचैतन्यस्य अस्मिन् प्रतिबिम्बनं चानुपपन्नम् | नीरूपत्वात् । न ११४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः । च नीरूपस्याकाशस्य प्रतिबिम्बो दृश्यत इति वाच्यम् । तत्र बिम्बेऽपि वस्तुतो वा भ्रान्या वा रूपदर्शनम् | नीलं नभ इति सर्वानुभवात् । वायोहि न प्रतिबिम्बदर्शनं क्वचिदस्ति । अपि च प्रतिबिम्बद्रष्टा कः ? न तावत् शुद्धचैतन्यम् | तस्याद्रष्टृत्वात् । न च प्रतिबिम्बमेव | चेतनस्य बिम्बस्यैव दर्पणादौ सर्वत्र द्रष्टृत्वात् । प्रतिबिम्बस्य दर्शनकर्मत्वेन कर्तृत्वानुपपत्ते: । न चाज्ञानं द्रष्टृ | तस्य जडत्वात् । तदेवं सर्वमनुपपन्न- मिति स्थितम् । अथापि कल्प्यमानस्याज्ञानस्य ब्रह्मण्येव कल्पनीयत्वात् तस्याज्ञत्वं दुर्वारम् । उपाधेः प्रतिबिम्बपक्षपातित्वेनोपाधिगतस्य मालि- न्यस्य प्रतिबिम्ब एव प्रतिभानेऽपि अज्ञानाश्रयत्वस्य ब्रह्मण्यनिवार- गात् । अत इमङ्गीकुर्वन्नेवाह-स ह-सार्वज्ञ्याद्यैश्वर्यस्य मायानिबन्धनत्वा- श्चेति । अस्मदविद्यानिवृत्तये वेदान्तशास्त्रमिति कृत्वा तच्चिन्तायां प्रवृत्य परं ब्रह्मैव अविद्याग्रस्तं सिद्धान्तयद्भिः सुरक्षितस्तावत् वेदान्त- सम्प्रदायः । यः सर्वज्ञः सर्ववित्, सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः, स्वाभाविकी ज्ञानवल- क्रिया च, ज्ञाज्ञो द्वावजावीशनीशो, प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तः, इति वचनशतेन तस्य स्वाभाविकं सार्वकालिकं सार्वज्ञ्यं श्राव्यते । तदत्य- •न्तमसत् कृत्वा प्रत्युत अज्ञत्वं यत् कल्प्यते तत्र किं " मारणलवलेशोऽपि वर्तते । इदं सम्यक् चिन्त्यमानमलं अद्वैतमशास्त्रार्थ इति प्रतिबोधं जनयितुम् । अथाऽपि यन्न प्रतिबुध्यन्ते तन्नूनं तथाविधान्महतो भग- वन्निग्रहसङ्कल्पात् । “एवमेवैषा माया स्वव्यतिरिक्तानि परिपूर्णानि क्षेत्राणि दर्शयत्वा जीवेशावाभासीकरोति माया चाविद्या च स्वयमेव भवति ।" इति श्रुतिः प्रकृतः म।येति अविद्येति च व्यवहारौचित्यं दर्शयति । यस्मादियं देवतिर्थङ्मनुष्यस्थावरात्मकानि उच्चावचानि अत्यचर्याणि क्षेत्राणि उत्पाद्य दर्शयत तस्मात् मायेति तस्या व्यवहारो युक्तः । यस्मात् स्वर्कःपरिच्छेदः अज्ञाने अर्थापत्तिः ११५ येन गाढसंसर्गेण स्वस्मिन्नेव आत्मबुद्धिमुत्पाद्य जीवविषयकमा शविषयकं च ज्ञानं आभासं अयथार्थं करोति तस्मात् अज्ञानहेतुत्वात् अविद्येति व्यवहारो युक्त इति । विहेतुत्वादविद्येयुक्तं भवति । यथा गीतासु अमानित्वमदम्भिवमित्यारभ्य गुणान् पठित्वा एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तम- ज्ञानं यदनोऽन्यथा' इति ज्ञानहेतुत्वात् तेषु ज्ञानत्वोक्तिः अन्येषु अज्ञान- त्वोक्तिश्च तथाऽत्र द्रष्टव्यम् । शरीरन्द्रियादिरूपेण प्रकृतिसंसर्गो ह्यस्माकं सर्वानर्थहेतुः । अतस्तद्धानाय तस्या अविद्या हेतुतयाऽविद्या त्वरूपणं क्रियते । न त्वज्ञानस्वरूपत्वमुच्यत इति विभावनीयम् । 'महाभूतान्य- हङ्कारा वुद्धिरव्यक्तमेव च ' इत्युपक्रम्य हि 'इति क्षेत्रं समासेन सविकार- मुदाहृतम् ।' इति गीयते तत्र 'स्वाव्यतिरिक्तानि क्षेत्राणि' इत्यु- तथा सैवाभिप्रेतेति स्पष्टम् । नोहारतमःशब्दावांप जीवस्वरूपतिरोधा- नहेतुत्वेन तत्त्वज्ञान प्रतिबन्धकत्वात् यथाई प्रकृतौ वा कर्मणि वा अन्यत्र वा औपचारिकौ द्रष्टव्यौ । न तु भाव ज्ञानवाचिनौ । लोके शास्त्रे वा व्युत्पत्त्यभावात् । कल्पने प्रमाणाभावाञ्चेत्यलमधिकेन । । I ३२. अर्थापत्तिः पत्ति दर्शयता उक्तम् – “जीवस्थानावच्छिन्नब्रह्मानन्दा- प्रकाशानुपपत्तिश्च तत्र मानम् ।" इति तदपि न हृद्यम् । कर्मतिरोहित- स्वरूपत्वादेव तद्प्रकाशात् । उपपादकान्तरानपेक्षरणात् । कर्म हि सर्वा- भ्युपगतम् । तनैवानुपपत्तिपरिहारे अर्थान्तरकल्पनाया नास्त्यवकारः। तू पुनः "भ्रमस्य सोपादानत्वान्यथानुपपत्तिरपि अविद्यायां प्रमाणम्" इत्यर्थापत्त्यन्तरमुक्तं तदुपहास्यम् । अद्वैनसिद्धान्तान्यथानुपपत्तिरपि तत्र प्रमाणम्' इति यावदुक्तं भवति, तावदेव ह्यनेनापि । परेषां हि आत्मा ज्ञाता | ज्ञानं तस्य धर्मः । तद् द्विविधं यथार्थं चायथार्थं च । तत्र यथार्थं प्रमेत्युच्यते, अयथार्थं भ्रम इति । उभयविवस्यापि ज्ञानत्वात् i ११६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः न भ्रमस्य पृथगुपादानापेक्षा वर्तत इति । एवं च भ्रमस्य पृथगुपादान- गौरवप्रसङ्गादपि अद्वैतं न शास्त्रार्थ इति ज्ञेयम् । यच्च सत्यत्रकुनम्म्यमानत्वदूषणम् “सावयवत्वे अना· दिल्लभङ्गः । निरवयवत्वे परब्रह्मवत् ।" इति तत्र 'श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वान्' इति सूत्रकारेणैव समाधानमुक्तं वेदितव्यम् । अजामिति हि तस्य अनादित्वमुच्यने । एकामित्येकत्वम् | बह्वीः प्रजा जनयन्तीमिति बहूत्पादकत्वं च । अतो धमिंग्राहकमानसिद्धं प्रधानस्य सावयवत्वं च अनादित्वं च । अत एव सावयवत्व नानादिभञ्जकम् । अपि तु कार्यत्वम् । यद्वा निरवयवस्यैव परिणामित्वं श्रुत्यभिमतम् | न च ब्रह्मणो निरवयवत्वादपरिणामित्वं ब्रूमः | अपि तु प्रमाणाभावात् । निर्विकार मिति तत्प्रतिषेधाच्च । यद्येवं नेप्यते भवद् भिमते अज्ञानेऽपि तुल्यं चोद्यम् । यत्तु तस्या काल्पनिकत्वात् पर्यनुवागायोगः। काल्पनिं- कत्वं च युक्तिविरुद्धत्वव्याप्यं मिथ्यात्वमितिः तत् तत्त्वविदः परिह- सन्ति । मुक्तमप्याक्रामेदिदमज्ञानम | युक्तिविरुद्धस्वभावत्वादिति । ३३. अज्ञातप्रतीतिः एवं जगतो मिथ्यात्वं वा तदुपादानतयां भावरूपमज्ञानं वा न साध- यितुं शक्यमिति दर्शितम् । अथापि तदुभयं सिद्धं मन्यमानः प्रतीतस्यै- वाज्ञानस्थ जगदुपादानत्वान् नत्प्रतीति साधयन्नाह - "सा चाविद्या साक्षिवेद्या । न तु शुद्धचित्प्रकाश्या । साक्षी चाविद्यावृत्तिप्रतिबिम्बित चैतन्यम् –” इति । अत्र शुद्धचैतन्यान् प्रतिबिम्बितचैतन्यस्य को विशेष: येन तस्य अस्थितं वेदितृत्वमस्य भवति । न खलु उपाधि प्रतिबिम्बे कश्चन विकार आधीयते । उपाधिस्थं मालिन्यं स्त्रप्रतिबिम्ब- स्थतया बिम्बभूतश्चेतनः पश्यतीति हि दृष्टम् | तु विम्बस्य शुद्धस्य वेदितृत्वं नास्तीति स्वयमाह । प्रतिविम्बस्य तु उक्तरीत्या भोपप- द्यते । बिम्बे अस्थितस्य विशेषस्य प्रतिबिम्बे उत्पत्त्ययोगात् । तस्मादपरिच्छेदः चिन्मात्राश्रयत्वम् १९७ ज्ञानस्य प्रतीतिदु घंटैव । प्रतिबिम्बमभ्युपेत्येदमुक्तम् । तदसम्भवस्तु उक्तपूर्वः । वक्ष्यते च । अतः प्रतीत्यसम्भवेन कल्पनवैयर्थ्यादपि अज्ञान- कल्पनं न युक्तः मिति ज्ञेयम् । काल्पनिकत्त्रे च अज्ञानस्य अनादित्वनिष्टं भज्येत । कल्पनेत्युत्पा- दनाभिधानःन् । यत्तु 'कमात्रं हि न दोषजन्यधीमात्रशरोरत्वे सादित्वे वा तन्त्रम् | किन्तु प्रतिभास कल्पकसमान कालीन कल्पकवत्त्वं सादिकल्पकत्वं विद्य ऽनिवृत्त्यप्रयुक्तनिवृत्तिप्रतियागित्वं प्रागभावप्रति - “य गित्वं वा तन्त्रम्”, इति । तदनुपरन्नम् । कल्पितं च अनादि चेति व्याहत र्धवात | अनादि हि न कल्पनामपेक्षत | कल्पनासापेक्षं च कल्प- नातः पूर्व नतिद्धत्वात् अनादिन भवितुमर्हति । कल्पनाऽनादिः। अतः तत्सद्धं वस्त्वपि अनादि" इति चेत् सेयमनादिकल्पना किंरूपेति व्यम् । अत्राह व्याख्याता - - 'अविद्या पहितचिद्रूपाविद्या कल्प- काऽनादिः” इति “अविद्यायास्तु कल्पना स्त्रापहितचिदेव" इति च । एवं अविचलिः अविद्यायाः तत्कृतस्य चिदुपधानस्य चानादित्वमुक्तं भवति । तत्र विकल्पको वा कल्पना वा नांपेक्ष्यते । ततः कल्पकत्वं कल्पनात्वं वाऽभि- 'धोयमानं न युज्यते । अथ सा कल्पनासापेक्षा तहिं तदुपहितचितः तद्भिधीयमानं न युज्यते । कल्पनीयाया अविद्यायाः तत्कल्पनातः पूर्वमसिद्ध या तथा तदानीं चिदुपाधानासम्भवात् । तस्मात् कल्पितत्वे अनादित्वं न घटते । अनादित्वे कल्पितत्वं न घटत इति दुरुत्तरं व्यसनम् । पूर्व पूर्वाविद्या उपधायिका, उत्तरोंत्तरा कल्पितेति अविद्याभेद- मभ्युपगम्य प्रबाहानादित्वं सुवचम् । परं तु अजमेकामिति श्रुति विरुद्धमिदम् । ......... ३४. चिन्मात्राश्रयत्वम् । यचा आश्रयस्तु शुद्धं ब्रह्मैव' इति तदपि न । प्रमाणा११८ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः भावात् । तथा हि । अहमज्ञ इति स्वानुभवस्य सर्ववस्त्वज्ञानविषयत्वा- सम्भवः पूर्वमेवोत्तः । तस्मान्मृत्लाज्ञानात्रयःवचार अप्रत्ययेन न शक्यम् । तद्विपयत्वं कृत्वाऽपि तु ब्रूमः | अहमर्थस्यात्र अज्ञानाश्रयत्वं प्रतीयते । न तु शुद्धचैतन्यस्य | यत्तु अहङ्कारस्याविद्य वीनत्वेन तद्ना- श्रयतया चित एवाज्ञानाश्रयत्वमिति तत्रेदं वाच्यम् । किमयं अहह्मज्ञ इति प्रत्ययः अद्वैतप्रक्रियया विषयनिरूपणाय उत्तः अथवा अज्ञान- तदाश्रयसिद्धौ प्रमाणतया | आद्ये तस्य प्रमाणत्वोपन्यासविरोधः । प्रथमः विकल्पितत्वेनाज्ञानानाश्रयत्वाभिधानं न युक्तम | यथाप्रतीति विषयस्य ग्राह्यत्वात् । अतो ह्यहमर्थः प्रतीयते । अहमिदं जानामि, इदं न जानामीति । तस्यैव ज्ञानाज्ञाने उभे तमतिलङ्घय साक्षिग्रहणमपि न युज्यते । किमुत तदप्यतिलङ्घय शुद्धचैतन्य- ग्रहणम । अतोऽविद्यायाः शुद्धचिदाश्रयत्वे अहमज्ञ इति प्रत्ययो न प्रमाणम् । नापि 'मायान्तु प्रकृतिं विद्यान्सायनं तु महेश्वरम्' इतीयं श्रुतिः । मायां प्रकृतिं त्रिगुणात्मकं प्रधानं जानीयात् । मायाशब्दवाच्या प्रकृति- रिति यावत् । मायिनं च महेश्वरं विद्यात् । स्वामितया नियन्तृतया च तद्वन्तं सर्वकारणं सर्वेश्वरं जानीयात् । यो महानीश्वरः ईश्वराणामपी- श्वरः सर्वज्ञः सर्वशक्तः सर्वाधिपतिः तदीया सा प्रकृति : या मायाशब्द- चाच्येति ह्ययं मन्त्र आ| यो महेश्वरः तं मायिनं विद्यादिति महेश्व- रस्य सतः मायास्वामित्वमुच्यते । एवं सति शुद्धचैतन्यस्य मिथ्याभूत- भावरूपाज्ञानाश्रयत्वे सचेताः कोन्विदं प्रमाणयेत् । 'ज्ञाज्ञौ' इति सुस्प- ष्टार्थां श्रुतिमपण्याख्यानेन कदर्थयन् कथं ग्राह्यवान् भवेत् । एवं प्रमाणं तावन्नास्ति । न चोपपत्तिः । आश्रयपदार्थानिरूपणात् । किं भूतलमिव घटम्य, घट इव तद्रूपस्य, वृक्ष इव फलस्य, सूर्यादवि प्रमाया चैतन्यमज्ञानस्याश्रयः । न कथमपि । निस्सङ्गत्वात् तस्य । परिच्छेदः चिन्मात्राश्रयत्वम् १९६ सङ्गित्वे शुद्धत्वहानेः । ननु शुक्तिरिव शुक्तिरूप्यस्य शुद्धमविद्याया आश्रय इति चेन्न । अभ्यासासम्भवात् । न हि तद्ध्यस्यति | शुद्धत्त्वात् । न चाविद्या स्वात्मानं तस्मिन्नध्यस्यति | जडत्वात् । न चान्यः कश्चिदृध्य- सिताऽस्ति । ज्ञातृत्वाभावादपि न शुद्धज्ञानाश्रयत्वम् । ज्ञातुरेव ह्यज्ञानम् । न हि घटोऽज्ञ इति व्यवहरन्ति । नन्वविद्यावच्छिन्नचैतन्यस्य ज्ञातृत्व- सत्त्वात् नोक्तानुपपत्तिरिति चेन्न | शुद्धस्य तद्भावेन दोषतावस्थ्यात् । यस्याज्ञानं तस्य हि ज्ञानं वाच्यम् | वैयधिकरण्यायोगात्। अविद्या- श्रयत्वं शुद्धस्य, ज्ञानाश्रयत्वमवच्छन्नस्येति । अवच्छिन्नस्यापि ज्ञातृत्वं दुवचमिति पूर्वमेवोक्तम् । तत्र नीरूपस्य ब्रह्मणः प्रतिफलनं तावन्नास्ति | यत्तु रूपवत एव प्रतिबिम्ब इति व्याप्तेः रूपादौ व्यभिचाराद्भङ्गः, इति, तन्न | तादात्म्यसमवायान्यतरसम्बन्धेन रूपवत एव प्रतिबिम्ब इत्येवं रूपत्वात् व्याप्तेः । स्वाश्रयस्य चाक्षुषत्वं तिफलनयोग्यत्वं च आपा- दयतो रूपस्य स्वस्य तथात्वे इतरानपेक्षत्वात् । न चाकाशे व्यभिचारः । बिम्वे रूपग्रहणादेव तत्र प्रतिफलनप्रतीतेः । दूरस्थनीलनभस एव हि प्रतिविम्बदर्शनम् । न तु सन्निहितनीरूपनभसः । एवं लोहिततया स्फटिकचिम्बदर्शनादेव तथाविवप्रतिनिदर्शननिति ज्ञेयम् । तस्माद्रूप- वत एव. चाक्षुषस्यैव, प्रतिबिम्ब इतीदं स्थितम् । प्रतिध्वनिरस्तीति चेत् काममस्ति । प्रतिब्रह्मापि तथा प्रतीतं चेदभ्यु- पगम्येतैव । 'रूपाद्यभावाद्धि नायमर्थः प्रत्यक्षगोचरः' इति तर्काप्रतिष्ठान - सूत्रस्थं भवद्भाष्यं च भवताऽवधेयम् । न च श्रुतिवलाश्रिता प्रतिबिम्ब- यसैद्धिः । तद्बोधकश्रुत्यभावात् । 'रूपं रूपं प्रतिरूपो वभूव' इत्यस्य स्वसृष्टं तत्तद्रूपं प्रविश्य तत्तदाकारो वर्तत इत्यर्थः । 'एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत्' इति स्मृतिवाक्ये स्वयमेक एव सन् तत्तद्वस्त्वात्मना बहुधा दृश्यते । तत्र तत्र स्थितोऽपि जलचन्द्रवत् दोषा- संसृष्टो दृश्यत इति विकारासम्बन्धे दृष्टान्ततया जलचन्द्रग्रहणात् १२० विशिष्टाद्वैतङ्क्षिद्धिः प्रतिबिन्बप्रसङ्गो नास्ति । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् | अनुप्रवेशार्थापत्तिरपि नास्ति | स्वरूपत एव मुख्यतयाऽनुप्रवेशोक्कि- सम्भवत् । “आकाशमेकं हि यथा घटादिषु पृथग्भवेत् । तथाऽऽत्मैको ह्यनेकस्थो जन्दाधारविवांशुमान् " इति वस्तुसदाकाशदृष्टान्त।नन्तरं जलसूर्यदृष्टान्तप्रदर्शनेन हि वस्तुतः तत्र तत्र स्थितस्यापि असत व दोषसंस्नर्शो नास्तीति ज्ञापने तात्पर्य गम्यते । आह च सूत्रकारः वदेव हि तत्प्रधानत्वात्' इति वस्तुता रूपवदेव, अथाप्यरूपतुल्यमिति । - प्रथमः प्रतिबिम्बाभ्युपगमेऽपि ज्ञातृत्वं नः सम्भवतीति च पूर्वमेवोक्तम् । अविद्यावृत्तौ यदि शुद्धं प्रतिफलति तावता ज्ञानस्य वा ज्ञःतृत्वस्य कथं निष्पत्तिः ? प्रतिफलितमपि हि चैतन्यं निर्विकारमेव । अविद्यावृत्तिर- विद्यायां वर्तते । तत्र का प्रतीतिः कस्य वा ? अवच्छ चैतन्यमेव प्रतीतिरितिचेत् प्रतीत्याश्रयः कः ? सोऽपि तदेव चैतन्यमिति चेत् कथं स्वस्य स्वाश्रयत्वम् ? कल्पितमिति चेत् कः कल्पकः ? चैतन्यमिति चेत् तस्य निर्विकारत्वं स्मर | अविद्येति चेत् तस्या जडत्वं स्मर | मिलित- मिति चेत् इदममिलितादतिरिक्तं वा न वा ? आद्ये चैतन्यं परिणामि स्यात् । अन्त्ये अनुपपत्तिरपरिहृता । तस्माद् ज्ञातृत्वं दुवचम् । एवं च ज्ञातुरभावादनि प्रतिफलनं नास्तीति सिद्धयति । दृष्टिसृष्टिमात्रं हि प्रतिफलनम् | द्रष्टुरभावे कुतस्तन् । तदेवं कथमपि चैतन्यस्य ज्ञातृत्वाभावात् अज्ञानाश्रयत्वं नोपप- द्यते । अथापि पुनरध्यभ्युपगमवादेन ब्रूमः । ज्ञातृत्वाध्यासः कामं सिद्धयतु । तेन तु प्रकृताक्षेपसमाधानं न भवति । एव i हि कल्पितमिदं ज्ञातृत्वम् । ईदृशं चेदं अविद्याश्रयत्वान्तभूतमेव । ज्ञातुरेव ज्ञानाश्रयत्वसम्भत्रान् अज्ञातुः शुद्धचैतन्यस्य तदाश्रयत्वमनुप- पन्नमिति प्रत्यवतिष्ठमानानां तु अविद्यानधोनमेव ज्ञात्वमभिसंहितम् । तादृशस्य च तस्य दुर्वचत्त्वान् असमाधेयैव साऽनुपपतिरिति । परिच्छेदः चिन्मात्राश्रयत्वम् १२१ एतेन नित्यमुक्तत्व संसारित्व सर्वज्ञत्व किञ्चिज्ज्ञत्वादिव्यवस्था ब्रह्मा- ज्ञानवादे कथमपिन घटत इति च ज्ञापितम् । अध्यासाघीना हि विवि- धभेदकल्पना | अध्यास एव न सम्भवतीति स्फुटं निरूपितम् । तस्मात् शुद्धचैतन्यं विद्यां च केवलां मूलकारणं कृत्वा जगदुतत्तिस्थितिलगा- दिकनुपपादयितुं न शक्यमित्यवगन्तव्यम् । अध्याससम्भवं कृत्वा चिन्तायामपि अविद्या परिणामानां अन्तःकरणादीनां भेदेऽपि अच्छेवस्य अभेद्यस्य एकस्य चैतन्यस्य तैश्छेदनभेदनासम्भबात् अध्यासकार्याणि सर्वाणि तम्मिन्नेकस्मिन्नेव भवन्तीति नास्ति व्यवस्थायाः सम्भवः । यथा अस्मच्छरीरें प्रदेशभेदेन नानाप्रकारशीतोष्णादिविशेषेषु सत्स्वप तत्कार्याणि सर्वाणि तत्तच्छरीरावच्छिन्नम्य एकस्य आत्मनो भवन्त, न तु तस्मिन्नात्मनि तैः कश्चन भेदी भवति तथंह द्रष्टव्यम् । तेन संसा- स्त्विं यदि भवति तहिं नित्यमुक्तःवं नास्ति । यदि तु नित्यमुक्तत्वमस्ति ·तहिं संसात्विं नास्ति, इत्यापतति । न तु नित्यमुक्तः कश्चित्, अपरः संसारीति विशेषः सुवचः | एकत्वाञ्चैतन्यस्य | उपाधीनां तत्तकार्योत्पत्ति- प्रदेशब्यवस्थामात्रहेतुत्वात् । कार्यभाजश्चैतन्यस्य सवत्र एकत्वेन तत्र व्यवस्थां प्रति हेतुत्वात् । उपाधांनां प्रतिबिम्बपक्षपातित्वेऽपि उप हिते वस्तुतो विशेषासम्भवात् । दर्पणस्य मुखस्थौल्य प्रदर्शऋत्वेऽपि वस्तुतः प्रतिमुख स्थौल्याभावात् । अन्यथा परिमाणभेदेन तस्य मुखः तिबिम्बत्वा- योगात् । न च स्वस्मिन्न विद्यमानमपि स्थौल्यं उपाधिवशात् प्रतिमुखं यति । द्रष्टा पुरुषेणैव तदर्शनात् । प्रकृते च मुखपुरुषयोरिव शुद्ध- चैतन्यप्रतिविम्बचैतन्ययोर्भेदाभावेन संसारित्वं वा असंसारित्वं वा एकमविशेषेण वाच्यम् । तत्र मरुमरीचिकोदकेन मरुभूमेरार्द्रत्वमिव कर्तृत्वाद्यध्यासेन चैतन्यस्य संसारित्वं न भवतीति वा स्वप्न इवाध्यस्त- ज्ञातृत्वभांक्तृत्वादिरूपं तद्भवतीति वा ऐरूप्येण वाच्यम् । न तु स्वेच्छामात्रेण बिम्बप्रबिम्बयोर्भेदं कृत्वा संसारित्वासंसारित्वादि- & १२२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः . प्रथमः व्यवस्था भवतीति, अभेदं कृत्वा ज्ञातृत्वज्ञत्वयोः सामानाधिकरण्य- मध्याहतमितीति च वक्तुमुचितम् । 'यथा उपाधिसम्बन्धो मुखमात्र एव । औपाधिकमालिन्यसम्बन्धस्तु उपाध्यवच्छिन्ने' इति व्यवस्था- प्रदर्शनमयुक्तम् । औपाधिक्रमालिन्यसम्बन्धस्य वस्तुतः उपाध्यवच्छ- न्नेऽप्यभावात् । उपाधिमालिन्यमार्जने वा अमलिनोपाध्यन्तरोपयोगे वह तत्र मालिन्यादर्शनात् । अतः अवच्छिन्नस्याप्यसंसारित्वं युक्तम् । यदि तु तथापि तस्य संसारित्वमुच्यने तर्हि तेनैक्यात् अनवच्छिन्न- मपि संसार्येव । ऐक्यं तु भवतैव साध्यते । वस्तुतस्तु असंसार ब्रह्मैव नास्ति । अविद्याध्यतया शुद्धत्वहा- नातू । आहुच "अविद्यास्तमयो मोक्षः सा च बन्ध उदाहृतः ।” इति । अविद्याया मिथ्यात्वेन शुद्धत्वानुवृत्तिः | प्रतिबिम्बेऽपि तुल्या । यत्तु "अतिशयेन कार्यकरत्वमेव तत्पक्षपातित्वम् । तथा च विच्छे- दादिरूपकार्यकरत्वसाम्येऽपि स्थौल्याद्यवभासरूप कार्यकरत्वेन दर्पणादेः प्रतिबिम्बपक्षपातित्ववत् कर्तृत्वभोक्तृत्वादिसंसाररूपकार्यकरत्वंना- विद्यायामपि प्रतिविम्वपक्षपातपत्तिः इति तदयुक्तमित्युक्त- प्रायम् । वैषम्यस्य साम्यत्रेषेण प्रदर्शनात् । दर्पणस्य स्थौल्याव- भासरूपकार्यकरत्वम् । अविद्यायास्तु वतृत्वभोक्तृत्वादिसंसाररूप- कार्यकरत्वम् । इति हि विषममेतत् । संसारावभासरूपकार्यकरत्वमिति तु दृष्टान्तानुगुण्येन स्वसिद्धान्तानुगुण्येन च प्रतिबिम्बचैतन्य - मप्यसंसार्येव। “विच्छेदादिरूप कार्यकरत्वसाम्येऽपि ” इति विच्छेदा भ्युपगमश्चानुपपन्नः । न हि शिलाकाष्ठादेरिव ब्रह्मणो विच्छेदो भवति । अविच्छेद्यत्वात् तस्य । न चोपाधयः उपधेयं विच्छिद्योपद्- धति । अदर्शनात् । न हि आकाशस्य घटेन, मुखस्य वा दर्पणेन विच्छेदं पश्यामः । तदेवं शुद्धचितः अविद्याश्रयत्वं वा प्रतिफलनं वा अध्यासो वा संसारित्वं वा किमपि न वक्तुं शक्यमित्यास्तां तावत् । " असार्वज्ञ्यम् ३५. असायम् । अज्ञत्वाभिधानेन ब्रह्मस्तवानन्तरं सार्वज्याभिधानेन स्तुवन्नाह - “शुद्धं ब्रह्म न सर्वज्ञम् | किन्तु विशिष्टमेव | तच्चाविद्यां विना न सम्भव तीति अविद्यासिद्धिः । तथा हि । सर्वज्ञी हि प्रमारणतः स्वरूपज्ञप्त्या वा । तत्र प्रमाणस्य भ्रान्तेश्चाविद्यामूलत्वात् । असङ्गम्वरूपज्ञप्तेश्चं विद्यांविना विषयासङ्गतेः । तदुक्तम् – स्वरूपतः प्रमाणैर्वा सर्वज्ञत्व द्विवा स्थितम् । तच्चोभयं विनाऽविद्यासम्बन्धं नैव सिद्धयति ।" इति । अनेन अस्मदवलम्बिता द्वैत सिद्धान्तविरोधित्वान् सर्वेश्वर सार्वज्ञ्यमापन मृष्यामह इत्युक्तं भवति । प्रामाणिकास्तु "यः सर्वज्ञः सर्ववित्”, "स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रिया च”, “वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन | भविष्याणि च भूतानि”, इति श्रुतिमृतिशतप्रतिपन्नं तदपह्नु, - वानाननुक्रम्पन्ते । श्रुतमिदं सार्वज्ञ्यमाविद्यकमिति कुनः कल्यते ? अद्वै- तासिद्धेरिति चेत् अद्वैतं परित्यज्य श्रुतं सार्वज्ञ्यं कुतो नेष्यते । तरव- मसीत्यैक्यश्रवणविरोधःदिति चेन्न, ऐतदात्यमिदं सर्वमित्युपक्रमानु- रोधेन नीलो घट इतिवत् प्रकारप्रकारभावमादायैव सामानाधिकरण्यो- पपत्तौ लज्ञाश्रयणप्रमाणान्तरबाधवाक्यान्तरशतबाधा दीनानगन्यान ऐक्यश्रवणसिद्धेः । तथा च परिच्छेदः स्वरूपतो न सर्वज्ञो न प्रमाणैरपीश्वरः । सर्वज्ञानाश्रयत्वेन सर्वज्ञ श्रुतिराह तम् || अतः स्वभावसंसिद्धसार्वज्ञ्योद्भासिनः प्रभोः । अज्ञता दुर्घटाऽत्यन्तमर्कस्येवान्धकारिता || १२३ ३६, जीवाविद्या अनतिकठिनदयो वाचस्पति मिश्रः जगत्कारणे परतत्त्वे अविद्या- कल्पनमनिच्छन् जीवाश्रयैवा विद्येत्याह । तथाऽपि निर्गुणस्यैव ब्रह्मणोऽङ्गी१२४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः कारात् तदतिरिक्त जीवनङ्गोकारात् ज्ञाननिवर्त्यभावरूपाज्ञानोपादानक- मिथ्याजगद्वादाच्च पूर्वोक्ताः सवां अनुपपत्तयः तथैष स्थिता इति तत्र पृथगू वक्तव्यं किमपि नास्ति । विद्येतरत्वेन अविद्येत्यभिहितं कर्म, अज्ञानविपरीतज्ञानरूपा च जीवे वर्तत इत्येतत्तु अस्मा- मिरिष्यन | प्रथमः स्मन् वाचस्पतिमिश्रमते अन्योन्याश्रयदोषः प्राचीनैरुक्तः । तं परिहरन् उत्पत्तो ज्ञनौ स्थितौ वा नास्त्यन्यांन्याश्रयणमित्याह । तत्र ज्ञप्तिं प्रति यदुक्तं ‘अविद्यायाश्चिद्भास्यत्वेऽपि चितोऽविद्य'भास्यत्वाभावान्न दोषः' इति तदसङ्गतम् | अविद्याय: जंवाश्रयत्वविषयायामस्मदीयायां ज्ञप्तौ अन्योन्याश्रयसत्त्वान् । को जीव इति जिज्ञासायां अविद्याश्रयभूतं चैतन्यमिति वाच्यम् । एवं विद्याश्रयः कः इत्यत्र जीव इति वाच्यम् । तथा च जीवत्वज्ञानमविद्याश्रयत्वज्ञानाधीनम् । एतज्ज्ञानं च तज्ज्ञाना- धीनमिति । यथा शीतस्पर्शस्य उष्णेत्तर स्पर्शत्वेन उष्णस्पशस्य शीतेतर- स्पर्शत्त्वेन च लक्षणे पृथिव्या गन्धवत्वेन गन्धस्य पृथिव्यसाधारणगुण- स्वेन च लक्षणे परस्पराश्रयत्वं तद्वत्प्रकृतेऽपीति ज्ञेयम् | स्त्रज्ञानाधीनत- ज्ज्ञानाधनिस्त्रज्ञानकत्वमन्योन्याश्रय इति लक्षणात् । एवं स्थितावपि यद्यप्य विद्या जीवांश्रिता न तु जीवः अधियाश्रितः तथाप्यविद्यानुवृत्ति- जवानुवृत्त्यधना | जीवाश्रितत्वादविद्यायाः । जीवानुवृत्तिश्चाविद्यानु- वृत्त्यधीना अनिद्यानाशे जीवनाशावश्यम्भावात् । तदत्राप्यन्योन्याश्रय- णमपरिहार्यम् । एवमुलत्तावपि सुवचम् । यद्यप्यविद्या तदवच्छिन्न चैतन्यरूपो श्चानादी, तथापि जीवत्वस्योपाधिकृतत्वादुत्पत्तिरभ्युपगन्तव्यैव । अन्यथा स्वाभाविक जीवत्वं स्यात् । तच्च कदापि न निवर्तेत । तत्र जीवस्वरूपम विद्याधीनम् । अविद्यास्वरूपमपि आश्रयजीव स्वरूपाधीन- मित्यस्त्येवेत रेतराश्रयत्वम् । अविद्याजीवयोरन्योन्याधीनत्वं हि भवपरिच्छेदः जीवाविद्या १२५ द्भिरिष्यत एव । 'न चैवमन्योन्याधीनताक्षतिः” इति तत्समर्थनात् । तच्चोत्पत्तिपर्यवसितमेव ।

उत्पत्तिव्यवहारस्यात्रानिष्टत्वेऽपिअधीनत्व एवापतन् अन्योन्याश्रयः कथं परिहार्यः । न चायमदोषः । प्रतीत्यनुपपत्तेस्तुल्यत्वात् । यत्तु समान- कालिकयोरप्यवच्छेद्यावच्छेदकभावमात्रेण तदुपपत्तिः, घटतद्वच्छिन्ना- काशयोरिवेति तत्र विमो दृष्टान्तः । अविवातिौ तवच्छिन्नचै- तन्यरूपजीवसिद्धिः, एवंरूपजीवतिद्धौ च तदाश्रितविद्यालिद्धिरित्य- न्योन्याश्रयदोषः प्रसच्यते । न ह्येवं घटावच्छिन्नाकाशसिद्धौ तदाश्रितघट- सिद्धिरित्यापादनं सम्भवि । तदाश्रित एव घटांऽस्तीति के नान्यनङ्गी- कारात् । भवता तु जीवात्रविद्येयास्त्रीयते । तत्र जीवसिद्ध कथं तदाश्रिताऽविद्या सिद्धयोदित्यापत्तिर्नि। शिवाघा | यदि त्वाकाशघटयो- दिव समान कालिकयोः चैतन्या विद्ययोरचच्छेद्यावच्छेदकभावमात्रमङ्गी- क्रियते । न त्वाश्रयाश्रयिभावः । तदा घटस्या का शाश्रयत्वमिव अविद्या याश्चिदाश्रयत्वमेव नास्ति, कुतो जीवाश्रयत्वम् | चैवं शुद्धचैतन्य - सम्बन्धित्वमेवाविद्याया उक्तं स्यान् । जीवाश्रितत्वज्ञश्च परित्यक्तः । न च व्याख्यानोक्तरीत्याऽविद्यां पाहत चैतन्याश्निनत्वोपगमा नोक्तदोष इति वाच्यम | शुद्धचैतन्याश्रितत्वपक्षाविशेषताद्वस्थ्यात् । उपहितत्वोक्ति- मात्रेण वस्तुनि विशेषाभावात् । उपहितत्वार्थमविद्यापेक्षायामन्योन्या- श्रयताद्वस्थ्याच्च । विद्यासिद्धौ तदुपहितजीवसिद्धिः | जीवसिद्धौ सदाश्रिताविद्यासिद्धिरिति । वाचस्पतिना अविद्यायाः प्रवाहानादित्वमभ्युपेत्यान्योन्याश्रयदोषः परिहृतः । तत्रेदं वाच्यम् | उत्तरोत्तराध्यासे सति पूर्वपूर्वमियाज्ञानं निवर्तते न वा | कंवलचिदाश्रयत्वमेवाविद्यायाः | अन्त्ये एकस्मि- न्नेव शरीरे प्रतिजन्म वा जीवभेदप्रसङ्गः, इति । । । कश्चिदाह—“अविद्याजीवयोरनादित्वादुत्पत्तावन्योन्याश्रयो न सम्भविशिष्टाद्वैत सिद्धिः प्रथमः बतीत्यद्वैतवादिभिर्निरुच्यते, न तु बीजाकुरवदनादित्वमुच्यते” इति । तेन “पूर्वं पूर्वमयाज्ञानोपदर्शितस्य बुद्धीन्द्रियशरीरादेरुत्तरोत्तराध्यासो- पयोग इत्यनादित्व'टू बीजाङ्करबन्न परस्पराश्रयत्वमित्यर्थः” इत्यध्वास- भामतीग्रन्थः प्रस्मृतोऽनवलोकितां वा । १२६ विवरणग्रन्थोऽपि —“आत्मनि कर्तृत्वभोक्तृत्वदोषसंयोग एवा- ध्यासः । तत्र भोक्तृत्वाध्यासः कर्तृत्वाध्यासमपेक्षते | भावात् । कर्तृत्वं च रागद्वेषसंयोगाध्यासमपेक्षत | तद्रहितस्य कर्तृत्वाभावान् | दोषसंयोगश्च मोक्तृत्वमपेक्षते । अनुपभुक्ते अतज्जातीये वा रागाद्यनुप- पत्तेः । एवं बीजाङ्कुरवन् हेतुपरम्परयाऽनादित्वादध्यासस्य नैसगिकत्व” मिति । नन्वत्र सर्वत्र अमेव प्रवाहानादित्वमुक्तम् । न तु मूलाविद्याबाः | सा त्वेकाऽनादिरिति चेन्न | चिह्नदेवानादित्वे सत्यत्वा- पत्तेः । कल्पितत्वायोगादित्युपपादितमेतदधस्तात् । ३७. अज्ञानविषयत्वम् । प्रमाणलेशविरहाद् भावनमज्ञानं नाम किमपि नास्तीति तत्स्वरू- पस्यासिद्धिः सविस्तरमुक्ता । अयसतुरभावेन ब्रह्मणस्तदाश्रयत्वं न सम्भवतीति च निरूपितम् । तत एव तस्य तद्विषयत्वमपि नोपपन्नमिति वेदितव्यम् । किञ्च यदि तत् स्वाश्रयाज्ञानगोचरीभवति आत्मानमेव तन्न जानातीति स्यःन् | न चेष्टापत्तः | अनुपपत्तेः । अविद्याभ्युपगमवैयर्थ्या- पत्तेश्च । तथा हि । शुद्धचैतन्यस्य अहमिति स्वस्मै प्रकाशो विद्यते, न वा ? अद्ये स्वतः सिद्धस्य तस्य स्वानुभवस्य अध्यस्तेनाज्ञानेन कथं निवृत्तिः स्यात् येन आत्मानमहं न जानामीति प्रतीयात् | आत्मप्रकाशाप्रकाशाभ्यां व्याबाताच्च । एवं प्रतीतिरपि दुर्बचा । अन्त्ये ब्रह्म जडं स्वान् | स्वं वा इतरद्वा किञ्चिद् विपर्याीकुर्वत एव हि ज्ञानत्वम् | ब्रह्म च स्वेतरत् किमपि न विषयीकरोति । निस्सङ्गत्वात् । तत्र स्वमपि न विषयीकरोति चेत् तम्य ज्ञानत्वे किं प्रमाणम् | जडाद्वयावृत्तत्वात् ज्ञानत्वमिति चेन् . प'रच्छेदः अज्ञानविपयत्वम् १२७ कुतो व्यावृत्तिः । यतो हि घटादि न स्त्रात्मानं जानाति नापि परं किमपि, ततो जडमुच्यते । ब्रह्मापि तथा चेत् न ततो व्यावृत्तं तत् । स्टुरगान ज्ञानत्वमिति चेत् दीपोऽपि स्फुरति । न हि ततस्तस्य ज्ञान्त्वम् । वस्तुतस्तु स्फुरणं नास्ति | ज्ञानगांचरीभवनं हि स्फुरणम् । नहि दीपस्यैव चैतन्यस्य तदस्ति | प्रसरत्प्रभत्वं वा स्फुरणम् । एतदपि नास्त्येव । एवं जडत्वे च ब्रह्मणः पुनस्तस्य अज्ञानविकल्प को लाभः ? एतेन “प्रकाशस्वरूपं ब्रह्म । तदाश्रिताऽविद्या तेन प्रकाश्यते च सदावृणोति च । यथा इन्दुमासी राहुस्तेनैव प्रकाश्यते” इति निरस्तम् | वैषम्यात् । शीतरश्मिमाली हि चन्द्रमाः | तस्य भूयिष्ठाः किरणाः राहुणा छाद्यन्ते । कतिपये च प्रसृतास्तं प्रकाशयन्ति । न च ब्रह्म तथाविधम् | येन प्रकाशञ्चावरणं चोभे उपपद्येयाताम् । तस्माद्यथाव- कशोवा सर्वथा प्रकाशो वा न त्वान्तरात्तिकी दशा सुवचा। तत्र वाशक्यत्वान् अन्त्ये आफब्रह्मणो ऽविद्याविषयत्वमयुक्तमिति । अत एव चिन्मात्रमेवाविद्याविषयः । स्वप्रकाशत्वेन प्रसक्त- प्रकाशे तस्मिन् आवरणकृत्य सम्भवात्" इत्येतदपि निरस्तं भवति । स्वप्रकाशत्वेन स्वं प्रति प्रसक्तस्य प्रकाशस्य घटान्तर्वतिंदीपप्रकाशस्य तं प्रतीव आवरितुमशक्यत्वात् । अन्यस्य च द्रष्टुरमावेन तं प्रत्याव- रणस्य दुवंचत्व त् । न चास्येवान्यो द्रष्टा जीव इति वाच्यम् । वस्तुतोऽस्यान्यत्वाभावात् । अन्यथाऽद्वैतभङ्गापत्तेः। काल्पनिकमेवान्य- त्वमिति चेन्न । कल्पनं न सम्भवतीत्युक्तत्वःन् । शुद्धचैतन्यं हि निस्सङ्गं न किञ्चित् कल्पयति । न च अवोपहितं सत् तत् कल्पयति । तस्मा- देव हेतोः । न हि अविद्यया शुद्धचैतन्ये कश्चन विकार आधीयते येन तत्कल्पकं भवेत् । नापि शुद्धचैतन्यं अविद्यायां तादृशं कञ्चन विशेषमा- धातुं शक्नोति येन स्वयं जडाऽपीयं कल्पिका स्यात् । नापि जीवः कल्पकः । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः शुद्धचैतन्योपाधि विशेषत्र्यतिरिक्तस्य जीवनदार्थस्यामःथन् । चैतन्यांशस्य निविकारत्वेन उपाधेर्जडत्वेन च कल्पकत्वः योगात् । प्रथमः तत्र च किञ्च जीवस्यान्यत्वे तं प्रति परस्य आत्मनः अयोग्यत्वादेव प्रकाश- प्रसक्तिर्नास्तीति आवरणकल्पनं व्यर्थमेव । न हि पर आत्मा परं प्रति प्रकाशेत । किञ्च यदि विद्या स्वाश्रयस्य परं प्रत्यावारिका तहि सा विद्या न स्यात् । न हि अन्य विद्या अन्यस्य 'नास्ति, न प्रका- शते' इति व्यवहाराय प्रकाशते' इति व्यवहाराभावाय वा कल्पते । यवनिका तु स्यात् । यत्तु अज्ञानं द्विविधम् । एकं शुक्त्यवच्छिन्न- चैतन्याश्रितम् । अपरं च प्रमातृत्वप्रयोजकोपाध्यवच्छिन्न चैत वात- मित् िअज्ञानद्वैविध्यमुच्यते, तत् केवलकुकल्पनामात्रम् | यत्र ज्ञानप्रसङ्गः तत्रैवाज्ञानस्थितेः । तस्य विषयगतत्वे मानाभावात् । तदेवं स्वरूपत आश्रयतो विषयतश्च दुर्निरूपाऽविद्येति स्थितम् । ३८. अहमर्थः । अहमर्थस्य अविद्यापरिणामत्व भ्युपगमनिवेन्धापातादपि अद्वैत न पारमार्थिकमिति शक्यं ज्ञातुम् । तथा हि । अहं जानामि, अहमिच्छामि, अहं करोमि, अहं दुःखी, अहं सुखी भविष्यामि, इति तार्थाद्ववेकिनामपि अबाधिता प्रतीतिर्वर्तते । तथा च शरीराद्यतिरिक्तः ज्ञानाद्याश्रयभूतः आत्मा अमर्थ इति सिद्धयति । का नामात्रानुपपत्तिः यतोऽनात्मा कश्चिद्हमर्थ इति कल्पयेम | कृशोऽहं स्थूलोऽहमियपि प्रतीतिरस्तीति चेत् काममस्ति । ततः किम् | न हि उष्णं जलं, शीतं शिलातलमित्यादिः प्रतीतिरस्तीत्यतो हेतोः अग्निरुणः जलं शीतमिति व्यवस्था भञ्ज द्यमः शोभते । ननु इच्छादि विशिष्ट एवाहमर्थो गृह्यते । सुषुप्नौ च नेच्छादय इति तदा कथमहमर्थानुभवः । न चेच्छादि विशिष्ट एवाहमर्थो गृह्यत इति नास्ति नियम इति वाच्यम् | गुणिग्रहणस्य गुणग्रहणव्यात्त्वात् । परिच्छेदः अहमथः १२६ अन्यथा रूपादिहीनोऽपि घटः प्रथेत । न च रूपादिहितानां तेषामसत्त्वं तत्र बीजमिति वाच्यम् । पूर्वरूपनाशाग्रिमरूपानुत्पत्तिक्षण द्यक्षगादौ - तद्विनाऽपि सत्त्वात् । एवं च गुणाग्रहणे कथं गुणिग्रहणम् । तथा च निर्गुण एवात्मा गृह्यत इति स्वीकर्तव्यम् | अनुभवाभावे च न तस्य जागरे परामर्शः। तथा चाज्ञानाश्रयत्वेन सुषुप्रावनुभूयमानादात्मनोऽह- ङ्कारो भिन्नः । एवमेवात्मान्यत्वे सिद्धेम्वप्रकाशत्व साधने नान्योन्या- श्रयः । न च तर्हि अहमस्वा समित्यहमर्थस्य परामर्शानुप्रवेशानुपपत्तिः । तदंशे परामर्शत्वासिद्धेरिति चेत् । वामः । पूर्वरूपनाशा ग्रिमरूपा- नुत्पत्तिज्ञणाद्यक्षणादौ गुणिग्रहणमस्ति न वा ? उक्तव्यःभिङ्गः । अन्त्ये ग्रहरणकाले सर्वदा गुणानां नियमेन तत्र सत्त्वमेव ग्रहण,स्य तद्वि- पयकत्वे प्रयोजकमिति तदसत्त्वकाले गुणिमात्रग्रहणं नानुपपन्नम् | स्वय- प्रकाशो ह्यहमर्थ आत्मा | अहं जानामीत्यादिप्रतीतिध्वपि स्वयम्प्रका- शत्वादेव स . काशते, सुषुप्तौ तु गुणानामभावान तेष प्रकाशविरहेऽपि स्वयं स्वस्मै प्रकाशमानो वर्तत इति काऽत्रानुपपत्तः । यदि च केनापि हेतुनाऽहमर्थः सुषुन प्रकाशेन तहिं तदप्रकाश- मात्रमास्थेयम् । कुतस्तु खलु " तथा च निर्गुण एवात्मा गृह्यत इति स्त्रीकर्तत्र्यम्” इत्युच्यते ? 'अहम वापसमित्यादिज्ञानान्नान्य आत्मपरा- मर्शः' इति स्वयं भवाना । अनेन अमर्थातिरिक्तस्य सुषुप्तावनुभूय- मानत्वे एतत्परामशतिरिक्तं किमपि प्रमाणं नास्तीत्येतत् सम्प्रतिवन्नम् | न तु परामर्शेन अहमर्थातिरिक्तस्यानुभूयमान्त्वं कथं सिद्धयति । मिति प्रोकलीनं स्वात्मानुसन्धानम् । अव समिति वृत्तस्वाप- परामशः । न किञ्चिदद्वेदिषमिति विषयान्तराज्ञानपरामर्शः । न त्वज्ञा- नानुभवपरामर्शः । यथा चैतत् तथोपपादिन मधस्तान् । तथा चास्मिन् परामर्शे नास्ति यः कोऽप्यंशः यः सुषुमौ अमर्थातिरिक्तस्यानुभवं गमयति । • १३० विशिष्ट तसिद्धिः प्रथमः ननु अहङ्कारस्य अविद्यापरिणामत्वान् तस्य अज्ञानाश्रयत्वं न घटते । तेनास्मिन् परामर्शे अहमिति उपहित चैतन्यमेव विवक्षणीयम् । तस्य च स्वयम्प्रकाशत्वात् सुषुप्तावप्यनुभवो वाच्य इति चेन्न । प्रकृतिपरिणाम- रूपस्य जडस्याहङ्कारस्य, अहमस्वाप्समित्यादिप्रतीतिविपयस्याहमर्थस्य प्रत्यगात्मनश्चात्यन्तं भिन्नत्वात् । अस्य चाहमथस्य प्रत्यगात्मनोऽज्ञाना- श्रयत्वोपपत्त्या ततिरिक्तस्यात्मनोऽसिद्धेः । ननु सुषुनौ। यह मत्यनुभवो नोपलभ्यत इति चेत् चैतन्यानुभवः किमुपलभ्यते ? असम्भवी च अह- मुल्लेखरहितश्चैतन्यस्य स्वानुभवः । सर्वो हि प्रत्ययः अहमिति वा इद- मिति वा भवति । तत्र प्रत्येतुः स्वात्मावगाही प्रत्ययः अहमित्येव भवेन् नान्यथा | तेन सुषुप्रौ यद्यात्मनः स्वानुभवोऽस्ति तहि सः अर्हामत्येवंरूप एव । अन्यथा अनुभव एव नास्तीति स्यात् । न तु अहमुल्लेखशून्यः कदिनुभवोऽस्तीति शक्यं साधयतुम् । एतेन 'नाह खल्वयमेवं सम्प्रत्यात्मानं जानात्ययमहमस्तीति' इति सुषुप्रिविषया श्रुतिरपि तदानीन्तनाहमर्थाज्ञाने प्रमाणम्' इत्येतन्निर- स्तम् । आत्मानं न जानातीत्यात्मज्ञानस्यापि प्रतिषेधात् । यत्तु 'अहरह- र्गच्छन्त्यः’, ‘सति सम्पद्य नवदुः' इत्यात्मवेदनबांधकश्रुतिविरोधेन विशेषाज्ञानपरत्वं युक्तं मि’त तन्न । अनयोः श्रुत्योः जीवानां ब्रह्मसम्प- त्तिपरत्वात् स्वात्मवेदनबोधकत्वाभावात् । सम्पत्तिपदवाच्यसम्बन्धविशे- षमात्र परत्वेन ब्रह्मवेदनबोधकत्वाभावाच । विशेषाज्ञानपरत्वेऽपि अहमु- ल्लेखातिरिक्तविशेषान्तर राज्ञानपरत्वस्यैव वाच्यत्वाश्च । तथा संह/^: आत्मानं सम्प्रति सः यथा वर्तने, साान् तथा, तद्रूपतया न जानाति कथम् | अहं अयं अस्मिन् कुले जातः अस्मिन् मे वर्तमानः एत- न्नामा अस्मिन् देशे काले अस्मीति एवं न जानातीति ह्यस्याः श्रुतेरर्थः । त्तत्र अहमथंस्य आत्मनः स्वशरीरादिविशेषाज्ञानमुच्यते, नत्वहमर्था- ज्ञानमिति स्पष्टम् । अहमर्थ: १३१ “अथातोऽङ्कारादेशः अमादेशः इति श्रुतिरनि पृथगुप- देशेन पार्थक्ये प्रमाणम्” इत्येतदपि नास्ति । निरतिशयसुखरूपतयः । भूमशब्दाभिधेयस्य ब्रह्मणः बहुधा आसनं ह्यत्र विधीयते । तत्र 'स एवम्धस्तान्' इति नेनैव रूपेण अमेवाधस्तत्' इति उपासितुरन्तयो- मित्वेन ‘आत्मैवाधस्तान्’ इति आत्मत्वेन च गृहीतस्य तस्य सर्ववस्तु- तादात्म्यचिन्तनमुपदश्यते । तत्र उपासिता जीवात्मा उपास्यमानाद् भूमशब्दितात् अत्मशब्दिताञ्च ब्रह्मणो भिन्न इति प्रतीयते । एवं सति जीवनरयोरैक्य कृत्वा तस्मादात्मनः पार्थक्यमहङ्कारस्य | जडवस्तुन इहाव- गयत इति कथमेतत् ? परिच्छेदः सम्बोध्यचेतने त्वंशब्दवत् वक्तृचेतने अहंशब्दः प्रयोगप्राचुर्थान्मु- ख्यवृत्तः। प्रकृतिपरिणामभूतान्मह्त्तत्त्वादुत्पन्ने अहङ्कारत अहङ्कार शब्दः देहे अहमभिमानप्रयोजकत्वं निमित्तीकृत्त्य प्रयुज्यते । 'ईश्वरोऽह- महं भोगी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी' इति भूयोभूय प्रकाशनाय आत्मनिर्देशप्र॰वण्यजनकतया गर्वेऽप्यहङ्कारशब्दप्रयोगो भवति । एवं जडतत्त्वविशेषवाची गवंवाची चाहङ्कारशब्दोऽन्यः | वक्तृस्वात्मवाची अहंशब्दोऽन्य इति विविच्य बुद्धो धार्यम् । यद्यपि क्वचित् गर्वरूपाहङ्का- रतात्पर्येण अहंशब्द एव प्रयुज्येत यथा “अमस्य महान्' 'अनहम इमे इति तथाऽपि तत्रानि स्वोत्कर्षाभिव्यञ्जकाहंशब्दाम्रो डन हेतुत्वसम्बन्ध- रूपलाया गर्वस्तदर्थः इति ज्ञेयम् । इत्थं च साक्षाद्बाध्यत्वात् अहंशब्द- य आत्मा मुख्योऽर्थः । इममर्थं शब्द वा द्वारीकृत्यैवार्थान्तरबोधने सति तदर्थान्तर सर्व लक्ष्यमिति न्यायविद्भिरङ्गीकर्तत्र्यम् । यत्तु 'अ- अर्थः अनात्मा अहम्प्रत्ययविषयत्वात् शरीरवत् इत्यनुमानं तत्पूर्ववदेवोप- हास्यम् । चोरो न चेतनः स्थाणुप्रत्ययविषयत्वात् स्थाणुवत् | गङ्गा न नदी गङ्गाव्यवहारविषत्वात् तीरवत इत्येवमादिभ्यः का विशेषोऽस्य प्रयोगस्येति विभावयतु भवान् । , १३२ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः ईदृशैरनुमानैर्यत् साध्यमद्वैतमध्यते । सावितं ये च मन्यध्वे तस्मै तेभ्यश्च वो नमः ॥ प्रथम- अहम मोक्षान्वयी तत्साधनकृत्याश्रयत्वात् इत्यम्मिन्ननुमाने सामान्यव्याप्तेः ऋत्विनि व्यभिचारप्रदर्शनं विप्रलिप्साविजृम्भितम्। 'शास्त्रफलं प्रयोतरि' इति सूत्र इव यजमानत्वात्मकाक्रीतकृत्याश्रयत्व- स्यैव विवक्षितत्वान् ॥'ने दिकर्तरि न व्यभिचारः | स्वगततत्फल- साधनकृत्य,अयत्यस्त्रैव हेतुत्वात् । अहमर्थः अनर्थनिवृत्त्याश्रयः अनर्था- श्रयत्नादित्येनद्दष एमध्ययुक्तम् । अनर्थो ह्यपुरुषार्थः । न चाज्ञानं शरीर- स्यापुरुषार्थः । पुरुषार्थत्वतदितरत्यय'श्चेतनं प्रत्यव व्यवस्थितत्वात् । किन स्थूलोऽइमज्ञ इत्यत्रापि अमज्ञ इत्यत्रेव अज्ञत्वस्य अमर्याश्रय- त्वमेव वाच्यम् न तु शरीराश्रयत्वम् | ज्ञत्वसामानाधिकरण्यनियमःद- झत्वस्य | न च शीरश्य ज्ञत्वमस्ति । तेनाज्ञत्यमपि नास्ति । तेन स्थलों- ऽहमज्ञ इत्यपि स्थोल्यं शरे अज्ञत्वं मनचावगाहमा नैव प्रतीतिः अतः शरीरम्या प्वज्ञत्वमस्तीति कृत्वा व्यभिचारोद्भावनमयुक्तम् ।

i “अनात्मत्वं नाहमर्थवृत्ति अनात्ममात्रवृत्तित्वात् घटत्ववत् ।” इत्यत्र कृत्या व्यावृत्तिन्वनुप धिरित्येतदपि नोपद्यते । अनात्मत्वं अह्- मर्थवृत्ति, कृत्याश्रयवृत्तित्वात् इत्युपाध्यभावेन साध्याभाव साधने उपा ध्यभावात्मकस्य कृत्याश्रयवृत्तित्वरूपस्य हेतोः साध्या विशिष्टत्वात् । न हि अवस्य कृत्याश्रयवृत्तित्वं सिद्धम् । अस्मन्मते आत्मन एव कृत्श्राश्रयत्वात् । जडम्याहङ्कारस्य तदभावान् । अन एव स्वरूपासिद्धि रमि सुवचा | न च तर्हि अनात्म मात्रवृत्तित्वादित्ययं हेतुरपि न सम् साधनक्षमः | अस्मन्मते अहमर्थस्यानात्मत्वात् । अनात्मत्वस्यानात्म- मात्रवृतित्वेऽपि अहमर्थवृत्तित्वोपपत्तेः इति वाच्यम् । तथापि गन्धो न घटवृत्तिः पृथिवः मात्रवृत्तित्वात् पटत्ववत् इत्यत्रेव हेतोरप्रयोजकत्व- मन्या विरुद्धत्वादिकं किमपि दूषणं वाच्यम् न तुक्तापायुद्भावनं ! परिच्छेदः अहमश: १३३ युक्तमिति । वस्तुतस्तु अनात्ममात्रवृत्तित्वादित्यत्र ज्ञानानाश्रय मात्रवृत्ति त्वम्य विवज्ञितत्वान्न कोऽपि दोषः । अहं जानामत्यवाधितप्रनीत्याऽ- हमर्थस्य ज्ञानाश्रयत्वं हि सम्प्रतिपन्नम् । तदेवं श्रहं जानामीति ज्ञानाश्रयतया प्रत्यक्षसिद्धत्वात्, सुषुनावपि अहमर्यान्वयविधुरकिञ्चिदनुभवस्य साधयितुमशक्यत्वात् अनुमानाच अहमथं एत्रात्मा, स अत्मैवेति स्थितम् | श्रुतयश्चात्र प्रमाणम् । “कस्मि- वहमुत्क्रान्ते उत्क्रान्तः भविष्यामि । स प्राणमसृजत | " " हन्ताहमि- मस्तिस्रो देवताः” इत्यादौ प्राणमनःसृप्टेः पूर्वमहन्त्वाक्तेः । 'तदात्मान. मेवावेत् अहं ब्रह्मास्मीति' इत्ववधारणेन शुद्धात्मनोऽहन्त्वं क्तेः । “अह- मित्येव यो वेद्यः स जोव इनि कीर्तितः । स दुःखी स सुखी चैव स पात्रं वन्धमोक्षयोः” इत्यादौ मोक्षान्वयोक्तेश्च । अत्राह अत्र सर्वत्र बिशिष्टव।चक्रस्यैव'हम्पदस्य लक्षणया निष्कृष्टाहङ्कारचैतन्ये प्रयोगः | लक्षणात्रीजभूनानुपपत्तिरुक्ता । एतेन 'मामेव ये प्रपद्यन्ते' इत्यादिस्मृतयो- पिव्याख्याताः । एतयोऽहं सोऽसौ इत्यादावपि लक्षणःऽऽश्रय- गीया। विशिष्टवाचकत्वेन क्लस्य विशेष्ये लक्षणाया आवश्यकत्वात् ' इति । "अस्मदभिमताद्वैतप्रक्रियानुरोधेन श्रुतिस्मृतयां व्याख्यातव्याः । न तु तदनुरोधेन तत्त्वनिर्णये वयमुत्सुकाः, " इत्युक्तं भवति । नहि लक्षणा स्वासिकी | जघन्यवृत्तित्त्वात् । तस्मादमिधेय एवार्थः उत्सर्गतो ग्राह्यः । अहमित्यस्य च उत्पादितरीत्या आत्मैवाभिधेयोऽर्थः । जड़ा- शङ्कारतत्त्वविशिष्टेऽर्थे अहमित्यस्य लोकतो वा शास्त्रतो वा न व्युत्पत्ति- रस्तीति न तदस्याभिधेयम् । तस्माद् बढषु श्रुतिमृतिवाक्येषु लक्षणात्र- सञ्जकत्वादपि अहमर्थो नानात्मेति निश्चेतव्यम् । एवं सति प्रत्यहं अहङ्कारांवनाशोत्पत्ति कल्पनगौरवं च परिहृतं भवति । बन्धमोक्षादिसामा- नाधिकरण्यं चाचसा भवति । ' स एव तु मनुस्मृतिशब्दविधिभ्यः' इति सूत्रोक्तं जीवैक्यं चाबाधितम् । इत्यादि विवेचनीयम् । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः दं तत्त्वम् | आत्मानुभवः सर्वः अहमित्यकारक एव | अश्वि प्रादेशिकः संसायेंव आत्मा प्रकाशते । यद्यव्ययं देहादिभ्यः पृथक् स्कुटं न प्रकाशते तथाऽपि ज्ञातृत्वादिभिः देहेन्द्रियादिविलक्षणतया विवे- किभिर्निश्चीयत एव । अस्य सर्वानर्थ हेतुभूतसंसारबन्धनिवृत्तये ज्ञ यतया शास्त्रेषूपदिश्यमानः परमात्मा अखिलहेमप्रत्यनीक कल्याणैकतानतया स्वेतरसमस्तवस्तुविलक्षणः अत्यन्तं भिन्नः । सोऽपि स्वमात्मानं अह- मित्येवःनुभवति। “हन्ताहमिमाम्तिस्रो देवताः" इत्यादिषु यथा । एवं जीवपरमात्मनोरत्यन्तं भिन्नत्वेऽपि परस्य जीवान्तयांमितयाऽवस्थानान् विवेकिनामहमिति प्रत्ययः परमात्मपर्यन्ता भवितुमर्हति । एव मामुपास्त्रेत्ति प्रतदनं प्रतीन्द्रियस्योपदेशः । एवं परमात्मनोऽप्यहम्प्रत्ययः स्वापृथसिद्ध विशेषगगोचरो भवति । यथा “बहुस्यां प्रजायेयेति । विशेषद्वारा बहुभवनं ह्यत्र विवक्षितम् | स्वरूपस्या विक्रियत्वात् । सत्यं ज्ञानमनन्तम्, निर्विकारम् इत्यादिश्रुतेः । एवं त्वमित्युक्तेऽपि त्वदन्त- रात्मेत्यर्थो भवति । न च तत्त्वमसीत्यत्र सामानाधिकरण्यादभेदाऽर्थो वक्तव्यः, नान्य इति शङ्कयम् । सर्वव्याप्रत्वप्रादेशिकत्वासं सारित्वसंसा- रित्वादिभिरत्यन्तविलक्षणयोरभेदस्य बोधुमशक्यत्वात् । न च लक्ष- गया तद्बोधः । लक्षणायां प्रमाणाभावान् । इयं गौः, नीलो घटः, देवोऽहं जातः इत्या॑दष्विव मुख्यवृत्त्यैव समञ्जसार्थप्रतिपत्तेः || सामाना- धिकरण्यनिर्देशहेतोः शरीरात्मभावस्य "ऐतदात्म्यमिदं सर्वं स आत्मा”, इति स्पष्टमभिधानाद्भेदस्य बाधाच्च । न चाप्राप्तत्वात् अभेदे शास्त्रस्य `तःत्पर्यम् । ब्रह्मात्मत्रत्वस्याप्यप्राप्तत्वेन ताप्तर्यविषयत्वसम्भवात् | प्रमाणी न्तरप्राप्तार्थाबाधकत्वेन तस्यैव शास्त्रतात्पर्यविषयत्वस्य न्याय्यत्वाञ्च | न ह्यबाधेनोपपत्तौ बाधाङ्गीकारो युज्यते । तदेवं सर्वसामञ्जस्ये सति सर्वा- सामञ्जस्यप्रसञ्जकाप्रामाणिकाद्वैताभिनिवेशेन अहमर्थानुभवस्य पूतिकूश्मा- एडीकरणोद्यमो न युज्यत इति । १३४ , परिच्छेदः कर्तृत्वाध्यासः ३६. कर्तृत्वाध्यासः एतेन कर्तृत्वाध्यासवादोऽनि निरस्तां भवति । अहं जानामीत्यचा- वितप्रत्ययेन ज्ञातृत्वस्येव अहं करोमीत्यनेन कर्तृत्वस्यापि अमर्यात्मधर्म- तया सिद्धेः । अनात्मनः कर्तृत्वानुपपत्तेश्च । यः प्रवृत्तिसमर्थः स हि कर्ता ! न च जडस्त्र प्रवृत्तिसामर्थ्यमस्ति | रथस्य स्वयं गमनाभावात् । अतएव हि रथी गच्छतीत्यत्र गमनाश्रयत्वमात्रं रथस्योच्यते, न तु देवदत्तो गच्छतीत्यत्रेव गमनानुकूत्तकृत्याश्रयत्वम् । कृतेः चेतनैकसमवा- यान् । ननु प्रकृतिः कर्त्रीति साङ्ख्या अभ्युपगच्छन्तीति चेत् सत्यम् | किन्तु तन्मतं “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वा" दित्यादभिः सूत्रैनिंरम्तमिति वेदान्तिनामानिष्टमेव तत् । एवमन्तःकरणस्य कर्तृत्वाभावात् तस्यान्य- त्राध्यासो न सम्भवी । प्रत्ययवैरुप्याच्च । 'रोमि' इति हि प्रत्ययः । अत्र अहमर्थस्य कृत्याश्रयत्वरूपकर्तृत्वं विषयः । तत्र नामार्थमुद्दिश्य आख्यातार्थो विधीयते, आख्यातार्धमुद्दिश्य वा नामार्थो विधीयत इति यथा तथा इदमस्तु । सर्वथा अमर्थाख्यातार्थयोविभागः सम्प्रति- पन्नः । एतदननुरूपो भवद्भ्युपगतोऽध्यासः । “कर्तृत्वविशिष्टान्तः - करणस्य चैतन्यात्मनाऽध्यासेन न तथा ( मनः कर्तृ' इति वा 'चैतन्यं कर्तृ' इति वा ) प्रतीतिः | कुसुमस्य तु स्फटिकात्मना नाध्यास इति वैषम्यात् ।” इति हि भवानाह । एतदनुरूपेण प्रत्ययेन एकतः चैतन्य - मात्रं अपरतः कर्तृत्वविशिष्टान्तःकरणधर्मिणं चावगाहमानेन भाव्यम् । 'इदं क्लृ' इति। न त्वहं कर्तेति । चैतन्यमात्रस्याहमर्थत्वाभावात् । अन्तःकरणस्य कर्तृतया पृथग्भानात् । तदेवं प्रत्ययाननुरूपत्वान्नाभ्यासः । अभ्यासासम्भवच स्थित एव । न तावच्चैतन्यमध्यस्यति । तस्याहमिति स्वानुभवाभावात् । नाप्यन्तःकरणम् | जडत्वात् । प्रमाया इव भ्रमस्यापि तस्मिन्नसम्भवात् । भवदुक्तरीत्या तस्वाध्यस्यमानत्वेन अध्यसितृत्वानु- पपत्तेश्च । नापि मिलितमुभयम् । भवता चैतन्यस्याधिष्ठानत्वेन अन्तःकरणा- १३५ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः स्याध्यस्यमानत्वेन च पृथक्करणान्मेलनाभावात् । अध्यासातिरित्त स्य मेलनस्थानिष्टत्वाञ्चेति । ननु यद्यात्मनः कर्तृत्वं नाध्यासिकं तर्हि स्वाभाविकमिति स्यात् । चेष्टापत्तिः । 'यथा च तक्षांभयथा' इति तस्य औपाधिकत्व साधना दिति चेन्न । औपाधिकत्वेऽप्याध्या सकत्वासिद्धेः । न हि वास्वादिकमादाय कर्म कुर्वतः तक्ष्णः वस्तुतः कर्तृत्वं नास्ति । तद्वत् मनदिद्वारा कर्म कुवंतो जीवस्य वास्तवं कर्तृत्वं दुरपह्नवम् । यथा पुरुषस्यान्नभोक्तृत्वं स्वाभाविक्रम्। औषधभातृत्वमौपाधिकम् । न त्वेतेन तदाध्यासिकम् । तद्वत्प्रकृतेऽपि । वस्तुतस्तु अस्मिन् सूत्रे यथा वास्यादिसन्निवानेऽपि तक्षा इच्छायां सत्यां कर्म करोति, असत्यां न करोति च, तथा आत्मा कर्ताऽपि इच्छायां सत्यां वागादिभिः कर्म करोति, असत्यां न करोति चेत्युमयथाभाव उच्यत इति ज्ञयम् । ५ 'विज्ञानं यज्ञ' तनुते' इति विज्ञानवाच्यस्यात्मनः कर्तृत्वं श्रूयते । तच्च 'व्यपदेशाच्च क्रियायां न चेन्निर्देशविनर्ययः' इति सुत्रेण जीवस्य कर्तृत्वे प्रमाणतया निर्दिष्टम् । न चात्र विज्ञानमित्त मनो बुद्धिर्वा उच्यत इति वाच्यम् | मनोमयस्य पृथगुक्तत्वात | ततः परं आनन्दम- यापूर्वं जीवस्यैव वक्तव्यत्वात् । वाजसनेयके ‘य आत्मन तिष्ठन्' इत्ये- कस्यां शाखायां पठ्यमाने शाखान्तरं तत्स्थाने 'यो विज्ञाने तिष्ठन्' इति पाठदर्शनात् विज्ञानशब्दस्य जीवात्मनि प्रसिद्ध चवगमाच्च । 'तद्गुणसा- · रत्वात्तु तद्वचपदेशः प्राज्ञवत्' इति सूत्रेण जीवात्मनो विज्ञानशब्दवाच्यत्वे उपपत्तेदर्शितत्वाच्च । ध्यायतीव लेलायतोवेति इवशव्दः परतन्त्रप्रमो प्रमुरिवंतिवन् परतन्त्रतामात्रपरः । यत्तु तद्वत्र बाधक नास्तीति तन्न | अह् करांमीत्यबाधितप्रत्यक्षस्य, “विज्ञानं यज्ञं तनुतः" इत्यादिश्रुतः शास्त्रार्थत्वादियुक्तेश्च बाधकत्वात् । किञ्च स समानः सन्नुभौ लोका- अनुसञ्चरतीत्युपक्रम्य 'सहि स्वप्नो भूत्वेमं लोकमतिकामति' इत्यतः परिच्छेदः कर्तृत्वाध्यासः पूर्वमिदमाम्नातं 'ध्यायतीव लेलायतीव' इति । जाग्रल्लोकसव्वारस्य ज्ञात चरत्वात् स्वप्नलोकसञ्चारतात्पर्येणैव उभौ लोकाउनुसरतीत्युक्तम् । तत् स्फुटं वित्रियते स्वप्नो भूत्वेत्यादिना । अतः मध्ये स्थितं ध्यायतीवे- स्येतद् स्वप्नविषयमेव । न च तस्यामवस्थायां जामदवस्थायामिव मुख्यं ध्यातृत्वादि वर्तते । अत इवशव्द इति ज्ञेयम् । 'प्रकृतेः क्रियमा- णानं त्यादिम्मृत्यर्थश्च श्रीमद्भाध्ये कधकरणे उक्तः -- "यच्च प्रकृतेः क्रियमाणानीत्यादिन गुणानामव कर्तृत्वं स्मर्थत इति तत्सांसारिक- प्रवृत्तित्वस्य कर्तॄना सत्त्वरजस्तमांगुरणसंसर्गकृता, न स्वरूपप्रयुक्तेति प्राप्तः प्रतविकेन गुरणानामेव कर्तृतत्युच्यते । तथा च तत्रैवांच्यते- कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु, इति । तथा तत्रैवात्मनञ्च कर्तृत्वमभ्युपेत्यांच्यते- १३७ तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न सपश्यति दुर्मतिः ॥ इति । अविष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधा च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् || इत्यधिष्ठानादिदैवपयन्तसापेक्षे सत्यात्मनः कर्तृत्त्रे य आत्मानमेव केवलं कर्तारं मन्यते न स पश्यतीत्यर्थः” इति । एवं सर्वप्रमाणसिद्धमात्मनः कर्तृत्वमपहृत्य सर्वंप्रमाणविरुद्धमन्तः- करणकर्तृत्वं यत् कल्पितं तदसम्भवीत प्रदर्शितम् । अथ सर्वप्रमाण- सिद्धमन्तःकरणस्य नाम्नैव प्रख्याप्यमानं करणत्वमपह्नु वानेन यदुच्यते “मनीव्यतिरिक्तस्य सङ्कल्पनाश्रयत्न 'मनसा वै' इति श्रुतेरुचरितार्थ- “त्वान्” इति तत् आत्मनः सङ्कल्पाश्रयत्वात् श्रुतेर्मुख्याध॑त्वे सम्भवति उपचारस्यान्याय्यत्वाच्चानुपपन्नम् । यच आत्मा मोक्षसाधनकृतिमान् तत्फलान्वयित्वात्, सम्मतवत् इत्यनुमानबूपएम् – “आरोपितानारोपितसाधारणकृतिमत्त्वे साध्ये इष्टा- १० १३८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः पत्तिः । अनारोपितकृतिमत्त्त्रे साध्ये जातेष्टिपितृयज्ञादिजन्यफलान्वयिनि व्यभिचारः”—इति, तदपि आरोपितस्य कार्यकरत्वासम्भवस्योपपादि- तत्वात्, कृतिसमानाधिकरणतया शास्त्रोपदिष्टतत्फलान्वयित्वस्यैव हेतुतया विवक्षितत्वेन व्यभिचाराप्रसक्तेश्चानुपपन्नम् । यदि हि जाते ट्यादौ व्यभिचारेण कर्तृत्वभोक्तृत्वसामानाधिकरण्यनियमो न स्यात्, तर्हि अन्यस्य स्वर्गमोक्षाद्यर्थं अन्येन तत्साधनमनुष्ठीयेत : यजेत स्वर्गकाम इति सामानाधिकरण्यं श्रुतमिति चेत् ब्रह्मविदाप्नोति परमिति प्रकृतेऽपि श्रुतमेवेति कथं जातेष्ट्यादिकमादाय व्यभिचारः प्रदर्श्यते । वञ्चनामात्रं ह्येतत् । प्रथमः ज्ञानं ज्ञानसमानाधिकरणं, ज्ञाननिवर्त्यत्वात् ज्ञानप्रागभाववत्, इतीदमनुमानान्तरं नास्माकमिष्टम् ! ज्ञानप्रागभावाद्यतिरिक्तस्य भाव- रूपाज्ञानस्यास्माभिरनभ्युपगमात् । अभ्युपगमवादे तु साध्वेवेदम् । न चानादिभावभिन्नत्वमुपाधिः । अज्ञानं ज्ञानसमानाधिकरणं न, अनादि- भावत्वादिति उपाधिष्यतिरेकेण साध्याभावसावने ब्रह्मादेः दृष्टान्तस्ये ष्टत्वे निराश्रयत्वस्योपाधित्वात् । अनिष्टत्वे दृष्टान्तस्याप्रसिद्धया हेतोरसाधारण्यात् । उत्तरज्ञान निवर्त्यपूर्वज्ञानस्य दृष्टान्तत्वे उपाधिप्रसङ्ग- विरहाच । दुःखादिभोगः मोक्षसमानाधिकरणः, बन्धत्वात्, सम्मतवत् इतीदं तृतीयमध्यनुमानमदुष्टम् । तथा हि । स्वनिरूपिताधिकरणतावच्छेदका- वच्छिन्ना । या मोक्षनिरूपिताधिकरणता तद्वद्वृत्तित्वं साध्यं विवक्षित अन्तःकरणातिरिक्तजीवात्माङ्गीकारे भोगाधिकरणताया मोक्षाधिकरण तायाञ्च आत्मत्वरूपैकधर्मावच्छिन्नत्वात् सामानाधिकरण्यमुपपद्यते । अन्यथा तु अन्तःकरणार्वाच्छन्नचैतन्यत्वं भोगाधिकरणतावच्छेदकम् । शुद्धचैतन्यत्वं मोक्षाधिकरणतावच्छेदकमिति विवक्षितं सामानाधि- करण्यं न घटते । अत इमनेनानुमानेन निरसितुमिष्यते । न चात्र कर्तृत्वाध्यासः १३६ दोषः कश्चित्सुवचः | तस्मान्नाध्यासिकमात्मनः कर्तृत्वम् | अपि तु वास्त- वमेवेति सिद्धम् । यत्र अन्ते उक्तम्–‘तस्मात् सिद्धं मनसः कर्तृत्वमात्मन्यध्यस्यत इति' इति; तत् “आत्मनि कर्तृत्वान्तरस्यैवाध्यासात् । न च तहि कर्तृत्वद्वयस्य विविच्य प्रतीतिः स्यात् । आत्मान्तःकरणयोरैक्याध्या- सात् ।" इत्यनेन प्राक्तनकर्तृत्वान्तराध्यासवचनेन विरुद्धम् । किञ्च एतेन अन्तःकरणे कर्तृत्वप्रतीतिर्नास्तीत्येवाभ्युपगतं भवति । कर्तृत्वद्व- यस्य विविच्य प्रतीतिर्नास्तीति, आत्मनि कर्तृत्वान्तर मध्यस्यत इति चाभिधानात् । अहं करोमीति हि आत्मकर्तृत्वावगाही प्रत्ययः । कर्ताऽहं करोमीति अन्तःकरणगतस्य कर्तृत्वस्य पृथक् प्रत्ययविषयत्वं नेष्यते । ‘अन्तःकरणं कर्तृ’ इत्यपि प्रतीतिर्नास्तीति च स्वयं भवता उक्तम् । तथा च अन्तःकरणकर्तृत्वमप्रतीत मसदित्येवायातम् । प्रतीतत्वात्तु आत्म एव तत् । न च आध्यासिकम् | प्रती तत्वे मानाभावात् । अद्वैतसिद्ध्ये ऋल्पनीयमिति चेत् एतद्विरोधादद्वैतं नेष्टव्यमिति पश्यतु भवान् । ४०. देहात्मभ्रमः । अहं जानामीत्यबाधितात् प्रत्ययात् जडभूतदेहातिरिक्तः अहमर्थः ज्ञाता आत्मेत्यवगम्यते । अनुमानागमाभ्यां दृढीक्रियते चैतत् । परं तु अयं निरूपकारणां विवेकः । अन्ये देह मेवात्मानं मन्यन्ते । न ततिरिक्तं सन्तं प्रतिपद्यन्ते । यद्यपि स्वयम्प्रकाशत्वात् अविवेकिनामध्यात्मा प्रकाशत एव । तथाऽपि शरीरा दकस्य नित्यत्वज्ञानत्वसूक्ष्मत्वादिरूपस्य तदीय- स्याकारस्याप्रकाशात् उष्णोदक संसृष्टस्याग्नेरिव क्षीरमिश्रस्य नीरस्येव चात्मनः पृथग्ग्रहणं न भवति । तेन एषां ऐक्यभ्रमः | स्थूलोऽहं कृशोऽह- मिति । विवेकिनां तु अपृथक् सिद्धिसम्बन्धादेवं प्रतीतिरिति प्रमैव सा । गौस्ति- शुक्लो घट इति यथा शुक्लरूपस्य तद्विशिष्टे द्रव्ये पर्यवसानं, । प्रथम १४० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः तीति गोत्वजातेः तद्विशिष्टे पर्यवसानं, तथा स्थूलोऽहं कृशोऽहमिति स्थूलक्रशशर रविशिष्टे पर्यवसानमिति अबाधितविषयत्वात् अस्याः प्रमात्वं नानुपपन्नम | यत् देहात्मभेदस्य लोकसिद्धत्वे तबोधिकायाः श्रुतेरनुवादतापन्ति रिति, तत् 'अत्राभेदो व्यवहारकालीनेन परीलूिनप्रमाभवेननुमाना दिना बाध्यते’ इति वदतो । भवतोऽपि समानम् । न ह्यनुमानेनावगते अतः प्रामाण्यं भवेत् । अवगतांशविशदी फरणपूवकं अनवगतानेकांश बोधनात् प्रामाण्यमित्यप समानमेव । यच्च मम देह इत्यत्रानौपचारिकः अहं गॉर इत्यौपचारिक इत्यत्र विनिगमकाभाव इति तदपि न । मम क्षेत्रं मम चक्षुः इत्यादिवत् उपचारनिमित्तस्य बाधस्य विरहादनौपचारि- कत्वं मम देह इत्यस्य । अहं गौर इत्यत्र तु अहमर्थस्य ज्ञातृत्वेन, गौर त्वस्य प्रत्यक्षे देहधर्मत्वेनावगतस्य अह्नमर्थधर्मत्वायोगेन च प्रकारान्तरे- णान्वयो वाच्य इति विनिगमकस्य सत्त्वात् । यदपि ‘नीला बलाकारों इत्यत्र नीलाद् भेदकस्य बलाकाश्वस्य प्रहेऽपि नीलभेदसाक्षात्काराभावस्य तदभेदसाक्षास्कारस्य च दर्शनान् । ” इत, तत्र नीलपदस्य नीलरूपः परत्वे तेन सह धमण भेदसाक्षास्कार एत्र वर्तते, न तु तद्भावः । तथा तदभेदसाक्षात्कारो न वर्तते, किन्तु तदभाव एव । नीलरूपवपरत्वे तद भेदस्यैव बलाकायां वतमानत्वात् “भेदकस्य बलाकावादेर्भरिति न युज्यते वक्तुम् । एवमविवेकिनां देहात्मैक्यभ्रमे सत्यपि इतरेषां कृशोऽहमित्या- दिप्रतीtतः प्रमेव । न त्वंपमांप भ्रम इत्युपपादितम् । अथ यदुच्यते एवं ब्राह्मणो यजेनेत्यादिश्रुतिरपि ब्राह्मणस्वाश्रयश्री रस्य जडत्वेनानियोज्यतया तदैक्याध्यासापन्नमात्मानं नियुञ्जना तत्र प्रमाणम् ।” इति, तपि स्वदर्शनानुरागमात्रविम्भितम् । ब्रह्मणत्वा- अयशरीरमात्रस्य नियोगानर्हत्वान् तदर्हः शरीरातिरिक्तः कश्चित् श्रुते सभिमत इति प्रतीयते । तस्य च बोद्धत्वाचश्यम्भावात् स आत्मेति परिच्छेदः कर्तृत्वाध्यासः निश्चीयते । तथा च ब्राह्मणशरीरविशिष्टो ब्राह्मण इति श्रुत्युक्त इति गम्यते । एवं सति देह्रैक्याध्यासः पत्र आत्माऽत्राभिप्रेत इति कथमुच्यते ? अध्यासस्य कः प्रसङ्गः ? देहविशिष्ट इति कथमुच्यत इति चेन् शरीर- वाचिनां शब्दानां शरीरिपर्यन्ताभिधायित्वव्युत्पत्तेरिति गृहाण | देवदत्तो जानाति, इति हि बहुलं व्यवहरन्ति । न चायमप्रामाणिको व्यवहारः । न चौपचारिकः । स्मनतित्वाभावान् | न च देहात्मनोरध्यासातिरिक्तः कः सम्बन्ध इति वाच्यम् | देहात्मभावस्यैव सम्बन्धत्वात् । यद् द्रव्यं यस्य चेतनस्य अथक्सविशेषणं तत् तस्य शरीरामनि लक्षगान् । अध्यासातिरिक्तो हि कश्चित् सम्बन्धो देहात्मनोरवश्यमङ्गी कार्यः अन्यथा पर देहेन स्वात्मैक्याध्यासाभावे किं नियामकं भवेत् । एतेन विधिवाक्ये ब्राह्मणशब्दो लक्षणया देहविशेषैक्याव्यासवत्परः देहविशेषसम्बन्धपरो वा सम्बन्धस्तु अन्यस्याभावादैक्याण्यास एवेति निरस्तम् । मुख्यवृत्तौ सम्भवन्त्यां लक्षणाया अन्याय्यत्वात् । लक्षणा- पक्षेऽपि स्वावच्छिन्नभोगवत्वादिरूपे लोकप्रसिद्धे सम्बन्धे सति ध्यास- सम्बन्धग्रहणे विशेषहेत्वभावाच्च । गेहीतिवत् देहीति प्रययोऽध्यस्तोति भवानेवाह | न च तत्रैक्याध्यासः सम्बन्धः | गेहीत्यत्र तदभावान् | देहीत्यस्य च तत्तुल्यत्ववचनात् । तथा च तत्र यः सम्बन्धः स व ब्राह्म- णपदे लक्षणानिबन्धनं भवितुमर्हति, न त्वध्यासः | गङ्गायां घोष इत्यत्र हि तीरे गङ्गाऽभेदाध्यवसाया बहूनामस्त्येव | यथा सारोप क्षणाव दिना-

• मालङ्कारिकाणाम् । न च तावता गङ्गापदेन तोरलक्षणायां संयोगसम्बन्धं

विहाय अभेदाध्यसा निमित्तमा श्रीयते । कालान्तरदेशान्तरदेहान्तरानु- भाव्यफलसाधनविधिनियोज्यस्य देहात्मभेदोपस्थितेरवश्यम्भ वित्वात् भेदर्घाटतानाध्यासिकसम्बन्ध एव लक्षणावीजतचा पुरस्फूर्तिको भवति, न त्वैक्याध्यास इति च विभाव्यम् । यत्त्वत्र ब्रह्मानन्देनोक्तम्- “वस्तुतो ब्राह्मणत्वादिविशिटे ब्राह्मणा- १४२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः दिपदस्य शक्तिः । ब्राह्मणत्वादिवैशिष्टयं च देह इव आत्मन्यपि व्याव- हारिकत्वान् शक्यशरीरे प्रविष्टम् | जानिकव्यवहारस्य शक्तिमाह कस्यो- भयत्र तुल्यत्वात् । उभयोरेकत्वेन व्यवहारकाले निश्चयाच्च । तथा च क लक्षणादोषः ?” — इति तदिदमत्यन्तमसमञ्जसम् । ब्राह्मण्यं यथा सम- वायेन देहे वर्तते तथैव आत्मन्यपि वर्तत इति किमभिप्रायः, अथवा सम्बन्धसामान्येन ब्राह्मण्य वैशिष्ट्य उभयत्र वर्तत इति । नाद्यः । आत्मन जात्यभावात् । अन्यथा अस्मिन् जन्मन ब्राह्मण्यादिमतो जन्मान्तरे क्षत्रियादिभावानुपपत्तेः । श्रुतं हि जन्मान्तरेषु विविधजात्यन्त- रजन्म | न द्वितीयः | देहवत् शक्यत्वानुपपत्तेः । यत्र ब्राह्मणत्वं समवा- येन वर्तते स एव हि ब्राह्मणपदशक्यार्थः । न त्वभ्यासेन त्राह्मणत्ववानपि । न हि सिंहाँ मारणवक इत्यत्र सिंहपदं माणवके मुख्यवृत्तम् । आरोपसम्ब- न्धेन सिंहत्वं हि माणवके वर्तते । न च तावता सिंहपदं मृगेन्द्र इव तत्रापि शक्तमिति । मूलविरुद्धं चेदं आत्मन ब्राह्मण्यादिवैशिष्टयःभिधा- नम् । तत्र मनुष्यत्वादेरात्मावृत्तित्वस्योक्तेः । यदपि मूले विधिपदलक्षणा- यामुदाहरणतया मन्त्रवाक्यपठने अनुपपत्तिमुद्घाटितवता "पयसा श्रीणीत” इत्यस्मिन् विधिवाक्ये पयःपदे गोपयोलक्षणायां प्रमाणं 'गोभिः श्रीणीत मत्सरम्' इति मन्त्र इत्युक्तम् तदपि चिन्त्यम् । पयसेति सामान्यतः पयःश्रवणात् किं गव्यमेव ग्राह्य, उत अन्यदपीति संशये छागपशुन्यायेन मन्त्रपर्यालोचनया गव्यमेव ग्राह्यमिति निर्णयत इत्ये- तावन्मात्रमेव । न तु श्रुतेन पयसेति पदेन गोपयसां लक्षणया प्रतिपादन- मध्यावश्यकम् । न चाविहितं कथमङ्गं भवदिति शङ्कचम् | कल्पितेन विधिना विधानात् । तत्र च गोपयसेत्येव कल्पनादिति । ." , 'प्रभातृत्वाद्यन्यथानुपपत्तिरपि अभ्यासे मानम्' इत्यपि पूर्ववदेवायु- क्तम् | निस्सङ्गशुद्धचैतन्यात्मकाद्वैतस्य निष्कम्पप्रतिष्ठायां सिद्धायां तदन- न्तरमेवमर्थापत्तिः शक्त्या वक्तुम् | तत्सिद्धयर्थं हि अद्य यत्नः क्रियमाणो परिच्छेदः अनिर्वचनीयत्वम् १४३ चर्तते । अस्यामवस्थायां इयमर्यापत्तिरुच्यमाना हासायैत्र केवलं कल्पते । न हि स्वपक्षान्यथानुपपत्तिरूपाऽर्थापत्तिः वादिना सचेतसा परं प्रत्युपन्य- स्येत । अस्माभिर्हि ज्ञातृत्वं प्रमातृत्वं कर्तृत्वमिति सर्वमात्मनोऽङ्गी- क्रियते । अहं जानामि, घटं पश्यामि इदं करोमीति निराबाधानुभव- सिद्धं चेदं सर्वम् । एतद्वयतिरिक्तञ्च परब्रह्मभूतः सर्वेश्वरः 'पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा’, ‘क्षरात्मनावोशतं देव एकः', ‘अनश्नन्नन्यो अभि- चाकशीति', इशंत श्रुतिशतप्रतिपन्नः । अखिल हेयप्रत्यनीककल्याणैकतानत्वं चास्य तथा । एवं च शुद्धचैतन्यात्मक आत्मा अप्रामाणिकः । तत्र का कथा तस्य प्रमातृत्वसिद्धये अध्यासकल्पनायाः । एवं अत्यन्तासमञ्जस- चहुकल्पना प्रसञ्जकव्वादद्वैतं विदुषामङ्गीकारानर्हमिति तु प्रतिपत्तव्यम् । ४१. अनिर्वचनीयत्वम् । अतिनामभिमता अविद्या वा तन्निबन्धनाध्यासो वा न शक्यते साधयितुमिति न्यरूपयाम | अथर्वचनीयत्वं यदुच्यते तद्वि- मृशामः । पूर्व विश्वस्य मिथ्यात्वमाह । अद्य तु तदुपादानभूताया अवि- द्यायास्तदेव मिथ्यात्वं अनिर्वचनीयत्ववाचोयुक्त्या प्रतिपादयांत | तन्त्र यत् सद्विलक्षणत्वे सति असल सांत सद्सद्विलक्षणत्वं अनि- चंचनीयत्वमिति लक्षणं तत्र सच्छन्देन ब्रह्मरणः, असच्छब्देन तुच्छस्य च ग्रहणे सदसच्छन्दवाच्यस्य कस्यचिदप्रसिद्धत्वात असम्भवो लक्षण- दोषः । अथ एवमर्थो मा ग्राहीत्यभिप्रायेणैव विवक्षितार्थान्तरघटितं लक्षणान्तरमुक्तम् । तच्च 'सत्त्वासत्त्वाभ्यां विचारासहत्रे सति सदसत्त्वेन विचारासहत्वं तदित्येवंरूपम् । सत्त्वासत्त्वाभ्यां विचारासहत्वं च तदु- भयानधिकरणत्वमिति । अत्रोच्यते । कथमेकत्र परस्परविरुद्धोभयान घि- करणत्वसम्भवः ? न हि घटत्व घटेतरत्वांभयान धिकरणं किञ्चिद् भवति । अतात्त्विकस्यैव निषेधसमुच्चयस्याङ्गीकारान्न विरोध इति चेत् तर्हि ब्रह्म- ण्यतित्र्यानिः । वस्तुतो निर्धर्मकत्वेऽपि अतात्त्विकस्य तस्य तस्मिन्नपि १४४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः सम्भवात् । अव्याप्तिश्च । अविद्यायाः सत्त्वाधिकरणत्वेन तद्नधिकरण- त्वाभावान् । घटादीनां सतामुपादानभूता ह्यविद्या सत्येव । अन्यथा ततो घटार्दानामुत्पत्त्यसम्भवात् । कथमसतः सज्जायेवेति श्रुतेः । घटा- दीनां सत्त्वं नास्तीति चेत् ब्रह्मणोऽपि नास्त्येव । निविशेषत्वाङ्गीकारात् । तथाऽपि सद्रूपत्वमङ्गयत एव । अन्यथा शून्यतापत्तेरिति चेन्न । व्याघातात् । न हो वं कञ्चन भाषेत “बहावुष्णत्वं नास्ति । अथापि स उष्णः। अन्यथा अवह्नित्वापत्तेः" इति । ब्रह्मणि सत्त्वं नेष्टं चेतु अस- दित्येवाङ्गोकार्यम् । इदं नेष्टं चेनू निर्बिशेषत्वं दूरतः परित्यज्य सत्त्व - मेष्टव्यम् । निर्विशेषत्वाय सत्त्वं नेष्यते, शून्यत्वप्रहाणाय सद्रूपत्वमिष्यत इत्यनुन्मत्तः को ब्रूयात् । तथा न यदि ब्रह्म सत् तर्हि अन्यदपि सदिति सत्त्वानधिकरणत्वाभावाव्याप्तिः | यदि तु सत्त्वाभावात् प्रपञ्चादिकम- सत् तद्वदेव ब्रह्माण्यसदिति सत्त्वानधिकरणत्वादतिव्यातिरिति दुरुत्तरं व्यसनम् । कालसम्बन्धित्वरूपं सत्त्वं यद ब्रह्मण्यस्त तर्हि अद्वैतभङ्गः | यदि नास्ति `तुच्छत्वप्रसङ्गः । परमार्थतो नास्ति, कल्पितं तु अस्तीति चेतू किं तेन ? न : शशशृङ्गस्य पारमार्थिकसत्त्वहीनस्य कल्पितेन सत्त्वेन सत्त्वं भवेत् । अबाध्यत्वरूपं सत्त्वमस्तीति चेत् कथम | "ब्रह्मरण सत्त्व- वत् तदत्यन्ताभावस्याप्यभावात् । अन्यथा निर्विशेषत्वादिश्रुतिविरोधा- पत्तेः । ” इति हि अतिव्याप्तिपरिहाराय भवानाह । तथैव बाध्यत्ववत् तत्यन्ताभावोऽपि ब्रह्मरिण न भवितुमर्हति । स्वरूपात्मकमबाध्यत्वमिति चेत् सत्त्वाभावोऽपि तथैव स्यात् । तथा चातिव्यामिस्तवस्था । उभय रूपस्यापि सत्त्वस्य प्रपञ्चे तदुपादाने च सत्त्वाव्यानिश्च तवस्था | कालसम्बन्धित्वं प्रपञ्चादौ कल्पितं, न तु वास्तवम् । अबाध्वत्वं तु स्वरूपत एव नास्ति । ब्रह्मज्ञानबाध्यत्वादिति चेन्न । मानाभावात् । अद्वैतश्रुतिर्मानमिति चेत् प्रमाणान्तरविरोधान् द्वैतपरपरिच्छेदः अनिर्वचनीयत्वे प्रमाणम् १४५ श्रुत्यन्तरविरोद्याच्च भवद्भिमत निर्विशेषाद्वैतपरश्रुतिरेव नास्तीति विभा- व्यताम् । एवं च अविद्यादेर निर्वचनीयत्वाङ्गीकारे वा एतल्लक्षणसाधु- त्वाभ्युपगमे वा अद्वैताभिनिवेशातिरिक्तं किमपि नियामकं नास्तीति प्रस्फुटमेतत् । एतेन प्रति नन्नोपाधौ वाध्य वननिर्वचनीयत्वमिति लक्षणान्त- रासाधुत्वमपि व्याख्यातम् । ४२ निर्वचनीयत्वे प्रमाणम् अथानिर्वचनीयत्त्रे प्रमार प्रदर्शन प्रवृत्तेन यदुक्तम् – 'प्रत्यक्षं तावत् मिथ्यैव रजतमभादित्यादि ।' इति तदयुक्तम् । अत्र मिथ्याशब्दस्य विद्यमानत्वमात्र परत्वात् । भवल्लक्षितानिर्वचनीयत्वपरत्वाभावात् । दूरात् रजतं विद्यमानं मन्यमानः जिघृक्षया समीपं गतः अविद्यमानं जानाति । तस्यायमभिलापः मिथ्यैवाभादिति । अत एव असदेवाभात्, अविद्यमानमेवाभान्, इत्यप्यभिलापो भवति । तथा च विद्यमानत्व: रूपसत्त्वाभावमात्रविषयेयं प्रतीतिः । न तु भवल्लक्षितानिर्वचनीयत्व-- विषया । एतेन 'एतावन्तं कालं असदेव रजतमभा'दित्ययमनुभवः अनि- वचनीयत्वैकदेशसत्त्वत्र्यतिरेकविषयः' इत्येतन्निरस्तम् । न हि असत्त्वा- त्यन्ताभावसदसत्त्वात्यन्ताभावयोः तत्प्रतीतिविषयत्वे किञ्चन प्रमाण- मस्ति | विषयभूतः सत्त्वाभावोऽपि न सामान्यतः सत्त्वप्रतियोगिकः | अपि तु तत्र विद्यमानत्वरूपविशेषप्रतियोगिकः | तस्मादस्मिन् प्रत्यये ऽनिर्वचनीयत्वस्याविषयत्वात् तत्र प्रमाणतया एतत्प्रदर्शनमयुक्तम् । ' 'विमतं सत्त्वरहितत्वे सति [असत्त्वरहितत्वे सति सत्त्वासत्त्व- गहतँम्, बाध्यत्वात् दोषप्रयुक्तभानत्वाद्वा, यन्नैवं तन्नैवम्, यथा ब्रह्म,' इत्यनुमानमध्यसमीचीनम् | हेत्वोरसिद्धेः । न ह्यस्माभिः प्रपञ्चतदुपा-. दानयोर्बाध्यत्वं वा दोषप्रयुक्तभानवं वाऽभ्युपगम्यते । शुक्तिरूप्यमात्रस्य पक्षत्वे चाप्रसिद्धविशेषणः सः । रूप्यस्यान्यत्र सत्त्वात् । सत्त्वसामान्य- शून्यत्वाभावात् । दृष्टान्तासिद्धेश्च | तथा हि । ब्रह्मणः भवधिकरणत्व१४६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः मङ्गीक्रियते न वा ? आद्ये सत्त्वादिरहितत्वाद व्यतिरेकदृष्टान्तत्वानुप- पत्तिः । न च सद्पस्य तस्य सत्त्वराहित्यं नास्तीति वाच्यम् । सत्त्व- वत्वे र्साविशेषत्वापत्तेः तद्भावस्यावश्यं वाच्यत्वात् । एतदविरोधेनैव । सद् पताया भवता उपपादनीयत्वात् । अशक्यत्त्रे अद्वैतस्य परित्याज्य- त्वात् । 'निर्धर्मके सत्त्वरूपधर्माभावविषयकप्रतीतेरिष्टत्वात्' इति भव- तैवोक्तत्वात् । अन्त्ये साध्याभावानधिकरणत्वेन दृष्टान्तत्वानुपपत्तिः । । 9 'विमतं रूप्यादि सञ्चेन्न वाध्येत, असञ्चेन्न प्रतीयेत । बाध्यते प्रती- यतेऽपि । तस्मात् सदसद्विलक्षणत्वादनिर्वचनीयम् ।' इत्यर्थापत्तिरपि न प्रमाणम् । रूप्यं शुक्तिदेशे सच्चेन्न बाध्येत । बाध्यते च । तस्मात् तत्र न सत् विद्यमानम् इत्यसत्त्वमस्माकमिष्टमेव । असञ्चेत् न प्रतीयेत, इति तु वावितम् । तत्र असत एव रजतस्य प्रतीतेः । असत् कथं प्रतीये- ·तेति चेत् काऽत्रानुपपत्तिः। अन्यत्र विद्यमानं वस्तु अन्यत्राविद्यमानमि विद्यमानमिव भाति । तथा दर्शनात् । न हि दृष्टेऽनुपपनं नाम । तथा च भ्रमेण तद्विषयस्य तत्र विद्यमानत्वरूपं सत्त्वं प्राप्तं बाधकज्ञानेन अपो- द्यते । तेन अत्राविद्यमानत्वरूपमसत्त्वं विषयस्य निश्चीयते । एवं सति ख्यातिबाधान्यथानुपपत्त्यानिर्वचनीयत्वं सिद्धयतीति कथमेतत् । उक्त- रीत्या तयोरन्यथैवोपपन्नत्वात् । विपयस्य सदसद्विलक्षणत्वरूपानिर्वाच्य- त्वाभ्युपगमेन परिहार्याया अनुपपत्तेः सर्वथा विरहात् । तदेवमद्वैतानुरा- गमात्रर्काल्पतेयमर्थापत्तिः न प्रमाणभूतेति विभाव्यम् । एतेन बाध्यत्वं सति असति चानुपपन्नमिति अनिर्वायमित्येतपि प्रत्युक्तम् । नास्तीति निषेत्रप्रतियोगित्वरूपं बाध्यत्वं सति न सम्भवति तुच्छापर पर्याय असत च अस्तित्वप्रसक्त्यभावात् नास्तीति निषेध- प्रतियोगित्वं कामं न सम्भवति । तावता निषेधप्रतियोगिनः शुक्तिरूप्य- • स्यानिषेचनीयत्वं नाम अपूर्वः कश्चन आकारः कथमास्थीयते ? ननु शुक्तिरूप्यस्य बाध्यवं तावदस्ति । तत् तस्य सद्विलक्षणत्वमसद्विलक्ष- प्रथमः परिच्छेदः अनिवेचनीयत्वे प्रमाणम् त्वं च विना नोपपद्यते इति तदुभयं कल्पयति । तदेवानिर्वचनीयत्व- मिति चेत् इदमिष्टमेवास्माकम् | ब्रह्मसत्यरूप्याभ्यां भिन्नत्वात् तुच्छ भिन्नत्वाच्च शुक्तिरूप्यस्य | ईदृशमध्यनिर्वचनीयत्वं सत्यरूप्यादेर्नास्ति । कालसम्बन्धित्वाबाध्यत्वादिरूपस्य सत्त्वस्य तत्र सत्त्वेन सद्विलक्ष गत्वा- भावात् । शुक्तिरूप्यवद् बाधाभावात् । ब्रह्मज्ञानवाध्यत्वस्वाद्या'यसिद्धेः । विशिष्य ब्रह्मात्मक सद्भन्नत्वनिवेशने इष्टापत्तेः । [स्त हि सत्येऽपि प्रापञ्चके वस्तुनि ब्रह्मविलक्षणत्वं च तुच्छविलक्षणत्वं च । वस्तुतस्तु शुक्तिरूप्यस्य धर्मिण एवाभावात् तस्यानिर्वचनीयत्ववर्मः कथं सम्भवेत्, यस्य लक्षणमुच्येत । तस्मान्निषेवप्रतियोगित्वान्यथानुपपत्तिरूपाऽर्थाप- त्तिरनिवांच्यत्वे प्रमाणमित्येतन्नास्ति । → आगमोऽप नास्ति । 'नासदासीन्नो सदासीत् इदानांम्' इत्येतद्ध सत्र_ प्रमाणमिध्यते । अत्र तदानीं प्रलयकाले असत् नासीत्, सपि नासीत् इत्युच्यते । एतेन अस्मिन् सृष्टिकाले असच्छन्दवाच्यं यत् किञ्चिदस्ति तत् इतः प्राक्तने प्रलयकाले नासीत् । सच्छन्दवाच्यं च यत् किञ्चिदिदानीमस्ति, तत् तदानीं नासीदित्युक्तं भवति । तत्र अपरि- यामितया, सर्वदा एकरूपतया सत्त्वात् चेतनवस्तु सदित्युच्यते । एत- द्विपरीतत्वात् अचेतनवस्तु अत्युच्यते । 'तदनुर्मावश्य, सच्च त्यच्चा- भवत्' इति सृष्टचनन्तरं ब्रह्मात्मकं चेतनाचेतनवस्तुजातं तावल्लोके बह्वस्त | ईदृश किमपि प्रलयकाले नासीदित्यर्थः । पृथिव्यन्तरिक्षादि- रूना लोका अनि नार्सान्नित्युपर्युच्यते । एवं समञ्जसोऽस्य मन्त्रस्यार्थः अस्मद्भाष्यकारैरभाषि । भवभिमतस्यार्थस्य तु गन्धोऽप्यत्र नास्ति । नांह सद्सद्विलक्षणं अनिवीयं वस्तु आदित्यर्थोऽत्र सुवचः। असत् नासत्, सत् नासीत् इति पृथगाख्यात श्रवणात् । सद्भिन्नमसद्भि- न्नमित्यर्थाङ्गीकारे लक्षणादोषाञ्च | नासीद्रज इत्यादिना वैरूप्याच्च । असन् निरुपाख्यं नासीत् । सत् सत्त्वेन निर्वाच्यमपि नासीत्, १४७ १४८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः इत्यक्षरार्थः । पर्यवसानगत्या तु सदसद्भिन्नमासीदिति लभ्यत इति चेत् सत्त्वेन निर्वाच्चस्य ब्रह्मणः सत्त्वात् सन्नासीदित्येतद् बाधितम् । निषे- धप्रकरणे कस्यचित् सत्त्वप्रतिपादने तात्पर्याङ्गीकारश्चन्याय्यः । तदाना- । मित्यस्यानन्वयश्च । न हि तदानीनेत्र निवाच्यसत्ता भवतामिष्टा I सृष्टानामनिवान्न | न चेष्ट एवानन्वय इति वाच्यम् । एकप दस्थत्वेनात्राप्यन्वयस्य स्वरसांसद्धस्त्र बाधावहत्वंन भवद्भिमतार्थस्थान्याय्यत्वापादकत्वात् । यत्तु सदसच्छन्दों पारमार्थि कापारमार्थिकवाचिन वित. तन्न | व्याघातापत्तेः । न हि पारमार्थिक भिन्नस्य अत एव स्वयमपारमाथिकस्य अज्ञानस्य अपारमार्थिकांभन्नत्वं भवत् । अपारमार्थिकभिन्नस्य वा पारमार्थिवस्य परम् । ननु पारमार्थिकं ब्रह्म । अपारमार्थिकं तुच्छम् । तदुभवभिन्नत्वमविद्याया इति चेन् दत्तोत्तर मेतत् | जगदुपादानभूताया: सत्या एव प्रकृतेः तदुभय- भिन्नत्वमिष्टम् । न च तेन भवद भिमतर्मानवंचनीयत्वं सिद्धयतीति । एतेन अबाध्यत्वमेव पारमार्थिकत्वं सत्त्वं वा । कचिदपि सत्त्वेन प्रतीत्य- नर्हत्वं तु अपारमार्थिकत्वं सत्त्वं वा । एतदुभयानधिकरणत्वमविद्याया अनिवंचनीयत्वमिति प्रत्युक्तम् । प्रपञ्चोपादानभूताया अविद्याया बाध्यत्वे प्रमाणाभावेन अबाध्यत्वानविकरणत्वासद्धेः। अद्वैतश्रुत्या सिद्धयतीति चेत् प्रकृता श्रुतिरनिर्वचनीयत्वसावनाय नालमिति तावदङ्गीकृतं भवति । तथा च अद्वैताभिमानातिरिक्तं किमपि अनिर्वचनीयत्वकल्पनामूलं नास्तीति वज्रलेपायितम् । ४३. ख्यातिभेदः अथ भ्रमस्थ अनिर्वचनीयख्यात मता यदसत्ख्यातिनिराकरणं चिकीर्ष्यते तद्स्मात्रमनुकूलमेव । यत्तु अन्यथाख्यातिदूषणं तदसमीची नम् । भव' ऽननन, आश्रितत्वाच्च । “पूर्वोत्पन्नाविनष्टशुक्त्य- भिन्नतया ग्रहस्यैव तत्र प्रतिबन्धकत्वात्" इति ह्यनुपदं आविद्यकस्य परिच्छेदः ख्यातिभेदः ९४६ रूग्यस्य शुक्तिभिन्नस् तदभिन्नतया ग्रहणमुच्यते । एवं अकर्तुः कर्तृत्वेन अनात्मन आत्मत्वंनत्यादि भूयिष्ठमुच्यते । तस्मादन्यवाख्यातिदुत्त्यजा । तत्र किं अन्यत्र सदेव भासते उत भवदभिमत मनिव वनीयमिति तु विमर्श- नीयमवशिष्यते। तत्र आद्य एव पक्षा युक्त ऋतुं न द्वितीय इत्या- तिष्ठामहे | तथा हि । ताइवान्यत्र सतऽप्यपरोक्षप्रतीतिप्रयो ·जकसन्निकर्षानुपपत्तस्तुल्यवान् अन्यथाख्यातिरयुक्तंति भवानाह | शुक्तिरूप्यप्रतीनेरपरोक्षप्रतीतित्वमभ्युपेत्य वा इदनुच्यते अनभ्युपेत्य वा । तदन्यथाऽनुपपत्त्या संस्कार देव मस्थले सन्निकर्षत्व- मङ्गीकरणीयम् । अन्त्ये रजत तांत्यंशे अपराक्ष नुपवत्वं निराकृत्य परोक्षानुभवत्वं, तस्त्राप्ययांगे स्मृतित्वं वा साधनीयम् | अनिर्वचनीय- विपयत्वस्य तु कः प्रसङ्गः । रजतं पश्यामीति प्रतीतिव्यवहारयोर्भ- वननि औपचारिकत्वमेव प्रति । स्मृतिरूपत्वं च तस्मिन्नंशे । ताव- तोपत्तीरूभ्यस्याति, विनाशं, उत्पतिविनाश तीतिप्रतिबन्धं च न्यःयविन् ऋः कल्पयेत् । कल्प्यमानं वा को न्यायवित् सहेन । न हि अनिर्वचनीचं पश्यामीति कस्यचिदनुभवोऽस्ति । न चान्यत् किमपि प्रमाणमस्त, येन भ्रमे अनिर्वचनीयं विपय इति ज्ञायते । एव पूर्वजनीति बनाशत-प्रनातिप्रतिवन्धकल्पनागारवान् मारणा- भाव च्च नानिर्वचनीयख्या तरयुक्तम् । नेदं रजतमत्युत्तर कालीनबाधा- नुपपत्तेश्चन सा युकेनिज्ञेनन् । अयं हि बाधो नानिवंचनीय विषयः । तैस्य स्वितत्वेन बाबायोगात नावि सत्यरजत विषय इति भवता शक्यं वस्तुम् । तस्य पूर्वप्रतःनिविषयत्वेन'निष्टत्वान् । किञ्च इदं रजतमिनि प्रतीनिवनवनवत्व विषयत्वे असम्भ- विती । सत्यरञ्जनत्वावगादिनी होना। अन्यथा तदुपादानार्थप्रवृत्त्यनुप- पत्तेः । अनि नीयमेव सत्यरजतत्वेन भागति चेन् ननू कुती रजतत्वेन तिन घटत्वेन लोहत्वेन वा । रजत वं तत्र वर्तत इति चेत् किं तत १५० प्रथमाः विशिष्टाद्वैतसिद्धिः पारमार्थिकम् उत प्रातिभासिकम् | नाद्यः | अपकृष्ट सत्ताकस्य उत्कृष्ट- सत्ताकधर्माधिकरणत्यायोगात् । अन्यथा मिथ्याभूतस्यापि विश्वस्य पार- मार्थिकसत्त्वप्रसङ्गात् । न च तत्र अद्वैतश्रुतिर्बाधिकेति वाच्यम् । अत्रापि नात्र रजतमासीदिति वाधकप्रतः सत्वात् । धमिंण इत्र धर्मस्यापि ह्यसद्भाचं एषा प्रतीतिर्गोचरयति । शुक्तित्वाश्रयोऽयम् । न रजतत्वाश्रयः इति हि बाधकप्रत्ययविषयविवरणं क्रियते । न द्वितीयः | तादृशरजतत्वो- त्पत्तौ नियामकाभावात् । लोहःवं वा सुवरवं वा कुतो न भवति । ननु शुक्तेरौज्ज्वल्य रूपं यद्रजतसादृश्यं तदेव नियामकमिति चेन्न । सम्बन्धाभावात् । शुक्तौ विद्यमानं रजतसादृश्यं तत्रोत्पद्यमानस्यानिर्वाच- नीयस्य रजतत्वं कथमापादयेत् । न हि गोसदृशगवचशरीरीत्पन्नस्य क्रिमेर्गोत्वं भवेत् । ननु रजतसादृश्यात् रजतस्मरणे जाते तद्भेद्महात् तत्तादात्म्यग्रहाद्वा इदं रजतं इति प्रतीतिर्जायत इति यूयं प्रतिपन्नो इयं प्रतीतिरेवास्माकं उत्पन्नस्यानिर्वचनीयस्य रजतत्त्रे तत्त्वेन ख्याने नियामिकेति चेन्न । न हि पूर्वोः पन्ने विषयेदृक्ता नियामकत्वं पश्चादुत्पद्यमा- नायाः प्रतीतेयुज्यते । किञ्च ग्राहकत्वमात्रं हि प्रतीतेः । न तु विपये विशेषापादकत्वम् । एतेन सत्यमिथ्यारजतयोः साधारणं रजतःवमिति प्रत्युक्तम् । मिथ्यावस्तुनो रजतत्वे हेत्वभावात् । उत्पादकाभावादपि अनिर्वचनीयं नोत्पद्यते न च ख्यायत इति द्रष्ट- व्यम् । शुक्त्यज्ञानं तदुत्पादक मिति चेन्न । शुक्त्यज्ञाने प्रमाणाभावात् । ज्ञातुरेव हि अज्ञानम् । न तु ज्ञेयस्य जडस्य | ज्ञात्रज्ञानादतिरिक्त मि विषयगतमज्ञानमिति चेन्न | दत्तोत्तर वात् | विषयाज्ञाने प्रमाणाभाव- स्योक्त वात् | विषयावच्छिन्न चैतन्यस्ये दमज्ञानमिति चेन्न | तस्य ज्ञातृत्वाभावेन अज्ञानाश्रयत्वायोगात् । ४४. सचान विध्यम् । अनिर्वचनीयस्यासिद्धचा तस्य सत्ता दूरोत्सारिता | प्रतीतिमात्रं हि परिच्छेदः सत्तात्रैविध्यम् १५१ विषयस्य भ्रमे, न तु वस्तु तदस्ति । तेन प्रातिभासिकसत्तेति शशशृङ्गादिपर्याय एव । व्यावहारिकसत्ता पारमार्थिकसत्तेति विभागो- ऽप्यनुपपन्नः । प्रपळ्चस्यापि परमार्थतः सत्त्वात् । नित्यसत्ता अनित्यसत्तेति तु कामं विभागो भवेत् । ब्रह्मसत्तायाः सार्वकालिकत्वात् । प्रपश्वसत्तायाश्च सृष्टिकालमात्रभावित्वात् | स्वरूपतस्तु चेतनाचेतनयोरपि नित्यैव सत्ता | प्रलयेऽपि सूक्ष्मरूपेण सत्त्वात् । तदेवं पराभिमताज्ञानोपादान क्रत्वाभावात् परमार्थसत्प्रकृत्युपादानकत्वाच्च सत्यमेव जगत्, न तु मिध्येति सिद्धम् । दोषैरशेषैः प्रतिपन्नभङ्गं दृश्यत्वलिङ्गं न कथञ्चिदीष्टे । प्रत्यक्षसिद्धस्थिरसत्वभा वे मिथ्यात्वमापादयितुं प्रपञ्चे ॥ श्रीमते श्रितभयद्रुशुष्मणे कालमेचकमनीयवर्ष्मणे । विश्व संहृतिविधानवर्तन- क्रीडया नतिरियं रतिं यते ॥ इति विशिष्टाद्वैत सिद्धौ विभूतिपारमार्थ्यं नाम प्रथमः परिच्छेदः द्वितीयः परिच्छेदः ८ २ १०:•C= १. अखण्डार्थव।दः अथ हेयबन्धनिरूपणनन्तरं उपादेयं ज्ञानं निरूपयाम इत प्रतिज्ञाय अखण्डार्थसाधनायोपक्रमते । तत्र अद्वैतानुसारेण प्रपन्नसत्तैव नोपपद्यत इत्यवचम } शुद्धचैतन्यस्य हि निविकारत्वान् लोकसृष्टौ प्रवृत्तने भवति । नाप्यवद्ययाः। जडत्वात् । नाप्यविद्योपहितस्य ब्रह्मणः। उप- धानस्यासम्भवात् । ब्रह्मणि अध्यस्ता हि अविद्या तदुपदधीत । कष्ट- मध्यासः ? शुद्धचैतन्यस्य निर्विकारस्य स्वतः अध्यासायोग्यत्वात् । अध्यासविरहे अविद्यास्वरूपस्यैवासिद्धेः । न च अनादित्वमत्र परिहाः । कदऽध्यासारम्भ इति चोखा अनादित्वेन परिह्रियेत । न च तच्चोद्यमद्य क्रियते । किन्तु सर्वथाभिमतप्रधानपुरुषयोरिव भबभिमताज्ञानब्रह्मणो- रपि प्रपंचप्रादुर्भावहेतुःखं नोपपद्यत इति । यथा शशे कथं ४ङ्गसम्भवः ?' इति प्रश्नस्य ‘अनादित्वेनइति समधान न भवति । तथा प्रकृते द्रष्ट व्यम् । ततश्च-"नैसर्गिकोऽयं लोकव्यवहारः’ इत्यनेन भाष्येण अपरिहृत एवाक्षेपः । एवं च बन्धहेतोरन्यादृशस्यैव वक्तव्यत्वात् तत्परिहारो- पायेऽपि अन्यादृश एव । न वखण्डथज्ञानरूप इत्येतसिद्धम् । अनुपपन्ना चेयमखण्डार्थता। तथा हि ‘अपर्यायशब्दानां संसर्गा गोचरप्रमितिजनकस्यं” वा “तेषामेकप्रातिपदिकार्थमात्रपर्यवसायित्वं वा अखण्डार्थघमुच्यते । न च लौकिके वैदके वा यस्मिन् कस्मिन्नपि वाक्ये इदं सम्भवति । संसर्गस्यैव वाक्यार्थत्वात् । तदबोधकत्वे वाक्यत्व परिच्छेदः अखण्डार्थवादः १५३ यत्तु "प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्र इत्यत्य चन्द्रस्त्र रूपमात्र नरत्त्वाद् खण्डार्थ- त्वम् । चन्द्रस्वरूपमात्रपरत्वं वास्य तन्मात्रवुभुत्साप्रयुक्तं "कश्चन्द्रः" इति प्रश्नानुसारान् । अन्यथा प्रश्नोत्तरया वैयवि करण्यापत्ते” रिति; तत्र ब्रूमः । चन्द्रस्वरूपमात्रबुभुत्सया कश्चन्द्र इति पृच्छन् जिज्ञासुः वृद्धेन किं चक्तव्यमपेक्षते । अङ्गुननिर्देशन बांधने तावत वाग्व्यवहारा वर्ज- यितुं शक्यः यदा तु वाचैवोत्तरं देयं भवति, तदा प्रष्टा वृद्धेन किं वक्तव्यनित्यपेक्षत इति विवेचनीयन् | चन्द्र इति वा चन्द्रश्चन्द्र इति वा केवल मुच्यमानं नोत्तरं भवति । बुभुत्सानिवर्तनाक्षमत्वात् । तेन चन्द्रगते यास्मन् धर्मे उक्ते तदर्शनेन अयं चन्द्र इति स्वस्य बांधो जायेन स धर्मो वृद्धेन वक्तव्य इत्येव प्रष्टाऽपेक्षते । तत्र कश्चन्द्र इति प्रश्नवाच्यस्य चन्द्रस्वरूपं किमित्यर्थत्वे तस्य प्रकारान्तरेण बोधांचतु- मशक्यत्वात् तद्द्बोधजनकतद्वृ त्तवर्मरूपं तल्लक्षणं किमित्यर्थात् पृष्टं भवांत । चन्द्रः कः । कीदृशः किल्लक्षण इत्यथं त्वं तु लक्षण त्रुभुत्सा कण्ठाक्ता, स्वरूपवुभुत्साऽर्थसिद्धा । उभयवान धारधर्मविषय एव प्रश्नः । तस्मादुत्तरमपि तद्विषयकम् । अन्यथा वैयवि करण्यात् । अतएव लक्षणवायमिदमुच्यते । अन्यथा लक्ष्यभूतचन्द्रवःक्थं स्थात् । उद्देशवाक्यमिति यावत् । लक्षणस्य च वाक्ये उद्देश्यतावच्छेदकत्वम् । 'यः प्रकृष्टत्रकाशः स चन्द्रः इति । तस्य लक्ष्यः वधारणात् पूर्व ज्ञातत्वावश्यम्भावादनुवाद्य- कोटिप्रवेशः । यदा अचन्द्रवरूज्ञानरहितः कश्चित् व्याम्नि विभ्राजमानं चन्द्रमन्यानि च ज्यांतीषि सम्यग् विलोक्य ततः परं गृहान्तर्गत्वा तत्रत्यं वृद्धं कश्चन्द्र इति वा प्रकृडप्रकाशश्चन्द्रः इति तदीयमुत्तरवाक्यं शृणाति तदा सद्य एव पूर्वदृष्टप्रकृष्टप्रकाशज्याति- र्ण्यक्तिरेव चन्द्र इत्यवधारयति । इदमवधारणं लक्ष वाक्यार्थज्ञानात्तर- कालभावि तत्फलभूतम् । यदा तु चन्द्रवरून विवेकशून्यः अदृष्टज्योति- ११ १५४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः र्मंण्डलश्च कश्चित् गृहाभ्यन्तर एव स्थितः पूर्ववत् प्रश्नं कृत्वा तद्वदेवो- त्तरं लभते, तदा तस्य वाक्यार्थज्ञाने जातेऽपि इयं ज्योतिर्व्यक्तिः प्रकृष्ट- प्रकाशेति पूर्वमज्ञानान् सद्यश्चन्द्रस्वरूपनिर्धारणं न भवति । बहिर्गत्वा उदीक्ष्य ततः परमवधारयति । एवं पूर्व ज्ञातो वा अज्ञातो वा असा धारणधर्मः लक्षणवाक्ये उद्देश्यतावच्छेदकतया प्रतीतः वाक्यतात्पर्य - विषयो भवति । तस्मात् कश्चन्द्र इति प्रकृष्ट प्रकाशश्चन्द्र इति च प्रश्नोत्तरे केवलस्वरूपविषये इति, लक्षणवाक्येन लक्ष्यस्वरूपावधारणं भवतीति च केवलं भ्रमपरम्परेयम् । गन्धवती पृथिवीत्यतो हि पृथिव्या गन्धवत्त्वं लक्षणमित्येतावद्वगम्यते । तेन पश्चात् गन्धवद्रव्यदर्शने इयं पृथिवीति तत्स्वरूपावधारणं भवति । तस्मात् लक्षणवाक्यजन्यशाब्दज्ञा- नातिरिक्तं तत्कालभूतं लक्ष्यस्वरूपावधारणमिति ज्ञेयम् । लक्षणवाक्यस्यैव उद्देश्य विधेयविपर्यासे लक्ष्यस्वरूपपरवाक्यत्वं भवति । ‘ज्योतिर्मण्डले प्रकृष्टप्रकाशः कः' इति प्रश्ने 'चन्द्रः' इति यदुत्तरं भवति, तेन ‘योऽयं चन्द्रः सः प्रकृष्टप्रकाशः' इति बोधस्य जननात् । ‘प्रकृष्टप्रकाशत्वाश्रयः कः मम जिज्ञासाविषयः' इति हि प्रश्नस्यार्थः । 'यश्चन्द्रः स तदाश्रयः' इति तदनुगुणमुत्तरम् । ईदृशे एव प्रश्नोत्तरे “कोन्वस्मिन् साम्प्रतं लोके गुणवान् कश्च वीर्यवान्” इति, “रामो नाम जनैः श्रुतः" इति च । अतः लक्षणपरं वाक्य मन्यत्, धर्मिस्वरूपपरं वाक्यमन्यदिति विवेक्तव्यम् । तत्र लक्षणवाक्यस्य धर्मपरत्वमेव नत्वि- तरवद् धर्मिपरत्वमिति च । एवत्सर्वं बुद्धौ धारयतां, यदाह – “यद्यपि यश्चन्द्रः तत्र चन्द्रत्वं तमोनक्षत्रादिव्यावृत्तिश्चास्तीति मया ज्ञायत एव । तथापि चन्द्रस्वरूपं परं न ज्ञायत इत्यनुभवेन व्यावर्तकव्यावृत्तिविशिष्टस्याजिज्ञासितत्वेन जिंज्ञासितं चन्द्रस्त्ररूपमेव विपर्यय विरोधिज्ञान विशेषं जनयता "प्रकृष्ट- प्रकाशश्चन्द्रः” इति वाक्येन बोध्यत इति किमनुपनं " - इति, तत्सर्वंपरिच्छेदः अखण्डार्थवादः १५५ मत्यन्तमनुपपत्रमिति सुगमम प्रथमं तावत् चन्द्रस्वरूपमात्रं जिज्ञास मानेन अतएव कश्चन्द्र इति पृच्छता कीदृशमुत्तरं परमुखात् प्रतीक्ष्यन इति पूर्वोत्तरीत्या विमर्शनीयम् । न हि व्यावर्तकधर्मोपादानं विना चन्द्रस्वरूपज्ञापनं परेण शक्यं कर्तुमिति अयं प्रप्टा मन्यने । न हि येन केनापि लोके कस्यचिद् वस्तुनः स्वरूपं तदसाधारणधर्मनिर्देश- मन्तरेण परस्मै बोधयितुं शक्यम् | इदं जानता प्रष्ट्रा चन्द्रस्वरूपमात्रं मे जिज्ञः सितं, न तु तत्र व्यावर्तक वैशिष्ट्यमिति नैव अभिसन्धिमता भवितुं शक्यम् | अज्ञानता तु मौठ्यकाष्ठां गतेन भवितव्यम् । तथा च तस्मै नैवोत्तरं ददीत वृद्धः । ददानो वा "चन्द्र एव चन्द्रः" इति ददीत | 'प्रकृष्ट प्रकाशश्चन्द्रः' इत्येतदुत्तरं ददानस्तु व्यावर्तकधर्म- बुभुत्सचैव प्रष्टा प्रश्नं करोतीति मन्यते । न चायं भ्रान्तः । प्रश्नस्या- अन्तिरासम्भवस्योक्तत्वात् । न च तहिं किल्लक्षणकश्चन्द्र इत्येव प्रश्नेन भाव्यम् | स्वाधीने शब्द प्रयोगे निष्प्रयोजनलाक्षणिक प्रयोगस्यान्यायत्वा- दिति वाच्यम् । उच्चारणलाघवस्य वाक्यसौन्दर्यादेशच प्रयोजनस्य सत्वात् | स्वरूपपरत्वेऽपि लक्षणाया अपरिहार्यत्वात् । तिष्ठन्तं त्यहि बहुलं प्रश्नं कुर्वन्नि वस्त्वमिति । न हि तत्र स्वरूविज्ञाला | न च स्वरूपं त्रिंशब्दवाच्यान्तभूत, येन तत्र लक्षण| न स्यात् । वुभुत्सि- तमात्राभिधायित्वात् । किंस्वरूप इत्यपि प्रयोगाच्च । अथ योऽयं प्रष्टुरनुभव उक्तः सोऽत्यन्तमसम्भावितः दृष्टान्तसिद्धये स्वयं कल्पितः। न हि चन्द्रत्वं तमानक्षत्रादिव्यावृत्तिं च चन्द्रे जानतः कत्यचित् तत्स्वरूपज्ञानमात्रं नास्तर्गत अस्ति सम्भवः । इदं तावद्भवाना- चष्टाम् - प्रकृष्टप्रकाशकृता व्यावृत्तिः प्रष्टुविंदिता न वा । आये तस्या अजिज्ञासितत्वात् उत्तरवाक्ये तत्पद्मनुपादेयमेव । अन्त्ये व्यावर्तक- व्यावृत्तिविशेष वैशिष्टयं तस्य जिज्ञासितमेवेत स्वरूपमात्रे तात्पर्या- सिद्धया नाखण्डार्थत्वम् । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः किञ्च चन्द्रस्वरूपमजानतः चन्द्रपद्स्य पाच्योऽर्थः कश्चिदस्तीति सामान्यतो ज्ञानवत्त्वेऽपि य चन्द्रपद्वाच्य इति ज्ञानं नास्तीत्येव वक्तव्यम् | तेन तदीयस्य प्रश्नस्य चन्द्रपदवाच्यः कः इत्येवार्थः । तद्नु - सारेगोत्तरस्थापि यः प्रष्टप्रकाशः स चन्द्रपदवाच्यः इत्येवार्थ इति स्वरूपलनणायाः वः प्रसङ्गः । प्रकाशवत्वेन तनऋदिव्यावृत्तिः । तत्र प्रर्पेण नक्षत्रादित्र्यावृत्तिः । एतदुभयं च प्रागेव ज्ञातव्तः प्रक्रुष्ट- प्रकाशत्वविशेषणाधीना व्यावृत्तिरजिज्ञासितेति उत्तरे एतद्वशेषणग्रहण- मनुपपन्नमेव I यत्तु रजतभिन्ना शुक्तिरिति निश्चयं सत्यपि यथा इदं रजनमिति विपर्ययो भवति तथा चन्द्रस्वरूपे ज्ञातेऽपि विपर्ययो भवितुमर्हत्येव । तद्धिरोधिज्ञानानु(यद्शायां वश्चन्द्र इांत प्रश्नो युज्यते । तस्य स्वरूप- मात्रविषयत्व त् उत्तरमपि तन्मात्रविपयम् । अत एवाखण्डाथेमिति तद्समञ्जलम् । परीक्षांनश्चये सत्यनि दोषवशान् पीतशङ्खरक्तिरजताद्य परोक्षभ्रमो भवति । तथा किं प्रकृते अयं न तमोविलक्षणः, न प्रकृष्ट- प्रकाशः इति वा इदं तम इति वा प्रत्यक्षभ्रमो भवतीत्याभप्राय: ?. ओमिति चेत् शांच्यो भवान् | न खलु चन्द्रं साक्षालश्यतः कस्यचिदेवं विपर्ययो मचितुनहींत । अथ परोक्ष भ्रमोऽभिप्रेतः सोऽप्यतम्भवी | तम- आदिविलक्षणत्वस्य निश्चितत्त्वात् । न हि शङ्खयाथात्म्यज्ञानवतः कदा- चिदपि तत्पांतिमविषयः परोक्षभ्रमो भवति । एतेन प्रश्नाऽप्यनुपपन्न इति ज्ञापितम् । चन्द्रस्वरूपस्वभावाः सुज्ञातत्वत् | विपर्ययस्य चासम्भावितत्वात् । विपर्ययसम्भवं कृत्वा चिन्तायामपि प्रश्नो न सम्भवति । न हि शङ्खपातिमदर्शी वा शुक्तिरजत- दर्शी वा कः शङ्ख इति वा का शुक्तिरिति वा पृच्छति । एवं च प्रकृष्ट- प्रकाशश्चन्द्र इत्युत्तरमप्यनवकाशम् । एवं तु भवेत् | बालपरीक्षाप्रवृत्तो वृद्धः कश्चित् तं पृच्छति - सौम्य, अस्मिन् ज्योतिर्मण्डले कञ्चन्द्रः परिच्छेदः खण्डाथवादः १५७ इति । वुद्धिसम्पन्नो बालः प्रतिवदनि 'प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः' इति । तत्र चोक्तरीत्या व्यावर्तकधर्मवैशिष्टयविपये एव प्रश्नोत्तरे उभे अपी- त्यास्तां तावत् | न अथ चदि वाक्ये श्रग्बण्डार्थत्व साधनसं म्भिरणा कदयेते दुर्वृत्तेनेव अन्यपरिणीता , तत्रानुपपत्तिं दर्शयामः । “चन्द्रत्व- विशिष्ट वर्मी, कः इतरव्यावृत्ततया व्यावर्तकधर्मवत्तया, मम विज्ञा- सितः" इति नावन् अश्नार्थः चन्द्रपदस्य गोपदादेवि शत्रुचन वच्छेद- कविशिष्टधमिवाचित्वात् | जिज्ञासायाः व्यावर्तकधर्महित कंवलस्वरूप- मात्ररत्वे अङ्ग लिनिर्देशेनैव ज्ञापनीयत्वापातेन उत्तरवाक्यप्रयोगानव- काशाञ्च यत्तु चन्द्रपदं स्वरूपमात्रवाचीति तत्पतिविरुद्धम जातिमात्रं वा व्यक्तिमात्रं वा न पदवाच्यम् अपितु जल्यवच्छिन्ना व्यक्तिः इति ह्यत्रधारितम् | लक्षणयनि चेन्न | लक्षणाश्रयणे मानाभा- वात् | एवं च फलतः व्यावर्तकधर्मस्यैव पुष्टत्वात् तदनुरूपनुत्तरम- 'प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः,' इति । ज्योतिर्मण्डले यः प्रकृष्ट प्रकाशः स चन्द्र इत्युक्तं भवनि | छत्र प्रक-टप्रकाशत्वावच्छिन्नं धमिरमुद्दिस्य चन्द्रत्वा- वच्छिन्नधर्म्यभेदो विधीयते । फलतः प्रकृष्ट प्रकाशत्वं चन्द्रत्येनरंभ्यो व्यावर्तको धर्म इनि सिध्यति । , ननु प्रश्ने चन्द्रपदस्य चन्द्रत्वावच्छिन्नपरत्वे कश्चन्द्र इत्यत्र शि ब्दार्थस्त्र बुभुत्सित्त्वस्य तत्राप्यन्वय सङ्गः | विशिष्टान्वयं विशेषणा- स्वयस्यापरिहार्यत्वात् । घटो दृष्ट इत्यत्र घटत्वस्यानिवृष्टत्वमतीतेः । ≈ च चन्द्रत्वमनि वुभुत्सितम् | व्याधर्मत्तित्वेन उत्तरस्या- सङ्गतत्वात् । तथा च तत्र चन्द्रपदं तत्स्वरूमपरं वाच्यम् । तद्- नुरोधाचोत्तरेऽपीति चेन्मैवम |न्येऽपि विशेष न्वयस्याभा- वात् । तथा व्युत्पत्त्यभावान्। न हि दण्डो घटकारणमित्युक्ते दण्डत्व- स्यापि कारणत्वमुक्तं भवति । घटो दृष्ट इत्यत्रापि घटत्वत्व प्रत्ययो १५८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः न शाब्दः | अपितु प्रनीतिविषयतावच्छेद रुत्वममनोनस्य न भवतीत्य- र्थात् सिद्धः । सर्वत्र तु विधेयस्य उद्देश्यवाचकपदोपस्थापिते विशेष्य एवान्वयः । तद्विशेषणस्य केवलमन्वयितावच्छेदकत्वमेवेत्यौत्सगिंकम् । तदेवं बाघ काभावात् प्रश्ने चन्द्रपदं व्युत्पत्तिसिद्धविशिष्टवाच्येव+ तदनुरोधःच्चान्तरेऽपि । एवं व्युत्-त्तिन्यायसिद्धस्वार्थ समर्पकतया सर्वसामञ्जस्ये सनि हठा- देव यदखण्डार्थत्यमुच्यते तत् सर्वग्राऽनुपपन्नम् । तथाहि । चन्द्रपदं तावत् विशिष्ट्वाचितया व्युत्पन्नत्वात् चन्द्रस्वरूपमात्रपरत्वे लाक्षणिकं स्यात् । न च स्त्ररूपमात्रस्य जिज्ञासितत्वात् एतदनुरोविन्युत्तरे लक्ष- गानि न्याय्येति वाच्यम् | स्वरूपमात्रजिज्ञासाया असम्भवस्यांपपादि- तत्वात् । स्वरूपमात्रस्य प्रतिपत्तुमशक्यत्वाञ्च | सापेक्षपदार्थो ह्मयं स्त्ररूप- मिति । अस्व स्वरूपं तस्व स्वरूपमिति प्रति सम्बन्धिना सहैव भानात. तन्निरपेक्षतया स्वातन्त्र्येण भानस्य कदाप्यभावात | तस्माञ्चन्द्रवा वच्छिन्न एव चन्द्रपदवाच्य इत्त नास्याखण्डत्वम् । नापि प्रकृष्टप्रकाश- पदार्थस्त्र । प्रकृष्टप्रकाशत्वाश्रयस्यैव तत्त्वात् । केवलस्याश्रयस्य स्वरूपाभि- धानस्य प्रत्यतुमशक्यत्वात् । स्वरूपस्य द्विरभिधानवैयर्थ्याच्च । स्वरूपं स्वरूपं इति द्विरभिधानेन किं नाम प्रयोजनं भवति । प्रश्नोत्तरयारु नयोर- नुपपत्तश्च | स्वरूपं किमिति प्रश्नः । स्वरूपं स्वरूपमिति परस्परानन्वित- तया द्विरभिधानमुत्तरम् । न खल्वाभ्यां प्रश्न प्रतिवचनाभ्यां श्रोत्रोः कश्चन बांधो भवितुमर्हति । ननु स्वरूपमिति वस्तुतः चन्द्रत्वाश्रयः प्रकृष्टप्रकाशत्वाश्रय‍चोच्यत इति चेत् किमतः । न हि प्रतीत्यविषये विशेषणेन वस्तुनि विशेषोऽवगन्तुं शक्यते । एतेन चन्द्र सम्बन्धित्वं विना केवलव्यक्तिमात्रं यदि चन्द्रपदेन श्रोता बुध्येत "स्वरूप किमिति अयं पृच्छति" इनि, प्रश्नमनुपपन्नमेव स मन्येत | निराकांक्षवांधा- जनकत्वात् । परिच्छेदः १५६ ● यत्तु गङ्गासम्बन्धित्वविशिष्टे तालर्याभावेऽपि वस्तुगत्या गङ्गा- सम्बन्धमेव तीरं लक्ष्यत इति तन्न । गङ्गासम्बन्धित्वविशिष्ट एव तात्पर्यात् । अन्यथा शैत्यपावनत्वाद्यभानप्रसङ्गात् । अतो गङ्गाती - एव लक्षणा | तीरत्वेन लक्षणायामपि तीरसामान्यस्यानन्वयात् विशेष- जिज्ञास. यां शक्याथपर्या लोचनयाऽनुपदं गङ्गातीरत्वावधारणाच्च । सर्वथा तत्र शाब्दबोधपर्यवसानात्पूर्वं गङ्गातीरप्रतिपत्तिरस्तीति विभा- व्यम् । गङ्गासम्बन्धित्वपरित्यागेऽपि तीरत्वेन तावत् तीरस्वरूपं लक्ष्यते । न तु कंवलं स्वरूपमिनि च । यच्च ब्रीहीन् प्रोक्षतीत्यत्र ब्रीहिपदेना पूर्व सम्बन्धित्वलक्षणायां वस्तु- मत्या क्रीहित्वाश्रयीभूता एव व्यक्तःयो व्रीहिपदेन लक्ष्यन्त इति तदपि भ्रान्तवचनम् । नहि तत्र त्रीहित्वाश्रयोभूता एव व्यक्तयो लक्ष्यन्ते । `विकृतौ नीवारेषु प्रोक्षणानाः | प्रकृतावेव वैकल्पिकेषु यवेष्वनापत्तेश्च । तस्माद्भवभिमतार्थेऽयमदृष्टान्तः । विपरीतदृष्टान्तस्तु भवेत् । यथा व्रीहिपदेन लक्षणया अपूर्वसाधनालक्षणात् त्रीहिव्यांतरिक्तद्रव्येष्वपि प्रोक्षणं भवति तथा प्रकृते चन्द्रादिपदेन केवलं स्वरूपं लक्षितं चेत् चन्द्रातिरिक्तकिंचिद्वस्नुस्वरूपमपि बुभुत्सितं ज्ञापितं च स्यादिति । अखण्डाथवादः , यत्तु प्रकृष्ट प्रकाशाश्रयत्वस्योद्दे श्यतावच्छेदकत्वे चन्द्रप्रातिपदिका- थत्वं दुर्वारमिति तत् कथमिति वक्तव्यम् । न हि घटो नील इत्युक्ते उद्द श्यतावच्छेदकस्य घटत्वस्य नीलप्रातिपदिकार्थत्वं भवति । लक्षण - वाक्ये तदुक्तमिति चेत् की विशेषः | उच्यते । अयं विशेषः । यः प्रकृष्ट- प्रकाशः सः चन्द्रः चन्द्रपदवाच्यः इत्यर्थः । तत्र चन्द्रपद्वाच्यता प्रकृष्टप्रकाशत्वविशिष्टे धर्मिरिंग प्रतीयते । तत्र विशेणस्य विशेष्यनिष्ठ- चाच्यताबामवच्छेदकत्व भवति । तेन तद्विशेषणस्यापि तत्पदवाच्यत्व- मापतति । पदवाच्यस्यैव धर्मस्य पदवाच्यावच्छेदकत्वादिति चेन्न । चर्मिविशेषस्य पदविशेषवाच्यत्वमुच्यते । कः स धर्मीति विशिष्य विशिष्टाद्वैतसिद्धिः प्रथमः' १६० ज्ञापनाय विशेषणं प्रयुज्यते । तत्र विधेये पदविशेषवाच्यत्वे उद्देश्यविशेष- णस्य अवच्छेदऋत्वं कथं भवेत् । नहि कम्बुग्रीवादिमान् घट इत्युक्ते कम्बुग्रीवा देर्घटपद वातावच्छेदकत्वं भवति । यत्तु व्याख्याने घटा ज्ञात इत्यत्र घटत्वस्य ज्ञाततावच्छेदकत्वं यथा तथाऽत्रा पत्युक्तं तदयुत्तम् । शब्दतस्तद्लाभात् । घटवविशिष्टस्य ज्ञात- त्वबोधानन्तरं क्रेन रूपेणेति त्रिज्ञामायां पदापात्तनया घटत्वेनेति पश्चात् अत एव तदवच्छेदकत्वावगमात् । अत एव घटो द्रव्यत्वेन ज्ञात इत्युक्ते न तथाऽवगमः। तस्मादुद्देश्यविधेयभावस्थले उद्देश्यविशेषणस्य विधेयार्थावच्छेदकत्वापादनं अनिरूपककृत्यम् | या गन्धवतः सा पृथिवी, पृथिवीशब्दचच्या, इत्युक्ते, गन्धवतो द्रव्यस्च पृथिवीशब्द वाच्यत्व- मित्येतावद् बोधयित्वा वाक्यं पर्यवस्थति । एतच्छन्दवाच्यतावच्छेदकं किमिति तु मामा नरेशवरीम् । यच्चापरमुक्तं व्याख्याने – “एवं सति लक्षणवाक्यस्वानुवादकत्वा- पत्तिः। तेजस्त्वायुर्पाहते चन्द्रपदवाच्यत्वस्य पूर्वं ज्ञातत्वात् । प्रकृष्ट- प्रकाशानुपलक्षितेऽपि चन्द्रपदवाच्यत्वस्य निवारणासम्भवाच्च” इति, तद्ध्यसत् | यदि चन्द्र पदवाच्यो ज्ञातः किमिति तर्हि अस्मिन ज्योति- र्मण्डले कश्चन्द्र इति पृच्छति । तेजोविशेषश्चन्द्र इति जानन् कः स तेजो विशेष इति विशिष्य जिज्ञासमानो हि एवं पृच्छति । तं तेनोविशेष प्रतिपादयतो वाक्यस्य कथमनुवादकता। अतएव यो न प्रष्टप्रकाशः सन चन्द्र इत्यर्थान् सिद्ध्यति । न तु शब्दस्य तत्र व्यापारः । अ‍कृ- ष्टप्रकाशस्य चन्द्रत्त्वस्यापि चन्द्रपद वाच्यत्वादिदं बाधितं इति तु प्रचार- णमात्रम् । वाच्यत्वमिति हि पदजन्योपस्थितिविशेष्यत्व मभिप्रेतम् । एतेन पृथिवीत्ववती पृथिवी दवाच्येत्यपि यथाश्रुतमेवोप- पन्नमिति ज्ञापितम् । यदत्राह पृथिवीशव्दार्थत्वेन पृथिवीत्व जाति- विशिष्टमजानतः पृथिवीत्व पदेन जातेरुपस्थित्यभावान् अनन्वय एवेति,. परिच्छेदः अखण्डाथंवादः १६१ तदयुक्तम् । एवमेव का पृथिवीति पृच्छन्तं प्रति पृथिवीत्ववती पृथिवीति तन्दमुच्यते । एतच्छ्वानरं “पृथि- वीत्वं नाम किञ्चिदस्ति । तद्यत्र वर्तते तत् पृथिवीशब्दवाच्यमित्ययं वदति,” इति बुध्यमानः, पुनःकिंमत द्रव्यत्वव्याप्यो जातिविशेषः सः इति जानाति ऋिमनुपपन्नम | "अनुमिनिकरणमनु- मानम् । परामर्शजन्यं ज्ञानमनुमिनिः । व्याप्तिविशिष्ट पक्षधर्म ताज्ञानं परामर्शः । साहचर्यनियमो व्यामिः ।" इति हि पूर्वपूर्वलक्षवाक्यस्थ- पदार्थावगमाय उत्तरोत्तरलक्षणवाक्यानि प्रणीयन्ते । ताहशमिदं लक्षण- वाक्यम् । अत्रापि पूर्ववत् पृथिवीत्वविशिष्टे पृथिवीपदवाच्यत्वेन शब्दात ज्ञाते पृथिर्व त्यस्य वाच्यतावच्छेदकत्वं पश्चात् ज्ञायते । तत्त्वमन्विच्छता मेतद् धीमतां न न सुग्रहम | एते तु वादिनयने ६० वर्षः॥ तदेवं लक्ष एवाक्यं क्वापि कस्यापि पदस्थाखण्डार्थता नास्ति । असाधारधर्मवाचिनः पदस्य तद्विशिष्ट निवाचित्वात् । विधेयसम- पकपदस्यापि तत्तत्पदवाच्यत्वविशिष्टस्य वा धर्मान्तर विशिष्टस्य वा धमिणो वचऋत्वात् । प्रश्नस्थपदस्याप विशिष्टवाचित्वं प्रश्नोत्त- रयोः समानविषयकत्वं च पूर्वमेवोपपादनम् । एतेन अन्वयानुपपत्तेर्वा तात्पर्यानुपपत्तेर्वा लक्षणार्थीजस्य विरहात् प्रकृष्ट प्रकाशादिपदस्य लक्षणया स्वरूपमात्रे तात्पर्यं] इत्येतद् प्रामाणिकमिति सुगमम् । तथा हि | नक्षत्रा- दिभ्यो व्य वृत्तं वा चन्द्रस्वरूपं प्रष्टुर्बुभुत्सितम् अव्यावृत्तं वा । आद्ये धर्मवशेषेणैव व्यावृत्तिर्भवतीति व्यावतकंधर्मविशिष्टमेव स्वरूपं वुभुत्सित- मित्युक्तं भवति । तत्र च प्रष्टेन प्रकाशेन विशिष्टं यत् तन् चन्द्रस्य चन्द्रपदवाच्यस्य वा स्वरूपमिति यथाश्रुतनुत्तरमुपपद्यते । न ह्नत्र अन्वयानुपपत्तेर्वा तात्पर्चानुपपत्तेर्वा अवकाशोऽस्ति, येन लक्षणया केबलस्वरूपमर्थं ब्रूयाम । अन्त्ये प्रष्टप्रकाश इत्युत्तरमसङ्गत भवेत् । .: १६२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः 'वस्तु' इति वा 'चन्द्र' इति वा केवलं वक्तव्यं स्यात् । ननु स्वरूपमात्रजिज्ञासया प्रश्नः क्रियते । तद्बोधनप्रवृत्तेन तद्रूपाय- तथा व्यावर्तऋधर्मोऽभिधीयते । अथाप्यस्याजिज्ञासितत्वात् प्रतिपाद्यत्वानु- पपत्त्या जिज्ञासितस्वरूपलक्षणाऽऽश्रीयत इति चेन्न | स्वरूपबांधापातया वृद्धेन व्यावर्तकधर्मोऽभिधेय इति प्रष्टुरभिप्रायोऽस्ति न वा ? आवे साक्षात् स्वरूप इव तत्प्रतिपत्त्यर्थतया व्या वर्तकधर्मेऽपि बुभुत्ला तात्पर्य च स्त एव । अन्त्ये प्रतिपत्त्युपायतयाऽपि न वक्तव्यं प्रष्टुरनभिप्रेत- त्वात् । अन्यथा प्रश्नोत्तरयोवैयधिकरण्यात् । अत एव लक्षणया स्वरूप - मात्रपरत्वमिति चेन्न । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्येति न्यायेन स्वाधीने शब्दप्रयोगे विना प्रयोजनं लाक्षणिकप्रयोगायोगात | गङ्गायां घोष इति लाक्षणिकवत् गङ्गातीरे घोष इति मुख्यप्रयोगोऽपि हि शक्यः कर्तुम् । तथा स्वरूप- विशेषश्चन्द्र इत्यपि मुख्यवृत्तमुत्तरं स्यात् । न चैवं कदाचि भवति । नियमेन तु विशिष्टवा चक्रमेव पदमुत्तरवाक्ये प्रयुज्यते । तस्मान् विशिष्टमेच बुभुत्सितं बुत्रोधयिषितं चेति तत्त्रे स्थिते अखण्डार्थदुरनु- मानदृष्टान्तसम्पादनार्थमेव एवमेतद्वाक्यकदर्थनमिति हस्तामलक- मेतत् । 1 इदं चात्र वक्तव्यम् । प्रकृष्टप्रकाशपदार्थस्य चन्द्रपदार्थस्य च पर- “स्परमन्वयोऽस्ति न वा | आद्येऽखण्डार्थत्वमङ्गः । अन्त्ये वाक्यत्वहानिः । परस्त्ररान्वितार्थऋपदसमुदायस्यैव वाक्यत्वात् । गौरश्वो घटः पट इत्या- देरवाक्यत्वात् । नन्वस्त्येव प्रथमं विशिष्टार्थान्वयबोधः । तेन बुभुत्सि- तम्य चन्द्रप्रातिपदिकार्थस्य विपर्ययविरोधि ज्ञानमपि भवति । तेन वाक्यलक्षणं सुस्थम् । किन्तु तावति विश्रान्तिश्चेत् स्वरूपमात्रविषय- प्रश्नवैयाधिकरण्यापत्त्या तत्परिहाराय स्वरूपमात्रल (IISऽश्रोत इति चेत् श्रूयताम् । स्त्ररूपविषयो यादृशी बोधः प्रष्टुरिष्टः सः वाक्येन विशिष्टान्वयबांधे जाते सम्पन्नो न वा । आद्ये तदतिरिक्तस्वरूपत्राध- द्वितीयः परिच्छेदः अखण्डार्थवादः स्यानपेक्षितत्वान्न लक्षणाया आवश्यकता अन्त्ये प्रष्टप्रकाशपदो- पादानस्य प्रकृतोपयोगाभावात् निष्फलत्वम् । न च उपयांगे सत्यपि विशिष्टे तात्पर्याभावात् एतदनुपपत्त्या स्वरूपमात्रे लक्षणाश्रयणमिति वाच्यम् । उपयुक्ततयोपात्तं तात्पर्याभावानुपपत्तेः । न हि घटेन जलमाहरे- त्युक्ते घटस्वरूपस्यैत्र क्रिया करणत्वयोग्यत्वेन तात्पर्यविषयत्वं, न तु घटत्वस्य । अतः घटस्वरूपे लक्षणेति युक्तम् । । न च प्रण्टुस्तत्र तात्पर्याभावात् प्रतिवऋतुरपि तदयागः । अनुपायस्य बोधनस्याशक्यत्वेन तत्र तत्तात्पर्यावश्यम्भावस्योक्तत्वात् । तत्तात्पर्याभा- वेपि प्रतिवक्तृतःसर्यस्याविरोधाच्च । न च प्रश्नोत्तरयोर्वैयधिकरण्यम् । ईदृशस्त्र वैयांधकरण्यस्य इष्टत्वात् । न हि आम्रान पृष्ट: कोविदारा- नाचष्टेऽयम् | पृष्टं स्वरूप मेवाचष्टे | तेनै कवियत्वं सिद्धम् । विशेषग तयाऽविकं व्यावर्तऋधर्ममप्याचष्टे | बुभुत्सितस्वरूपाख्यानोपयुक्तत्वात् । यथा " की नवस्मिन् साम्प्रतं लोके" इति पुरुषमात्र प्रश्ने सति इक्ष्वाकुवं- शप्रभवां रामा नाम इति तमुक्त्वा 'तपेवं गुणसंपन्नं रामं सत्यपराक्रम' इत्यारभ्य तच्चरितवरानेन उत्तरस्य न प्रश्न वैयधिकरण्यम् | नवा तस्य तात्यविषयत्वम | बुभुत्सितपुरुष महिमपर्यवसायित्वात् । यथा च अवरं भवतो जन्म इति जन्ममात्रविषये प्रश्ने सति तत्प्रयोजनादिकथनस्य न वैयधिकरण्यापादकत्वं तात्र्याविषयत्वं च | यथा च 'कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ।" इति ब्रह्मनात्रविषये प्रश्ने 'द्वे विद्ये वेदितव्यं ।' इति विद्याद्वयपरस्योत्तरस्य न काचिदनुपपत्तिः । यथैवं प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः' इत्यस्य लौकिकलक्ष गवाक्यस्य अख- एडार्थत्वं वा चन्द्रप्रातिपदिकार्थ मात्रनिष्त्वं वा न भवति तथैव 'सत्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्म॑नि वैदिकलक्ष गवाक्यस्यापि अखण्डार्थत्वं वा ब्रह्मप्राति- पदिकार्थमात्रनिष्टत्वं वा न भवतीति ज्ञेयम् । तथा हि । ब्रह्मविदाप्नोत पर मिति परमपुरुषार्थसाधनतया ब्रह्मवेदनं विहितम् । तत्र योगरूढिभ्यां १६३ १६४ विशिष्टाद्वैतांसद्धिः द्वितीयः निरतिशयबृहत् ब्रह्मशब्दार्थः । तदिदं ब्रह्म लक्षातः कीदृशमिति जिज्ञा- सायां सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति तल्लक्षणमुच्यते । यद्यपि यो वेदेत्युक्त- वेदनकर्मकारकत्वात् द्वितीयान्तानि इमानि पदानि, तथाऽप्यर्थसिद्धं प्रथमान्तपद्घाटतं वाक् मेतदिति ज्ञयम् | यन् सत्यं ज्ञानमनन्तं च तत् ब्रह्म निरतिशयबृदिति वाक्यार्थः | सत्यत्वं एकरूपतया सर्वदा विद्यमानत्वम् । अनेन प्रकृरिव तस्य विक्रिया नास्तीति लभ्यते । ज्ञानत्वं नित्या संकुचितज्ञानवत्त्वम | अनेन बद्धमुक्त जीववैलन एवं ख्याप्यते । अनन्तत्वं त्रिविधपरिच्छेद तिम् । अनेन नित्या व्यावृत्त: । एवं च अनेन वाक्येंन धर्मत्रयमिदं ब्रह्मलक्ष मिति ज्ञायते । एतल्लक्षणज्ञाने सम्पन्ने च प्रमःणवाक्येषु तत्र तत्र प्रतिपाद्यं वस्तु ह्मेति वा नेति वा निश्चयां भवतीति लक्षणज्ञानफलमेतत् । एवं पदैवाक्येन च विशिष्टस्यै- वार्थस्य प्रतिपादनात् नात्राखण्डार्थत्वगन्धोपि । एतेन सत्यादिवावयम खण्डाथनिष्ठं, ब्रह्मप्र निपदिकार्थनिष्ठं वा । लक्षणवाक्यत्वान् | तन्मात्र- प्रश्नोत्तरत्वाद्वा | प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्र इत्यादिवाक्यवदिति पदार्थविषया- खण्डार्थत्वानुमानमसमीचीन मिति ज्ञातुं शक्यम् | प्रथमहेतार प्रयोजक त्वान् । द्वितीयस्यासिद्धः | दृष्टान्तस्य साविकलत्वान्, द्वितीय हेतुवित्रल- त्वाच्च | साध्याप्रसिद्धिश्च सुवचा संसर्गाांगांचर प्रांतिजनकत्वरूपस्या- खण्डार्थत्वस्य क्याप्चदशनान | निर्विकल्पकस्याप्यस्मन्मते संसर्गाव- गाहित्वात् । ५ ● यत्तु प्रम'त्व संसर्गागोचरवृत्ति सकलप्रमावृत्तित्वान् अभिधेयत्ववाद- त्यनुमानं तत् आभासतुल्यं प्राक्तनानेक नुमानवदुपहास्यम् । शक्यं हि मनुष्यत्वं चतुष्पावृत्ति सकलमनुष्यवृत्तित्वान् अभिधेयत्ववदित्यनुमानं प्रयोक्तम् । न चानुकूञ्जनभावः । अन्यथा चतुष्पदःमत्यन्तमपकर्षापत्ते- स्तर्कस्य सत्वात् । भवदीयानुमानस्य तु स नास्ति । प्रश्नोत्तरयोर्वैय- धिकरण्यस्य परिहृतत्वात् । सत्यादिवाक्यं संसर्गावगाहिबोधजनकं परिच्छेदः अखण्डाथवादः. १६५ 1 चाक्यत्वात्, नीली घट इत्यादिवत् | यन्नैवम् तन्नैवम् यथा पदमिति प्रबलं प्रत्यनुमानं च । न च लक्षणवाक्क भिन्नत्वनुपाविः | लक्षणवाक्यानामपि संसृष्टार्थकत्वस्यापनादितत्वेन साध्यव्यापकत्वाभावात् । एवं तत्त्वमत्यादिव'क्यस्यानि नाखण्डार्थत्वम् । तच्छ्रदेन ह सार्व- ज्या विशिष्टं सच्छन्दवाच्यं प्रकृतं ब्रह्मांच्यते । त्वंशब्देन च सम्बोध्यः श्वेतकेतुजवः | परन्तु प्राज्ञा देवदत्त इत्यत्र यत्रा देवदत्तशब्दः तच्छ- गैरकमाचष्टे तथाऽयं त्वंशब्दोऽ प श्वेतकेनुशरीरकमाचष्टे । तच्छन्द- सामानविकरण्यात् । यद्वा त्वंशब्दो जवपर एव । तच्छन्दस्तु उक्त- विधब्रह्मात्मकपरः । तथा च उक्तविधं ब्रह्म त्वच्छरीरकमिति वा, त्वं तदात्मक इति वा वाक्याथः | एक विज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय तदुष- पादनार्थं कार्यकारणयोः सज्जगतार नन्वत्वमुपदिश्य जगत्सृष्टिमुक्त्वा सृप्टे जगांत ब्रह्म अन्तरात्मतयाऽवतिष्ठत इति “ऐतदात्म्यमिदं सर्वं, तत्सत्यं स आत्मा इत्यनेनावेद्य एवं सामान्यत उक्त श्रांतरि विशेषे निद्शयन्नाह—‘तत्त्वमसि' इति । सर्वं जगत् तदात्मकम् । अतस्त्वमपि तदात्मक एव इत्युक्तं भवति । भिन्नयोः शरीरात्मभावमुपदिश्वानुपर्द सामानाधिकरण्यावलम्बनमेतत् जगद्ब्रह्मणाः सामानाधिकरण्यं यत्र यत्र दृश्यते तत्र सर्वत्र शरीरात्मभावनिवन्धनं तदिति ज्ञापयति । भगवद्- गीतासु च आदित्यानामहं विष्णुरित्युपक्रम्य सामानाविकरण्येन स्ववि- भूतीर्वदन् ततः पूर्वं 'अमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः' इति तन्निबन्धनं शरीरात्मभावं दर्शितवान् भगवान् । 'न तदस्ति विना यत् स्यान् मया भूतं चराचरम्' इत्यन्ते च पुनः स्मारितवान् । अनेन श्रौतं सामानाधिरकण्यमुपबृंहितं भवति । एवं अनि अक्लिष्टे चार्थे स्थिते अद्वैतानिनिवेशमात्रेण अखण्डार्थत्वमत्र आमनं हृदयहृदयङ्गमं न भवति । तथा हि । दण्डी कुण्डलीत्यत्र तावत् विशिष्ट योरैक्यमुपपन्नमेव । विशेषगयोरध्यै M १६६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः । क्यापत्तिस्तु न | आपादकाभावात् । दण्डविशिष्टे धर्मिणि हि कुण्डल- विशिष्टधर्म्यभेदोऽत्र वाक्यार्थः । तत्र धर्मिणोरेव ऐक्यं प्रतीयते । न धर्मयोः । तथैव व्युत्पत्तेः । प्रत्यक्षं हि दण्डकुण्डले एकस्मिन पुरुष विद्य- माने दृष्ट्वा तमर्थं परस्मै बोधयन्नेवमाह - दण्डी कुण्डलीति । न हीतो ऽन्येन प्रकारेण सोऽर्थः प्रकाशयितुं शक्यः । न च पदयोः स्रवलद्गतित्व- मस्ति । तस्माद् विशिष्टयोरव पदाभ्यानुपस्थितावपि विशेष्ययोरेव पर- स्परमन्वयः । न तु विशेषज्ञ योरपि । - ननु दण्डित्वं विशेषणं वा उपलक्षणं वा ? आद्ये तस्यापि कुण्डलित्व- मुक्तं स्यात् । विधेयान्वयन एव विशेषणत्वात् । अन्त्ये विशिष्टस्योद्द- श्यत्वं परित्यक्तव्यं स्यात् । न । उभयथापि सम्भवात् । विधेयानन्वयित्वा- दुपलक्षणं च । तत्प्रतीतिकाले प्रतीयमानत्वाद्विशेषणं च । एनंन सोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभिज्ञामिलापकवाक्यमपि व्याख्यातम् । पूर्वं देशान्तरे स्थितस्य दृष्टस्य च अद्य एतद्देशस्थित दृष्टाभेदे विरोधाभावात् । पूर्वं तत्र स्थितो दृष्टो वा अयं वा अन्यो वा इति संशये निवर्तनीये उद्देश्य - विधेयभाव ईदृशः । पूर्व तत्र स्थितो दृष्टो वा यः सः अयमिति अयमेव नान्य इति भावः । अयं अचात्र स्थितः पूर्वं तत्र यः स्थितो दृष्टो वा स एव किम्, उतान्य इति तु संशये अद्यात्र सतो दृश्यमानस्य वा पूर्वं तत्र स्थित दृष्टाभेदो वोध्यत इत्येवमुद्देश्यविधेयभावो द्रष्टव्यः– योऽय- मन्त्र स्थितः सः, सः पूर्वं तत्र स्थित एवेति । न हि कालभेदेन एकस्य देशद्वयसम्बन्धे कश्चन विरोधोऽस्ति । अतो दण्डी कुण्डर्ल ति यादृशं तादृशः मेवेदमपि वाक्यम् | उभयत्राविरुद्धधर्मद्वयसम्बन्धिनो धमिस्‍ एक्त्वबोधनात् । अयं तु विशेषः । पूर्वस्मिन् समानकालिकधर्मद्रय- सम्बन्धः | उत्तररिमन भिन्नवालिक देश द्वयसम्बन्ध इति । तेन अविरुद्ध विशेषणद्वयप्रभवत्वेपि विशिष्टयोर्द्वयोः । घटते न यदैऋता तदा नतरां तद्विपरीतरूपयोः ॥ परिच्छेदः अखण्डार्थवाद : १६७ इति विशेषःभिधानमनिरूपकत्वविजृम्भितमिति ज्ञेयम् । एवं चोभ- यत्रापि अन्वयानुपपत्तेर्वा तात्पर्यानुपपत्तेर्वा सर्वथा विरहात न स्वरूप - लक्षणाप्रसङ्गोऽस्ति । एतेन "लक्षणया ऐक्यबोधनं तूभयत्र समानम् । लाक्षरिणकत्वेऽपि दण्डी कुण्डलीत्यादौ विशिष्टतासर्यान्नाखण्डार्थत्व- व्यवहारः । सोऽयमित्यत्र तु "अयं सः न वा ? अयं नैव सः” इत्यादि- संशयविपर्ययज्ञानविषयीभूताभेदमात्रस्य वुभुत्सितत्वेन तत्रैव तात्पर्याद खण्डार्थत्वम् । न ह्यन्यस्मिन् बुभुत्सिते अन्यत्प्रतिपादयितुनुचितमित्यु- क्तम् । तत्तेदन्तोपस्थितिद्वारकाभेदबः धस्यैव भेदभ्रमविरोधितया नान्य- तरपदवैयर्थ्यम्।” इति यदुक्तं तन्निरस्तम् | लक्षणया स्वरूपमात्रपरत्वे कुतो विशिष्टे तात्पर्यम् । विशिष्टे तात्पर्यं चेत् कुतो लक्षणाश्रयणम् ? व्याहतं ह्येतत् लक्षणया विशेषणपरित्यागे न विशेष्यमात्रमुच्यते वशिष्टे च तात्पर्यमिति । विशिष्टे तात्पर्यं चेत् स एव पदार्थः । तत्र चन लक्षणापेक्षा । विशिष्टयोरेव पवाच्यत्वात् । अनन्वयालक्षणेति चेत् तर्हि अनन्विते अत एव वाक्येन बोधयितुमशक्ये कथं तात्पर्यं स्यात् । अनन्वयश्च नास्तीत्युपपादितम् । यो दण्डवान् सः कुण्डलवान् इति विशिष्ट वाचकाभ्यां पदाभ्यां विशेष्यमात्राभेदबोधनस्य पदार्थः पदार्थे - नेति न्यायसिद्धत्वात्। ‘विशिष्टैक्ये विशेषणैक्यमपि भवेत्' इति भवदा- क्रोशस्य मृदुप्रज्ञवित्रासनक्षर्माबभीषिकामात्रत्वात् । न खल्वेवं क्वचिद् दृष्टम् । दृष्टन्तु घटो नीलः, गौर्गच्छति; अयं घटः, एष देवदत्त इत्यादि तूयिष्ठं यत्र जातिगुणक्रियासंज्ञा विधेया उद्देश्यविशेष्यमात्रान्वयनो भवन्ति । घटो ज्ञातः, पटो दृष्ठः, इत्यादिषु विशेषणेषु विधेयान्वय आर्थिकः न तु शाब्दः । व्युत्पत्तिविरोधादित्युक्तम् । तस्माद्दण्डी कुण्ड- लीत्यत्र लक्षणाया नैव प्रसङ्गः । एवमेव सोऽयमित्यत्रापि । न हि केवलोऽभेदो वा यत्किञ्चित्वरूपाभेदो वा संशय विपर्ययज्ञानविषयीभूतः । किन्तु अयं अद्यान वर्तमानो दृश्य१६८ विशिष्टाद्वांसः द्वितीयः मानो वार्किंसः यः पूर्वं तत्र स्थितो दृष्टो वा उतान्यः इति विशिष्टा- भेद् एव । तेन तत्रैव वाक्यतात्पर्यम् । स च लक्षणा विनैव बाध्यत इति कोंऽत्र भवतां कुसृतिकल्पनावकाशः | तत्तेदन्तो स्थितिद्वारका- भेद्बोधस्यैव भेदभ्रमविरोधित्वं वदता च विशेषगापेक्षा प्रकटता । तथा चापेक्षिनस्य पदशक्तयाँपस्थितस्य विशेषणस्य परित्यागाय अबुभुत्सि- तत्वं अतात्पर्यविपयत्त्रं लक्षणां च को नु स्वस्थहृदयां वर्णयेदाकर्णयद्वा । लक्ष्यं च स्वरूपं किं त्वरूपत्वनैव भाति अथवा इदंस्वरूपत्वन तत्स्वरूप- त्वेन च । आद्ये संशयविनर्ययानिवर्तकत्वापत्तिः । न हि अयं स न वा इति संशयस्य नैव सः इति विपर्ययस्य च स्वरूपं इति ज्ञानेन निवृत्तिर्भ - वेत् । द्वितीये अखण्डार्थत्वं दूरनिरस्तम् । अत एव निर्विकल्पकामिला- पोऽयं न भवति । नैबायक' निमतस्य निर्विकल्पकस्याव्यपदेश्यत्वात् । अस्मदभिमतस्य सप्रकारकत्वान् । प्रत्यभिज्ञाया निर्विकल्पकत्वाभावेन तमिलानकस्य अयं देवदत्तः सः इत्यस्य वा स देवदत्तः अयमित्यस्य वा वाक्यस्य निर्विकल्पकप्रत्ययजनकत्वायोगाच ननु तत्तेदन्नोपलक्षितं स्वरूपं भातीति चेन्न । उपलक्षितत्वस्य विशे- षणत्त्रे अखण्डत्वभङ्गान् । उपलक्षणत्वे उपयुपरि तथेति अनवस्थाप्रस- ङ्गात् । किञ्च तत्तेदन्तयोरुपलक्षणत्वमसम्भवि | तत्ता नाम देशान्तरा- वच्छेदेन अतीतकालदर्शनविषयत्वम्, 'तत्र पूर्व दृष्टः' इत्यमिलापाहम् | इदन्ता नाम पुरोदेशावच्छेदेन वर्तमानकालदर्शनविषयत्वं, 'अत्राद्य दृश्यते' इत्याभलापार्हम् । न चेदमुभयं चैत्रस्वरूपे नास्ति येनोपलक्ष स्यात् । अथ तत्तदन्तयाने बोधविषयत्वमङ्गीक्रियते, येन विशेषत्वा- 'पलक्षणत्वविकल्पस्यावकाशः स्यात् । स्वरूपमात्रं तु बोधविषयत्वव्यञ्ज- नायैव नयःरुपलक्षकत्ववाचायुक्तरिति चेत् तर्हि स्वरूपं स्वरूपमिति पदद्वयेन प्रतिपादने अनन्ववत् वाक्यस्यार्थशून्यत्वमेव स्यात् । एवं दृष्टान्तभूतस्य सोयमिति वाक्यस्य साध्यविकलत्वात् तत्त्वमसि • पारच्छेदः अखण्डार्थवादः १६६ पूर्वचन , वाक्यस्य अखण्डार्थत्वमनुमानेन न साधयितुं शक्यम् | साध्याप्रसिद्धिा कार्यकारणद्रव्यमात्र निष्ठत्त्रे सति समानाधिकरणत्वात् इति हेतोरसिद्धिश्च । सार्वज्ञ्यादिविशिष्ट निष्ठत्वेन द्रव्यमात्रनिष्ठत्वाभावात् । उपादानभूतस्य कार्यकारणरूपस्य ब्रह्मणः कार्यकारण भिन्नत्वाभावाच्च । तन्मात्र प्रश्नोत्तरत्वादिति द्वितीय हेतुरप्यसिद्धः । कोऽहमिति कल्पितस्य प्रश्नस्य कञ्चन्द्र इतिवदेव विशिष्टनरत्वेन तन्मात्रपरत्वाभावात् । अहं कः ? किमात्मक इति प्रश्नार्थः । ऐतदात्म्यमिदं सर्वमित सर्वस्व तदात्मकत्वे उक्त विशिष्य स्वस्यक आत्मा, इति जिज्ञासा श्रोतुः स्वरसतो भवति । अतः सखण्डार्थ एवायं प्रश्नः । वस्तुतस्तु तत्र यस्य कस्यादि प्रश्नस्य नावकाशः । “उद्दालको ह्या- रुणिः श्वेतकेतुं पुत्रमुवाचं स्वप्नान्तं मे सोम्य विजानीहीति" इत्युपक्रम्य श्वेत के तुप्रश्नं विना स्वयमेव पित्रा कृत उपदेशः " स एषाणिमा | ऐतदा- त्म्यमिदं सर्वम् | तत्सत्यम् । स आत्मा | तत्त्वमसि श्वेतकेतो ।" इत्येत- दन्ती निबद्धः । तत्र "सन्मूलाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनाः सत्प्रतिष्ठाः ।” इत्यात्मलक्षणं प्रथममुक्त्वा ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्" इति सर्वस्य जगत- •स्तदात्मकत्वमभिधाय एव शरीरात्मनिबन्धनमेव 'सदेव सोम्येद्, 'तदै - क्षत बहु स्यमिति' इति पूर्वोक्तं जगद्ब्रह्मणो: सामानाधिकरण्यमिति ज्ञापनाय तथा निर्देशमन्ते चिकीर्षन् आचार्यः श्रोतरि पुत्रे तं चकार । ततः परं ब्रह्मणो विशेषान्तराणि जिज्ञासमानेन श्वेतकंतुना 'भूय एव मा भगवान विज्ञापयतु' इति पुनः पुनः पुष्टः सः तं तमुपदेशं कृत्वा तत्त- दन्ते स य एषोऽणिमा ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् । तत्सत्यम् । स आत्मा । तत् त्वमसि श्वेतकेतो” इत्येतदेवावर्त्य उपसंहारमकरोत् । अतो नेदं प्रश्नोत्तरम् । अखण्डार्थत्व साधनाय न ह्यन्यस्मिन् बुभुत्सिते अन्यद् वक्तुमुचितमिति युक्तिलःभज्ञोभेन पूर्वोत्तर परामर्श विना कल्पितोऽयं . १२ १७० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीय- कोऽहमिति प्रश्न इति विदाकन्तु विद्वांसः । तदेवं द्वितीयस्यापि हेतोर- सिद्धेः अनुमानमेतदप्रमाणम् । तत्त्वमसिवाक्यमखण्डार्थम् उपाधिभेदभिन्नेऽयें ऐक्यप्रांतपाद्- कत्वात्, घटरवं महारवमिति वाक्यवदिति कल्पतरूक्तानुमानान्तरसाध्ये त्वखण्डार्थत्रे पूर्ववत् पदवाक्यन्यायविरोधो नास्ति | घटावच्छिन्नमा- काशं महाकाशमेबतिवत् त्वद्न्तःकरणावच्छिन्नचैतन्यं परब्रह्मरूपचैतन्य - मेवेति बांधाभ्युपगमात् | किन्तु अस्मान् प्रति हेतुरसिद्धः । जोवपरयोर्व- स्तुत एव भिन्नत्वेन उपाधिभेदभिन्नत्वाभावान् । · वस्तुतस्तु "उपाधिभेदभिन्नोऽय येनैकः प्रतिपाद्यते । तदपि स्याद्- खण्डार्थं महत् खं कुम्भखं यथा ॥” इति कल्पतरुजन्माद्यधिकर॰एस्थे श्लोके, परिमले अस्मिन् सिद्धिग्रन्थे चोक्तरीत्या अखण्डार्थत्वसाधकम- नुमानं नाभिप्रेतम् । अखण्डार्थत्वस्य साध्यस्य हेत्वनतिरिक्तत्वात् । न हि संसर्गागोचरप्रमिति जनकत्वरूपम खण्डार्थत्वमत्रेष्टम् | दृष्टान्ते तद्वै - कल्यात् । घटाकाशं महाकाशमिति संसर्गावगाहित्वस्याभिमतत्वप्रतीतेः । तदपि स्यादखण्डार्थमित्य पिशब्देन समुच्चयपरेश "अविशिष्टम पर्यायाने - कशब्दप्रकाशितम् । एकं वेदान्तनिष्णाता अखण्डं प्रतिपेदिरे ||" इति पूर्ववदत्रापि लक्षण मेवोच्यते, अन्यश्चेदं लक्षणमित्यवगमाच्च । तदिह उपाधिभेदभिन्नार्थैक्यबोधकत्वमखण्डार्थत्वमिति एतल्लक्ष ए मेवांच्यते, न त्वनुमानमिति ज्ञोयम् | "सत्यज्ञानादिर्ग: रेतत्संसर्गव्यतिरेकिरिण । अर्थे प्रमाणं मानत्वान्नयनादिप्रमाणवत् ||" इति काष्ठागतधाष्टर्यस्य दुरनुमानपटोश्चित्सुखाचार्यस्यानुमानं प्रति- ब्रूमः । पदार्थसंसर्गे प्र्मातृत्वेन किमपि वात्रयमङ्गीक्रियते, न वा ? आद्ये तत्र हेतोर्व्यभिचारः । संसृष्टसंसर्गातिरिक्त प्रामाण्यविरहेऽपि प्रमाण- त्वात् । अन्त्ये ‘अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः' इत्यादेः स्वर्गहोमादिपरच्छेदः निर्गुणत्वम् १७१ साध्यसाधनभावे प्रामाण्याभावप्रसङ्गः । पृथिवी निर्गन्धा, द्रव्यत्वात्, जलादिवत् इत्याभासतुल्यत्वं विवेकिनां सुस्पष्टम् । अत एव बांधोऽप्यत्र दोषः । वाक्येतरप्रमाणत्वमुपाविश्च । अत्र साध्यमन्यथा परिष्कुर्वन् निर्विकल्पकमादाय दृष्टान्ते साध्यवत्तां वदंश्च तत्र भवान् ब्रह्मानन्द- स्वामी चित्सुखीयमनुमानं यथावन्न जग्राहेति सुज्ञानं विदुपाम् । वादमार्गप्रचण्डोऽस्तु पण्डिताखण्डलोऽस्त्वपि । अखण्डमर्थं वाक्यम्य न मण्डयितुमीश्वरः || २. निर्गुणत्वम् । को गुणस्तस्य वाचि स्याद् यो ब्रूते ब्रह्म निर्गुणम् । कथन्नू ब्रह्मवेदित्वमवेद्यत्रह्मवादिनः ॥ इदमपरं ब्रह्मविदां कर्णारुन्तुदं भाषन्ते यद् ब्रह्म निर्गु मिति । तत्र यदुच्यते “कैवल्यश्रुत्या तावदात्मा निर्गुण : " इति तन्न । तस्या निविं- शेषत्वबोधऋत्वाभावात् । , एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा । कर्माध्यक्षः सर्वभूताबिवासः साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च ॥ इत्ययं हि स मन्त्रः । इतः पूर्वे परे च मन्त्राः ब्रह्मणो विविधान् मान् गुणान् वर्णयन्ति । तेषु उदाहृतात् कैवल्यमन्त्रात् पूर्वमन्त्रः कारणरहितं कारणं अधिपतिं सर्वाधिपं च ब्रह्म प्रतिपादयति । स ईश्वर: प्रधानोपादानकैः स्वसृष्टैर्वस्तुभिः स्वमावृोति स्वकीयं जीववर्गं लुमप्रज्ञं करोति, यद्वा तैः स्वरूपमावृत्य तिष्ठनीत्यनन्तरमन्त्रे उच्यते । इममर्थं विवरीतुं प्रवृत्तः प्रकृतः कैवल्यमन्त्रः। एक, समेन वाऽधिकेन वा द्वितीयेन रहितः । देवः, जगत्सृष्ट्या१७२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः दिभिः क्रीडन् परमपुरुषः । सर्वभूतेषु देवमनुष्यतिर्यक् स्थावरात्मक- विविधशरीरवत्सु सर्वेषु प्राणिपु | गूढः अन्तः प्रविश्य तेषां दुर्जेयतया स्थितः । स कुत्र वर्तत इत्यत्रोक्तं सर्वभूतेष्वति । कस्मान्न दृश्यन इत्यत्रोक्तं ‘गूढः' इति । कथमेकस्य सर्वभूतान्तर्वार्तव मत्यत्राह- सर्व व्यापीति | विभुत्वान् तस्य तदुपपन्न मिति भावः । किमर्थं तस्य सर्व- भूतान्तःप्रवेश इति शङ्कापरिहारायाह - सर्वभूतान्तरात्मेति । आत्मा नियन्ता | नियमनं कर्तुमन्तःप्रवेश इत्युक्तं भवति । किं तन्नियमन मिति चेनू नद् विवृति - कर्माध्यक्ष इति । प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपाणि सर्वाणि कर्माणि 'दैवं चैवात्र पञ्चमं' इत्युक्तरीत्या तदवीनानीति भावः । एवं नियमनार्थमन्तरवस्थित्या भूतानि परमात्मनो धारकारिण, स तु धाय इति बुद्धिर्भवेत् । तां व्यावर्तयति - सर्वभूनाविवास इति । सर्वाणि भूतानि तर्भाधवसन्ति । तेन त्रिचन्ते । न तु स एतैः । गीतं च ‘न-त्वहुं तेषु ते मयि' इति । यदि शरीरान्तरवस्थितः तहि जीववत् भोक्ता स्यात् । न । स हि केवलं साक्षी, साक्षाद् द्रष्टा । तत्रत्यां जीव एव भोक्ता । अयं तु तत्र स्थितः तत्र यद्यद् भवति तत् केवलं पश्यति, न तु किमपि भुङ्के। ‘अन- इनन्' इति ह्यन्यत्रोक्तम् । शरारान्तर्वर्तित्व उभयोरवि शष्टे कथमेकस्य भोगः, नेतरस्य | उच्यते । चेता | चिञ् चयने । निर्माता, सर्वकारण- भूतः सर्वज्ञः। चेतयिता वा नित्यासङ्कुचितज्ञानः | अज्ञत्वज्जीवस्य भांगः सर्वज्ञत्वादितरस्य नेति । अयमपि विशेषः कुतः ? यदयं केवळ: न तु जीबवद् विहितनिषिद्ध कर्म कतृत्वतरकलभूतपुण्यपापविशिष्टः ततः। जीवस्य एवम्भाव हेतुश्च अनादिकालप्रवृत्तगुणसम्बन्धः । यद् गीयते - 'कारणं गुणसङ्गोऽस्य सद्सचोनिजन्मसु ' परिच्छेदः निर्गुणत्वम् १७३ - इति । एतदत्यन्ताभाववान् पुनरीश्वरः । इदमुच्यने मन्त्रान्ते - निर्गुणश्चेति । यतो जीवस्य तत्तत्कर्म कर्तृत्वं तत्फलभूतपुरण्यपापे, एतत्कृतदेहसम्बन्धः, अज्ञत्वं, सुखदुःखोपभोगश्च तादृश सत्त्वरजस्तमो रूपप्रकृतिगुणसम्बन्धरहित ईश्वरः । अतः तेन सह वर्तमानस्यापि सर्वज्ञ- त्वाद्यात्मकस्वस्वभावविशिष्टतयैव वर्तमानत्वान्नास्य जीववद्भोगप्रसङ्गः । अथ प्राकृतगुण सम्बन्धः कुतो जीवस्येवास्य न भवति । अत्रोत्तर- मनन्तरमन्त्रेणोचते- एको वशी निष्क्रियाणां बहूना- मेकं बीजं बहुधा यः करोति । इति । एकः स्वेतरसमस्तवस्तुविलक्षणः सः वशी स्वाधीनस्वेतरस- मस्तवस्तुकः । प्रकृतिश्च तस्य वशे वर्तते । तत्लङ्कवायत्त सर्वपरिणामा | सर्वस्वतन्त्रः सर्वशक्तः सर्वज्ञः सः संहारलीच्या चेतनाचेतनात्मकं सर्वं जगत् नामरूपानर्हसुसूचमावस्थं करोति । तदानीं अनन्ता जीवात्मानः करणकलेबररहिततया अचेतनवदेव निष्क्रिया भन्ति । अथ सः अनु- कम्पार्द्रहृदयः सङ्कल्पिते प्रलयकाले वृत्ते पुनर्जीवेभ्यः क्रियाकरणोचित- करणकलेबरादिदित्सया तद्बीजभूतं प्रकृतिसंज्ञं जडवस्तु महदहङ्कारा- दिक्रमेण बहुधा करोति । एवं सकलभुवनसृष्टिस्थितिसंहारनियमना- दिरूपलीलारसिकेन सर्वेश्वरेण उपकरणीकृता त्रिगुणात्मिा प्रकृतिः स्वस्वरूपस्थिति प्रवृत्तिषु तस्यात्यन्तपरतन्त्रा सती तस्य बन्धाय भवेदिति मनसा चिन्तयितुमपि न शक्यमित्युक्तं भवति । तदेवमस्मिन प्रकरणे परस्य ब्रह्मणः कारणान्तररहित कारणत्वं, अधिपत्यन्तररहित सर्वाधिपतित्वं, स्त्रेतरसमस्त वस्तुविलक्षणत्वपर्यव- साथि एकत्वं, जगत्सृष्टि चादिलीलारासि म्यपर्यवलितं देवत्वं, सर्वभूत- गूढर्वातत्वं, सर्वव्यापित्वं, सर्वान्तरात्मत्त्रं, प्रेरत्रत्वं सर्वाधारत्वं, साक्षा- दुद्रष्टत्वं, नित्यरूर्वज्ञत्वं त्वं सत्त्वादिप्राकृतगुरण सम्बन्ध-

१७४

विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः जगत्सृ गन्धशून्यत्वं, स्वाधीनसकलचेतनाचेतनत्वं परमकारुणिकत्वं यादितृत्वं इत्यादिर्भहतीयं गुणपरम्परा उपदिश्यत इति सर्वेषाम- तिरोहितमेतत् । एवं सत्यत्र निर्विशेषत्वापरपर्यायं निर्गुणत्वमुच्यत इति कथमास्थी- यते ? न ह्यत्र निर्गुणपदं धर्म सामान्यशून्यत्त्रपरतया योजयितुं शक्यम् | तस्य प्राकृतगुणत्रयरात्रितयैव प्रचुन । यथा “गुग्णभृन्नि- र्गुणो महान्” इति सहस्रनामसु । “निर्गुणं गुणभोक्तृ च” इति गीतासु च । अत्र भाष्यं च शाङ्करम् –“सत्त्वरजस्तमांसि गुणाः । तैर्वजितमपि सत्” इति । “अनादित्वान्निर्गुणत्वात्” इत्यत्र यद्यपि शाङ्करे ‘सगुणो हि गुणव्यथाद् व्येति । अयं तु निर्गुस्त्वाच्च न व्येति' इत्यव्ययत्वहेतुत्वेना- न्वयमभिप्रेत्व प्रसिद्धार्थ परित्यागेन व्याख्या तमिव भाति, तथापि श्री- भाष्ये “निर्गुणत्वात् सत्त्वादिगुणरहितत्वात न करोति, न लिप्यते देह- स्वभावैर्न लिप्यते” इति यथावदेव व्याख्यायि । गुणान्वयो यः फलकर्मकर्ता कृतस्य तस्यैव स चोपभोक्ता । ● इति पञ्चमाध्याये जीवस्य सत्त्वादिगुणान्वयाक्तया ततः परमात्मनो वैलक्षण्योपदेशप्रकरणेऽस्मिन् तद्राहित्याभिधानस्यैव युक्तत्वाच्च । पूर्वत्रोत्त- रत्र च विस्तरेण बहुगुणोपदेशे क्रियमाणे मध्ये गुणसामान्यशून्य- त्वस्य बाधिनत्वेनानन्वयाच्च । निर्गुणस्येति चकारावगतसमुच्चयानुप- पत्तेश्च । न हि कारणःवगूढ। वस्थायित्वादेगु णगणस्य तद्भावस्य च समुच्चयः सम्भवति । तस्मात् कारणत्वादिवत् निर्गु त्वमपि कोऽपि धर्मो ब्रह्मणि प्रतिपाद्यते । कोऽसाविति निरूपणे प्रयोग प्राचुर्येण पुरस्स्फू तिंकत्वात् जीवलक्षण्यप्रतिपादनप्रकरणपर्यालोचनया च उक्तरीत्या प्राकृतगुणराहित्यरूप इत्यवचार्यते । उपनिषदो हि तदितरसमस्तवस्तु- विलक्षणतया ब्रह्म उपदिशन्ति । सा च विलक्षणता द्वेधा - इतरावृत्ति परिच्छेदः निगुत्वम् १७५ धर्मवत्तया इतरवृत्तिधर्मरहिततया च । तत्र आद्यराशिप्रविष्टं कारणत्वा- दिकम । द्वितीयराशिप्रविष्ट केवलत्वं निर्गुणत्वं ईदृशमन्यच्च | अतः परस्य ब्रह्मरणां धर्म सामान्यशून्यत्वबोधकं एकमपि प्रमाणवाक्यं नास्तीति निश्चलमिदं तत्त्वम् । किञ्च निर्गुण इत्यस्य निषेधस्य शास्त्रोपदिष्टगुण, वित्रयत्वं दुर्वचम् | शास्त्रातान् गुणान् अनू हि इमे ब्रह्मरिण न सन्तीति निषेधः कार्यः । इदं निर्गुणपदेन एकेन दुष्करम् । एकप्रसरताभङ्गप्रसङ्गात् । अतो ‘वषट्कर्तुः प्रश्रमभक्षः' इत्यत्र यथा वषट्कतुर्यो भक्षः स प्रथम इति विधानासम्भवात् प्राथम्यविशिष्ट भज्ञान्तरस्यैव विधानमिष्यते तथैवात्र ये गुणाः पूर्वमुपदिष्टास्ते इह न सन्तीति निर्गुण इत्येकेन पदेन बांधना - सम्भवात् गुणान्तरप्रतियोगिकत्वविशिष्ट एव प्रतिषेधः क्रियत इति वाच्यम् | कानि तानि गुणान्तराणीत्यन्वेषणे प्रकरणादिपर्यालोचनया तद्वधारणं भवतीति ज्ञयम् । ननु सामान्यबाचिगुणपदे श्रूयमारो कथं गुणान्तरग्रहणं युज्यत इति चेन्न | स्ववाक्ये स्वेनैव साकं विधोयमानानां गुणाना मद्याप्यप्रातत्वेन निर्गु णत्वचटक गुणत्वेन तेषां ग्रहणासम्भवात् तद्भिन्न गुणग्रहणावश्यम्भा- वात् । प्रकरणान्तरवाक्वान्तर विहितानामपि ब्रह्मगुणानां एतद्वाक्यस्थ- गुणवदेव ब्रह्मवैतक्षण्यप्रतिपत्त्यर्थतया निषेवायोगात् । अनाकाङ्क्षित- त्वाच्च । साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्चेतीमान हि पदानि सर्वभूतान्तर- बँतिष्ठमानस्यापि परस्य ब्रह्मणां जीववत् सुखदुःखभोक्तृत्वं नास्तीत्येतदर्थ- प्रतिपादकानीत्यदर्शयाम । तेन प्राकृतगुणनिषेध एवात्रापेक्षितः । न तु शास्त्रोपदिष्टापूर्वपरत्रावैलक्षण्याणद कसर्वज्ञत्वसत्यकामत्वसत्य सङ्कल्प- त्वेदिकल्याणगुणगणप्रतिषेधः । तस्मादयं निर्गुणपघटको गुणशब्दः 'गुणान्वयः' इति पूर्वाध्यायस्थगुणशब्द इव सत्त्वादिप्राकृतगुणवाचक एव । विशिष्य “चैगुण्यवर्जितम्" इति श्रवणात् "विना हेयैगु गादिभिः" १७६ द्वितीय इत्युपबृह्मण।च्च तत्परतैव युक्ता । यत्तु 'नेति नेति' इति वी साबलेन प्रसक्तसर्वप्रतिषेधे प्रतीते कतिपय- विशेष परिशेषस्य ऋतु मशक्यत्वादिति, तन्न । त्यपरिज्ञानात् । इति न, एवं न; पूर्वं यावद्विशेषविशिष्टमुक्तं, तावन्मात्रं ब्रह्म न भवति । अपि तु ततोऽप्यधिकापरिमित्त विशेष विशिष्टमित्यर्थः । वीप्साऽऽदरातिशये । तथा च सूत्रं “प्रकृतैतावत्त्वं हि प्रतिषेर्धात" इति । प्रॠतैः पूर्वोक्तैः विशेषैः एतावत्त्वं एताबमात्रविभूतिमत्त्वं यद् ब्रह्मणः प्रसक्तं, तत् प्रति- षेधत्तीयं श्रुतिरित्यर्थः। यत्त्वत्र परकीयं भाष्यं प्रकृतं मूर्नामूर्तरूपं प्रपश्चं प्रतिषेधतीति तत् एतावत्त्वं प्रतिषेधतीति सूत्राक्षराननुगुणम् । तथा च सर्व प्रकार प्रतिषेवर मावेन तद्विरोधःप्रसक्तेः निगु त्वमिति सामान्यं त्रैगुण्यवर्जित मिति विशेषे उपसंहृतं भवति । 7 यत्तु एवं सति न हिंस्यादित्यस्य ब्राह्मणो न हन्तव्य इत्यत्र उपसंहारः स्यादिति, तत्र वदामः | स्यादेव न्यायतः । विपीलिकादेरारभ्य तत्तज्जन्तु ज्ञातवधे पृथक् पृथक् प्रायश्चित्तविधानात्तु निषेधः सर्वाणि विषय इत्यवधार्यते। विशिष्य ब्राह्मणहिंसानिषेधस्तु आयवधप्रतिषेधवत् पापातशयस्य तदनुरूपप्रायश्चित्त विशेषस्य च ज्ञापनार्थः । अतो नात्रोप- संहारः । प्रकृते तु निराबाब उपस हारः । निर्गु रूपरता च शब्दस्य न सम्भवतीति पूर्वमेवोक्तम् । न हि निर्विशेषं किमपि बुद्धादारोपयितुं शक्यते । आकाशशब्दात् तदर्थनिर्विकल्पकं वदन्तो ऽपि हि शब्दगुण- कत्वेन तत्प्रतीतिं वदन्ति | गङ्गापदे तीरत्वमात्रेण तीरे लक्षणां वदता- मपि तीरत्वेन तीरात्रगाहित्वात् सप्रकारक एव तीरबोधः । वस्तुतस्तु तीरे घोष इत्येतावन्मात्रप्रतीत्या आकांक्षानुपरमात् गङ्गातीरत्वेन बोध आवश्यक इत्यवोचाम । तथैव चन्द्रादिस्वरूपस्य केवलस्य निराकांक्ष- प्रतीत्ययोगा दखण्डार्थता न सम्भवतीति च । अतो निर्विशेषस्य प्रति- पत्त मशक्यत्वादपि न गुणसामान्यशून्यपरोऽयं निर्गुणशब्दः । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः परिच्छेदः निगु गत्वम् १७७ किव्व सामान्यनिषेधेन विशेषविधेर्बाधो न सम्भवति । अन्यथा न हिंस्यादिति निषेधः अग्नीषोमीगपशुमन गोचरयेत् । यत्तु निर्गुस-- वाक्यस्य तत्परत्वेन प्रबलत्वात् तेन सगुणवाक्यबाध इति तन्न | निगु ए. वाक्ये सिद्धेहि तत्परत्वं प्राबल्यं वा अस्तिनास्तीति विमर्शा- वकःशः स्यात् । तत्तु अद्यापि न सिद्धम् । निर्गुणस्येति पदावगत- निषेधस्य को विषय इति हि सम्प्रति विचारः क्रियते । तथा सति निर्गुणवाक्यस्य तत्परतया प्रावल्यं कथमुच्यते । कारणत्वसर्वज्ञत्वादि- वादिनो विशेषविधयः । निर्गुण इति सामान्यनिषेधः । अत्र विरोधे कि मनुरोधेन किं नेयमिति संशयः । तत्र तत्परतया एकस्य प्राबल्यवचनं न युज्यते । तत्परत्वस्यैव विचार्यमाणत्वात् । क्रिमिदं यथाश्रुतं गुण- सामान्यनिषेधपरं, अथवा गुण वशेषविधानानुरोधात् सत्त्वादिगुण- ' विशेषनिषेधपरं, इति हि विचारयन्तो वर्तामहे । तत्र कथं स्वार्थपरत्वं निश्चितं कृत्वा प्राबल्यमुच्यमानं युज्येत । ु अथोच्यते—उपासनविविशेषत्वात् सगुणवाक्यानां न स्वार्थे तात्प- र्यम् | अनन्यशेषत्वात्तु निर्गुणवाक्यस्य तत्परत्वम् । अत इदं प्रबल- मिति । तद्युक्तम् । व्रीहिभिर्यजेत, सोमेन यजेतेत्यादिषु ब्रह्यादिषु तात्पर्याभावप्रसङ्गात् । यागार्थत्वेनान्यपरत्वात् । न चेष्टापत्तिः | द्रव्या- न्तरग्रहणापत्तेः । न च जर्तिलयवागून्याय इह सङ्गतः । 'अनाहुतिर्वै जतिंलाश्च' इति निन्दा हि तत्र तद्विधानाभावहेतुः | विकल्पस्य प्रकारा- न्तरेणैव सिद्धिश्च । यदि चान्यशेषत्वमेव तत्परत्वाभावहेतुः, क्षीरेण जुहोति' इति श्रुते अजीरेऽपि तात्पर्य न स्यात् । होमार्थत्वात् । दृषितञ्चायं अन्यार्थत्वप्रयुक्तता पर्याभाववादो भवद्भाष्य एव विस्तरेण 'भावं तु बादरायणोऽस्ति हि' इति सूत्रे । - “यदप्युक्तं मन्त्रार्थवादयोरन्यार्थत्वान्न देवताविग्रहादि प्रकाशन- सामर्थ्यमिति । अत्र । प्रत्ययाप्रत्ययौ हि सद्भावासद्भावयोः विशिष्टाद्वैत सिद्धिः कारणम् । नान्यार्थत्वमनन्यार्थत्वं वा ।” इत्युपक्रम्य द्वितीयः “प्रतीतिशरणैर्विद्यमानवाद आश्रयणीयो न गुणवादः । एतेन मन्त्रो व्याख्यातः ।” इत्यन्तेन ग्रन्थेन । किञ्च निर्गुणश्रुतिरपि परार्थैव । मोक्षार्थसाक्षात्कार- विषयप्रतिपत्त्यर्थत्वात् । न हि शाब्दमेव ब्रह्मज्ञानं पुरुषार्थः, तत्साधनं वा । तस्मिन् सत्यपि बन्धानुवृत्तेः । अतः “ब्रह्मप्रतिपत्तिप्रतिबद्धं तु फलं श्रूयते " इति 'कारणत्वेन चाकाशादिष्विति सूत्रे भवद्भाष्योक्तरीत्या 'ब्रह्मविदा- तिम्' इति नब्रह्मविद्यावा क्यशेवत्वान्निर्गु वाक्यस्य स्वार्थे तत्रत्वं दुर्घटमेव । तस्माद् दुर्नीतिरेषा यदुपासनार्थत्वात् सगुणवाक्या- नामतत्परत्वं ततो दुर्बलत्वं चेति । यथा तु उत्पत्ति विधेः कर्मणि तात्पयें, विनियोगविधेः फलसाधनत्वे, गुणविधीनां तत्तद्गुणविशेषे, विशिष्टविधोनां शब्दतो विशेष्ये अर्थती विशेषणे, एवमत्र 'सदेव सोम्य इत्यादीनां ब्रह्मणि, 'सत्यं ज्ञानमनन्तं' 'अपहतपाप्मा सत्यकामः सत्य- सङ्कल्प:' 'साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्य' इत्यादीनां तत्कलवाणगुणेषु, 'ब्रह्मविदाप्नोति' इत्यादीनां आयफलयोश्च तासर्यमिति अकुत्ता- त्त्विकोऽर्थोऽवगन्तव्यः। तत्र भावाभावरूपगुणविधिवाक्यानां वा पदानां वा विरोध भने सर्वेषां श्रुतित्वाविशेषात् उपक्रमप्राबल्यादिन्यायै- रेवार्थनिष्कर्षः कार्यः। तथा क्रियमाणे च निर्गुणपदं सत्त्वादिगु भवति। एवं क्लृप्तैर्न्यायैः समञ्जसेऽर्थे निश्चीयमाने निर्गुण इत्येकस्य पदस्य आपाती गर्थेऽमिनिविश्व श्रुतिस्मृतिशत सिद्धसकलभगव- ·तकल्याणगुणगणभञ्जने महता प्रासेन यदुद्युमः क्रियते, तत एव भव- दभिमतमद्वैतमबद्ध मिति ख्याप्यते । परिच्छेदः निगु त्वम् यथा रागप्राप्तहिंसां विषयं प्राप्य न हिंस्यादिति सामान्यनिषेधः सोमाङ्गतया विहितं पश्वालम्भं न विपर्याीकरोति तथा निर्गुण इत्य सामान्यनिषेधोऽपि उपासनार्थ तयाऽपि अपूर्वतया ब्रह्मणि विहितान् मङ्गलगुणान्न विषयीकरोति । किन्तु हेयगुणविषयतया पर्यवस्यतीति विभाव्यम् । “अपतपाप्मा विजरी विमृत्युविंशोको विजिघित्सो विपिपासः सत्यक्र।मः सत्यसङ्कल्प" इत्यविशेषेण श्रूयमाणे पूपानुमन्त्रण- मन्त्रन्यायेन सत्यसङ्कल्पत्वादेः प्रकरण दुत्कर्षः कर्तव्यो येन आप- तति, तं व्याख्यानमार्गं सचेतनः कोन्वाद्रियेत | यच्च “साक्ष्यादिपदै- ईष्टत्वादिगु विधानात् निगु णशब्देन गुणसामान्यनिषेधो न युक्तः” इत्येतत् प्रतिब्रुवता उक्तम्- - 'द्रष्टृत्वादावत्रापि न तात्र्यम् । गुणान् तटस्थीकृत्य तेषां ब्रह्म- परत्वेन गुणे तात्पर्याभावात् ।' १७६ ज्ञात, तत्र विपरीती हेतुः । तेषां ब्रह्मपरत्वेन तेषु तात्पर्यं हि वक्तव्यम् । न ह्यसद्धिगुणैः कथितैत्र णो यथावन् प्रतिपत्तिर्भवेत् । व्यामोहस्तु प्रचलो भवेत् । अन्यथा त्रीहिभिर्यजेतेत्यत्र त्रीहिषु तात्पर्यं न स्यात् । व्यागपरत्वादित्युतम् । ब्रह्मस्वरू ग्याथात्म्यावबोधनेन तस्मिन् जनानामनुरागविशेषं जनयितुं बर्धयितु' च अज्ञातपूर्वेषु अद्भुतेषु अनन्तेषु तदीयेषु गुणेषु शास्त्रैस्तत्परै- रुपदिश्यमानेषु कथं हि लोकोत्तरप्रज्ञन भवता तेषामतात्पर्य विषयत्वं अतात्त्विक्त्वं च अध्यवसीयते । 'एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वत्र्यापी सर्वभूतान्तरात्मा' इत्यादि पठतां हि व्युत्पन्नानां एवङ्गुणां भगवान् सर्वे- श्वरेश्वर इति स्वरसवाहिनी आनन्ददायिनी धीरुदेति । तद्भञ्ज ने को हेतुः ? निर्गुण इति श्रव मिति चेन् तर्हि 'असा इदम आसीत् इति श्रवणाद् ब्रह्मणोऽप्यभावः स्यात् । असदिति नामपदसमभित्र्याहृ तत्वेन नमो निषेत्रऋत्वं न सम्भवतीति चेन्न । निर्गुण इत्यत्र गुणनिषेधं · १८० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः बद्ताऽत्र सन्निषेधासम्भवस्य वक्तुमयुक्तत्वात् । सद्भिन्नमासीदित्यतः शून्यमासीदित्यर्थलाभेन ब्रह्माभावप्रत्ययसम्भवाच । “नैवेह किञ्चनाम आसीत" इति साक्षान्निषेवस्यापि श्रवणाच्च । भवदुक्तनीत्या अस्यैव स्वार्थंतत्परत्वेन “सदेव सोम्य', 'ब्रह्म वा इदम्', इत्येवमादेः सर्वस्य निषेध प्रतियोगिसमर्पकतया तत्परत्वाभावात् । अथात्र पूर्वोत्तरपरामर्शे- नान्योऽर्थो वच्य इत्युच्यते, तत् समानं निर्गुणपदेऽपि। तस्मात् अद्वै- ताभिनिवेशपिशाचावेशप्रमत्ततयैवात्र सकत प्रमाणवाक्यविध्वंसनं क्रियते,. न तु न्याय्यं किञ्चिदुच्यत इत्यलम् । एतेन सगुणश्रुतिः अपरब्रह्मविषया । निर्धर्मऋश्रुतिविरोधेन विषय- भेदस्यावश्यऋत्त्रादित्येतदपि निरस्तम् । ब्रह्मभेदासिद्धेः । एकत्वाद् ब्रह्मणः। निर्धर्मऋश्रुतेरभावाच्च । “इदानीं सगुणं दशान्तरे निर्गुणमिति वाक्याविरोधः” इति कुकल्पनाऽप्यत एव निरस्ता | निगुणवाक्यामा- वात्। “लगुचपय • स्विाभाविकनिर्धर्मक्त्व- श्रुतेर्न विरोधः ।” इतीदर्माप पूर्ववदेवासमञ्जसम् | गुनानाभैपाधिऋत्या सिद्धेः । प्रत्युत स्वाभाविकत्ववत् । न चास्मदादाविव भौतिको- पाधिऋत्वाभावेन योगिष्विव योगार्जितत्वाभावेन च स्वाभाविकत्वो- क्तिरिति वाच्यम् । एवं औपचारित्वे प्रमाणाभावात् । न च निर्गुण- वाक्यस्यैव प्रमाणत्वम् । तद्भावस्यासकृदुतत्वःन् । एकमुपसंहारस्थ- मर्थान्तरप्रसिद्धं च निर्गुणपदं न खलु वाक्यन्यायविरुद्धं, स्ववाक्यस्थ- पदैः स्वप्रकरणस्थवाक्यान्तरैः प्रकरणान्तरस्थवाक्यशर्तेश्च उपदिश्यमा- नानां गुणानाभौ अधिकत्यानात्विकत्वाद्यापादकं च गुणसामान्यशून्यत्व- रूपमर्थं बोधयितु क्षममिति वितत्य निरूपितम् | वाक्यस्य शशशृङ्गायमाणत्वान्न तद्वशेन परब्रह्मगुणानामौपाधिक्त्वं भवितुमर्हति । यत्र 'किञ्च निषेध्यसमर्पकतया एकवाक्यतयैव प्रामाण्यसम्भव न वाक्यभेदेन गुणप्रापकता युक्ता' इति महासाहसिके नोच्यते तदपि दत्तोपरिच्छेदः निगु गत्वम् त्तरम् । साक्षी चेता केवनी निर्गुणश्चेति पूर्वोकैः सर्वैर्गुणैनिर्गुणत्वस्य समुच्चयो हि प्रतीयते । गुणसामान्यशून्यत्वे एकस्मिन वाक्ये समुच्चयः कथं घटेत । न च धर्मिणि प्रकारत्वेनोपस्थितानां धर्माशं अन्यत्रान्वयः सम्भवी । न हि कुण्डली वासस्वी देवदत्ता निद्रव्य आगच्छ्रतीत्युक्ते निद्रव्य इत्यनेन धनाभाववत् कुण्डलवास लोग्प्यभावः प्रतीयते । सपुत्रः सभार्यश्चैत्री निस्तहःयो गच्छतीत्वत्र वा निस्सहायपदेन मनुष्यान्तरा- भाववत् पुत्रभार्ययोरप्यभावः | अन्याश्चानुपपत्तयः पूर्वोक्ता अनुसन्धयाः । किञ्च गुणा ब्रह्मसम्बन्धितया प्रमिता न वा । अत्ये असिद्धानां तेषां निषेधप्रतियोगितग्राऽन्वयो न घटते । प्रमितानां तेषामसञ्जातवि- रोधित्वेन प्राबल्यात् तदविरोधेन प्रतिषेचां नेयः । अत एवापच्छेदन्या- यस्यात्रानबकाशः । परस्परांनरपेक्षशास्त्र द्वर्यावषयत्वात् । उक्तं च “पूर्वात्सरबलीयस्त्वं तत्र नाम प्रतीयताम् । अन्योऽन्यनिरपेक्षाणां यत्र जन्म धियां भवेत् ।। " इति । यदुक्तं तात्त्विकत्वार्यन्तस्य सगुणश्रुत्या अविषयीकरणात्, इति तद् वैदिकेन सता वक्तुं न शक्यते । वेदवाक्यजनिताया घियः स्वतः प्रामा- ण्याभ्युपगमात् । अद्वैताभिनिवेशसन्निपातज्वरानुपहतानां तत्रातात्त्वि- वत्वकोटेः सर्वथानुन्मेषात् । यच्च 'शून्यता या अपुरुषार्थत्वात् । आनन्दा- वातिरूनमुक्तिप्रतिपादकविरोवाञ्चेति । तञ्चायुक्तम् । वेदप्रमितस्य तत्त्व- स्याभ्युपगन्तव्यत्व त् । सगुणान्निर्गुणं तत्त्वमभ्यहितमिति कुतो भवन्त तिष्ठते । वेदबोधितत्वादिति चेत् स एव चेत् न्यायसहायः शून्यं तत्त्वमवगमर्यात तदभ्यर्हिततरमिति हि प्रामाणिकैः परिग्राह्यम् । न तु पुरुषार्थ इति परित्याज्यम् । आनन्दावाप्तिरूपा मुक्तिश्च कथमद्वैति- नाम् । जीवस्तावत् स्वनाशादेव नानन्दमवाप्नोति । ब्रह्मरणश्च निर्विकार स्वादपूर्व किमपि न भवति । न चान्यः कश्चिदस्ति यो मुक्त आनन्दी १८१ १८२ विशिष्ट द्वैतांसद्धिः द्वितीय भवति । तस्मादपुरुषार्थरूपमेवाद्वैतम् | तथा शून्यमपि भवितुमर्हति । अथ यत् “ज्ञानादीनां स्वरूपतया गुणत्वासिद्धेरिति”, तत्र पृच्छामः सत्यज्ञानानन्दपदानां वाच्यतावच्छेदकं किञ्चिदस्ति न वा । नान्त्यः । वाचकत्वेन घटा दिपदानामिव तस्यावश्यकत्वात् | स्वरूपमात्रवाचकत्वे पर्यायत्वस्य सर्ववस्तुस्वरूपवा वकत्वस्य चापत्तेः | आद्ये कल्पे तत् किं भावरूपं उताभावरूपम् ? नान्त्यः | प्रतीतिविरोधात् । यथा घटः गौः इत्यादिश्रवणे तत्तत्संस्थान विशिष्ट व्यक्ति विशेष|पस्थितिः तथैव हि एषामपि श्रवणे सत्यत्वज्ञानत्वानन्दत्वात्मऋस्वभावविशिष्ट वस्तु विशेष प्रती- तिर्भवति । प्रापह्नवप्रवृत्तास्तु बाह्या: अपोहमर्थमातिष्ठन्त । तदनु- सारिभिर्भवद्भिः असत्यादिव्यावृत्तिरथं उच्यते । स तु प्रतीतिविरुद्धतया नाङ्गक शक्यः । तस्मादाद्यः पक्षः परिशिष्यते । तानि च वाच्यतावच्छेदकानि सत्य. त्वज्ञानत्वानन्दुत्वानि ब्रह्मवृत्तितया तद्गुणा भवन्ति । एवमेवेक्षितृत्व- कारणत्वसत्यकामत्व सत्यसङ्कल्पत्वादयोऽपि । घण्टापथोऽयं परित्यक्तव्यो भवति अद्वैतकान्तारवासिभिर्भगवद्गुणपाटच्च रैः । प्रतीतिबलेन हि धर्म- धर्मिव्यतिरेकः सिद्धयति । घटत्वमन्यत् तद्वान् घटोऽन्य इति । अग्नि- स्वरूपमन्यत् तद्गतं दाहकत्वमन्यदिति । तद्वत् ब्रह्मणि सत्यश्वमस्ति । तेन सत्यमुच्यते । एवं ज्ञानत्वाद् ज्ञानम् | आनन्दत्वादानन्दः । एतत्सर्वं ब्रह्मस्वरूपमेवेति चेदुच्यते घटत्वादिकमपि घटादिस्वरूपमेवेति कुतो न भवति । इदमिष्टमेवेति चेत् तर्हि वादाधिकारी हीयते । लोकव्यव स्थातिलङ्घनात् । अनतिलङ्घने वा ब्रह्मविषयेऽपि धर्मधर्मभावः अत एक तद्वयतिरेकञ्चाभ्युपगन्तव्यः । स्वरूपवादच्छलेन तु न किश्चितः सेत्स्यति । यदि हि ब्रह्मरिण सत्यत्वधर्मो नास्ति तर्हि तत् तुच्छं स्यात् । अवि- शेषात् । अस्ति । तत्तु स्वरूपमेवेति चेन्न । धर्मधर्मिंभावानुपपत्तेः । न परिच्छेदः निगुत्वम् १८३ हि स्वरूपे स्वरूपं स्यात् । धर्मधमिंभावः कल्पित इति चेन्न । पुनस्तुच्छा- विशेषप्रसङ्गात् । तत्रापि कल्पितसत्त्वसम्भवात् । तत्र स्वरूपमेव नास्ति । अत्र त्वस्तीति विशेष इति चेत अनेन किमुक्तं भवतीति विमर्शनीयम् | ब्रह्मस्वरूपमस्तीति किं सत्तायोगीत्यर्थ इष्यते उतनेष्यते । आद्ये धर्मवत्त्व- मङ्गीकृतमिति सिद्धं नः समीहितम । तथा चाद्वैतं विप्रवास्यम् । अन्त्ये तुच्छाविशेषस्तदवस्थः । तस्मात्स्वरूपा तरिक्तगुणवत्त्वं ब्रह्मणोऽवर्ज- नीयम्। “अस्माकमपि ब्रह्मातिरिक्त गुण सद्भावप्रद्वेषात् | अभेदे गुणगुण- भावस्य पारिभाषिकत्वात्" इति वदता भवता वस्तुतः सत्यज्ञानादि- रूपत्वं ब्रह्मणः पारिभाषिक मेवेत्यङ्गीकृतं भवति । तथा च तुच्छतैव ब्रह्मरण इत्यास्तां तावत् । अथ यदुक्तं – “य आत्माऽपहतपाप्मा... सत्यकामः सत्यसङ्कल्प इत्यत्र अपहृतपाप्मत्वादीनां स्वरूपतया जिज्ञास्यकोटिप्रवेशेऽपि सत्य- कामत्वादीनां स्वरूपबहिर्भावेन जिज्ञास्यत्वायोगात् तच्छब्देन तेषामपरा- मर्शात् । यश्चित्रगुर्लम्बकर्णश्च तमानयेत्यादौ योग्यविशेषणस्यैव तच्छ- ध्देन परामर्शदर्शनात् । स्वरूपत्वे तेषामध्यपरामर्शे विशेष्यांशमात्र परा- मर्शः । यश्चित्रगुबहुधनस्तमानयेत्यादिवत् ।” इति तदसत् । यदि चित्रगुत्वस्य तच्छब्देन न परामर्श: तर्हि अचित्रगुरप्यानीयेत । न चैवं सत्यादेशोऽनुष्टितो भवति । तत्कस्मात् । इदं त्वत्र तत्त्वम् | तच्छन्दपरामर्श उभयोरविशिष्टः । उभयोरपि क्यावर्तकत्वात् । पृथक्स्थितियोग्यत्यायोग्यत्वाभ्यां तु एकस्य आनयना- वस्थायामनन्वयः । अन्यस्यान्वयश्च । चित्रगोस्वामित्वस्यैव पद्गम्यत्वात् तस्यापि तदानीमन्वयोऽस्त्येव । परंतु अयमन्वयो वाऽनन्वयां वा न तात्पर्यविषयः। आनेयोपलक्षणत्वेन तात्सर्यविषयत्वं तूभयोविशिष्टम् । अवर्जनीयत्वात् कर्णस्यान्वयः | वर्जनीयत्त्वात्तु गवामनन्वयः । यत्र तु एवं निश्चायकं किमपि नास्ति तत्र संशयो भवति । यथा यः पुत्रवान १८३ विशिष्टाद्वैनसिद्धिः द्वितीयः तमानयेत्युक्ते पुत्रोऽप्यानेयो न वेति | वाक्यान्तरेण च तस्य परिहारः । एवमानयनक्रियां प्रति एपां विशेषणानां विशेषे सत्यपि आनयनाक्षिप्तं यत् तत्पूर्वभावि यज्ञानं तदुपयोगित्वे विशेषाभावात् सर्वेषामेषां तच्छब्दपरामृश्यत्वमस्त्येवेति । प्रकृते तु अपहृतपाप्मत्यादिवाक्ये अन्वेष्टव्यः, विजिज्ञासितव्यः, इनि ज्ञयत्वमेवांच्यते, न तु क्रियान्तरकर्मत्वम् । तत्र च भावाभावरू- पस्य सर्वस्य गुणस्य ज्ञेयत्वोपपत्तः वैषम्येन कश्चन हेतुरस्ति । न्नु उद्देश्यतावच्छेदकं विधेयान्वयो भवता नेष्यते । घटी नील इत्यत्र घटत्व- विशिष्टब'धेऽनि नीलत्वं विशेष्यमात्रान्वयीति वाक्यस्य यथाश्रुतार्थस्या- पपन्नत्वांपादनात् त्वाः सत्यकामत्वादेश्च तच्छन्देन परा- मर्शेऽपि उभयोः केवलमुद्दश्यतावच्छेदत्वात् कथमन्वेष्टव्यत्वादीति चेन्न | शब्दमयोदया तदलाभेऽनिस आत्मा कथं जिज्ञासितव्य इत्या- काङ्ङ्क्षायां एभिरेव गुणैर्विशिष्टतया जिज्ञासितत्र्य इत्युपस्थितिबलेनाव- धारणात् 'एनांच सत्यान् कामान्" इति विधिश्रवणाच्च । यस्त्वत्र अपहतपाप्मत्वादेः स्वरूपता, सत्यकामत्वादेस्तु स्वरूपबहि- र्भाव इति कश्चन विशेषः कल्पितः सः निनिंबन्धनः । उभयोर विशेषेण आत्मधर्मत्वश्रवरणात् । अभावस्याधिकरणात्मकत्वादिति चेत् भावरूप- • स्यापि धर्मस्य तत् कुतो नाङ्गीयते । अधिकरण:तिरिक्तः अभावो नाम कश्चन पदार्थो न प्रतीयते । भावरूपस्तु प्रतीयते । अतो विशेष इति चेन् तेन कथमधिकरणात्मकत्वम् । 'भावान्तरमभावाऽन्यो न कश्चिदनिरूप- पात्' इत्युक्तरीत्या तदद्धिकरणवृत्तिभावधर्मान्तरात्मकत्वस्यापि सुब चत्वेन अधिकरणात्मकत्वनियमासिद्धेः । तथा चाभावस्वरूपं किमात्मक- मिति विमर्शस्तावत् कामं भवितुमर्हति । तस्य धर्मिविशेषत्वं तु सर्व- सम्प्रतिपन्नम् | तेन स्वसमानाधिकरणधर्मान्तरस्येव वा पूर्वक्षर वृत्तित्वा- दिविशिष्टात् घटाद् घटस्येव वाऽस्त्राधिकरणात् तस्य भेदोऽपि सिद्धः । तु चरिच्छेदः निर्गुगत्वम् १८५ अन्यथा अपहतपाप्मत्वमिति वाच्यम्, न त्वपहतपाप्मेति । तेनास्यापि गुणम्य स्वरूपहवाऽपरिहार्यः | स्वरूपातिरेकेऽपि ज्ञेयत्वं न विहन्यते । शास्त्रोपदिष्टत्वात् । ननु सत्यकामत्वादिकमाविद्यकम् | अविद्यानिवर्तक ज्ञान विषयत्वं तस्य कथं घटत इति चेत् अद्वैतरणार्थं सत्यकामत्वादेर्गुणजा- तस्याज्ञयत्वं अतात्विकत्वं अविद्या सिद्धत्वमित्यादि कमभ्युपगन्तव्य- मित्युक्तं भवति । तथा च प्रमाणतोऽद्वैतसिद्धिदुर्लभा । तदभिनिविष्ठैः सर्चप्रमाणप्रामाण्यःसिद्धिः परं सम्पाद्यत इति सुधियामतिरोहितमेतत् । पाप्मत्वादिवत् सत्यकामत्वादयोऽपि ब्रह्मस्वरूपगता एव गुणाः । तद्विशिष्ट मात्मशब्दितं ब्रह्म'च आत्माहत पाप्मे' त्यादिनाऽनुवादस रूपेण वाक्येनोपदिश्य ‘सोऽन्वेष्टव्यः स त्रिजिज्ञासितव्य' इति तस्यैव यथावद् ज्ञानपूर्वकमुपास्यत्वं विधीयते । तस्य चाद्वैतं सदेव सोम्येदमित्यादिषु श्रूयते । तः सर्वप्रमाणावरोधित्वात् सर्वप्रमाणस्वरससिद्धत्वाच विशिष्टस्याद्वैतं शास्त्रप्रमेयम् । न तु शुद्धचैतन्यस्य । तद्वैपरीत्यादिति अनभिनिविष्टानां तत्त्वोपलम्भप्रवगानां सतां सुगमम् । एतेन सगुणोपासनस्य साक्षान्मुक्तिसावनस्वाभावं निर्गुणज्ञानस्व तत्त्वं चेच्छता यदुक्तम् - "यद्यपि नास्याब्रह्मवित् कुले भवतीत्यादि- फलान्तरश्रवणं निर्गुणज्ञानेऽपि | स्तुत्यर्थतयोपादनमपि समानम् । संयो- गपृथक्त्वेन उभयफलत्वांक्तिरपि समाना । तथापि अधिष्ठानतत्त्वावगा- हित्वाभ्यां निर्गुण सगुणज्ञानयोविशेषात् सगुणज्ञानजन्यमुक्तेरवान्तरमु- त्तित्वाच्च ।” इति तदपि निरस्तम् । निर्विशेषासिद्धया विशिष्टज्ञानस्य त्तत्त्वावगाहित्वात् । निर्गुणज्ञानस्यातत्त्वावगाहित्वेन निष्फत्तत्वात् प्रत्युत योऽन्यथा सन्तमात्मानमिति न्यायेन विपरीतफलत्वाच्च ततो मुक्तिलाभ- कथाया दूरनिरस्तत्वात् । यदवि 'तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते' इति गुवशिष्टस्य १३ १८६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः उपास्यस्य ब्रह्मत्वं निषिद्धमिति तदुपनिषदर्थस्य यथावद्ग्रहणाशक्ति- विजृम्भितम् । कार्येन ब्रह्मज्ञानमिच्छतः शिष्यस्य तमभिनिवेशं उप- शमय्य "वागादीनि अस्मदीयानि ज्ञानेन्द्रियाणि कृत्स्नब्रह्मावबोधना- क्षमाणि । कास्ये॑न ज्ञातुमशक्यमित्येव ब्रह्म अस्माभिज्ञेयम् ।" इत्या- चार्य उपदिदेशेति उपनिषदियमाह् । “यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद् सः । अविज्ञातं विज्ञानतां विज्ञातमवजानताम् ॥” इत्युपरितनेन मन्त्रेणेदं स्पष्टम | अन्यदेव तद् विदितादित्यस्यायमर्थः । घटपटादिकं प्रत्यक्षदृष्टं यथाऽस्माकं सुविदितं तथा ब्रह्म न विदितम् । तो विदितादन्यत् | यथा अत्यन्ताद्वस्तु सर्वात्मना अविदितं तथा तविदितं न भवति । वेदेन आचार्योपदेशेन च ज्ञायमानत्वात् । अतः अबिदितादन्यत् । अयमर्थ: 'नाहं मन्ये सुवेदेति नो न वेदेति वेद च इति मन्त्रान्तरेण स्पष्टमुक्तः | सुवेदेति अहं न मन्ये । न वेदेति च न मन्ये । अनेन प्रकारेगाहं तद्वंद च' इत्यस्यार्थः । एतेन स्वप्रकाशत्वप्रति- पादनपरोऽयं अन्यदेव तद्विदितादिति मन्त्रभाग इति निरस्तं वेदि- तव्यम् । इदमेव विव्रियते यद्वाचाऽनभ्युदितमित्यादिभिर्मन्त्रैः । यद् वागादिभिरिन्द्रियैः कृत्स्नतया प्रकाशयतुं न शक्यं, किञ्च यद् वागादी- नामधिष्ठातृ तदेव ब्रह्मेति त्वं जानीहि । यत् इदमिति परिच्छिन्नतया उपासते, परिपूर्ण ब्रह्म विदितमिति मन्यमाना मूढा उपासते, इदं ब्रह्मेति त्वं न विद्धि, इत्येषां मन्त्राणामर्थः । इन्द्रियाणि परिच्छिन्नवस्तुमात्र- ग्रहणक्षमाणि । वागादिस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिकारणभूतं ब्रह्म तु सर्वपरिच्छे- दशून्यम् । अतस्तानि एतद्ग्रहणे न प्रभवन्ति । तस्मात् कारणभूतं अपरिच्छिन्नं ब्रह्म अस्माभिः कात्स्येंन ज्ञातुमशक्यमिति विद्धीत्युक्तं भवति । एवं सति गुराविशिष्टस्योपास्यस्य ब्रह्मत्वमत्र निषिद्धमिति वदन् कथमुपादेयवाक् भवेत् । न खल्वेषां मन्त्राणामयमर्थो भवति । नापि सङ्गतिपरिच्छेदः निर्गुणत्वम १८७ रस्यार्थस्यात्र विद्यते । तस्माद्विशिष्टस्यैवात्र ब्रह्मत्वमुपदिश्यत इति ज्ञयम् । एवं प्रमाणवाक्यानि सर्वाणि सगुणब्रह्मबोधकान्येव । निर्गुणबोध- कन्तु एकमपि नास्ति | नच सम्भवतीत्युक्तम् । अथ सगुगत्वेऽनुम:- नान्यपि द्वैतिभिरुक्तानि । तानि दूषयन्नाह - "एप्वनुमानेषु धर्मिपदस्त्र- पदयोर्यत्किञ्चिद्धर्मियत्किञ्चित्सम्बन्धिपरत्वे घटादिसमसत्ताककल्पित- धर्मवत्त्वेन सिद्धसाधनम् । ब्रह्मपरत्वे साध्याप्रसद्धिः | घटादिधर्मे ब्रह्मसमानसत्ताकव्वादेरप्रसिद्धेः । न च दृष्टान्ते साध्यनिरूपणे तदेव धर्मी | पक्षे तन्निरूपणे ब्रह्मैव धर्मी । धर्मिंदस्व दादीनां समभिव्याहृत- परत्वादिति वाच्यम् | शब्दस्वभावोन्यासस्यानुमानं प्रत्यप्रयोजकत्वात् । स्त्रस्वरूपपदस्याप्येवमेव ब्रह्मपरत्वं साध्याप्रसिद्धिः | घटादिपरत्वे सिद्ध- साधनम् | समभिव्याहृतपरत्वस्य शब्दस्वभावस्यानुमानं प्रत्यप्रयोजक- त्वमिति दूष, पूर्ववत ।" इति । तदेतन् किं स्वप्रयुक्तमनुमानं विस्मृतवता उक्तं अथवा अनृजुशीलतयेति न विद्मः | विवरणोक्तं हि भावरूपाज्ञानानुमानं स्वप्रागभावव्यतिरिक्ते-यादि स्वपद् घटि त साध्यक मेव । अत्रोक्तं दूषण तत्र कुतो न भवति । स्वकीयेषु चानुमानेषु परमार्थ- सत्त्वं स्वसमानाधिकरणान्योन्याभावप्रतियोग्यवृत्तीत्यादिषु स्वपघटनं क्रियते । तस्मादेवमनुमानदूषणं दूषकस्य दूषणं भवति । किमधिकेन | यत्तु निर्गुणत्वसाधकमनुमानं - अनुभूतिनिर्विशेषा अनुभूतित्वात्, य॒न्नैवं तन्नैर्वामिति । तत्र अनुभूतित्वरूपविशेषवत् अनुभूतेरङ्गीक्रियते न वा । आद्ये बाधो दोषः । अन्त्ये हेतोरसिद्धिः । वह्निर्निविशेषः वह्न- त्वादिति व्यतिरेक्याभाससाम्यं च । निर्विशेषत्वबोधकमेकमपि श्रुति- वाक्यं नास्तीति निरूपितत्वात् । किञ्च निर्विशेषत्वं नाम अनुभूतिस्वरूपा- तिरिक्तो विशेषो न वा । आद्ये तेनैव सविशेषत्वान्न न्निविशेषत्वम् । ये अनुभूतिस्वरूपे विवादाभावात् न किञ्चित्साध्यमस्ति । अनु१८८ विशिष्टाद्वैनसिद्धिः द्वितीयः भूतिस्वरूपस्य निर्विशेषत्वरूपेण ज्ञानमुद्दे श्यमिति चेन्न । स्वरूपातिरि- क्तस्य निर्विशेषत्वरूपस्थाभावेन अनेन रूपेण स्वरूपज्ञानमिति वचसोऽथ- शून्यत्वात् । यत्र हि स्वरूपातिरिक्तं रूपमस्ति तत्रैवं व्यवहारो भवति । घटा घटत्वेन ज्ञायते द्रव्यत्वेन ज्ञायत इत्यादि । यस्य तु यः कोऽप विशेपो नास्ति तस्य कथं पूर्वमझातेन केनचिद्रूपेण ज्ञानं भवनु- महति ? स्ववाग्बिगेधमप्यजानन्तो भवन्तो वृथा वादाडम्बरं कुर्वन्ति । किञ्च अप्रयोजकमिदद्मनुमानम् | न च भिन्नत्वे अभिन्नत्वे सम्बद्धवे असम्बद्धत्वे च तिप्रसङ्गानवस्थाभ्यां धर्मघमिभावानुपपत्तिरव विपक्षे बाधिकेति वाच्यम् । बौद्धोपज्ञस्यास्य कुतर्कस्य वेदान्तिभिर्निरसनीय- त्वात् । अभिन्नत्वं तावन्नाभ्युपगम्यते | भिन्नत्वं तु इष्यत एव । धर्मधाम- भावस्य तद्वयाप्यत्वःत्। न च भिन्नवार्धर्मधर्मभाव घटपटयोः मेरुहि- माचलयार्वा तदापत्तिः। नहि भेदे सति धर्ममावनिमोऽभ्युपगै म्यते । अपि तु धर्मवर्मिमावे सति भेनियमः | सम्बन्वोऽपि अतिरिक्ता नेष्यते । गुणगुणनौ जातिव्यक्ती इत्यादिकं स्वभावत एव परस्परं सम्बद्धमुपलभ्यते । तावता धर्मधर्मभावः । अतिरिक्तसम्बन्धानभ्युपग- मान्नानवस्था। असम्बन्धेऽपि धर्मर्मिभावेऽतिप्रसङ्गस्तु तत्तद्धर्मधर्म- स्वभावविशेषात् परिहृतः । कोऽसौ सम्बन्ध इति चेत् अपृथकूस्थिति- रिति गृह्यताम् । अतश्च धर्मवर्मिभावानुपपत्तेः विपक्षबाधकतर्कस्य विरहादप्रयोजकमनुमानम् । - यच्च साध्यप्रसिद्धयेऽनुमानान्तरमुक्तं - विशेषत्वमभावप्रतियोगिताः वच्छेदकं, अभावप्रतियोगिसामान्यवृत्तित्वात् घटत्ववन्, इति तन् पदार्थत्वमभावप्रतियोगितावच्छेदकं अभावप्रतियोगिसामान्यवृत्तित्वान् घटत्ववत् इत्येतत्तुल्यम् । विशेषत्व उक्तसाध्यवन, सकलपदार्थवृत्ति- वृत्तिःवात् मेयत्वत्ववत् इति प्रतिसाधनं च । न चासिद्धिः | पदार्थत्वेन सर्वस्य विशेषवत्त्व साधनात् । किञ्च अभावपदेन कि विशेषाभावो विव , T प्रसिद्धिः । दृष्टान्ते तदसिद्धेः द्वितीये बाधः | पक्षस्य घटाभावप्रति- योगितावच्छेदकत्वःभःवनिवान् | तृतीयेऽपादं समानम् । विशे- षत्वमय अभावसामान्य प्रतियोगितावच्छेदत्वाभावनिश्चयात् । घटत्व- स्वापि तथात्वनियात् दृष्टान्नस्य साध्यवैकल्यञ्च | न च कथञ्चिदनु - गमः । शब्दस्वभावस्यानुमानं प्रत्यप्रयोजकत्वस्य त्वयैवोक्तत्वात् । अथ निर्विशेषे किं प्रमाण’मति चोद्यं समादधता यदुक्तम् स्फूर्त्यर्थं वा अज्ञाननिवृत्त्यर्थं वा प्रमाण प्रश्नः ? आद्ये स्वप्रहाशतया प्रमाण यर्थ्यम् | द्वितीये उपनिषद् एव प्रमाणत्वमिति, तत्र नमः | स्वप्रकाशस्यात्मनः अहमिति यत्स्फुरणं ततोऽतिरिक्तं स्फुरणं तावन्नास्ति | तत्तु ज्ञातृभोक्तृ- विषयमेव । न तु निर्विशेषविषयम् | न च तत्र विषयान्तरमानेऽपि निर्चिशेषस्वरूपमपि भातांति वाच्यम् । विशेषैः सह भासमानस्य निर्वि शेषत्वायोगात् । अतां निविशेषस्कुरणे किञ्चित्प्रमाणं वाच्यमेव । तत्त नैवास्ति । अज्ञाननिवर्तकं प्रमाण मुपनिपदित्यप न । येन केनाप्युपनिष द्वाक्येन निविशेषस्यानुक्तेः । विस्तरेणोपपादितञ्चैतन् । अतोऽत्यन्तममा माणिक्रमेव निर्विशेषं वस्तु । यदुक्तं – “वृत्तिमन्तरेणापि सुप्तोत्थापकवाक्यस्येव वेदान्तवाक्यस्य निर्विशेषे प्रामाण्यस्य वानिकऋद्भिरुपपादितत्वाचे ति तदशक्यरक्षणा- द्वैतरक्षणसंरम्भाधीनाविवेकविलसितम् | दवा /दिवन् ध्वनिमात्रेण हि वाक्यं सुप्तोत्थापने उपयुज्यते । न तत्र शाब्दत्रो- धोऽस्ति यावत्प्रबोधम् | प्रवुद्धस्तु यद वाक्यं शृणांति, सम्बन्धज्ञानपुर- स्सरमेव वाक्यार्थं जानाति । तस्मात् "सगुणत्वे सावकामावान् बाधक- सत्त्वाञ्च निर्गुणत्वे तदभावान् निर्गुणमेव ब्रह्मेति सिद्धम्" इति निगमनं तत्र भवतः ‘सर्वार्थान् विपरीतांञ्च' इति भगवल्लक्षितवृद्धि विशेष वैभवाधी- नमित्यत्र कस्य ऋजुवुद्धेः सन्देहो भवितुमर्हति । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः समस्तद्देयप्रतिपक्षता च समस्तकल्याणगुरणाढ्यता च । समस्तवेदावगता यदीया समस्तभव्यप्रद एषमेऽस्तु ॥ ३. निराकारत्वम् । परस्य ब्रह्मणः पुरुषोत्तमस्य गुणापहवानन्तरं विग्रहापहवे : वृत्तः यथाशीलं प्रमाणवाक्यानियोजयति । 'वंदाहमेतं पुरुषं महा- न्तम् । आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् ।' इति निर्विशेषवादिभ्यञ्चपेटां ददताव श्रुतिः तमसः परस्तात् देदीप्यमानं आदित्यवर्णं महान्तं पुरुष- महं वेत्या | प्रकृतिमण्डलमतीत्य वर्तमाने दिव्यलोके आदित्यवर्णेन वपुषा विभ्राजते सर्वेश्वरेश्वर इति घोषणमिह क्रियते । स्वरसवाहिनमिमं मुख्या अद्वैतविरुद्धतया उपेक्षमाण आह— 'आदित्यवर्णमित्यस्य अविद्या विलक्षणस्वप्रकाशस्वरूपप्रतिपादनपरतया उपास्त्रपरतया वा उप- पत्तेः । न च तमसः परत्वोक्तया उपासनापरत्वानुपपत्तिः । उपास्यविभू- होपलक्षितस्य तमसः परत्वोक्तेः, न तु रूपविशिष्टस्य ।' इति । अत्र प्रथमपक्षं तमसः परस्तादित्यस्य तमोऽवधिकपरत्वशालिप्रदेशवाचिनः विविलक्षणत्वे, आदित्यवर्णमित्यस्य स्वप्रकाशत्वे, पुरुषपदस्य स्वरूपे च लक्षणा दोषः स्पष्ट: । द्वितीयेऽपि 'तमेवं विद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय' इति साक्षान्मुक्ति फल[वद्या विषयत्वे श्रयमाणे तदितरफलोपासनाविषयत्वकल्पनं तमसः परस्तादित्यस्य रूपविशि ष्टान्वये स्वरसतः प्रतीयमाने तदुपलक्षितान्वयकल्पनं च दोषः । परस्ता- दित्यस्य देशवाचित्वान् तस्य स्वरूपेऽन्वयासम्भवात् योग्यार्थान्तरे लक्षणा चाश्रयणीया । एवञ्चात्रापि अद्वैतानुरोधेन तेनं क्रियते न श्रुत्त्यनुरोधेन तत्त्वनिर्णयः क्रियत इति स्पष्टम् । य एषाऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यत इति श्रुत्या सूर्यमण्डल- स्यान्तः विज्ञक्षणरूपवशिष्टः परमात्मा वर्तत इति स्पष्टम च भाष्यकार एवान्तरधिकरणे- "यत्ततं हिरण्यश्मश्रुत्वादिरूपश्रवणं पर- १६० द्वितीयः परिच्छेदः निराकारत्वम १६१ मेश्वरे नोपपद्यत इति । अत्र ब्रूमः | स्यात्परमेश्वरस्यापि इच्छावशान्मा- यामयं रूपं साधकानुग्रहार्थम् ।” इति । एवं तदेवानुप्राविशत् इत्यनुप्रवे- शनवरणात् विभुना स्वरूपेण तदचांगात् विग्रहविशेषद्वारैव तद्वाच्यम् | एतद्विशिष्टोऽस्मद्धृये स्थित एव हार्द इत्युच्यते । 'सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः’ ‘स यञ्चायं पुरुषे इत्यादिभिः श्रुतिभिः स एवाभिप्रेतः । हार्दानुगृहीत इति सूत्रकारश्च वदति । 'हृदयालयेन ब्रह्मरणा' इति भव- द्भाष्यं च तत्र | एवमनुप्रवेशार्थापत्त्या रूपविशेषे सिद्धयति "स्वसृष्ट- कार्याभिव्यक्तत्वस्यैवानु प्रवेशशब्दार्थतया व्यापकस्य मुख्यप्रवेशासम्भ- चात्" इति तन्निरसनव्यसनितयाऽसङ्गतं किमप्याह । व्यापकस्य मुख्य- प्रवेशासम्भवादेव हि मुख्यप्रवेशोपपादकं रूपं सिद्धयतीत्युच्यते । एवं वदन्तं प्रति व्यापकस्य मुख्य प्रवेशासम्भवादित्यभिधानं कथं सङ्गतं अत्रेत् । अपूर्वकल्पनन्यायेन च रूपकल्पनं ह्यत्र प्राप्तम् । एवं मुख्यार्थ- सम्भवे लक्षणा न न्याय्येति चाभ्युपगन्तव्यम् । तदस्थ तात्त्विकस्यार्थस्य प्रतिक्षेपाय कमपि युक्त्याभासमध्यप्रतिपद्यमानः व्यामुग्धं किर्माप लिलेख । अत एव 'व्यापकस्य मुख्य प्रवेशासम्भवेन स्वसृष्ट कार्याभिव्यक्तत्वस्यानु- प्रवेशशब्दार्थत्वात्' इति लेखनीये विपरीतलेखनमापतितमिति ज्ञेयम् । एवं ब्रह्मविदाप्नोति परमित श्रुतप्राप्त्यर्थापत्त्याऽपि देशविशेषे स्वासा- धारणविग्रह विशिष्टतया ब्रह्मणोऽवस्थानं सिद्धम् । उपचारेणार्थान्तर- कथने प्रमाणाभावात् । अन्यथाऽद्वैतं न सिद्धयतीति तु भवता वाच्यम् | कथं नाम इतरथा "स्वतः प्राप्तस्थाऽपि अविद्यातिरोधार्नानवृत्त्यपेक्षया प्राप्यत्वापचारेण विग्रहानाक्षेपकत्वात्” इति निश्शङ्कमुच्यते । मुख्यार्थ- परित्यागेन उपचाराश्रयणे न खलु क्रिमांप बाजं भवना वक्तुं शक्यम् | तमेवं विद्वानमृत इति सविग्रहोपासनफलमुक्तेः क्रममुक्तित्वोक्तिः साक्षा- न्मुक्तित्वपक्षे तदुपलक्षितात्मज्ञानस्यैव मोचकत्वोक्तिञ्च पूर्ववदेव अप्रामा- णिकी । आभिमानिकाद्वैतसङ्गेन प्रमाणवचनानि निर्दयं विनाश्यन्त इति १६२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः मन्ये स्वहृद्यमेव भवन्तं भवादृशांश्च व्यथयति । अत एव हि वंशीवि- भूषितकरादित्यनुपदं भवतः रूपविशेषविशिष्टभगवत्स्मरणप्रवृत्तिः । भवत्सिद्धान्तमनुसृत्य तु तत्र चतुर्थः पादः 'कृष्णात्परं किमपि नाहम- वस्तु जाने' इति पठनीयः । एवं तमसः परस्तादादित्यवरूपं, आदित्य- मण्डलान्तर्वतिं रूपं, हार्दरूपं, अजायमानो बहुचा विजायत इति श्रुतं अवताररूपं इति सुत्रहूनि भगवतो रूपाणि । इमानि परिच्छिन्नानि । स्वरूपवदेव अपरिच्छिन्नमपरं रूपमस्ति, यदर्जुन दृष्टं, 'देवा अभ्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्ङ्क्षिणः' इति भगवतैव वातञ्च । यस्तु भगवद्विग्रहं प्रांत विकल्पः भौतिको वा भौतिको वेत्यादिः, तत्र नमः | अभौतिकः अमायिक ब्रह्मांभन्नश्चेति । न चात्र नेति नेतीतिश्रुतिविरोधः | तस्याः प्रकृतैतावत्त्वप्रतिषेधमात्रत्वस्य पूर्वमुक्त- त्वात् । न चापाणिपादमिति श्रुतिविरोधः । तस्याः 'अनेजदेकं मनस्स जवीयः' 'तद्धावतोऽन्यानत्येति तिष्ठन्' इतिवत् स्वरूपवैभवपरत्वात् तस्य स्वरूपं हि पाणिपादरहितम् । अथाऽपि सः जवनो ग्रहीता । प्रति- वेगेनापि यो ध. वति तस्यापि स्वयं वेगवत्तरः सन् ग्रहीता भवति । यत्र यत्र स धावत तत्र तत्र वर्तमानत्वात् । तदनेन स्वरूपस्य सर्वव्यापित्व- मुच्यते । अतो विग्रहवत्वस्य नानेन विरोधः । न च परविद्याविषयस्य विग्रहवत्त्वप्रतिपादनविरोधः । 'उदेति ह वे सर्वेभ्यः पाप्मभ्यः, य एवं वेद' इति सर्वपापक्षयरूपमुतिफलतया परविद्या रूपान्तरादित्य विद्या- विषयस्य रूपवत्त्वश्रवरणात् । भगवद्रूपेषु च कानिचित्प्रादुर्भावतिरोभाववन्ति । ' तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः' इति परमे व्याम्नि नित्यसूरिभिः सदाऽनुभूय- मानं तु सर्वरूपान्तरप्रकृतिभूतं रूपं नित्यम् । सदा पश्यन्तीत श्रवणात । सर्वाण्यपि वा नित्यानि कामं भवितुमर्हन्ति । यत्तु भगवद्वग्रहो न नित्यः, महत्त्वे सति रूपवत्त्वात् विग्रहत्वाद्वा इत्यनित्यत्वानुमानं ८ परिच्छेदः ज्ञानत्वादि तदागमबाधितम् । सदा पश्यन्तीति श्रवणात् । न चास्यान्यथासिद्धिः सुवचा । प्राकृतत्वमुपाधिश्च । नच साधनव्यापकत्वम् | 'तमसः परस्तात्, तमसः पराके, त्रिपाद्स्यामृतं दिधि' इति प्रकृति मण्डलानिक्रमश्रवणेन तस्य सर्वस्यः प्राकृत चस्यायचारित्वान् । एतेन सावयवत्यवहेतुरपि निरस्तः | आगमेन बाधान् | सोपाधिकत्वाच्च । अन्यथा जगत्स्रष्टा जीवः, कर्तृत्वान्, कुलालवदित्यपि साधु स्यान् । न चानादेर्भावस्या- नित्यता भवितुमर्हति । क्वचिदष्यदर्शनात् । अत एव भवतां अनादि- मात्रज्ञाननिवृत्त्व भिवानमयुक्त मेव । भगवद्विग्रहवत् तल्लोका अपना' हि वैष्णवा लोका नित्यास्ते चेतनात्मका:' 'मत्प्रसादात परां शान्ति स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्' इत्यादिभ्यः । यत्त्वत्र 'एषामवान्तरप्रस्थत्वरत्वान्न विरोध' इत्युच्यते तत्तदा शोभेत यद प्रमाणवचनानि सर्वाणि भवदा- ज्ञापरतन्त्राणि स्युः । तानि हि विना कारणं उपचारवादप्रवृत्तं कुटिल- हृदयं मन्यमानानि तमवज्ञाय स्वमुख्यार्थपराण्येव भवन्ति सुजनमनां- सीव | तस्मात् १६३ वैकुण्ठे तु परे लांके श्रिया सार्धं जगत्पतिः । आस्ते विष्णुरचिन्त्यात्मा भक्तेभार्गवतैः सह ॥ इत्युक्तरीत्या दिव्या-द्भुतविग्रह विशिष्ट एव भगवानिति सिद्धम् । ४. ज्ञानत्वादि । निर्विशेषस्य कथं ज्ञानत्त्रमिति चेत् तदुपपादयन्नाह - अर्थप्रकाश- त्वमेव ज्ञानत्वम् | मुक्तावर्याभावेऽपि तत्संसृष्टप्रकाशत्वस्य कदाचिदर्थ- सम्बन्धेनाध्यनपायान् , इति । इदमयुक्तम् । निर्विशेषस्य निर्विषयकत्वे- नार्थप्रकाशत्वाभावात् । वृत्त्यवच्छिन्नस्य सविषयत्वं भवतीति चेत् कथम् । निर्विकारं हि तत् । वृत्तिः कथं तत्र कञ्चन विकारमुपादयेन् । अतो वृत्तिदशायामपि निर्विशेषस्य ज्ञानत्वं नास्ति । मुक्तौ वृत्तिसामान्य१६४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः •विरहात् नतराम् । तत्र अतीतेनापि विषयसम्बन्धेन यदि ज्ञानत्वं भवति तहि पटप्रकाशस्यापि पूर्वज्ञातघटप्रकाशत्वेन घटज्ञानत्वमपि स्यात् । न च वृत्तिभेदेन नियमः | मुक्तौ वृत्तिसामान्यविरहेऽपि ज्ञानत्वस्वेष्यमाण- त्वेन अमुक्तिदशायामपि वृत्तेर्ज्ञानत्वाप्रयोजकत्वात् । प्रयोजकत्वे वा मुक्त ज्ञानत्वं न स्यान् । वृत्तेरभावात् । किव्व विद्याकांल्पतार्थसम्बन्धायत्तं यदि ब्रह्मणो ज्ञानत्वं तहींद- मौपाधिकं स्यात् । न च सत्यं ज्ञानमित्युपदिश्यमानस्य ज्ञानत्वस्यौपा- धिकत्वे किञ्चन प्रमाणमस्ति । अतः स्वतः प्राप्तस्य स्वाभाविकत्वस्य विघातो यथा न भवति तथा एतद्वाक्यवोध्यतत्त्वस्त्र रूपमवधारणीयम् । · स्वाभाविकसत्यत्वसमभिव्याहाराच्च तथात्वं ज्ञानत्वस्य प्रतीयते । अतः स्वत एवार्थप्रकाशरूत्वं ब्रह्मणो वाच्यम् | कस्यार्थस्य स प्रकाश इति चेतू स्वस्यैव | ब्रह्म हि स्वात्मानं स्वयं गृह्णाति अहमिति । अतस्त ज्ञानम् । अत एव स्वस्य वा परस्य वा यः प्रकाशः तद् ज्ञानमिति ज्ञान- लक्षणम् । अत एव च अर्थो नास्ति, ज्ञानन्तु अस्तीति व्याहतं वचः । अर्थाभावात् तद्नवगाहित्वेन मुक्तौ ज्ञानत्वं नास्तीत्येव तु पर्यवस्यति । तदेवमद्वैत मते मुक्तौ ज्ञानत्वं दुर्घटमेव । एवमानन्दुत्वमपि ! तद्धि निरुपाधिकंटत्वरूपमिष्यते । मुक्त्यव- स्थायां कस्य निरुपाधिकेष्टुं ब्रह्म । न तावत् स्वस्य | स्ववेद्यत्वानभ्युपग- -मात् । नापि परस्य । तदानीं तद्भावात् । यत्तु 'मुक्ताविच्छापायेऽांप नानन्दापायापतिः । इष्टत्वोपलक्षितस्य स्वरूपस्यानपायात् | उपलक्ष्ये च तदवच्छेदकसत्त्वस्थातन्त्रत्वात्' इत तन्न | निरुपाधिकेष्टत्वं हि आ ·न्दुत्वमुक्तम् । तत्र तादृशेष्टत्वोपलक्षितं स्वरूपमित्युक्ते आनन्दत्वापलांक्षतं स्वरूपमित्येवोक्तं भवति । तथा च ज्ञानत्वमिव आनन्दत्वमपि मुक्तौ नास्तीति पर्यवति । तेन जडमनानन्दात्मकं च तदा ब्रह्म भवेत् । उपलक्षकधर्मारणामपि तत्तद्वयवहारप्रयोजकत्वे वा बन्धोपलक्षितत्वमादाय परिच्छेदः ज्ञानत्वादि १६५ बद्धत्र्यवहारोऽपि स्यात् । न चात्र सर्वत्रेष्टापत्तिः | सर्वशून्यत्वेऽपि तत्प्र- सङ्गात् । न च तस्याप्रामाणिकत्वाद्विशेषः । प्रकृतेऽपि अप्रामाणिकत्वस्य तुल्यत्वात् | ज्ञानत्वानन्दत्वादिकं हि ब्रह्मणः स्वाभाविकं नित्यं च न्या- यानुगृहीतश्रुतिवचनशतेनावगम्यते । तथा सति यथा संसारबन्धान्मुक्तिः तथा ज्ञानत्वानन्दत्वाभ्यामपि मुक्तिः । अथापि स्वरूपस्यैकत्वात् ज्ञाना- नन्दात्मकं बद्धञ्च मुक्त्यवस्थायां ब्रह्मेति इष्टमेवेंति कथनं कथन्नाम विद्वांसः सहेरन् । अत्रेदं बोध्यम् । अद्वैतमेव पारमार्थिकं तत्त्वमिति स्वबुद्धयाऽवधार्य तस्मिन्नर्थे उपनिषद्वाक्यानि हादपि योजनीयानीति दृढाध्यवसायाः ब्रह्म सम्बन्धितया श्रुतानां गुणवत्र मार्ग इति निश्चित्य ' किं ब्रह्मति स्वरूपमात्र प्रश्नः, तत्प्रतिवचनत्वात् सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म, आनन्दो ब्रह्मत्यादिकमपि स्वरूप मात्रबोधनपरम्, अतः सत्यत्वज्ञान- त्वादिकं स्वरूपोपलक्षकमेव न तु तद्वशिष्टं ब्रह्म । तदपि कल्पितं ज्ञान- त्वादिकं निगुणश्रुत्या प्रतिषिद्धमिति वदन्ति । उष्णीषानुरोधेन शिर- श्छेदनमेतदति तत्त्वं विद्भिः प्रामाणिकैस्तु तद्वैपरीत्येन न्यायानुगृही- तानि वेदान्तवाक्यानि कमर्थं बोधयन्तीत्यन्विष्य सोऽवधार्यते । तत्र 'किं कारणं ब्रह्म कुतः स्म जाता जीवाम केन क च सम्प्रतिष्ठा । अधिष्ठिताः केन सुखेतरेषु वर्तामहे ब्रह्मविदो व्यत्रस्याम्' इत्युपनिषत् स्वयमेव प्रश्नं निबध्नाति । अत्र सर्वभूतोसत्तिस्थिति कारणभूतं सर्वनि- मन्तृ च ब्रह्मपवाच्यं किञ्चिदस्तीति जानतां, इयं सा व्यक्तिरिति विशिष्याजानतां चायं प्रश्न इति स्पष्टम् । अत्र कार्यवर्गस्य सत्यत्वे वा, तन्निरूपितं यत् कारणत्वं नियन्तृत्व च, ब्रह्मपद्प्रवृत्तिनिमित्तं निरति- शयंबृहत्त्वं च तद्विशिष्टत्वे वा ब्रह्मणः न कश्चित् संशयोऽस्ति । अत्र सर्वत्र निश्चयवन्त ऋषयः एतेर्विशेषणै विशिष्ट व्यक्तिः कति विवाश्मत्र- तारयामासुः । सा व्यक्तिः काल इति केचिदूचिरे । एवमन्येऽन्ये अन्य१६६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः दन्यत् । इतरेभ्यो व्यावर्तऋधर्मो वक्तव्य इति प्रश्नार्थ: । कालस्वं स इति प्रतिवचनार्थः। यः कालः स तद्ब्रह्मत्युक्तं भवति । एवमाद्युत्तरं निराकृतवन्तस्ते चिरकृतध्यानयोगबलेन तत्त्वमुपत्लेभिरं । किं तत् । चेत- नवर्गस्य भोग्यभोगोपकरणभोगस्थानरूपेण विविध परिणामशालिनी प्रकृ तिमपश्यन् । भोतारं जीववर्गमपश्चन | ततः परं स्वान्विष्टं ब्रह्मशब्द- वाच्यं परमात्मानमपश्यन् । ऋः सः ? सौ 'यः कारणानि निखिलानि तानि कालात्मयुक्तान्यवितिष्ठत्येकः प्रवृत्तिनिवृत्तिकारणभूनानि प्रकृतिपरिणामात्मकानि सर्वाणि द्रव्याणि तेषां ज्ञातारं स्वोचिततत्तत्कर्मकर्तारं जीवात्मानं सर्वकार्य- सामान्यकारणं कालं च य एकः अवितिष्ठति स तद्ब्रह्म स्वजिज्ञा- सितं कारणवस्तु इति ते निरधारयन् | सकलचेतनाचेतनविलक्षणो यः सर्वज्ञः सर्वशक्तः सः स्वजिज्ञासितो व्यक्तिविशेष इत्युक्त भवति । चेतनाचेतनात्मक स्वेतर समस्त वस्तु विलक्षण चेतनत्वं प्रश्नविषयो व्यावर्तकधर्मः अनेन ज्ञापितो भवति । अयमेव धर्मः अस्या उप- निषदः प्रधानप्रतिपाद्यः । अत एव 'पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा' 'संयुक्तमेतत् क्षरमक्षरं च व्यक्ताव्यक्तं भरते विश्वमीश: ' 'क्षरं प्रधानम- मृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः ' 'भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा' इति तद्भ्यासः क्रियते । एवं च प्रश्ने यथा अनेक गुणविशिष्टत्वं ब्रह्मण उक्तं तथैव प्रतिवचनेऽपि सकलचेतनाचेतनप्रेरकत्वत दाक्षिप्ताने- कगुणान्तरवैशिष्ट्य तम्योच्यत इति स्वरसवाही अक्लिष्टोऽयमधः । अनयैव रीत्या सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म, आनन्द ब्रह्मत्यादि पूक्तं ज्ञान्त्वान- न्दत्वादिकमपि ब्रह्म विशेषणं यथाश्रुतं प्रतिपत्तव्यम् । ततश्च तद्विशिष्टमेव परतत्त्वमिति । तत्र आनन्दत्वं स्वस्य परेषां चानुकूलतया वंदनीयत्वम् | तच्च स्वाभाविकं नित्यं च । परिच्छेदः निमित्तांपादनत्वम् १६७ एतेन अद्वितीयपदं] इतर मध्यात्व परतया न व्याख्येयमित्यपि ज्ञापि- तम् । सदेव सोम्येदमित्युपादानत्वप्रतिपादनेन तदतिरिक्तनिमित्तकार- णसत्त्वप्रसक्तौ तत्प्रतिषेधपरं हि तन् । एवं प्रमाणान्तरप्राप्तार्थाबाधेनोप- पत्तौ सम्भवन्त्यां तद्राबावार्थान्तभित्रनं अन्याय्यम् । एवं ब्रह्मणो नित्यत्वमपि नेतरव्यावृत्तं वाच्यम नित्यो नित्यानां, सदा पश्यन्ति, इत्यन्येषामपि तच्छ्रवणात् । अत एव सर्वकालसम्बन्धित्वादिलक्षणेषु अतित्र्यायादिवारणप्रयासो नारीकर्तव्यः । इतरेषामपि प्रामाणिकस्य नित्यत्वस्व एण्डव्यत्वात् । न खलु तेषां नित्यत्वेन ब्रह्मणां नित्यत्वं मात्रयाऽपि हीयते । , साक्षित्वं च ब्रह्मणः साक्षात्कारवत्त्वम् । इदं च चैतन्यमात्ररूपस्य ब्रह्मणो न घटते | यत्रोक्तं - अविद्यात कार्यान्तरप्रतिफलित चैतन्य- स्यैव साक्षित्वम् । तथा च हग्रूपस्यानि उपाधिना द्रष्टृत्वम् इति । तन्न | स्वाभाविक्स्य यथाश्रुतस्य द्रष्टृत्वस्य परित्यागे औपाधिकस्य कल्पने च मानाभावात् । एतदनुरोधेन स्त्रतो द्रष्टुरेव ब्रह्मणोऽङ्गी- कर्तव्यत्वान् | केवलदृग्रूपस्यानङ्गीकर्तव्यत्वात् । तदेवं श्रुतज्ञानत्वाद्यनुप- पत्तेरपि अद्वैतमनादरणीयमिति सिद्धम् । ५. निमित्तोपादानत्वम् । जगत्प्रति ब्रह्मोपादानं, तदेव निमित्तं चेत्यस्माकमपीष्टम् | देव सोम्येदम्, तड़ैक्षत बहु स्यां प्रनायेयेति, कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवतीत्यादिभ्यः । परं तु अद्वैतब्रह्मणः उपादानत्वं वा निमित्चत्त्रं वः कथं घटत इति वक्तव्यम् । न हि विवर्ताविष्ठानस्य उपादानत्वं क्वविद् दृष्टम् । नच आत्मनि कार्यजनहेतुत्वमेवोपादानत्त्रम् | तच्च ब्रह्मणि अविहतमिति वाच्यम् । गर्भं प्रति मातुरुपादानत्वापत्तेः । तद्देह धातुविशेष एव हि तदुपादानम् । न तु माता । चक्रस्य घटोपादानत्वा- पत्तेश्च । अतो नेदमुपादानलक्षणम् | अपि तु यद्वस्थं कार्यद्रव्यं ततः विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वियीयः पूर्वावस्थाविशिष्टं तदेव द्रव्यं तत्कार्यं प्रत्युपादानमिति । न चेदं अव- स्था सामान्यशून्यस्य ब्रह्मणः सम्भवति । १६८ अस्मन्मते तु तेजोऽवस्थं ब्रह्म अववस्थं स्वं प्रति कारणमिति भवत्युपादानम् । न च तेजोवस्था अबवस्था च अचेतनप्रकृतिगता, न तु ब्रह्मगता तो ब्रह्मण उपादानत्वासम्भवो भवतोऽपि समान इति वाच्यम् । तेजोनियन्तृत्वावस्थाविशिष्टं ब्रह्म कारणं, अनियन्तृत्वावस्था- विशिष्टं कार्यमित्युपपत्तेः । न चैवं ब्रह्मणो विक्रियापतिः । कर्माधीनस्व- रूपस्वभावान्यथाभावस्यैव विक्रियापदार्थत्वात् । स्वतन्त्रस्य परमात्मनः स्वेच्छाधीनस्य सङ्कल्पाद्यन्यथाभावस्य विक्रियात्वाभावात् । प्रत्युत ऐश्व- र्यविकासहेतुतया गुरणत्वात् । तदैक्षतेति सृष्टचारम्भकाले ईक्षणं हि श्रुतम् । अन्तः प्रविष्टः शास्त्रेति शासनं च । तस्मात्तइतिरिक्त विषयत्व- मेव निर्विकारत्वश्रुतेः । नन्बेवमपि ब्रह्मण उपादानत्वं दुर्घटमेव | चेतनाचेतनात्मकस्य कार्यस्य तदारव्वत्वाभावात् । न हि ब्रह्मस्वरूपं तद्रूपेण परिणमते । स्वरूपस्यापरिणामित्वाभ्युपगमात् । सर्वदा एकरूपतया सत्त्वरूपसत्यत्व- श्रुतेरिति चेन्न । पृथसिद्ध कारणत्वमुपादानत्वमिति लक्षणान्तरराश्रय- गात् । सर्वास्वप्यवस्थासु ब्रह्माश्रितमेव हि सर्वं वस्तु | तेन सर्वं कार्य प्रति अपृथसिद्धं कारणं ब्रह्म भवति । न च विभौ सर्वकार्यकारणेच कालेऽतिव्याप्तिः । एकद्रव्यत्वाधाराधेयभावान्यतर सम्बन्धेनापृथसिद्धे- विवक्षितत्वात् । 6 यद्वा विशिष्टं प्रति विशिष्टं कारणम् । न तु विशेषणमात्रं प्रति विशेष्यमात्रम् | तथा हि । कार्यकारणयोरनन्यतया जगत्सामानाधिकर- ण्येन सदेव सोम्येदमिति निर्दिष्टं यत् सर्वकारणं सत्, तत् ईक्षति- श्रवणादिभिर्हेतुभिश्चेतनमिति तावन्निश्चितम् | न च चेतनस्य तेजोजला- दिरूपेण परिणामः सम्भवति । अतः अव्यक्तशरीरकमेव ब्रह्म सच्छन्दपरिच्छेदः निमित्तपादानत्वम् १६६ वाच्यमिति गम्यते । तदैक्षत | तत् अव्यक्त शरीरकं ब्रह्म ऐक्षत सङ्कल्प- मकरोत् । क्रिमिति | अहमिदान अविभक्तनामरूपतया एकमेवास्मि । तादृशमहं बहु स्याम् । विभिन्न नामकनानारूपविशिष्टं भवेयम् । तदर्थं नानारूपतया जन्म पाप्नुयामिति । एवं सङ्कल्प्य तत् स्वशरीरतया स्वा- पृथविसद्धविशेषणभूतं अव्यक्तं तेजोरूपतया परिणामयामास | तेजश्श- रीरकमात्मानमसृजतेत्यर्थः । तत्तंज ऐनत | सृष्टतेजःशरीरकं ब्रह्म सङ्क- ल्पयामास । क्रिमिति | बहु स्यां प्रजायेयेति । ततः तदपोऽसृजत | स्वश- रीरभूतं तेजः अवात्मना परिगमय्य तच्छरीरकमभवदित्यर्थः । ता आप ऐक्षन्त । किमिति । बह्वयः स्याम प्रजायेमहीति । ता अन्नमसृजन्त | स्वशरीरभूता आपः पृथिवीरूपेण परिणमय्य तच्छरीरकमभवदित्यर्थः । सेयं दैवतैक्षत । इयं तेजोजलपृथिवीरूपाणि त्रीणि भूतानि सृष्टवती देवता सदिति प्रक्रान्तं ब्रह्म पुनः सङ्कल्पयामास । क्रिमिति | हन्ताहमि- मास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रवश्य नामरूपे व्याकरवाणीति । अत्र अहमिति अस्मदा स्वात्मानं निर्दिश्य ततः परं अनेनेति इम जीवनिर्देशात् इमास्तिस्र इति निर्दिष्टतेजःप्रभृत्यचेतनवस्तुवत् जीवोऽपि स्वभावत एव ब्रह्मणो भिन्न इति सष्टमवगम्यते । सृष्टयनुक्तेः तस्य नित्यत्वं च गम्यते। प्राक्तनात् एकमेवेत्यवधारणात् अव्यक्तवत् सच्छ- ब्दोक्तस्य ब्रह्मणोऽपृथक्सिद्धविशेषणतया तच्छरीरमित्यपि ज्ञायते । एवं सङ्कल्पितवत् ब्रह्म ततः परं यथासङ्कल्पमकरोत् । चेतनाचेतनात्मक- रीर विशिष्टं ब्रह्म देवतिर्यङ्मनुष्यस्थावरात्मकविविधवस्तुरूपमात्मान- मंकरोदित्युक्तं भवति । एवमस्य प्रकरणस्य सृष्टिप्रतिपादकत्वात् तद्नुगुणतया सतः स्वभिन्नचेतनाचेतनवस्तुविशिष्टत्वस्यावश्यं वाच्यत्वात् । अद्वैतिभिरपि अविद्याजीवयोरनादित्वेन तदानीं सत्त्वाभ्युपगमाच्च एकमेवाद्वितीय- मित्येतैस्त्रिभिः पदैः सजातीय विजातीयस्व गतभेद निषेधेनाद्वैतमत्र प्रति२०० विशिष्टाद्वैत सिद्धिः द्वितीयः पाद्यत इतीदमपत्र्याख्यानमिति सुगमम् । न हि शुद्धचैतन्यस्य ईक्षणकर्तृत्वं तेजआदिस्रष्टत्वं वा उपर्युच्यमानमुपपद्यते । अतः दहर उत्तरेभ्य इति न्यायेन उपरि प्रतिपादितेक्षणसृष्टिकर्तृत्वाद्यनुरोधेन विभागानति- सूक्ष्मचिचिद्विशिष्टं देव आसीन | तच्च अविभक्तनामरूपतया अब हुत्व।देऋमेबासीन् । उपादानभूत स्वातिरिक्तनिमित्तकारणविरहात अद्वि- तीयमासीदिति व्याख्येयम् । अत एव हि भवद्भिरपि परणामनादित्व- मिष्यते - जीवेशां शुद्धचैतन्यं तथा जीवेशयोर्मिंदा । अविद्या तच्चितां र्योगः षडस्माक्रमनादयः ॥ इति । एषु शुद्धचैतन्ये न किञ्चन प्रमाण- मस्ति । मिथो भिन्नौ जीवेशो प्रमाणसिद्धो । अयोर्भेदस्य च मिथ्यात्व मप्रामाणिकम् । अविद्या त्रिगुणप्रधानात्मिका प्रमार्गासद्धा । न तु भाव- रूपाज्ञानात्मिका । अत एव तञ्चितोर्योगी नास्ति | जडवस्तूपादानत्वेन प्रधानस्यैव ब्रह्मविशेषग तयाऽऽक्षिप्तत्वात् । - - तदेवं श्रूयमाणसृष्ट्याद्यनुपपत्त्या सच्छब्दवाच्यत्रह्मविशेषतया चेतनाचेतनवस्तुनोराक्षेपात् तद्विरुद्धमद्वैतं न तत्र प्रतिपत्त्यहम् । नतरां जीवेशभेदादेर्मिथ्यात्वम् । एकमेवाद्वितीयमित्यस्य सर्वभेदांनषेधकत्वं सिद्धे हि तदनुरोधेन उपरिश्रयमाणं ईक्षणकर्तृत्वादिकं अविद्याधीनं कल्पितमति ऋल्प्येत । तत्तु नास्ति । पूर्वापरपरामृष्टः शब्दोऽन्यां कुरुते मतिम्' इति न्यःयेन तावन्मात्रेण प्रतायमानस्यार्थल्य अन्यथा- त्वावश्यम्भावात्। तदैक्षतेत्यायु रिश्रयमाणानुरोधिन एवार्थस्य प्रामा- णि.कैःस्वीक्र्तव्यत्वात् । श्रूयमारस्य चेक्षणकर्तृत्वादेः कल्पितत्वे प्रमाण- शस्यापि विरहात् पारमार्थिक मेवेदम् । अतएव तदाक्षिप्तं सार्वज्ञ्यं सूक्ष्म चेतनाचेतनवस्तुविशिष्टत्वमित्यादिकर्माप पारमाथकमेव । एवं च विशिष्टमेव कारणं कार्यं च । तत्र कार्ये अचिदंशं प्रति चेतनांश एव, ईश्वरांशं प्रति ईश्वरांश एव च कारणम् । न तु कार्ये विशेषणांशं प्रति- कारणे विशेष्यांश ईश्वरः कारणम् । अतो न कोऽपि दोषः । । परिच्छेदः निमित्तोपादानत्वम् थै जातीयोरे कार्यकारणभावे सति नविलक्षणत्वाधिकर- णस्य कथमुत्थितिः । जडत्वचेतनत्वकिञ्चिज्ज्ञत्व सर्वज्ञत्वादिभिरत्यन्त- विलक्षणयोर्जगद्ब्रह्मणोः कथं कार्यकारणभाव इतीममाक्षेत्रमुत्थाप्य अस्ति तादृशयोरांपस इति स्थापनं हि तत्र क्रियते । उक्तरीत्या सलक्षणयोरेव कार्यकारणभावे सति अयोः पूर्वपक्षसिद्धान्तयोरवकाश एव नास्तीति चेत्, श्रृयताम् । तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति तत् तेजोऽसृजत, तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः इत्यादिभिः परस्मात ब्रह्मणः तद्विल- क्षणाकाशःद्युत्पत्तिः श्रव्यते । यदि विलक्षणयोः कार्यकारणभावः कथ- मपि न सम्भवतीति स्यात् तर्हि इमानि वेदान्तवाक्यानि अग्निरनुष्ण इत्यादिवत् बाधितार्थानि सन्ति बह्मकारणत्वं नैव गमयेयुः । ईक्षणादे- गैरिणत्वमाश्रित्य प्रधानपरतयैव नेयानि स्युः । तथा च श्रीमद्भाष्यम् - ‘विलक्षणयोहिं कार्यकारणभावः प्रतिपादयितुमेव न शक्यते' इति । अतः शाब्दबुद्धिप्रतिबन्ध कायोग्यता निश्चय विघटनाय लोके कार्यकारणयोः सालक्षण्यनियमो नास्तीति व्युत्पादनमनेनाविकरणेन क्रियते । तेन शाब्दबोधे निराबाधं निष्पन्ने वाक्यान्तरप्रमाणान्तरावगतकार्यकारण- भूततत्तद्वस्तुम्वरूपस्वभावपर्या लोचनया विशिष्टं प्रति विशिष्टस्योपादा- नत्वमित्यवधार्यत इति । तदेवमस्मन्मते अवस्था विशेषवत्वेन अपृथक्सिद्धकारणत्वेन वा ब्रह्मण उपादानत्वं सुघटम् । भवन्मते तु शुद्धचैतन्यस्य तदभावात् भव- द्भुक्तोपादानलक्षणस्य दुष्टत्वाच्च दुर्घटम् । न च सर्वकार्याधिष्ठानत्वाद् ब्र॒ह्मणः तदृपृथसिद्धिरस्त्येवेति वाच्यम् । तत्सत्त्वेऽपि कारणत्वायोगेन उपादानत्वासम्भवात् । न हि शुद्धचैतन्यस्य यत् किमपि कार्यं प्रति कार- गत्वमस्ति । उपहितं कारणमिति चेत्, ततः किम् । उपाधिरेव कारण- मिति पर्यवसानात् । न हि आधिना चैतन्यस्वरूपे कञ्चनातिशयो जन्यते । निर्विकारत्वात् । तेन उपहितं कारणमित्यनेन उपाधिः कारण- १४ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः द्वितीयः मित्यतोऽतिरिक्तं न किञ्चिदुक्तं भवति । एतेन निमित्तत्वमपि शुद्धचैतन्यस्य नास्तीत्युक्तं भवति । ईक्षण- कर्तृत्वाभावात् । यत्तु अविद्यापरिणामेच्छ' कृत्याद्याश्रयत्वमस्तीति, तन्नेत्यु- क्तमेव । न हि अविद्यापरिणामो यः कोऽपि शुद्धचैतन्यं स्पृशति । नित्य- शुद्धमुक्तत्वस्वभावत्वात् । न च तदैक्षत तदसृजतेत्यादिषु अविद्यापरि - णामग्रहणे किञ्चन प्रमाणमस्ति । कल्पितं कार्य प्रति कर्तृत्वायोगाच्च न निमित्तत्वम् । यत्तु 'कुत्लालादि कार्यघटादावपि अकल्पितत्वस्य न सम्प्र- तिपत्तिरिति तत् वह्न रुष्णत्वे नास्ति सम्प्रतिपत्तिरित्येतत्तुल्यम् । तस्मा- दद्वैतमते ब्रह्मणः श्रुते उपादानवनिमित्तत्वे न घटेते इति सिद्धम । ६. स्वप्रकाशत्वम् । ब्रह्मणस्तावत् ज्ञानत्वं श्रुतं – सत्यं ज्ञानमनन्तमिति | ज्ञानत्वं नाम स्वस्य वा परस्य वा कस्यचित् प्रकाशकत्वमित्युक्तम् । तत्रात्मस्वरूपेगा इतरस्य भानाभावात् स्वभासकत्वेनैव तस्य श्रुतं ज्ञानत्वमुपपादनीयम् । तथा च ब्रह्म स्वप्रकाशमिति सिद्धयति । स्वत एव न तु संविदन्तरात् प्रकाशः व्यवहारानुगुण्यं यस्य तत् स्वप्रकाशम् । घटपटादिकं स्वतों न प्रकाशते । अपितु आत्मधर्मभूतज्ञानद्वारा । अतस्तत्सर्वं परप्रकाशम् । आत्मस्वरूपं तद्धर्मभूतज्ञानं च पुनः ज्ञानान्तरवेद्यत्वेऽपि ज्ञानान्तरं विनाऽपि स्वत एव भूयिष्ठं प्रकाशते । अत उभयोरनयोः स्वप्रकाशत्वम् । आत्मस्वरूपं स्वस्मा एव स्वयं प्रकाशते । न परस्मै | धर्मभूतज्ञानं स्वाश्रयायैव स्वतः प्रकाशते । नान्यस्मै । स्वस्मै प्रकाशमानमात्मस्वरूपं अहमित्युल्लिख्यते । इदं स्वप्रकाशत्वं अद्वैतत्रह्मणो न सम्भवति । तस्य स्वविषयत्वान- भ्युपगमात् । यत्तु अवेद्यत्त्रे सति अपरोक्षव्यवहारविषयत्वयोग्यत्वं एत- दत्यन्ताभावानधिकरणत्वं वा स्वप्रकाशत्वम् । तच्च तत्राक्षतमिति तन्न | न हि स्वप्रकाशपदस्यायमर्थः । न च तदर्थपरित्यागे अर्थान्तरकल्पने परिच्छेदः स्वप्रकाशत्वम् २०३ चकिञ्चिप्रमाणमस्ति । किश्च योग्यत्वनिवेशात् मुक्तिदशायां स्वप्रका- शत्वं नास्तीत्येवाङ्गीकृतं भवति । न च ब्रह्मस्वभावस्य कालिकाव्या- प्यवृत्तित्वं युक्तम् ! सर्वदा एकरूपत्वात् । किञ्च आविद्यकापरोक्षव्यवहार- विषयत्वाधीनत्वात् ब्रह्मणः स्वप्रकाशत्वमौपाधिकमेव स्यात्, न स्वाभा- विक्रम् । तथा च तात्त्विकं स्वप्रकाशत्वं तस्य नास्ति : तेन च चिद्रूपत्वमेव तस्य हीग्रते | यद्धि स्वयं न प्रकाशते, परं च न प्रकाशयति, तद् घटादिवचिदेव । पिच घटादिकं ज्ञानेनैव प्रकाशते, न स्वतः । अतः तत् अस्व- प्रकाशम् | ज्ञानं तु ज्ञानान्तरं विना स्वयमेव प्रकाशते । अतः तत् स्व- प्रकाशमित्युच्यते | ब्रह्म च ज्ञानरूपत्वात् अहमुल्लेखित्वाच्च स्वयं स्वस्मै प्रकाशते । अतः स्वप्रकाशमिति प्रतीयते । तदिदं कुतो भवद्भिर्नाभ्युपग- म्यते । ब्रह्मरणो वेद्यत्त्रे घटादिवत् मिथ्यात्वं भवेत् । अतो नाभ्युपगम्यत इति चेत् ब्रह्मणो वेद्यत्वमभ्युपगम्य वेचत्वं मिथ्यात्वेन हेतुरित्येव कुतो नेष्यते । तथा चेदस्माकं सिद्धान्तहानिरिति चेत् तर्हि आभिमानिक- सिद्धान्तरक्षणार्थं प्रामाणिकमपि स्ववेद्यत्वं ब्रह्मणः प्रतिपिध्यत इति स्फुटमेतत् । एवं सति आर्जवेन स्वकाशत्वं नेष्यत इत्येव वाच्यम् | न तु परिभाधिकार्थान्तरकल्पने यतितव्यम् । अपरोक्षत्र्यवहारविषयत्वा- दिकं हि परप्रकाश्यघटादिसाधारणम् । तत् कुत इह स्वप्रकाशलक्षणे अन्तर्भाव्यते । घटादिवारणाय च पुनः अवेद्यत्त्रे सतीति विशेषणमुपा- दीयते । न चेदं युक्तम् । स्वप्रकाशपरप्रकाशयोः वेद्यावान्तरभेदत्वात् । तू प्रकाशते तस्यैव स्वतः परतो वेति विशेषाभिधानात् । सति अपरोक्षव्ववहारविषयत्वं तद्योग्यत्वं च व्याह- तमेव । तदपरोक्षव्यवहारे तद्विषयकस्फुरणस्यावश्यकत्वात् । यत्तु अन्यत्र तद्विषयस्य स्फुरणस्य तद्व्यवहारजनकत्वेऽपि स्फुरणस्य स्वःविषयस्य स्वस्मिन् व्यवहारजनकत्वम् | स्वभावभेदात्, इति तन्न | स्वभाव-भेदा २०४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः सिद्धेः । तत्र प्रमाणाभावान् | स्वविषयस्यैव स्वस्य स्वस्मिन् तद्वयव - हारजकत्वस्य एप्रुञ्चत्वात् । न ह्यज्ञातस्य व्यवहारः सम्भवी | भेदनियतस्य विषयविषयभावस्य कथमेकम्मिन् सम्भव इति चेत् यथा घटादि वाचुपत्वप्रयोजकस्य रूपस्य स्वचाक्षुपत्यप्रयोजकत्वं यथा घटान दिप्रकाशकस्य दीपस्य स्वप्रकाशकत्वं तथा घटादिग्राहकम्य ज्ञानस्य- स्त्रम'हकत्वं न विरुध्यते । तथा ज्ञानरूपस्य आत्मनश्च । आत्मज्योतिष्ठ- वचनाच | अहमर्थत्वाच्च । स्वात्मानं प्रतीत्यहि मिति व्यवहरन्ति । एवं च विषयविपयिभावस्य भेदद्व्याप्तिर्ने सिद्धयनीति बोध्यम | भवन्तस्तु आत्मनः स्ववेद्यत्वे अत एवाहमर्थत्वे च शरीरभेदेनात्म- भेदान् अद्वैतभङ्गः स्यादिति त्रिभ्यतः अहमर्थस्यानात्मत्वं आत्मनोऽवेद्यत्वं च साधायितुमभिनिविशन्ते । तत्र स्वप्रकाशत्वं नास्तीत्येव पर्यवस्यति । सत्तामात्रेण चेन् स्फुरणं व्यवहारहेतुः तर्हि तस्य धकःश एव नास्तीत्युक्तां भवति । तत्र स्वप्रकाशना कथं भवेत् । अवेरपर्यायं त्वमेव तु भवेन् । 'यद्वा चिविषय स्वरूपत्वमेव स्वप्रकाशत्व मिति कल्पान्तर- माश्रयता तदभ्युपगत्तमेव भवति । परन्तु तत्र प्रकाशत्वमिति वक्तव्ये स्वप्रकाशत्वमिति वचनं न युज्यते । एनेन या स्वव्यवहारे स्वातिरिक्त संविदनपेक्षत्वं स्वावच्छिन्नसांव- दनपेक्षत्वं वा स्वप्रकाशत्वभित्येतदपि व्याख्यातम् । स्वव्यवहार्यत्वस्य हि एवं लक्षणं भवितुमर्हति । न तु स्वप्रकाशत्वस्य । अस्य तु 'स्वप्रकाशे संविदन्तरानपेक्षत्वमिं'त्यादि लक्षणं वाच्यम् । 'स्वयवहारे' इत्याि लक्षणेनापि यद्यपि स्ववेद्यत्वरूपं स्वप्रकाशत्वमर्थतः सिद्धयति, तथापि तस्य कण्ठतो निषेधातूं न तत् स्वप्रकाशत्वत्तक्षणं भवितुमर्हति । तत् सिद्धमद्वैतवःदे ब्रह्मरणः स्वप्रकाशत्वं दुर्घटमिति | अथ यत् स्वाभिमतस्वप्रकाशत्त्वे अनुभूतित्वहेतुरेव व्यतिरेकी प्रमा परिच्छेदः स्वप्रकाशत्वम् २०५ णमित्युच्यने, तदयुत्तम् । अनुभूत्ववती वस्तुत्वत् घटवदिति प्रतिसाधनबत्त्वात् । न चास्याप्रयोजकत्वम् । अवेद्यत्वेऽवस्तुचा पत्तेः 'तर्कस्य सत्त्वान् | न चावेद्यत्वेऽपि स्वतः सिद्धत्वावस्तुत्वन् | अवेद्यस्य स्त्रतःसिद्धत्वोक्तेरथशून्यत्वात् । सिद्धिहिं निश्चयः । स कथमवेद्यस्य भवेत् । अनुभूतित्वहेतोरसिद्धिञ्च | अविषयाया अनुभूतित्वायोगात् । न चात्र आसोदित्यादिवाक्यजन्यज्ञानतुल्यत्वम् | विषयस्य वस्तु- दानोमसत्त्वेऽपि ज्ञानस्य सविण्यत्वान् | प्रकृतं तु निर्विषयत्वात् । न हि विषयशून्याऽनुभूतिः काचिद् दृष्टा । प्रयोजत्वं तु भवदनुमानेषु सर्वत्रैव ांस्थतम् । श्रुत्यनुग्रहस्य शराशृङ्गायत्वात् । बाधश्च दुरुद्धरः । अपरोक्षानुभवमध्य रोक्षतो जानामीति हडप्रत्ययात् | यत्तु अहमर्थस्य ज्ञप्त्याश्रयत्वायांगेन ज्ञानपदस्य वृत्तां गोगत्त्वात् सादयनुभवस्य वृत्तिरूनगौणानुभवविषयःवमेवात्रःस्ति न तु अनुभव- विषयत्वमिति तत् तान् प्रति वक्तुं युक्तं ये भवन्मतप्रक्रियामभ्युपग- च्छन्ति । न त्वन्यान प्रति । न हि साक्ष्यनुभवं वृत्तिरूपगौणानुभवा- न्तर च वयमभ्युपगच्छामः | प्रमाणाभावात् । अत एव उत्ताभिलापे जानाने गैरिणत्व मन्याय्यमेव । निरावाधयथा स्थतप्रतीतिवशेन तु अनु- भवस्य वेद्यत्वमङ्गीकर्तव्यम् । ततश्च स्थितो बाधः । अद्वैतसाधनाद्युक्तैरुत्तरं प्रतिवादिनम् । अद्वैतं सिद्धबःकृत्य न युक्तं यदुदीर्यते ।। आत्माननेवावेदिति श्रुतिबाधश्च अप्रकम्प्यः । यत्तु अत्रापि स्वसि- द्धान्तानुसारेण किञ्चिदुच्यते तद् विडांसो न कर्णे करिष्यन्ति । यथा- श्रुति प्रतिपत्तौ अनुपपत्तिले विरहात् | अमर्थस्यैवात्मत्वात् । स्वय- प्रकाशस्य तस्य स्वविषयवेइन्स्यैव मानमेव वेदिनि वचनात् । 'ब्रह्म वा इदमग्र आसीत् । तदात्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्नति' इति श्रुति- वाक्ये हि ब्रह्मणः स्ववेदित्वं सुस्पष्टमुच्यते । एवं च एतच्छ्राविरोधात् विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः ब्रह्मणोऽवेद्यत्वानुमानं बाधितमेव । अत एव एतक त्युपष्टव्धानि ब्रह्म स्फुरणविषयं अपरोक्षव्यवहारविषयत्वात् घटवदित्यादांनि वेद्यत्वानु- मानानि समञ्जसानि सन्ति भवदनुमानं सत्प्रतिपक्षयन्ति । न चात्र एफुग्णप्रयुक्तव्यवहारातत्व विषयत्वमादाय सिद्धसाधनम् । साक्षा- द्विषयत्वस्य साध्यत्वात् । न चास्य स्वस्मिन् वृत्तिविरोधेन बाधः | प्रका शकस्य स्वस्मिन् वृत्तिविरोधाभावात् । दोपप्रभा हि स्त्रप्रकाश्या । अत एव विषयविपविभवस्य सम्बन्धत्वन भेदनियततथा स्वस्मिन् स्ववेद्यत्वं विरुद्धमिति निरस्तम् | प्रकाश्यप्रकाशकमावसम्बन्धस्य दीपे एकस्मिन् दर्शनान् । अभेदतादात्म्यादीनामपि सम्बन्धत्वाभ्युपगमाञ्च | समवाय- सम्बन्धावच्छिन्न कार्थना निरूपिततादात्म्यसम्बन्धविच्छ, नकारणत्वं सम- वायिकारणत्वमिति ह्याहुः | संयोगसमवःचादीनां केषाश्चिदेव सम्बन्धा- नां भेदनियमात् । यच्च स्वविषयत्त्वे किञ्चिदाहरणं नास्तीति तन्न | तत्तुल्ये स्वप्र- काश्यत्वे उदाहरणस्य प्रदर्शितत्वात् । दीपप्रभा यथा घटादिकं तथाऽऽत्मा- नमपि हि प्रकाशयति । तथा च तस्याः प्रकाशकत्वं प्रकाश्यत्वमित्युभय- मध्यस्ति | तद्वदेव ज्ञानस्यापीदमुभयमस्तीति किमनुपपन्नम् ? सत्तया स्त्रव्यवहारप्रयोजकत्वे उदाहरणाभावस्य समानत्वाच्च । यच्चोक्तम्- व्यवहारोपपादनार्थं स्वविषयत्वस्वभाव कल्पनापेक्षया स्वाविषयत्वेऽपि स्वत्र्यवहारजनकत्वस्वभावत्वमेव कल्प्यताम्, लाघवात् इति तत् कथ मिति न विवृतम् | लाघवं तु स्वविषयत्व क्ष एव | सर्व वस्तु ज्ञानप्रका श्यमित्यत्र नद्यवहारं प्रति तद्नुभवः कारणमित्यत्र च ज्ञानेतरत्वक्रोि- षणं भवन्मने यथा देयं तथा तत्र तस्यादेयत्वात् । न च विषयविषयि भावो भिन्ननिष्ठ इति नियमे ज्ञानव्यतिरिक्तस्थल इति सङ्कोचकरणं भव- तोऽप्यावश्यकमिति वाच्यम् । अस्य नियमस्यानपेक्षितत्वात् । न हि घटः स्वविषयः स्यादित्यापत्तिः सम्भविनी, येन स नियम आद्रियेत । , २०६ परिच्छेदः स्वप्रकाशत्वम् घटस्य विषयित्वाभावात् । न हि सामान्यस्याभावे विशेषस्वास्ति प्रसङ्गः । अनुभवस्तु विषयी | स्वभावसिद्धा सा विपयिता प्रमाणोप- पत्त्यनुरोधात् स्वनिरूविताऽनि भवतीत्यभ्युपेयते । तदत्र गुरुलाववस्थि- तिविपरीतेति मन्तव्यम् । २०७ यदपि ‘न दृष्टेईष्टारं पश्ये:' 'येनेदं सर्वं विजानाति तं केन विजा- नीयात्' इत्यादिमिरवेद्यत्वं श्राव्यत इति तदपि नास्ति | आस्थले तावत् 'यः प्राणेन प्राणिनि सतत् सर्वान्तरः' इति याज्ञवल्क्योक्तं श्रुतवतां उपस्तेन 'यथा विब्रूयाद्सौ गोरसावश्व इति, एवमेवैतद्व्यप - दिष्टं भवति' इति जीवपरयोविवेकनोत्तरमिदमुक्तमित्याक्षिप्ते पुनर्या- ज्ञवल्क्यः दृष्टेष्टारं दर्शनस्य कर्तारं जीवं मया उक्तं न मन्यस्व । तदितरः पर आत्मा मयोक्त इत्याह । द्वितीयस्थले च "येन परमात्मना प्रसन्नेनानुगृहीतः इदं सर्व विज्ञानाति, सर्वज्ञो भवति तं परमात्मानं केन हेतुना विजानीयात् । 'क इत्था वेद यत्र सः' इतिवत् परमात्मप्रसामन्त- रेग स दुरवबोधः” इत्याह । तत्र आत्मनोऽनुभूतेर्वाऽवेद्यत्वस्य कः प्रसङ्गः । क्रियाकर्मत्वविरोधान् न स्वस्मिन् स्ववेद्यत्वमित्यप्यसाधु | ज्ञानस्य छिदादिवत स्पन्दात्मकक्रियात्वाभावात् । न हि ज्ञानकर्मत्वं छिदां प्रति वृक्षस्येव मुख्यं कर्मत्वम् । किन्तु विषयत्वरूपं गौणम । अत एव लक्ष- गया द्वितीयया बोध्यते । तदुक्तं भादृरहस्ये - एवं च यत्र एतादृशकर्मत्वबाधः तत्र घटं जानाति मैत्रः, इच्छति कुरुते, घटस्य ज्ञातेत्यादी सविषयपदार्थाभिधायि- धातुयागे द्वितीयाषष्ठयोर्विषयत्वे लक्षणा... न त्वत्र परसमवे- तत्वप्रवेशः । वैयर्थ्यात् । स्वात्मानं जानामि, आत्मानमात्मना चेत्सि, इत्यादिप्रयोगाच्च । इति । स्वं जानामि, चैत्रंऽहं स्वात्मानं जानामि, आत्मानमा२०५ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः त्मना वेत्सि, इत्यादौ एकसंज्ञावरोधेऽपि संज्ञान्तरप्रयुक्त कार्य- दर्शनात् । न च शरीरमनोरूपावच्छेदकमादाय तत्रासाङ्कर्योप- पादनम् । तथात्वे स्वपदप्रयोगानुपपत्तेः । चैत्ररचैत्रं गच्छतीति प्रयोगेऽपि शरीरप्रदेशान्तरावच्छिन्नात्मादिभेदकल्पनोपपत्तेश्च इत्यादि च । ु अतो ज्ञानस्थले क्रियाकर्मत्वविरोधो वा कर्तृकर्मत्वविरोधो वा नास्तीति ज्ञेयम् । तदेवं वेग्रत्वानुमानानां बाधा नास्तीति निरूपितम् | जडत्वमुपा- धिरपि नास्ति । जडत्वं हि नाम ज्ञानभिन्नत्वं वा आत्मभिन्नत्वं वा । तत्र अनुभूतेः ज्ञानत्वात्मत्वे अभिमतेन वा ? आपतत्वमेवेदं जडत्वमिति नोपाधिः । अन्त्ये साधनव्यापकत्वान्नोपाधिः । यत्तु बाधो- नीतत्वेन पक्षेतरत्वरूपत्वेऽपि न इतिरिति, तदत्रानवकाशम् । बाधस्य निरस्तत्वात् । अवेद्यत्वस्यैव वाधितत्वात् । न हि निर्विषयस्य ज्ञानत्व- मनुभूतित्वं वा सम्भवति । केवला चितिश्च सकलविषयवरक्ताऽभ्यु- पगता | सा चेत् स्वात्मानमपि न गोचरयेत् तर्हि चित्त्वमेव हीयते । स्फुरणरूपत्वात् चित्त्वमिति चेत् कस्य स्फुरणं, कं प्रति च ? न कस्यचित् न कञ्चित् प्रतीति चेत् तर्हि तन् स्कुरणमिति कयमुच्यते । इदं मे स्फु- रति, तत् ते स्फुरति, इति ससम्बन्धिकं हि वस्तु स्फुरणं नाम लोके प्रसिद्धम् । प्रसिद्धस्वभावरहितं किञ्चित् तद्वस्तु कथं भवेत् । स्वतः सिद्धमिति चेत् उक्तोत्तरमेतत् । अवेद्यत्ववादिनः सिद्धिपदार्थो दुनिंरूप इति । तस्मात् स्वग्राहकत्वविरहे स्फुरणमेव तन्न स्यादिति हमेतत्प्रति | पत्तव्यम् । यदपि यथाशीलं कुटिलानुमानं प्रयुक्तं त्वदीयापरीक्षव्यवहारयोग्य- त्वज्ञानं त्वदीयापरोक्षव्यवहारयोग्यत्वे सति वेद्यत्व नधिकरणं ज्ञानत्वात्, मदीयज्ञानवत्, इत्यादि तत् वेद्यत्वस्थाने अवेद्यत्वं घटयित्वा प्रयुज्य- मानेन तेनैवानुमानेन सत्प्रतिपक्षितं भवति । यत्तु अत्र बाघकसत्वेन ु परिच्छेदः स्वप्रकाश म् २०६ स्थापनाऽधिक बलेति, तदाशामोदऋतृ तमात्रमिति इयता निरूपणेन सुग मम् । वस्तुतस्तु इदमनुमानं ऋग्निः जलान्यत्वे सति स्पर्शवत्वानधिकर- णम्, द्रव्यत्वत्र्याप्य जातिमत्त्वात् जलवत्, इत्याभासतुल्यमिति ज्ञातव्यम् । घटादिविषयज्ञानं च तदाश्रयभूत ऽहम आत्मा चेत्युभयर्माप स्वप्रकाशमित्युक्तम् । तेन चिदभिन्नस्यात्मनोऽपि स्वप्रकाशत्वं चिद्रूप- त्वात् साधनीयमिति दुरवस्था नःनुभवनीया । यच्च वंद्यत्वे आत्मनो बेदनाभावादज्ञानदशायां संशर्याचपर्ययव्यतिरेकनिर्णयप्रसङ्ग • इति । तन्न स्वातिरिक्तवेदनाभावदशायामपि स्वात्मकग्ववेदनसत्त्वेन अत एव स्वप्रकाशत्वेन उक्त प्रसङ्गानव काशात् । अवे भवतस्तु स प्रसङ्गो दुनिवारः । तद्विषय कांनर्णयो हि तद्विषय कसंशयाद्यनुदय कारणम् । सदभावे ऋथं तद्विषयक संशयाद्यनुयः | चिद्भिन्नस्थल एव तथा नियम इति चेत् पुनः गौरवान्तरमाप द्यमानमङ्गीकुरुष्व | न चेदं सोढव्यम् । अप्रामः॰एक्त्वान्। अतः संशयाद्यनुयोपपत्त्यै वेद्यत्वमवश्याश्रयणी- यम् । तत्तु ज्ञानान्तरेणेव स्वतोऽपि भवतीति स्वप्रकाशत्वमिष्यते । आत्मैवास्य ज्योतिः स्वयंञ्योतिरित्यादिना चात्मनः स्त्रवेद्यत्वं सिद्धम् । अस्य जीवात्मनः आत्मैव स्वस्वरूपमेव ज्योतिः प्रकाशकम् इत्यर्थात् | एतेन 'स्वातिरिक्तानपेक्षतया स्वप्रकाशत्वमुक्तं' इति यदत्रोक्तं तन्न युक्त- मिति ज्ञेयम् । आत्मनैव प्रकाश्यमानतया स्वप्रकाशत्व नुक्त मिति हि वक्त- व्यम् ’ ‘अस्य ज्योतिः एतद्विषयक व्यवहारानुगुण्यजनकः' इति हि श्रुत्यर्थः । पष्.या विषयत्वार्थकात् । अत्राह -- “न चास्येति षष्ठया विषयत्वाभिधानम् । स्वयं दासा इत्यादाविवानन्यवेद्यत्वपरत्वात् । न चामुख्यार्थत्वापत्तिः । मुख्यविषयासम्भवेनेष्टत्वात् ।" इति । किमुक्तं भवति । अद्वैतसिद्धान्तविरोधात् श्रुतिरन्यथा नेयेति । तथा च श्रुतिविरु- द्धमद्वैतमिति स्वयमभ्युपगतं भवति । , २१० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः इदमत्र बोध्यम् । आत्मैवास्य ज्योतिभवति, अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति, इतीदं स्वप्नावस्थाविषयम् । इतः पूर्वं आदित्यचन्द्राभि- वाचां ज्योतिष्ट्र्मुक्तम् । तत्र आदित्येनैव ज्यातिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति श्रवणात् आसनादिक्रियानिवर्तनापयिक प्रकाशहेतु- त्वमेव ज्योतिःपदाभिप्रेन मिति ज्ञायते । आत्मनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ने पत्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीत श्रवणात् आत्मनोऽपि तादृशमेव ज्योति वाच्यम् । अतोऽत्रान्याधीनप्रकाशराहित्यमात्रे न तात्पर्यम् ! किन्तु आत्माधीनप्रकाशवत्त्वेऽपि । तत्र आत्मनः अहमिति प्रकाशः स्वेनैव । अन्यः सर्वः प्रकाशो धर्मभूतज्ञानेनेति । - यदपि " न च प्रदीपदौ स्वविषयत्वेन स्वप्रकाशत्वव्यवहारः सजा- तीयप्रकाशाप्रकाश्यप्रकाशत्वस्यैव तत्रापि व्यवहारनिदानत्वात् । अत एव न घटादावप्रकाशेऽतिप्रसङ्ग" इति तदप्यनार्जवेनैवोक्तम् । यद्यनि प्रदी- पादेः स्वविषयत्वं नास्ति । अतो न तस्य तत्प्रयोज्य: स्वप्रकाशत्वव्यव- हारः । तथापि स्वतः प्रकाशमानत्वात् स्वप्रकाशत्वमिति वक्तव्ये सजा- ·तीयप्रकाशाप्रकाश्यत्वमिति वक्रमुक्त्वा तस्य घटादावतिप्रसक्तत्वात् -तद्वारणाय प्रकाश वमन्यत् कुतो निवेश्यते । न हि घटादिप्रकाशको दीपः स्वयं न प्रकाशते । स्वातिरिक्त प्रकाश्यत्वं घटस्य अस्वप्रकाश- त्वम् । तदभावो दीपस्य स्वप्रकाशत्वम् । उभयोः प्रकाशमानत्वं तु समा- नम् । तथैव धर्मभूतं धर्मिभूतं वा ज्ञानं स्त्रय प्रकाशत इति स्वप्रकाशत्वं वाच्यम् | हठादेव तु अन्यदन्यन् स्वप्रकाशत्वमुच्यते । तत्सर्वमप्रामा. किं प्रमाविरुद्धं चेत्यलम् । ७. वाच्यत्वम् सर्वेश्वरस्य परब्रह्माभिधानस्य सकलवेदवेद्यस्य सर्वं विशेषमपल त्य तुच्छभित्रत्वमात्राभ्युपगमेन सर्वश्रेयोभाजनमात्मानं मन्यमानः विभूति- मिथ्यात्वनिर्गुणत्वावेद्यत्वकथनानन्तरं वाच्यत्वन्हिवे प्रवतते । सर्वे वेदा परिच्छेदः वाच्यत्वम् यत्पदमामनन्ति, वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः इत्यादिभिः परस्सहस्रैः श्रुति- स्मृतिवचनैः सर्वत्रेवेद्यत्वं अत एव तत्तत्पद्वाच्यत्वं च बोध्यते । तथा सति किन्नाम कारण येन तस्य अवच्यत्वसाधने संरभन्ते । निर्विशेषत्व- दाढ्यार्थमिति भाति । आहुश्च - दृष्टा गु एक्रियाधातिसम्बन्ध: शब्दहेतवः | नात्मन्यन्यतमो ह्येषां तेनात्मा नाभिधीयते ॥ इति । शब्दवाच्यत्वेऽभ्युपगते वाच्यतावच्छेदकधर्मयोग विना वाच्यत्वा- योगात् वाच्यतावलेनैव सगुगत्वमापद्येत । अतस्तन्निराकरण प्रयत्न इति । तदिदं निर्गुणत्वासि निरूपण सकल कल्याणगुणाकरत्वसाधना- भ्यः मेव व्युदस्तं भवतीति न पृथक् प्रयत्नापेक्षा । तथापि वैशद्याय किञ्चिद् ब्रूमः । ! वाच्यत्वं नाम शक्यत्वम् । तद् ब्रह्मण नास्ति | लक्ष्यत्वं तु अस्त्ये- वेत्याह । तत्रेदं प्रष्टव्यम् | ब्रह्म न वाच्यमित्यत्र ब्रह्मपदं स्वार्थं कया वृत्त्या बोधयति । न कयापि वृत्त्या बांधयतीति चेत् तर्हि धर्मिभानं कथम् ? स्वप्रकाशतया स्वत एवेति चेत् अवेद्यत्वं हि स्वप्रकाशत्वं भव- दभिमतम् । तत्र तस्य स्वतः कथमुपस्थितिः ? स्वरूप मेवोपस्थितिः । तदवाच्यत्वेनान्वेतीति चेत् । न । न ह्यशाब्दं शाब्देनान्वेतीति न्यायात् । अन्यथा गौर्गच्छतीत्युक्ते प्रत्यक्षार्थान्तरान्वयं प्रतीत्य गौस्तिष्ठति, अशो गच्छतीति ग्रहणप्रसङ्गात् । ब्रह्मपदेन आवरणाभिभावकवृत्तौ उत्पन्नायां नाम स्त्रतो भातीति चेत् वृत्तिपरिभाषया पदजन्योर्पास्थितिरियमङ्गीकृता भवति । सेयमावरणाभिभावकवृत्तिः किं ब्रह्मपदेन श्रुतिमात्रेण जन्यते पक्षिरुतेन प्रभातधीरिव, अथवा स्वगतवृत्तिस्मरणद्वारा, गोपदेनेव तद्- र्थोपस्थितिः । नाद्यः। वर्णात्मकवाचकशब्दत्वात् । सङ्केतविशेषानुप- लब्धेश्च । अन्त्ये सा वृत्तिरभिधा लक्षणा वा ? आद्ये कः सः अभिधे- योऽर्थः ? अमिधा नास्ति । अत एवाभिधेयोऽर्थोऽपि नास्ति । लक्षणया २१२ प्टाद्वैतसद्धिः द्वितीयः तु ब्रह्मस्वरूपं बोधयतीति चेत् । अनादिः शब्दशास्त्रसंस्कारवान् वेदा- दिषु सर्वत्र प्रयुक्तः प्रसिद्धश्च ब्रह्मशब्दः । स कथमभिधाशून्यः अभिधे- यशून्यश्च स्यात् । प्रयोगश्च-ब्रह्म तीयमक्षगनुपूर्वी अभिधावती अभिधेयवती वा अनादिवर्णानुपूर्वीत्वात् गवाद्यानुपूर्वीवत्, इति । न चात्र यः कोऽपि दोषः सुवचः। आह च सूत्रकारः ब्रह्मशब्दस्य परमात्मनि मुख्यत्व- मन्यत्र गौणत्वं च ‘परं जैमिनिर्मुख्यत्वात्, 'तत्सामीप्यात्तु तद्वयपदेशः, इति । 'स्याच्चैऋस्य ब्रह्मशब्दवत्' इति च । भ्वाद्यायतनं स्वशब्दादि- व्यस्मिन् सूत्रे च स्वशब्द विवरणावसरे आत्मब्रह्मादयः शब्दाः ब्रह्मणः स्वशब्दत्वेन भवद्भाष्यग्रन्थेषूक्ताः । तस्माद् ब्रह्मादिशब्दवाच्यमेव न्ब्रह्म । अन्यथा अनादिवाचकतया सधुत्वेन प्रसिद्धानां शब्दानां अवाचत्रत्वेनासाधुत्वापादकतया अद्वैतमप्रामाणिकमनादरणीयमित्येव सिद्धयोत् । वाचकत्वेऽपि ब्रह्मणः तत्तद्गुणयोगस्य वक्तव्यतया अद्वैत- मपैत्येवेति चेन् प्रामाणिकगुणादयोगाविरुद्धमेव अद्वैतमास्थेयम् । न तु सर्वक्षोभकारि भवद भिमतं मृषाऽऽद्वैतम् । .

ननु ब्रह्मशब्दो लक्ष्ख्या परतत्त्वं बोधयतीति चेत् अभिधाविरहे कथमभिधेय सम्बन्ध रूपा लक्षणा भवन् ? बाध्यसम्बन्धी लक्षणेति चेत् काममेवम् । तथापि वाक्येऽर्थो बोध्योऽनभिधेयो भव त । पदे तु अभि धेय एव बोध्यः, नत्वतिरिक्तः कश्चित् । तस्मात् ब्रह्मादिपदस्थले अभि धया बोध्यं कञ्चनार्थमुक्त्वैव तत्सम्बन्धरूपया लक्षणया अर्थान्तरं बोधे- यति पदमिति वाच्यम् | तच्च न भवन्मते सम्भवति । लक्षणया केवल- स्वरूपप्रतिपत्तिश्च · नालं भवितुम् । सर्वस्यापि वस्तुनः केर्नाचद्रूपेणैव भाननियमात् । तदिदं अखण्डार्थखण्डन एवोक्तम् । यत्तु यतो वाचो निवर्तन्ते, अशब्दमस्पर्शमित्यादिश्रुतयश्चात्रानु सन्धेयाः, इति तद्विदुषां विनोदाय केवलं कल्पते | हि आद्यस्थले परिच्छेदः भेदः २१३ सइयानिति ब्रह्मानन्द ईदृश इति तद्ग्रहगदिशं काञ्चित् प्रदर्श्य ईदृश इति च वाचा वक्तुं मनसा चिन्तयितुं चाशक्य इत्युच्यते । चाङ्मनसापरिच्छेद्यो ब्रह्मानन्द इत्युक्तं भवति । तत्र का प्रसक्तिः पद- पदार्थयोर्बाच्यवाचकभावस्थ यो निषेद्धमिध्येन | आनन्दं ब्रह्मणो विद्वा- निति ब्रह्म तत्रापि अभिदधात्येव श्रुतिः । एवं द्वितीयस्थलेऽपि आकाशा- दिपञ्चभूनगुगानन्वयप्रतिपादनवरत्वात् वाच्यत्व सम्बन्धेन शब्दराहित्यस्य नैवोपस्थितिरस्ति । पुरुषविष्यवादिपदैः परत्रह्माभिधान न करणे तथाऽर्या- भिधानं बावितमित्यव्यवधेयम् । ततश्च समवाय सम्बन्धेनेव वाच्यतास- म्बन्धेनापि शब्दराहित्यमथं इति परास्तम् । अन्यथा लक्ष्यतासम्बन्धे- नापि तद्राहित्यमर्थः स्यात् । यद्वा लक्षऋशब्दराहित्यमेवाक्तं स्यात् । सर्वेषां शब्दानां मुख्यवृत्त्या ब्रह्मवाचित्वात् । यत्रोक्तमस्मद्भाष्ये चरा- चरव्य राश्रय सूत्रे – “तव्यपदेशः चराचरवाचिशब्दः ब्रह्मण्यमाक्तः मुख्य एव | कुनः ब्रह्मभावभावित्वात् सर्वशब्दनां वाचकभावस्य ।" इति - सर्वशास्य ब्रह्मणो ये न वाच्यताम् । मृध्यन्ति तेऽभिगच्छन्ति सर्वतोवस्य वाच्यताम् ॥ ८. भेदः । अभेदनिराकरणे सरम्भं दर्शयति । कस्मै प्रयोजनायेदं कल्पत इति तु न विद्मः । यदि हि प्रमाणबलात् विश्वमध्यात्वं जीवब्रह्मैक्यं च. सिद्धयेत् तावता अद्वैतं सिद्धय देव । किं विशिष्य भेदनिराकरणेन । व्यावहारिकं भेदं न निराकुर्म इति स्वयमेव वदति । तात्त्विकस्तु भेदो व्यावहारिकाणां वस्तूनां परस्परं न सम्भवति । मिथ्याभूतेऽर्थे तात्त्वि- कार्थासमवायात् । तेभ्यो ब्रह्मणि तु सम्भवति । परन्तु किमर्थं स निषि- श्यते । अद्वैतसिद्धचर्थमिति चेन्न | भावाद्वैतपक्षे भेदस्य स्वरूप तिरेकेऽपि दोषविरहात् | पक्षान्तरेऽपि स्वरूपानतिरेकाभ्युपगमेनोपपत्तेः । नित्यत्वविशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः सत्त्वानन्दत्वादिकमपि हि तथैव समर्थ्यते । तत्र भेदस्य स्वरूपानतिरे- काङ्गीकारेणाद्वैतरक्षणे कः क्लेशः । ब्रह्मणि घटादिभेदो हि प्रतीयते इष्यते च । न च स व्यावहारिकः, तात्त्विकस्तु निषिध्यत इति वाच्यम् । व्यावहारिकत्वे मानाभावात् । न च दृश्यत्वेन मिथ्यात्वात् व्यावहारि- कत्वम् । तात्त्विक इति विशेषणेऽपि दृश्यत्वानपायेन मिथ्यात्वापत्त्या तात्त्विक्रभेदान्तरासिद्धेस्तन्निषेधस्याशक्यत्वात् । किञ्च तात्त्विकस्य प्रपञ्चभेदस्य ब्रह्मणि निषेधे तद्भेदापत्तिः । परस्परविरोधे प्रकारान्त - राभावात् । घटे कल्पितघटान्तरभेदभ्रमस्थले भेद निषेधेऽपि अभेदा- पत्तिर्नास्तीति चेन्न । त्रैषम्यात् । भ्रमस्थलं हि तत् । भ्रमसिद्धस्य भेद- स्येव घटान्तरस्यापि विरहात् न तद्भेदापत्तिः । भ्रमसिद्धमपि घटान्तरं विद्यमानं कृत्वा घटे तद्भद मात्रनिषेधे तत्रानि अत्तरपरिहार्यैव । २१४ किञ्च यदि भेदः स्वरूपं धर्मो वेति विकल्प्य निराक्रियते तर्हि तयैव रीत्या अभेदस्यापि निराकर्तुं शक्यत्वात् अभेदप्रत्ययोऽपि बाधिनविषयः सात् । न चाभेदस्य श्रुत्यनुग्रहो विशेषः । अभेदबांधकश्रुत्यभावस्य प्रागेवोपपादितत्वात् । तस्माद् ब्रह्मणः स्वस्मादभेदो यथा उपपाद्यते तथैव प्रपञ्चद् भेदस्यापि उपपादयितु शक्यत्वात् उपपादनीयत्वात् निराकर्तुमशक्यत्वाच्च भेदनिराकरणं सर्वथा निष्फलमिति स्थितम् । तथापि घटपटभेदादिसाधारण्येन सर्वभेदखण्डनाभिनिवेशः केवलं कलहोद्धरतां प्रकाशयति । न च भेदापहवः शक्यः । तथा हि । वादि- प्रतिव।दिस्थापनाप्रतिस्थापनाभूषगदूषणयुक्तिप्रभृतीनां भेदं गृहीत्व वा बादः प्रवर्त्यते, अगृहीत्वा वा ? आद्ये अभ्युपगतो भेदः। अन्त्ये परपक्षभङ्गः । नापि स्वपक्षविजयः | पक्षभेदाभावात् | वाद एव च निरवकाशः। यत्तु व्यावहारिक भेदाभ्युपगमेन सर्वा व्यवस्था स्थिता । पारमार्थिकं तु भेदं निराकुर्म इति । तत् स्वमताभिनिवेशाधनचित्त- विभ्रमविजम्मितम् । न ह्यस्माभिरेवं द्वौ भेदावभ्युपगतौ, यत एवं परिच्छेदः भेदः २१५ विभागवचनं उपपद्येत । घटपटभेद उभयोरावयोः सिद्धः । स भवतो व्यावहारिकः । मम तु तात्त्विक एव । अयमेकः प्रतीयमानो भेदो बाधित इति भवता साधनीयम् | नेत्यस्माभिः । तत्र तात्त्विक व्यावहारिकभेद- कल्पनाऽनवकाशा | कल्पनायां च सिद्ध एव भेदः। तथा च वादे प्रव- तैमानेन भवता स्वपरभेदमङ्गीकृत्यैव प्रवृत्तेः भवदीयं भेदखण्डनपरं सर्वं वाक्यं माता मे वन्ध्येतिवत् बाधितार्थमेव । इदमलं सद्यों भवतो निग्रहाय । तथापि तत्त्वनिरूपणकुतूहलाद् ब्रूमः । योऽयं घटे पटभेदोऽनुभूयते स कथमपह्न येत । न ह्ययमनुभवः शुक्तिरजतानुभववद भ्रमः | परीक्षितप्रामाण्यत्वात् । स्वरूपं वा धर्मों वा अन्यो वेति निरूपणानर्हतया नास्तीति निश्चीयत इति चेन्न । कारण- दोषबाधकप्रत्ययविरहात् ज्ञानानां स्वतः प्रामाण्याच्च विपयसत्ताया अव श्यम्भावात् । अन्यथा घटपटादिकमपि नास्तीति स्यात् । न चेष्टापत्तिः । विशिष्य भेदनिराकरणसम्भ्रमस्यायुक्तत्वान् | घटादेः शुक्तिरजतवैलक्ष- ग्याभ्युपगमविरोधाच्च । तस्मात् घटादिप्रत्ययस्व घटादिवत् तद्भेदप्रत्य- यस्य भेदोऽपि विषयो भवताऽव्यङ्गीकर्तव्य एत्र । एवं सिद्धे भेदे सक इति निरूपणं भवतोऽपि भारः, न त्वस्मदादीनामेव । यत्तु अस्माकमविद्यासामर्थ्यात् सर्वानुपपत्तिविधूननोपपत्तिः । न हि मायायामसम्भावनीयं नाम । तथा च परस्पराश्रितमपि इन्द्र- जावद् दर्शयिष्यति । इति तत् किं स्वस्थबुद्धिनैवोच्यत इति संशेमहे | अश्वार्थी भवान् महिष- दर्शने कुतो निवर्तते । सर्वत्र्यवस्थोल्लङ्गिनी हि माया अश्वभेदं निवर्त्य महिषमध्यश्वं कर्तुमष्टे । न हि मायायामसम्भावनीयं किञ्चिदस्ति । तत्र माया भेद निवर्तन| भेददर्शने न करोति । तेन निवृत्तिरिति चेत् तर्हि तत्र मायासम्बन्धो नास्तीति निश्चीयते । यथा च मायाव्यपदेशेन भेद- दूषणनिस्तारो दुर्लभः । अभ्रान्ताः सर्वे अश्वार्थिनः महिषदर्शने नियविशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितं. मेन निवर्तन्त इति सम्प्रतिपन्नमावयोः । तेन तत्र अबाधिता भेदप्रति पत्तिरस्तीति च । एवं सति व्यवहारदशायामेव भेदं बाधितुम हमानेन भवता व्यवहारव्यवस्था कथमुपपाद्यते । यदि मायया शुक्तिरजतव- द्भेदभानमिष्यते तर्हि तद्वदेव बाधोऽपि भवेत् । न च क्वचिदपि कदाचि- दपि भवति । अथ माया अश्वादिदेव तद्भेदमपि भासयतीत्युच्यते तर्हि अश्वदौ सत्येव अप्रतीतिरितिवत् भेदे सत्येव भेदप्रतीतिरिति इयं प्रमैव भवति । न तु बाधितविषया सती प्रमा। न च तृतीयः प्रकार: कश्विदस्ति । अत एव भेदस्तत्प्रतीतिश्च यदि मायिकी न स्थान सर्वव्यवस्थोल्लङ्घिनी न स्यात् । सर्वत्र्यवस्थोल्लङ्घनी चेयम् । तस्मान्मयिकी । इत्यापादनमयुक्तम् । भेदत्तत्प्रतीत्योर्व्यवस्थोल्लङ्घित्त्रासिद्धेः । यथाप्रतीति व्यवस्थाप्यत्व'त् । प्रतीतिर्हि भगवती वस्तूपगमे नः शरणमिति स्थिते: । व्यवहारदशायामापतन्तीनामप्यनुपपत्तीनां मायिकत्वेन अभ्युपगम्य परिं- हारे भवता वादिनिरसने तदर्थं विपुलग्रन्थकरणे च न प्रवतितव्यम् । परैरुद्भाव्यमानानां दूषणानां सर्वेषामभ्युपगमेऽपि मायामहिम्नैव सिद्धा- न्तसिद्धेरेष्टुं शक्यत्वात् । इन्द्रजालेऽपि व्यवस्थोल्लङ्घनं नैवास्ति । बीजात् सद्यां वृक्षोत्यत्तेः तैलविशेष सेचनरूपकारणाधीनत्वात् । इत्थं सर्व- जनविदितकारणादर्शनेऽपि सर्वत्रैव कारणविशेषस्य सत्त्वात् । अतः उक्तश्रुत्या अस्वव्याघातकयुक्त्या च भेदस्य बाधात अभेद स्याबाधाच्च स्वाभेदस्वभेदयोर्व्यावहारिकत्वे समानेऽपि स्वाभेदं परित्यज्य भेद एव सर्वथा प्रद्वेषो नाकारणकः | इति निगमनं स्वाभ्युपगत केवलद्वेषमात्रमूलकमिति स्पष्टम् । घट- ‘पटाश्वमहिषाद्यभेद्बोधिका या काचिदपि श्रुतिर्नादाहृता । न चास्ति, • सम्भाव्यते वा । अस्वव्याघातकयुक्तिश्च अस्मन्मत एव सुलभा, न तु भवन्मते । भवान् हि भेदसामान्यं नेच्छति । तेन सर्वाभेदः फलति । परिच्छेदः भेदप्रत्यक्षम् २१७ तत्र भेदखण्डनयुक्तीनामपि भूषणयुक्त्यभेदेन स्वव्याघातकता दुष्परि हारा | न चाम्मन्मते एवम् । यत्र भेदः प्रतीयते तत्रैव तत्स्थापनात् । अभेदांयत्र प्रतीयते तत्र तदभ्युपगमात् । तेन स्वस्य स्वाभेदोऽपि न सिद्ध यो दिति स्वव्याघातकताया पादयितुमशक्यत्त्रात् । तदेवं प्रमा- णयुक्तिभ्यां भदबावस्यासिद्धे: अकारणक एव भवतां भेदविद्वेषः । अथवा सकारक एव | अद्वैतरागमूलत्वात् । 'कामात् क्रोधोऽभिजायते' इति प्रसिद्धेः । भेदखण्डनयुक्तीनां तत्त्वतो भेद निवारकत्वेऽपि व्यावहारिकभेद- स्थानिराकरणेन स्वाव्याघातकतोपत्तेः । इति प्रथममुक्त्वा पश्चाव्द्यावहारिक भेदनिराकरण एव संरम्भं वहता सुष्ठु तावत् वादकुशलता विस्रम्भणीयता च आविष्कृता । दृढप्रत्यक्ष- सिद्धश्च भेदश्चतुर्मुखेनापि न निराकर्तुं शक्य इति जानातु भवान् | तदिदं प्रत्यक्षप्राचल्योपपाद्नेन अभेदार्थक श्रतिबिरहप्रदर्शनेन च पूर्व- मेवावेदितम् । तदेवं दृढप्रत्यक्षसिद्धत्वाद् बाधकस्यानिरूपरणात् । भवताऽप्यभ्युपेतत्वाद् व्यवहारदशाजुषा ॥ तन्निवसस्य चाद्वैतसिद्धावनुपयोगतः । एप्टव्यः कुवंता दूरे द्वेषं भेदोऽप्यभेदवत् || भेदस्वरूपं तद् षणपरिहारादिकं च सर्व पूर्वाचार्यप्रन्थेष्वेव विशदमित द्रानी तांन्नरूपणे वयं प्रवर्तामहे । ६. भेदप्रत्यक्षम् । नाहं सर्वज्ञः, नाहं निदुःखः, इत्यनुभवात् जीवस्य ब्रह्मभेदः सिद्धयति । अत्र यदुक्तम् - अस्यानुभवस्य अन्तःकरणायवच्छिन्नचै- तन्ये तद्नवच्छिन्नचैतन्यप्रतियोगिक भेदावगाहितया शुद्धचैतन्यधर्मि- कनिदु:खादिप्रतियोगिकभेदावगाहित्वं नास्तीति । तेन जीवेश्वरभेदोऽङ्गी- १५ २१८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः 1 कृत एव भवति । भेदाधिकरणं जीवः अन्नःकमित्ये तत्तु सिद्धे वक्तुं युज्येत । इमं प्रतीयमानं भेदमनुसृत्य जीवस्व- रूपमन्यन्, ईश्वरस्वरूपमन्यदति प्रतिज्ञानामहे । तत्राभेदरक्षणपरैः भेदस्या न्यथासिद्धये जीवस्वरूपं वाऽन्यथा कल्पनीय, तत्त्वमसाति श्रुते- र्वाऽन्योऽर्थो वाच्य इति विमर्शे पूर्वपक्षो भवद्भिराश्रितः उत्तरोऽस्माभिः i अयमेव युक्त इति चोपपादितम् । एवं सांत नाहं सर्वज्ञ इत्यादिजीवेश्वर- भेदानुभवस्य शुद्धचैतन्ये निदुःखादिप्रतियोगिक भेदः वगाहित्वं नास्तीत्यु - क्तिरसङ्गता । न हि शुद्धचैतन्ये भेदावगाहित्वं केनचिदुतम् । प्रचलप्रत्य- क्षसिद्धत्वाज्जीवेश्वरभेदस्य तदभेदो न श्रुत्यर्थ इत्येव वाच्यम् । अतोऽद्वै- तार्थापत्तिविरहाद्न्तःकरणावच्छिन्न एव भेदग्रह इत्येतन्नास्ति । अन्तःकरणस्य बहिःकरणवत् करणत्वेन जीवस्वरूपानन्तर्गतत्वान् । यद्यपि सामचमत इव अन्तःकरणावच्छिन्नचैतन्यमेव जीवः तथापि इदं जीवचैतन्यं निदुःखत्रह्मचैतन्यादन्यदेव | अबाधितभेदप्रत्ययान् । एतदाभासीकरणक्षमस्य प्रमाणान्तरस्य यस्य कस्याप्यभावात् । अस म्भवाञ्च | चैतन्यनिष्ठो हि प्रतीतिगम्यो भेदः । अन्तःकरणस्यावच्छे- दकमात्रत्वात् । यथा घटत्वावच्छिन्ननिष्ठः पटभेदो घट एव घटत्वे । अस्मिंस्तु तद्भेदः प्रत्ययान्तरगम्यः । तथेति । यदपि साक्षिप्रत्यक्षस्या- ध्यस्तसाधारणतया तत्सिद्धत्वमात्रेण भेदे अबाधितत्वमसम्भावितमेवेति, तदपि भवभिनवसानोऽप्रमालिकाबादेव निरस्तम् । इत्थं जीवेश्वरभेदवत् जीवानां परस्परं भेदोऽपि प्रत्यक्षसिद्धः । न "हं. चैत्र इति । अहमर्थश्चेतनः चैत्रशरीरात्मभूतचेतनादन्य इात हि तदर्थः । घटो न ब्रह्म, घटः पटो न, नाहं घटः, इत्यबाधितप्रतीतिबलात् एतेऽपि भेदाः सिद्धाः । यत्तु कल्पितभेदविषया इमाः प्रतीतय इति । तन्न | कल्पितत्वे प्रमाणाभावात् । एतद्विरोधेनाद्वैतस्यैव कल्पितत्वावगमात् । तस्माद्भेदपञ्चकं प्रत्यक्षसिद्धमित्येतन्निष्क्रम्पम् । द्वितीयः परिच्छेदः भेदानुमानम् अवर्ज्यः प्रमिता भेदो भवद्भिर्भङक्तुमिध्यते । विना मानं विना युकिं स्वसिद्धान्तति मात्रतः ॥ १०. मेदानुमानम् । 9 - यद्यपि प्रत्यक्षसिद्धेऽर्थे अनुमानमनपेक्षितम् तथाऽपि तर्करसिकतथा भेदेऽनुमानमध्यात्रियमाणाः प्रयुञ्जते – “जीवेशी भिन्ना विरुद्धधर्माधि- करणत्वात् दहनतुहिनबन्” इति । अत्राह – दुःखादेरन्तःकरणादि- धर्मत्वेन स्वरूपासिद्धिर्शित ! इदमयुक्तम् । यदि ह्यन्तःकरणस्यैत्र दुःखादि न चैतन्यस्य, तर्हि तस्यैव संसारित्वं स्यात् । तान्नवृत्तिरूपो मोज्ञश्च तस्यैव । न चैवमिष्यते । अस्मिन्नेव प्रकरणे अन्ते 'ब्रह्मणो जीववव संसारित्व पत्तौ इष्टापत्तिः' इति जीवस्य भवता तदभिधानात् । न च जडस्यान्तःकरणस्य दुःखित्वं सम्भवति । प्रयोगश्च अन्तःकरणं न दुःखि, जडत्वात् ५टवत्, इति । तस्मान्न तावत् स्वरूपासिद्धिरनु मानदोषः ।

२१६ 9 नापि एञ्त्रैव निदुःखत्वदुःखवत्वयोरवच्छेदभेदेन दृष्टतया धर्मि- भेदासाधकत्वम् । एकत्रैव दृष्टयोः अविरुद्धत्वेन हेत्वनन्तर्भावात् । के तर्हि विरुद्धा धर्मा इति चेन्, एवं पृच्छनः कोऽभप्रायः ? किं ते नैव सन्तीति अथवा सन्तीति । आद्ये 'तथा जीवेशयोमिंदा' इनि जीवेश भेदस्यानादित्वेन गणनं नोपपद्यते । न हि विरुद्धधर्मानधिकरणत्वे भेदो भवेत् । अन्त्ये कुतोऽस्मान् प्रति प्रश्नः । भवताऽपि हि ते वक्तत्र्याः। सौहान प्रश्न इति चेन्न । सौहार्दस्याप्रकाशनात् । विन लिप्सायाः प्रकाशनात् । देहोंपद्रवजन्यं हि दुःखं अवच्छेद देशभेदेन स्वाभावसमानाधिकरणं कथञ्चिद् भवेत् । न तु पुत्रमरणराज्यावहारादि- जन्यम् । इदं च दुःखं जीवस्य प्रत्यक्षसिद्धम् | ईरास्य एवमादिदुःखं सर्वथा नास्तीति श्रुतय आहुः | ईदृशयोश्च दुःवित्वप्रतियोगिव्यधिकरण- तद्भावयोर्विरुद्धधर्मत्वेन विवक्षायां सत्यां अविरुद्धौ तावादाय प्रयोग२२० विशिष्टाद्वैत सिद्धिः द्वितीयः दूपणं नैव आर्जवलक्षणम् । एवं सार्वज्ञ्यत दभावौ जगत्कर्तृत्वतदभावौ अल्पा- नन्दत्वनिरतिशयानन्दत्वे च तादृशा धर्माः । दुःखित्वदुःखद्भेदोच तथा । अथ यत् भेद मात्रे 'सद्धसाधनम् । तात्त्विक भेदे साध्यवैकल्यमिति, तदपि फल्गु । कीदृशं भेदमादायेदं सिद्धसाधनमुच्यते, प्रातिभासिकं वा घटपट योर्याहशस्तादृशं वा घटाकाशमहाकाशयांर्याहशस्तादृशं वा । नाद्यः । बाबाभावेन प्रातिमालिकत्वायोगान् । भवतैवानभ्युपगम।च्च । अत एव न द्वितीयः । न हि त घटपटयोरिव दहनतुहिनयोरिव च जीवंशयो- र्भेदः इष्टः । ईदृशश्च भेदः साध्यत्वेन निर्दिष्टः । अत एव न तृतायः | स्थापनायां तादृशस्व अनिर्देशात् । तथा च दहनतुहिनयोरिव जीवेशयां- र्भेदस्य सिषावयिषितत्वात् तत्र च भवता सिद्धसाधनस्योद्भावयितुमश- क्यत्वाच्च, भेदप्रमितौ सत्यः बाधक प्रमाणामावेन स्वयमेव तात्त्विकत्वसि- द्धचा प्रयोगे तद्भटनमनपेचिनभिनि साध्यवैकल्यादिप्रयुक्त डूष एस्य नास्ता बकाशः एतेन साध्याप्रसिद्धिविन्धन दूपणं सर्वे निरस्तं वेदितव्यम् । यच्च प्रसिद्धेतरभेदः पृथिव्यामिव प्रसिद्धजीवभेदी ब्रह्मण सिद्धयतु । न तावता तद्भुततात्त्विकमनि सिद्धयति । व्यावकत्र्यतिरेकस्य व्याप्य व्यतिरेकमात्रसाव नसमर्थत्वान् इति तदपि दत्तात्तरम । न हि सुप्रतिष्ठि- तेन प्रमाणेन प्रमेये प्रमिते पुनस्तत्र तात्त्विकत्व सिद्ध पृथग्यतनीयम् । प्रमितस्यातात्त्विकत्वायागान् । अतात्त्विकस्य प्रमितत्वायांगात् । जीवेश- भेदस्य तात्त्वित्त्रे अद्वैतं न सिद्धयतीति चेत् सत्यं न सिद्धयति । तत्र अनुकम्पैवास्मःकं भवन्तं प्रति । तथापि कि क्रियताम् । प्रमाणशरणोद्दि वयम् । अतः सुहृद्भावेन ब्रूमः - । त्यज्यतां केवलाद्वैतं दुस्साधं निपुणैरपि । पद विशिष्टाद्वैतमध्यताम् || यच्च भेदानुमानविशेषाणां स्वशब्दधर्मशब्दादि प्रयोगनिबन्धनान- नुगमदोषांद्भावनं तत् स्त्रोपन्यस्तस्त्रप्रागभावयतिरिक्वेत्यादिकमपि परिच्छेदः जीवभेदः गोचरयतीति पूर्वमेवोक्तम् । अत्राह – “न चैवं स्वप्रागभावव्यतिरंक्तेत्यादौ का गतिरिति वाच्यम तत्राप्येतहष सञ्चारेण व्यतिरेकिरण वाऽनुमा- नान्तरे वा तात्पर्यात्” इति । एवं संरम्भेणातिमह्ता सावितं यन् तदेव चेत् | अवद्धमुच्यते पश्चात् कथ विश्वसनीयता ॥ न चाननुगम एव । अनुगमस्य सुकरत्वात् । यथा 6 ब्रह्म स्वज्ञानाबाध्य- जीवप्रतियोगिकभेदवत्, पदार्थत्वान् घटवत्" इत्यत्र जीवप्रतियोगिक- भेद वैशिष्ट्य साध्यम | वैशिष्ट्य च स्वायत्त्वज्ञान- भयसम्बन्धेन । अत्र स्वभेद अन्त्यः ब्रह्मपरः। सम्ब- न्धघटकश्च स्वशब्दः नानुगमविरोधीति विदन्ति तर्कनिपुणाः । अनु- मानान्तरेष्वप्येवं द्रष्टव्यम् । - यदुक्तं – "अप्रमेयेऽनुमानस्य प्रवृत्तिनं कथञ्चन | प्रमेयस्य त्वना- त्मत्वात् तत्र भेदानुमेप्यते ॥ शुद्धचैतन्ये धर्मानधिकरणतयाऽनुमाना- प्रसरः । यत्र प्रसरः तत्रेष्टापत्तिरित्यर्थः” । इति, मिथ्या गाम्भीर्यविज्- म्भितमेतत् । यद परमार्थोऽयं आदावेव हि एवमुक्त्वा दूषणादुपरतै- र्भाव्यम् । किञ्च - तदेवम् - अप्रमेयमसद्ववतु प्रमेयमनुमापदम् । तदसद्वेष्यतां ब्रह्म भिन्नं वा चेतनान्तरान् || सुप्रसिद्धविशेषत्वादन्यथानुपपत्तितः । सर्वशक्त्यल्पशक्त्यादेर्न भेदे तन्त्रता कुतः ॥ ११. जीवभेदः जीवाश्च परस्परं भिन्नाः स्थापना - चैत्रो मैत्राद् भिन्नः मैत्रा- नुसंहितदुःखाद्य-नुसन्धातृत्वात् । घटवत्, इति । इदं दूपयन्नाह 'उपहि- तस्य पक्षत्वेऽर्थान्तरात् | चैतन्यस्य पक्षत्त्रे हेत्वसिद्धेः । इति । इदमसत् । २२२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः परं प्रति एवं विकल्पानुपपत्तेः । न हि उपहितं चैतन्यं जीव इति परस्य मतम् | स्वमतानुसारेणायं विकल्प इति चेन्न । पराभिमतत्वेन स्वमत- सिद्धस्वार्थस्य विकल्पनाचोगान् | परोऽपि स्वमतसिद्धमर्थ अस्मान् प्रति प्रयुज्यमाने प्रयोगे पक्षीकर्तुं नार्हतीति चेत् सत्यम् । अत एव उभय- साधारणाकारः पक्षां ग्राह्यः । चैत्रशदीरावच्छिन्नो भोक्ता हि कश्चिदुभय- पक्षसिद्धः | तस्य मैत्र शरीरावच्छिन्नभोक्तृभेदे सिद्धे अनुपहितमेव जीवस्वरूपमित सिद्धयति । सिद्धेतु उपहितं चैतन्यमति भवन्मतं स्त्रास्त्रांत । तदेतदनुमानपर्यवसानफलम् | ततः पूर्वं तु साधारणमात्रा- कारः पक्षः प्रतिपत्तव्य इति तस्यैवं स्वमतानुसारेण विकल्पय दूषणं पर- दूषणशीलतामात्रं प्रकाशयति । न वादकुशलताम् । अथ यत् साधनैक- देशस्थाननुसन्धानादेरुनाधित्वमिति, तत्रोच्यते । चैत्रः मैत्राभिन्नः अनु- सन्धातृत्वात् इति उपाध्यभावेन साध्याभाव साधने अन्वयदृष्टान्तस्त वन्नास्ति । अतो व्यतिरेकदृष्टान्तो वाच्यः यत्र यत्र मैत्रभेदः तत्र तत्र अननुसन्धानम्. यथा घट इति । तत्र जडत्वमुपाधिरिति उपाधेः सोपाधि- ऋत्वान्नानुमानदूषकत्वम् । किञ्बात्र उधेः साध्यव्यापस्त्वमेव नास्ति । यत्रोपाध्यभावः तत्र साध्याभाव इति व्यतिरेकत्र्यांपतेरसिद्धेः । अस्ति ह्यनुसन्धानं यज्ञद्त्ता- दिषु । न च तत्र मैत्राभेदः सिद्धः । भ्रान्तोऽसि । मन्मते स सिद्ध एवेति साविक्षेपा ब्रह्मानन्दोक्तिर्विस्मयावहा | परकीयानुमानदूषणाय हि उपाविरयमुद्भावितः । तत्र अभेदनिरसनायैव परेण प्रयुक्ते अनुमाने स्वसम्मताभेदमुपजीव्यैव दूषणाभिधानं कथं युज्यते । विप्रतिमाया सन्दिग्धो ह्यभेद इति । यदध्यत्र तेनैव हेतुदूषणं कृतं 'शरीरजन्येत्पत्र शरीरम्येव मैत्रानुसंहितेत्यस्य वैय' इति तदध्ययुक्तम् । अधिक- विशेषणे सत्यव्याप्तेर नपायत् । न हि पर्वतो वह्निमान् वह्निजन्य- धूमवत्त्वात् इत्युक्ते अनुमितिनं भवेत् । तदिदं पूर्वमेवोक्तम् । तदेवं परिच्छेदः जीवभेदः २२३ द्वैतिनामिदमनुमानं अदुष्टमिति स्थितम् । वयं तु सामान्यमुखीं व्याप्त मत्र आद्रियामहे । यो नियमेन यद्वृत्तिधमांनधिकरणं स ततो भिन्नः, यथा अश्वो महिपान्। नियमेन मैत्रवृत्तिदुःखानुसन्धानरहितश्च चैत्रः । तस्मात् ततो भिन्न इति । उक्तेऽनुमानंऽनुकूलन व्यवस्थातो नानेति महर्षिनूत्रप्रसिद्ध एव यदि भेदां न स्यात् तर्हि मैत्रसुखदुःखादेः चैत्रेण अनुसन्धाना अत्तरिति । अन्यथासिद्धिं वदन् अन्तःकरणभेदाद् व्यवस्थेत्याह । न तु तदुपप- न्नम् । उपाधिभेदेऽपि आत्मन एकत्वान् | आत्मद सत्यपि वैशेषिकादि- मते मन आदिदेन व्यवस्था न शक्या वक्तुमिति सूत्रभाध्ये उक्तम् । तथा सति आत्मैक्ये किं वक्तव्यम् । एकस्य ह्यात्मनः बहु-वन्तःकरणेषु सत्सु तद्धनान् सर्वान् भगान् स एव भुङ्क्त इति प्राप्नाति । तत्र व्यवस्थाया हेतुर्नास्ति । यथा शरीरभेदो वा इन्द्रियभेदां वा न व्यव- स्थाहेतुः तथैवान्तःकरणभेदोऽपि । विशेषाभावात् । अत्राह| "अन्यकर- गभेदे तथा दर्शनेऽपि अन्तःकरणभेदस्य तदैक्याभ्यासापने अनुसन्धा- नप्रयोजकत्वं कल्प्यते । अन्यथा ब्रह्मैक्यस्य जीवे श्रुतिसिद्धतया सर्वा नुसन्धानापत्तः ।" इति । अत्यन्तशोचनीयत्वमात्मनः प्रथयत्ययम् । भेदाय दर्शितं तर्कमभेदाय प्रदर्शयन || भोगसङ्करो नास्ति । आत्मैप त आत्मानो नानेति. यह भेदवादिनस्तकें प्रदर्शयन्ति । अन्तःकरणस्य करणान्तरंष्वदृष्टं अननु- सन्धानप्रय'जकत्वं कल्प्यम् । अन्यथा सर्वानुसन्धानापत्तेः इति तमेव तर्कमवलम्ब्योक्त्वा आत्मैक्यं रक्षितुमिच्छति । तथा च प्रचलतर्कोप- टब्धेन प्रबलेनानुमानेन आत्मभेदं साधयन्तं प्रवलं वादिनं प्रति किमप्य- न्यद्वक्तुमशक्नुवन् आत्मैक्यं श्रुत्यवगततया व्यपदिश्य यदन्तःकरण - भेदस्य श्रद्धेयमसम्भावनीयं च भोगव्यस्थापकत्वं कल्पयति तयुक्ति२२४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः • दारिद्र चोपननां महती दुरवस्त्रां आवेदयतीति सधियां सुगमम् | अश्वम- हिषयोरैक्यं कृत्वा र्याद कश्चन ब्रूयात् चक्षुषोस्तादृशी काचन शक्तिस्ति यया ते कदाचिदश्वत्वेन प्रकाशयतः कदाचिन्महिषत्वेन, सहावस्थाने च पृथक् पृथक् अश्वत्वेन महत्वेन चेति तादृगिदं भवति । यथाऽत्र पृथग्व्यक्तिदर्शनात् विरुद्धधर्मदर्शनाच मिथो भदः कल्प्यते, न तु चक्षुषोः शक्तिविशेषः तथा चैत्र मैत्रयोः पृथग्दर्शनात् परस्परदुःखाद्यना- धारत्वाच्च भेदः कल्पनीयः, न त्वन्तःकरणभेदस्य कश्चन सामर्थ्यविशेषः । असम्भवीच अन्तःकरणस्य व्यवस्थापकत्वम् । न ह्यात्मानमेतच्छि- नत्ति, येन व्यवस्था भवेत् | अविभेदेऽपि सर्वमेतत् समानम् । बन्धमोक्षसामानाधिकरण्याय च आत्म दोऽभ्युपेयः । उपाधिशून्य एव मुक्तः | तस्यैव पूर्वं बद्धत्वं वाच्यम् । अन्यथा अन्यो बद्धः अन्यो मुक्तः इति वैयधिकरण्यापत्तेः । स चोपाधिं विना स्वत एव जीवः सन्नात्मा तादृशबद्धान्तरभोगं न लभत इति आत्मन एव आत्मान्तराद् भेदो वाच्यः । अत्र 'मोक्षस्य शुद्धगतत्वेऽपि दुःखाद्यनुसन्धातृत्वस्य उपहितवृत्तितया शुद्धभेदापादनायोगात्' इत्यनेन न किमपि समाधान- मुक्तं भवति । दुःखाद्यनुसन्धानं निरुपाधिकस्यैवेति कृत्वा हि तस्य भेदं परे आहुः । तत्र 'दुःखाद्यनुसन्धातृत्वस्य उहितवृत्तितया' इति स्वमतस्य सिद्धवत्कारेण किं कृतं भवति । तस्मादात्मभावे उपहृतं बद्धं, शुद्धं मुक्तमिति वैयधिकरण्यं दुष्परिहरमेव | भेदेति य एव पूर्वं बद्धः स एव मुक्त इति सामानाधिकरण्यं भवति । यच्च ‘आत्मेन्द्रियमनायुक्तं भोक्तेत्या हुर्मनीषिणः' इति श्रुतेविशिष्ट भोक्तृत्वात् तस्य भिन्नत्वाद् व्यवस्थेति मतमुक्तं तच्च न साधु । अचेत- नानां भोक्तृत्वायोगात् | उपकरणतयैव ऋत्तरेषां साहित्यवचनान् । यथा दण्डचक्रादिमानेव कुलालो घटस्य कर्तेत्युक्ते नविरिष्म्य कर्तृत्वं तत्रापि । विशिष्टे विशेष्यस्यापि घटकत्वात् तस्य चैकत्वात् अपपरिच्छेदः रिहार्य भोगसाङ्कर्यम् ।

अथ यत् “ऋिश्व उपाधिकल्पितांशजीवानां वाऽनुसन्धानमापद्यते, अंह्मणां वा” इत विकल्प्य किदुच्यने तत् जीवब्रह्मणोः स्वरूपस्य ईदृशस्य परैरनभ्युपगमात् तान् प्रनि एवं विकलायोगान्निर- स्तम् । यच्च "पादावचिन्नदुःखस्य हस्तावच्छिन्नेऽनुत्पादवत् चैत्रीय- दुःखाद्यनुसन्धानस्य मैत्रेऽनुत्पादः | हस्ते दुःखप्रय!जक सामग्रोविरहवत् मैत्रे अनुसन्धानप्रयोजक्रोपाध्यैक्याभावान् ।" इति तन् शब्दान्तर- प्रयोगमात्रम्, न त्वपूर्वयुक्तिविशेषप्रदर्शनम् । आत्मैक्ये सति हस्तपाद - भेदवत् अन्तःकरणभेदोऽषि नानुसन्धानहेतुनि परे श्रावन्त । तत्र 'अनुसन्धानप्रयोजकोपाध्यैक्याभावान्' इत्युक्तिमात्रं न शोभते । पादे यद्यपि वेदना नावयवान्तरे, तथाऽपि 'मे' इति स्वकीयत्वानुसन्धानं ऋत्र न विहन्यने । तथा शरीरान्तरे 'मे' वेदना इत्यनुसन्धानं स्यादेव यद्यात्मैक्यं स्यात् । एतेन 'तवात्मभेदेनेव अवच्छेदका ज्ञानादिभेदेन मम व्यवस्थोपपत्तिः' इत्येतन्निरस्तमिति सुग्रहम | आत्मभेदेहि अन्य- दुःखस्यान्यस्मिन् अवर्तमानत्वात अनुसन्धानं युक्तम् । अवच्छेदक- भेदे तु तस्मिन सत्यपि सर्वदुःखं तदीयमेवेति अननु सन्धानं नोपपद्यते । जीवभेदः २२५ अथ यत् उपाधेर्भेदकंत्वं नापपद्यत इति परैविकल्प्योक्तं दूषणं परि- हरता उक्तं – “सर्वविकल्पासहत्वेन मिथ्याभूतस्यैवोपाधेमिंग्य भेदप्रयो जंकत्वस्य मागेवोपपादितत्वात् ।" इति । तेन भूयः स्वपक्षस्य सर्वथाऽनुवपन्नता : स्वहस्ताक्षरदानेन विहिता सुनिष्ठिता || युक्त्याभासा अपि यदा न स्युरन्त तदा भरम् । अविद्याशिरांस न्यस्य स्वात्मरक्षा गवेष्यते ॥ एवं जीवेशयोः जीवानां परस्परं च भेदां दुरपह्नव इति दर्शितम् ।. . २२६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः एवमेव जडात् जीवस्य ब्रह्मणञ्च, जडवस्तूनां परस्परं च भेदो दुरपह्नव इति तैरेव न्यायैः ज्ञातुं शक्यमति पुनस्तत्र विस्तरं न कुर्मः। १२. भेदानुवादः । एवं यथा प्रत्यक्षानुमानाभ्यां तथा श्रुत्याऽपि भेदः सिद्धयति । द्वा सुपर्णा, य आत्मनि तिष्ठन् इत्याद्भिः जीवेश्वरभेदः, नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामिति जीवानां मिथः, तेभ्यः परस्य च भेद, अजी कि इति जीवानां, मिथः, एषां प्रधानाच्च भेदो हि गम्यते । अत्राह | द्वा सुपति मन्त्रावगती भेदः काल्पनिकः । द्वौ चन्द्रमसावितिवत्, इति । तत्र पृच्छामः । किं स्वरससिद्धान्तमिदं काल्पनिकभेदपरत्वं अथवा अन्याय्यमेव आते । न तावदाद्यः कल्पो युज्यते । तत्त्वमसा- त्यत्राभेदस्थापि काल्पनिकत्वापातात | नान्त्यः | अन्याय्याश्रयणे प्रमा- णाभावात् । अभेदश्रुतिर्बाधकप्रमाणमिति चेत् भेदश्रुतिरेव तद्द्बाधिका कुतो न भवेत् । प्रत्यक्षसिद्धभेदानुवादकत्वेन इयं श्रुतिनत्रलेति चेन्न । प्रत्यक्षसिद्धभेदविरुद्धार्थऋत्वेन अभेदश्रुतेरेव हीनबलत्वात् । न च षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपष्टव्धत्वात् तस्याः प्राबल्यम् । नाहमीश्वर इति दृढप्रत्यक्षबलेन अभेदश्रुतिश्रवणानन्तरक्षण एव अर्थान्तर एवास्यास्ता- पर्यमिति निश्चयोदयेन अभेदतात्पर्यलिङ्गानामपेक्षाया एव विरहात् । सतामपि अपेक्षाविरहेण अनुपयोगात् । वस्तुतोऽसत्त्वाच्च । वस्तुतस्तु शास्त्रेण तिद्धचन्नीश्वरः चेतनाचेतनाभ्यामन्यत्वेनैव सिद्धच तीति भेदोऽपि शास्त्रगम्य एव | श्रुतस्य तस्य प्रत्यक्षानुभवोऽपि लोके भवति । न हि ईश्वरम जानतां नाहं स इति प्रत्ययः सम्भाव्यते | तज्ज्ञानं च श्रुत्या | सा च. 'द्वा सुपर्णा' न त्वेक एव । तयोरेकोऽयं जीवः कर्म- फलभुक् । ततोऽन्यस्तु न कर्मफलभुक् । अभिचाकशीति | सततोज्ज्वलः - सर्वेश्वरः' इति जीवान्यत्वेनैव तमुपदशति । वाक्यान्तरेष्वप्येवं • परिच्छेदः तात्पर्यलिङ्गम् बोध्यम् । अतो लोकावगतस्य भेदस्य वेदेऽनुवाद इति विपरीतकल्पनेयं तत्रभवताम् । अथ यदुच्यते अनुवादकत्वाभावेऽपि व्यावहारिक दपरत्वेनैव श्रुत्युपपत्तिरिति तदपि दत्तोतरम् । व्यावहारिकेतरतात्त्विकार्थप्रमितेर- सम्भवस्योक्तत्वःत् । न ह्यं वंकाचन श्रुतिर्बोधयति । अद्वैनश्रुत्यर्थापत्त्याऽ- चगम्यत इति चेत् न । 'अद्वैतश्रुतेरेवाभावात् । प्रत्यक्षविरोधेन, आत्मनि तिष्ठन् . अवस्थिति काशनः इति श्रुत्यन्तरन्यायानुसारेण च सामानाधिकरण्यस्य न्यथैवी पत्ते वक्तव्यत्वात् । उक्तत्वाच्च पूर्वाचार्यैः । फलाध्यायोपव तिमुक्तावप्यनुवर्तमानत्वाच्च भेदस्तात्त्विक एव । यत्तु साऽवान्तरमुक्तिः परममुक्तिस्त्वन्यैवेति तदपिवः केवल कल्पनामात्रम् | मुक्तचन्तरे प्रमाणलेशस्यापि विरहान् । ७ २२७ प्रमाणन्यायाभ्यां यद्न्वगतं तत् प्रतियतां स्थिराभ्यामेताभ्यां यदुवगतमेतद् विजहताम् । उदीर्णानाक्षेत्रान् व्युदसितुमनीशानमनसा- मविद्यावन्यानां बत भुवि विचित्रं विलसितम् ॥ १३. तात्पर्यलिङ्गम् । आथर्वणे प्रथममुण्डके 'कस्मिन्न भगवो विज्ञाते सर्वांमदं विज्ञातं मवति' इति शौनक प्रश्नानन्तरं तत्राभिप्रेतं कार्यकारणयोरन्न्यत्वमुपपाद- यितुं प्रवृत्तोऽङ्गिराः प्रथममक्षरशब्दितं कारणमुपदश्य ततः परं विश्वो- सत्तिं वदति । तत्र विश्वस्य मिथ्यात्वं वा ब्रह्मणों निर्गुणत्वं वा अविद्या- सम्बन्धो वा अद्वैतसम्मतं किमपि न प्रस्तुतम् । अतः कारणं कार्यं च विशिष्टमेवाभिमतम् । तयोरेवानन्यत्वमुपक्रमोपक्षिमिति ज्ञायते । अतोऽत्र उपक्रमः नाद्वैतस्य | अपितु वशिष्टस्यैव । विशिष्टं च भेद्- गर्भमेवति भेविषयत्वमुपक्रमस्याविहतम् । परमं साम्यमुपैतीत्युपसंहाविशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः रश्च अद्वैतविरोध्येव । यत्तु परमसाम्य मैक्यरूपमिति तत वाष्टर्चा तश- यविजृम्भितम् । नहि परमनीलमत्युक्ते श्वेतमुक्तं स्यान | साम्ये नार- तम्यसत्त्वात् परममिति विशेषित मिति न तस्य वैयर्थ्यम् | प्रसिद्धं च साम्ये तारतम्यं लोके । पूर्वतन्त्रे च षष्ठतृतीय प्रतिनिधिप्रकरणे सुसदृशं ईषत्सदृशमिति ग्रन्थकारः व्यवहन्ति । ! 'पुरुप एवेदं विश्वम' इत्यादि सामानाविकरण्यं च शरीरात्मभाव- निबन्धनमिति स्थितम । 'पये सर्व एकीभवन्तीत्यपि लयाभिप्रायं, न त्वभेदाभिप्रायम् । प्रलयविषयत्वात् । 'ब्रह्म व भवतीति च साम्य- परम । 'विष्णुरेव भृत्वा' इतिवत | ब्रह्म वेदेति वेद्यवेदितृभावेन 'कर्म कर्तृव्यपदेशाच्च' इति न्यायात भेदस्यांतत्वेन, तस्य नित्यत्वेन च. ' ऐक्यार्थत्वा सम्भवात् । 2 तदेवं आदिमध्यावसानेषु ऐक्यप्रतिपादनं नास्ति । अतोऽभिक्रम- गन्यायस्यात्र न प्रसरः। अपितु राजसूयन्यायस्य । निश्चितार्थयजि- पदानुरोधेन यथा अनिश्चितार्थराजसूयपदार्थावधारणं, तथाऽत्र ·द्वासु- पर्णेति मन्त्रानुरोधेन पुरुष एवेदमित्यादेरर्थोऽववार्यः । सामानाधिकर- ण्यस्य बहुप्रकारत्वेन सन्दिग्धार्थत्वात | तेन 'तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति, ' 'अनश्नन्नन्यः', 'अन्यमीशम्' इत्यभ्यासो निराबाधः । नायं भेदस्ता- त्त्विक इति तु पूर्वमेव निरस्तम् । तात्त्विक भेदान्तरं नास्तीति | अपू- र्वोऽयं भेद इति चोक्तम | ईश्वर स्वरूप प्रतिपत्त्चन्तर्गतत्वात् । पुण्यपापे विधूयेति फले तस्मादात्मज्ञ ह्यर्चयेद् भूतिकामः, इत्येवमादिरूपेऽर्थवादे. अति [अनशनन्नित्युपपत्तौ च नातीव विवादः । अतः तात्पर्यलिङ्गानि अद्वैतप्रतिकूलान्येव । एवं अन्यत्रापि द्रष्टव्यम् । आत्मेत्येवोपासीतेति बृहदारण्यके कामं सूत्रिता ब्रह्मविद्या | सा तु. अद्वैतपरेत्यसत् । ‘स योऽत एकैकमुपास्ते न स वेदाकृत्स्नो ह्येषः, अत एकैकेन भवति ।' इति पूर्वेण, 'अत्र होते सर्व एकं भवन्ति' इत्युत्तरेण परिच्छेदः

ऐक्यम २२६ च एकै कोपासननिन्दा करणेन सर्वव्या कत्रह्मांपासनविधौ तात्पर्यावग- मात्. द्वितीयनिषेधाप्रतांतेः । एकविज्ञानेन सर्वविज्ञाननतिज्ञया च सर्व- मस्तोत्येवावगमात्, नास्तीत्य नवगमात् | ब्रह्म वा इदम आसीदित्यस्य सामानाधिकरण्वस्य कार्यकारणानन्यतापरत्वात् । 'आत्मानमेवावेत्' इत्यनेन सर्वो वास्यस्य ब्रह्मशः उपास्यमन्यन्नास्ताति प्रतिपादनात् | मैत्रे- योत्राह्मणेच 'यत्रत्वस्य सर्वमात्मैत्राभूत तत्कन कं पश्येत्' इत्यत्र सर्वं ब्रह्मात्मकमिति ज्ञाने सम्पन्ने अब्रह्मात्मकेन करणेन अह्मात्मकं वस्तु किमांप न पश्यतात्युच्यते । ब्रह्मात्मकः कर्ता ताशेनैव करणेत तादृशमेव वस्तु पश्यति, न त्वत्र झात्मकतथा स्वतन्त्रं किमनीति यावत् | अताऽत्र क्वचिदपि अद्वैतगन्धाऽपि नास्ति । 7 'शारारचा मयेऽपि हि भेदेनैनमधोयने' इति सूत्रविरोधञ्च भेदापला- पिनां दुवारः। सूत्रचण्डनमेव हि अत्रत्येन भवग्यभाष्येण क्रियते । कल्पितभेदद्वादश्च निरस्तः । एतेन द्वा सुपर्सेनि बुद्धिजीबाबुक्को न तु जीवेश्वरा वित्येतदपि प्रत्युतम् । 'गुहां प्रात्मानौ इति सूत्रकारेण • सुस्पष्टमभिधानात् । 'समाने वृत्ते पुरुषा निमग्नः' इति अनन्तरमन्त्रे पुरुषस्योक्त्या बुद्धिग्रहणानुपात्तः । पैङ्गिरहस्यत्राह्मणेऽनि सत्त्वक्षेत्रज्ञ- शब्दाभ्यां जोवनरमात्मानावे वाच्येते इति पूर्वाचायें: सुनखांपतम् । १४. ऐक्यम् । इत्थं खण्डनपरतया भेदचिन्तां कृत्वा इदानी स्वसम्मतं अभेद्- रूपमैक्यं साधयितुं प्रवर्तते । तत्र यन् तद्वृत्तिवर्मानाधारत्वा लक्षितं स्वरूप मेवाभेद इत्युक्तं तन्नापपद्यते । परिपूर्णानन्दत्वा संसारित्वादेर्जीवा- वृत्तिधर्मस्याबारत्वात् । किव्व सर्वभेदराहित्यरूपमैक्यं भवत इष्टम् । न चेदं तद्भवति। जीवस्य तद्वृत्तिवर्माणां तद्धिकरणस्य तद्भेदस्य च अस्मिन् ऐक्यशरोरे घडवत् । तेषां प्रतिषेत्रानोतेः । एतेन परिपूर्णा- नन्दत्वादोनां कवितत्रेन तात्विकधमानाचा रत्वावियाताददाष इति २३० विशिष्टाद्वैत सिद्धिः द्वितीयः निरस्तम् । तात्त्विकत्वस्य धर्मविशेषणत्वेन निवंशे प्रतियोग्यप्रसिद्धेः । अनिवेशे कल्पितधर्माधारत्वमादाय असम्भवतादवस्थ्यात् । अपि च जीवावृत्तिधर्मानाधारत्वोचो जीववृत्तिधर्माधारत्वप्रतीतिरपरिहायां । अन्यथा जीवावृत्तित्वोपादानस्य वैयर्थ्यापत्तेः । वायौ नीलरूपं नास्ती- त्यत्राप्येवं द्रष्टव्यम् । रूपसामान्याभावतापर्येण एवमुक्तिरचमत्कारा- यैव । रूपं नास्तीत्यस्यैव पर्याप्तत्वात् नीलरूपमपि नास्त ति वा वक्तव्य- मिति । तदेवं स्वाभिमतमैक्यं अद्वैतिनां निवेक्तुमशक्यमेवेति ज्ञेयम् । १५. अभेदप्रमाणम् | i

अश्र यदुच्यते अस्मन्नैक्यं तत्त्वमसीत्यादिः श्रुतिर्मानमिति, तत्र प्रागेव निरस्तम् | ऐतदात्म्यमिदं सर्वमित्युपक्रम नुरोधेन तत्त्वमसीति सामानाधिकरण्यस्य शरीरात्मभावनिबन्धनत्वेन अभेदपरत्वाभावात् । सा- र्वज्ञ्यासार्वज्ञ्यादिविरुद्धधर्मविशिष्ट योरैक्यस्य अयोग्यत्वाच्च । यत्तु 'सो ऽयमित्यादाविव विरुद्धाकारत्यागेन शुद्धयोरैक्यबोधनम्' इति तन्न तथा । दृष्टान्ते वस्तुतो व्यक्त्यैक्यात् । विशेषणान्तर विशिष्टे अविरुद्ध- विशेषणान्तर विशिष्टाभेदस्य बोध्यत्वेन आकविरोधो वा तयागो वा तत्र नास्तीत्युपपादितत्वात् । प्रकृते तु अल्पशक्ति त्वादिना लोकवेदाव- गतस्य जीवस्य सर्वशक्तित्वादिना जीवादन्यत्वेनैव शास्त्रावगतस्य सर्वे- श्वरस्य च व्यक्तितोऽत्यन्तभेदात् तदैक्यमयोग्यत्वान्न प्रमेयम । ननु लक्षितयोरेर्वैक्यं बोध्यं ब्रूमः | लक्षिते च शुद्धे । तस्मान्नायोग्यत्वमिति चेन्न । तत्रापि मानाभावःन् | तत्त्वंपदाभ्यां प्रत्यक्षानुमानश्रुनिप्रमाणैर्भिन्न- व्यक्तित्वेनावघृनयोरुभयोरुपस्थितत्वात् ऐक्यशङ्काऽपि हि नोदेतुं क्षमते | तथा सांत कुतस्त्यं तत्र तात्पर्यम् | एंक्यं नास्ति | कथन्तु सामानाधि- करण्यमिति विमर्शे य आत्मनि तिष्ठन्, ऐतदात्म्यमिदं सर्वं, इत्यादीनां प्रमाणवाक्यानां, सदेव सोम्येदं तत्तेज ऐक्षत इत्यादिप्रयोगविशेषाणां, सर्वे समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः इत्याद्युपबृंहणानां च पर्यालोचनया 1 परिच्छेदः अभेदप्रमाणम् २३१ ब्राह्मणोऽहं मनुष्योऽहमितिवत् शरीरात्मभावावीनमिति निश्चयः सुधियां सुलभः। लोके हि स्थाणुर इति बाधे. मुखं चन्द्र इति सादृश्ये, मनुष्योऽहं, नोलो घट इति शरीरात्मभावे अक्सिद्धविशेषणत्वे च, आयुघृतमिति हेतुहेतुमद्भावे च सामानाधिकरण्यं दृश्यते । न च सामा- नाधिकरण्यदर्शनमात्रेण ऐक्यतात्पर्य मेषु गृह्यते स्वरूपमात्रलक्षणा वाऽऽश्रीयते । तत् कस्मान् | भेदस्य पूर्वमववृतत्वादेव । तथैव प्रकृतेऽपि । अन्यैरुक्ताश्च दृष्टान्ता इह समञ्जसाः | परमाणुः सावयव इति प्रमाणं नेष्यते । परमाणुपदेन निरवयवद्रव्यमेवाभिधीयत इति निश्चित त्वान् तद्विरोधेन सावयवत्वं तत्र बोद्धू न शक्यत इति । एवं ईश्वरस्य सर्वज्ञत्वेनावगतत्वात् ईश्वरो न सर्वज्ञ इत्यप्रमाणम् । एवमेव आदित्यो ग्रूप इत्यपि ऐक्यार्थे अप्रमाणम् । कुतः । पूर्वावगमविरोधात् । एवं प्रत्य- क्षविरोधादेव ऐक्यपरत्वाभावे निश्चिते नैरर्थक्य नरिहाराय अर्थान्तरे वक्तव्ये आकाङ्क्षादिवशात सन्निहित विविविपयस्तुतिपरत्वमङ्गीक्रियते । न तु अन्यशेषत्वात् अभेद्परता नास्तीति निर्णयः । प्रत्यक्षबाधेन अभेद- परत्वकोट्य त्यानस्यैव विरहात् । अनेनैव पूर्वप्रमितत्वन्यायेन उत्पन्न - शिष्ट गुणान्तरावरुद्धे कर्मणि गुणान्तरानन्वयः । न तु भवदुक्तेन द्रव्य- सामान्यस्य प्रकारान्तरेणैव लाभात् आमिक्षादिपदस्य द्रव्यसामान्य- परत्वे वैयर्थ्यापत्तिरिति न्यायेन | आमिक्षावाजिनयोर्विकल्पसमुच्चयान्य- संराश्रयणसम्भवेन वैयर्थ्याप्रसक्तेः । अत एव द्रव्यसामान्याक्षेपविरहाच्च । तथा च शास्त्रदीपिका- तस्मादुभयोस्तुल्यबलत्वात् पूर्वस्मिन्नेव कर्मरिण विकल्पः समु- चयो वेति प्राप्तेऽभिधीयते । - श्रमिक्षाया बलीयस्त्वमुत्तौ चोदनाच्छ्रतेः । उत्पन्ने वाजिनं वाक्यात् तेन तदुर्त्रलं मतम् ॥ २३२ विशिष्ट द्वेतसिद्धिः द्वियीयः यत्तु सगुणोत्पन्नमपि कर्म स्वरूपमात्रेण निष्कृष्य शक्यं गुणा- न्तरं विधानुमित्युक्तं, तदयुक्तम् । तथापि तस्योत्पत्तिवाक्यात्रग- तस्यानुवादान तत्स्वरूपमालोच्यमानमेव गुणयुक्तमवगम्यते । ततश्च नैराकाङ्क्ष्यायोग्यत्वाच्च गुणान्तरमत्र निवेशमलभमानं आत्मनिवेशनक्षम कर्मान्तरोन्पत्तिं सूचयति । केन- इति । प्रमाणान्तरावगतस्य विशिष्टस्य वस्तुनः अन्यत्र स्वरूपमात्रो- कावपि 'वशिष्टमेवोपस्थित्यारुडं भवतीति वाक्यन्यायविचक्षणा इह प्रचक्षते । भवांस्तु साक्षान् विनरीतमाह 'विशिष्ट स्याभिधाने सत्याप विशेषणं परित्यज्य लक्षणचा स्वरूपमात्रं बांध्यते इति । उत्पत्तिशिष्टगुण- न्यायादिदमयुक्तमिति जानातु भवान् । तच्छन्देन उत तमादेशमप्राच्य इत्यारभ्याधीनसकलविशेन विशिष्टं ब्रह्माभिधीयते । त्वंशब्देन जाग्रत्स्व - प्राद्यवस्थाविशेषविशिष्टां जीवः । एवं पृथग्भूतयोः विरुद्धस्वभावयोरु भयोरुपस्थित्यनन्तरं सामानाधिकरण्येन ऐक्यं प्रतीयते । अस्य यथःश्रुतस्य अयोग्यत्वात् कथं निवाह इति विमर्शो जायते । तत्र परीक्षि- तात्राधितस्वतःप्रमाणभूतपूर्ववृत्तप्रमाणान्तरावघृतभेदाविरोधिना चित्रकारण तन्निर्वाहः कार्य इति न्याय्या सरांगः । एतत्प्रहाणन पूर्व- प्रमितभेदचाधनमन्याय्यम् । अत एव व्यावहारिका भेदः । तात्त्विकम- भेदं तु श्रुतिर्बोधयतीति व्यवस्था अप्रामाणिकी ज्ञया । अभेदे अस- न्दिग्धं प्रमिते इयं व्यवस्थाऽऽद्रियेत । उक्तरीत्या भेदस्य दृढप्रमाण- प्रमतत्वात् तद्विरोधेन विशेषण परित्यागेन स्त्ररूपमात्रलक्षणाया अन्या- य्यत्वात् तत् त्वदात्मेति पूर्व प्रमितभेदाविरुद्धार्थप्रतिपादनसम्भवाव, एवं शरीरात्मभावनिबन्धनतया सामानाधिकरण्यस्यापि मुख्यत्वाच्च नात्र परमात्मजीवात्माभेदपरता युत्ता । अतो व्यावहारिकतात्त्विक भेदोऽपि नास्ति । तस्मात् तत्त्वमसीति वाक्यं न जीवश्वराभेदे प्रमाणमिति सिद्धम् । परिच्छेदः अभेदप्रमाणम २३३ किञ्च तत्त्वंपदे ईश्वरे जीवे च श्रुनी । तदभिधायकत्वात् अभेदबोधकं सामानाधिकरण्यं तु वाक्यम् | पद्वयसमभित्र्याहाराधीनत्वात् । श्रुति- वाक्यसमवाये च श्रुतिः प्रचला | अथापि वाक्यस्यैव वैयर्थ्यापत्तेः आन- थक्यप्रतिहतानां विपरीतं बलाबलमिति न्यायेन प्रातिपदिक एव लक्षणा- श्रयणं अगत्या भवति । तत्र यावता वैयर्थ्यं परिहृतं भवति तावदेव लाक्षरिणत्वं आश्रयणीयम् | नाधिकम् | ऋग्रान् | तत्र सिंहो देवदत्त इत्यादाविव एकपदलक्षणचैवोपपत्तौ पद्वयलक्षणान युज्यते । प्रमाणान्तरत्राधापत्तेश्च । भवद्रीत्या अभेदानुराधे हि जीवेश्वरभेदग्राह- कप्रमाणोपरोधो भवति । न चाबाधेनोपपत्तौ बाधो युक्तः । एतेन प्रोद्गा- तॄणामित्यत्र विभक्तिस्वारस्याय प्रातिपदिकस्यान्यथा नयनवदत्रापि प्रातिपदिकस्यैवान्यथा नयनमिति प्रत्युक्तम् । तत्र प्रमाणान्तरप्राप्तार्थोप- मदुभावात् । पद्वयलक्षणाविरहाच्च । तत्र पाश|धिकरणन्यायप्रवृत्ति- बांधकस्य कांस्यभोजिन्यायस्य पाशाधिकरणसोमनाथीये दर्शितत्वाच्च । - यच्च – किञ्चन तावत् प्रातिपदिकस्य निरवकाशत्वम् । विभक्तेः सङ्ख्यायामिव विशेष्याशे सावकाशत्वात् । नापि प्राधान्यम् । प्रधानाथं- वाचक्रप्रत्ययस्यैव प्राधान्यात् । तदुक्तं, “प्रकृतिप्रत्ययौ सहार्थं ब्रूततस्यास्तु प्रत्ययः प्राधान्येनेति”, इति, तदपि न चारु । विशिष्टाभिधायिनः प्राति- पदिकस्य निरवकाशत्वे चोदिते लक्षणागम्यविशेष्यांशमादाय सावका- शत्वोक्तेरयोगात् । अन्यथा एकत्वलक्षणोपयोंगिबहुत्ववाचितया वचन- स्यापि प्रोद्गात गामित्यत्र सावकाशत्वापत्तेः । प्रत्ययप्राधान्यं च तस्य कस्र्थमाश्रित्योच्यते । यद्यभेदं न स प्रत्ययार्थः । अननुशासनात् । विशे- षणविभक्तीनामभेदार्थत्वमिति प्रवादश्च पाष्ठकबोधवषयाभेदान्वय- मूलः । न वभधेयत्वमूलः । नीलो घट इत्यादी अभेदस्य संसर्गमर्याद- यैव लाभाच्च न वाच्यत्वम् । अथ प्रातिपदिकार्थेत्यादिपाणिनिसूत्रं अभिहितकारकवाचिनी प्रथमेति वार्तिकं वाऽनुसृत्य प्रातिपदिकार्थ- १६ २३४ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः द्वितीय मात्रं वा कर्तृकारकं वा तत् त्वमित्यत्र प्रथमार्थ इत्युच्यते तेन कस्ते लाभः। न ह्यभेदप्राधान्यं तेन लभ्यते । यत्तु प्रोद्गातृणामित्यत्र उद्गातृपदे यौगिकत्वपक्षं ब्रह्मानन्दः खण्डयति तत्र भाट्टदीपिकायां खण्डदेवोक्तं समाधानमनुसन्धेयम् । एवमेकस्मिन् पदे लक्षणया सामानाधिकरण्यनिर्वाहाऽपि श्रेयान् । न तु जीवेश्वराभेदः कथमपि तत्त्वमसिप्रतिपाद्यः । वस्तुतस्तु नात्र लक्षणा । सर्वेषां शब्दानां तत्तद्रूपविशिष्टपरमात्मनि मुख्यवृत्तत्त्वात् । देवमनुष्यादिशब्दाः किल तत्तच्छरीरिवाचिनः । तथैव यः परमः शरीरी तर्माप तेऽभिद्धति । अपृथक्सिद्धविशेषणवाचिनां शब्दानां विशेष्य- पर्यन्तत्वस्य लोके व्युत्पन्नत्वात् । शास्त्रेण सर्वशरीरिणः परमात्मनः सिद्धौ तयैव व्युत्पत्त्या सर्वेषां शब्दानां तत्पर्यन्ताभिधायित्वस्य स्वयं सिद्धेः | परिभाषाकारस्तु लक्षणां विनैवाभेदान्वय इत्याह “वयं तु ब्रूमः सोऽयं देवदत्तः तत्वमसीत्यादौ विशिष्टवाच- कानां पदानां एकदेशपरत्वेऽपि न लक्षणा । शक्त्युपस्थितयोविं शिष्टयोरभेदान्वयानुपपत्तौ विशेष्ययाः शक्त्युपांस्थतयोरेवान्व- याविरोधात् । यथा घटोऽनित्य इत्यत्र घटपदवाच्यैकदेशघटत्व- स्यायोग्यत्वेऽपि योग्यघटव्यक्त्या सहानित्यत्वान्वयः । यत्र पदार्थैकदेशस्य विशेषणतयोपस्थितिः तत्रैव स्वातन्त्र्येणोपस्थि- तये लक्षणाभ्युपगमः । यथा नित्यो घट इति । अत्र घटपदात् घटत्वस्य स्वातन्त्र्येणानुपस्थित्या तादृशोपस्थित्यर्थं घटपदस्य घटत्वं लक्षणा । एवमेव तत्त्वमसीति वाक्येऽपि न लक्षणा ! शक्त्या स्वातन्त्र्येणोपस्थितयोः तत्त्वंपदार्थयोरभेदान्वये बाध- काभावात् । अन्यथा गेहे घटः, घटे रूपं, घटमानयेत्यादौ घट- त्वगेहत्वादेरभिमतान्वयबोधायोग्यतया तत्रापि घटादिपदानां विशेष्यमात्रपरत्वे लज्ञणैव स्यात् । तस्मात् तत्त्वमसीति वाक्ये परिच्छेदः अभेप्रमाणम् आचार्याणां लक्षणोक्तिरभ्युपगमवादेन बोध्या ।” इति । अत्रेदं वक्तव्यम् । पदयोविशिष्टशक्तिः विशिष्ट मुपस्याप्य विरमति । तत्रान्वयानुपत्तिप्रतिसन्धानानन्तरं पुनर्विशेष्यमात्रोपस्थित्यर्थं पुनः पदव्यापारोऽपेक्ष्यत एव । अन्यथा शाब्दबोधानुपपत्तेः । स च व्यापारः अपेक्षितविशेष्यमात्रोपस्थापकत्वात् विशिष्टोपस्थापकत्र्यापारा- दन्य एव : अन्यश्च लक्षणैव । तथा चाहुः 'शक्यादन्येन रूपेण ज्ञाते भवति लक्षणे'ति । गेहे घट इत्यत्र गेहत्ववतो धर्मिणः घटाविकरणत्वस्य उपपन्नतया विरोधप्रतीतिविरहात् लक्षणाया न प्रसङ्गः । नीलो घट इत्यत्र धर्मिणोरभेदः प्रतीयते । एकस्मिन् घटधर्मिणि घटत्वनीलत्वयोः समवा- यात् विरोधो न प्रतीयत इति अत्रापि न लक्षणा | तत्त्वमसीत्यत्र तु तच्छब्देन सर्वज्ञत्वादिविशिष्टस्य त्वंपदेन किञ्चिद्ज्ञत्वादि विशिष्टस्य

• धर्मिणः प्रतीतौ एकस्मिन् धर्मिणि तयारसम्भवात् विरोधस्फूर्त्या

धर्ममपहाय धर्मिमात्रबोधनाय व्यापारान्तरमपेदयते । तच्चं लक्षणा- रूपमिति दुष्परिहारा लक्षणा । अतः पूर्वोक्तरीत्यैव लक्षणापरिहारः ।

२३५ यदत्र दूषणमुक्तम् –“शरीरिपर्यन्तत्वमिति तल्लक्षकत्वं वा, तत्रापि शक्तत्वं वा, शरीरविषयवृत्त्यैव तत्प्रतिपादकत्वं वा । बाद्यः। मुख्य- त्वानुपपादनात | न द्वितीयः । शरीरवाचिनाभित्यसाधारण्येन निर्देशानु- पपत्तेः | प्रवृत्तिनिमित्तमनुष्यत्वादिजातेः शरीरिण्यवृत्तश्च | न तृतयः | अन्यविषयवृत्तेरन्यानुपयोगेन शरीरशरीरिणोरना। द भ्रमसिद्धाभेनि- बन्धनोऽयं प्रयोगो वाच्यः । तथा चात्राप्य भेद निबन्धन एवायं प्रयोगः । अभेदस्तु बाधकाभावादत्र तात्त्विक इत्येव मिशेषः,” इति । तदनव- काशम् । लक्षकत्वानङ्गीकारात् । मुख्यत्वस्योपपाांदतत्वात् । शरीर- वाचनां देवमनुष्यादिशब्दानामित्यस्मदुक्तौ शरीरवाचिनामित्यत्र शरीरमात्रवाचिनामित्यवधारणाभावात् । शरीरवाचितया सर्वसम्प्रति- पन्नानां न तावन्मात्रवाचित्वं, अपितु शरीरिपयेन्तवाचित्वमित्यभि२३६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः प्रायात् । मनुष्यत्वजातः शरीरिणि विरहस्येष्टत्वान् | मनुष्यत्व जातिम- च्छ्ररीर नति सम्बन्ध्यात्मत्वेनैव वाच्यत्वप्रतिपादनात् । अत एव तृतीय- विकल्पस्यानुत्थानान् । एवमभिज्ञानां व्यवहारस्य शरीरशरीरिभावनि- बन्धनत्वान् ‘वाचिकैः पक्षिमृगतां' इत्यादिस्मरणात् । अतएव अनादि- भ्रमसिद्धाभेदनिबन्धनत्वानुपपत्तेः । भ्रान्तव्यवहारस्यानादरणीयत्वात् । यत्त्वत्र शक्यशरोराभेदेन लक्षणया वा प्रयोगोपपत्तौ अनेकशक्तत्वस्यान्या- य्यत्वमिति ब्रह्मानन्देनोक्तम् तन्न | अनेकशक्त्यनभ्युपगमात् । एकयैव शक्त्या विशिष्टबोधाङ्गीकारात् । केवतशरीरमात्रपरतया प्रयोगस्य आत्मज्ञानमूलत्वात् । जीवमात्र पर्यन्तप्रयोगस्य परमात्माज्ञानमूलत्वात् ।

ननु भोगायतनत्वं शरीरलक्षणम् । तेन परस्य ब्रह्मणः सशरीरत्वं भांगप्रसङ्ग इति चेन्न । यस्य पृथिव शरोरमिति वेदेऽपि शरीरपदयोगद्- र्शनेन उभयसाधारणस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तस्य वाच्यत्वात् । न च वैदि प्रयोगो लाक्षणिकः | मानाभावात् । अन्यथा घटपदं स्वगृहस्थनीलघटे शक्तम् । अन्यत्र लाक्षणिकमिति प्रसङ्गात् । उभयसाधारणं च प्रवृत्ति - निमित्तं चेतनं प्रति अपृथसिद्धविशेषण यद् द्रव्यं तत्त्वम् । इष्टं च प्राचामद्वैताचार्याणा प्रपञ्चोपादानस्य जडद्रव्यस्य सर्वेश्वरशरीरत्वम् | यथाऽऽहुः शङ्कराचार्याः सर्ववेदान्तसिद्धान्तसारसङ्ङ्ग्रहे स्वतन्त्रः सत्यसङ्कल्पः सत्यकामः स ईश्वरः । तस्यैतस्य महाविष्णोर्महाशक्तेर्महीयसः || ३१२ सर्वज्ञत्वेश्वरत्वादिकारणत्वान्मनीषिणः । कारणं वपुरित्याहुः समष्टिं सत्त्वबृहितमम् ॥ ३१३ इति । मनीषिण आहुरित्यनेन स्वसम्मति समग्रां तत्र दर्शयत्याचार्यः । न च लाक्षणिक एव व्यवहारोऽत्र निर्दिष्ट इति वाच्यम् । मुख्यत्वेऽपि अद्वैतसिद्धान्ताविरोधात् । लाक्षणिकत्वाभ्युपगमनिर्बन्वाभावात् । शरीर- त्वेनैवाध्यस्तत्वस्य सुवचत्वात् । न हि शरीरशरीरिभावसम्बन्धोऽद्वैतेन परिच्छेदः अभेदमाराम विरुद्धचते | अपि तु तस्य सत्यत्वम | अयुक्तं च लाक्षणिकत्वमित्युक्त - मेव | जगन्मूलकारणस्येश्वरम्य मह विष्णु वाभिवानान् भगवद् द्विषो न शाङ्करमनानुसारिण इत्येतदपि स्पष्टम् । अत्रेदं तत्त्वम् | जीवेश्वरभेदः सर्वाः | तत्त्वमसीत्यत्र तत्पदेन त्वंपदेन च ईश्वरे जीवे च उपस्थिने सामानाधिकरण्यावगतस्याभेदस्य तत्रानन्वयात् सिंहो देवदत्त इत्यादाविव तदन्वयानुगुणः प्रकृत्यर्थः कञ्चन वाच्य इति प्रतीयते । अब कोऽसावर्यो भवतुमर्हतीति विमर्श, ऐतदात्म्बभिदं सर्वं, च आत्मनिनिष्ठन, यो विज्ञान तिष्ठन् इत्यादिभिः परस्य जीवात्मानं प्रत्यप्यात्मत्वोपदेशात, तंन जीवत् परं प्रांत शरीरत्वा- वगनात् शरीरत्व कण्ठाक्तेश्च शरीरवाचिनां शब्दानां शरीरिवाचक- शब्दैः सामानाधिकरण्यस्य अयं पण्डितो देवदत्ती ब्राह्मण इत्यादिषु हृष्टत्वाच्च त्वंशब्दः त्वदात्मपर इनि न्यायानुसारी निर्णयां भवति । सर्वस्य सन् आत्मा | अस्तवापिस एवात्मेत्युक्तं भवति । एवं समञ्जसेऽर्थे सम्भवति 9

सेयरमा उनी डर्थः सर्वथा न युज्यते । तथा हि । पूर्वावगतभेदानुपर्देनैव सिंहो देवदत्त इत्यादौ सामानाधिकरण्यप्रतीताभेदनिर्वाहः सर्वैः शस्त्रकारैः क्रियते । तस्य न्यायस्येह परित्यागे हेतुर्नास्ति । अहं नेश्वर इति प्रत्यक्षेण, अहं नेश्वरः दुःखित्वात् परतन्त्रत्वात् अल्पज्ञवातू इत्यनुमानेन, 'अन्योऽन्तर आत्मानन्दमयः' इत्यादिकया श्रुत्या, 'उत्तमः पुरुषस्तवन्यः' इत्यादिस्मृत्या च जीवेशभेदो हि सुप्रमितः । कथं नाम एतावत्प्रमाण- प्रमितभेद बाधक्षमता तत्त्वम्पदसामानाधिकरण्यप्रतीतस्याभेदस्य भवेत् ? यदि भवेत् सिंहो देवदत्तः ब्राह्मणी विद्वानित्यादिष्वपि भवेत् । किञ्च त्वं तत्तुल्यः तदाधारः तदधीनः इत्येवमादिरीत्या एकपदलक्षण अभेदा- न्वयोपपत्तौ पदवयेऽपि लोकारोऽयुक्तः अखण्डार्थनगसाचस- रोक्ताश्च सर्वे दांषा इहानुसन्धेयाः । एवं प्रत्यक्षानुमानश्रुतिस्मृतिशतात्म- , २३८ वशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः जगतो कसकलत्रमागाप्रामाण्यप्रसञ्जकत्वात् सुदृढप्रतीतिविषयस्य मिथ्यात्वापादकत्वात् पदवाक्यदोषबहुलत्वाच्च तत्त्वमसिवाक्यस्य नाद्वैनपरत्वं सम्भवि । • त्वतसदाभ्यामुपस्थितयोर्जीवेश्वरयोः सामानाधिकरण्यवोधि- ताभेदान्वयः कुतो न भवति ? भेदादिति चेन्, किं विशेषणमात्रेऽयं भेदः उत स्वरूपेऽपि ? आये विशेष्याभेदः प्राकू प्रतिपन्नो न वा । प्रतिपन्न - श्चेत् अस्य वाक्यस्य ऐक्ये मानत्वोक्तिरयुका | असम्भविनी चान्यतः प्रतिपत्तिः । प्रत्यज्ञानुमानाभ्यां भेदस्यैव सिद्धेः । ऐक्यत्रोधकस्य श्रुति- वाक्यान्तरस्य एतत्तुल्यत्येन प्रापकत्वानुपपत्तेः । अप्रतिपन्नश्चेत् विशेषण- मात्रभेदोक्तिरयुना। विरुद्ध विशेषणाना विशेष्यभेदकत्वावश्यम्भावात् । अन्त्ये सिंहा देवदत्त इत्यादिवत् पूर्व प्रतीतभेद विरोधेन अर्थान्तरल- क्षणयैव अभेदान्बयो निर्वाह्य इति नात्र जीवेश्वरैक्यप्रामतिर्भवितुमहति । पिच निर्धर्मकस्वरूपमात्रस्य प्रत्येतुमशक्यत्वात् पवन पि स्वरूपमात्राभिधाने घटो घट इतिवत् अवोधकत्वेन वाक्यस्यैवाप्रामाण्या- पत्तेः, स्वरूपमात्रावगाहिनिर्विकल्पकजनकत्वस्य क्वापि वाक्ये अदृष्ट- त्वेनामावोग'न्, अभ्युपगमेऽपि तत्पदलक्ष्यस्वरूपस्य त्वम्पदलक्ष्य- स्वरूपेण सह्रैक्याबोधऋत्वाच्च नास्य वाक्यस्य ऐक्ये मानत्वं कथमपि सम्भवति । न च तात्पर्यस्य सर्वंतो बलीयस्त्वात् सर्वमिदं सह्यम् | अद्वैततात्पर्ये मानाभावान् | वाक्यस्थैः पड़ैरेव हि तात्पर्यमध्यवधारणीयम् । न हि रामो रावणमवधीदित्युक्ते तात्पर्य बलीयस्त्वमपदिश्य रावगपक्षपाति- रभिधीयमानलाक्षणिकविपरीतार्थान्तरपरत्वं वाक्यस्यास्माभिरङ्गीकर्तु शक्यम् । अथोच्येत – जीवो यदि परमार्थतः सर्वेश्वराद् भिन्नः, तस्य बन्धश्च पारमार्थिकः, उपासनेन च क्रियारूपेण यजनेनेव स्वर्गो मोक्ष- स्तस्य भवति तहिं स्वर्गबन्मोक्षोऽप्यनित्यः म्यात् | साध्यत्वात् । तथा S परिच्छेदः च वाक्याधिकरणान्ते भाष्यम्- ‘‘स्थिते न क्षेत्रज्ञपरमात्मैकत्वविषये सम्यग्दर्शने क्षेत्रज्ञः परमा- त्मेति नाममात्रभेदात् क्षेत्रज्ञाऽयं परमात्मनो भिन्नः, परमात्माऽयं क्षेत्रज्ञाद् भिन्नः इत्येवञ्जातीयक आत्मभेदविषयो निर्बन्धो निरर्थकः |... ये तु निबंन्धं कुर्वन्ति ते वेदान्तार्थं बाधमानाः श्रयं. द्वारं सम्यग्दर्शनमेव बाधन्ते कृतकर्मानित्यं च मोक्षं

अभेदप्रमाणम् २३६ कल्पयन्ति | ज्यायेन च न सङ्गच्छन्ते” इति । अत्र ब्रूमः | न मोक्षस्यानित्यत्वापत्तिः | स्वरूपाविर्भावस्यैव मोक्ष- त्वात् । स्वभावतः अपहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकविशिष्टं हि परमात्मन इब जीवस्यापि स्वरूपम् । तत्तु संसारावस्थायां कर्मणा तिरोहितम् । उपासनश्रीतेन परमात्मना प्रतिबन्धके कर्मणि कान निवर्तिते पूर्व तिरोहिता अपहृतपाप्मत्वादयो गुणाः प्रादुर्भूताः सन्तः पुनस्तिरोभाव- प्रसङ्ग रहितास्तथैवावतिष्ठन्त इति कथमनित्यता मोक्षस्य | तस्मान्मोक्षा- नित्यत्वभियाऽपि न वेदान्तविनाशनं कार्य, नापि जगन्निध्यात्वसाधन- व्यग्रतया कुतर्काबलम्ब नमिति । एवं तत्त्वमसीति वाक्यम्य किं जीवेश्वराभेदपरत्वं उत शरीरात्म- भावादिसम्बन्धविशेषपरत्वमिति विप्रतिपत्त्या संशये सति तन्मात्रान्व- यिभिरेव न्यायविशेषैः अभेदपरत्वमसम्भवीत्युक्तम् । दृष्टान्तपरम्परापर्या- लोचनेनाप्येवमेतदति निर्धारणं शक्यमित्यन्ये निरूपयन्ति । तत्राय- माह ~ सर्वे दृष्टान्ता अन्यथोपपद्यन्त इति । तत्रेदं वक्तव्यम् । अन्यथोप- पद्यन्ते न वति नायं प्रश्नः प्रकृतः, येनान्यथोपपद्यन्त इति प्रदर्शनं युक्तं स्यात् । अपितु एषु प्रतीयमानो भेदी नियामको भवति नेति । 'प्रकृ- तिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्' इति दृष्टान्तानुराधेन हि सन्दिग्धविष- यावधारणं कर्तव्यमाह सूत्रकारः । तत्त्वमसीत्यत्र अर्थविप्रतिपत्तौ यस्य पक्षस्य दृष्टान्ता अनुकूलाः स न्याय्य इति निश्चयो भवति । एवं विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीय- न्यायविद्भिरुच्यमाने अस्मत्पक्षानुरोधेन दृष्टान्ता अन्यथोपपद्यन्त इति प्रत्यवस्थानं कथं युज्येत। तथा च एषां दृष्टान्तानां भेद्गर्भाणामनुरोधे- नापि अद्वैतं मिथ्येति सिद्धयति । २४० 1 वृहदारण्यके 'ब्रह्म वा इदम आसीत् । तदात्मानमेवावेदहं ब्रह्मा- स्मीति वाक्येऽपि अभेदपरत्वे न किञ्चिद् गमकम् । इदमिति लांकावगतं सर्वमनू तस्य ब्रह्मात्मकत्व विधायकत्वात् । इदमिति हि चेतनाचेतने उभे अप्युच्येते । तत्र अचेतने ब्रह्मानेदो नेष्टः । तद्वदेव चेतनेऽपि नेष्टव्यः | बाधात् । पूर्वत्र जडत्वाजडत्वाभ्यामिव उत्तरत्र अज्ञत्वप्रा- ज्ञत्वाभ्यां भेदस्य निश्चितत्वात् । वैरुप्याच नहि एकरूपो ब्रह्माभेद- श्चेतनाचेतनयोः सुवचः । न चैकपदोपात्तेष्वर्थेषु भिन्नरूपाभेदो- पदेशो न्याय्यः | 'तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तद्भवत् । तथर्षीणाम् । तथाः मनुष्याणाम्' इति वाक्येऽप्युपरितने जीवानां बहुत्वेन परस्परभेदस्य, प्रत्यबुध्यतेत्यनेन वेद्यतया वंदितृभ्यस्तेभ्यो ब्रह्मभेदस्य चावगमात् 'स एव तद्भवत्' इत्युपसंहारे तदविरोधेन तदात्मकोऽभवदित्येवार्थः । तदा- त्मकत्वानुभवं लेभ इति भावः । मुक्तो बभूवेति यावत् । न तु तदभिन्नोऽ. भवदिति । बाधात् । अहंमनुरम सूर्यश्च' इत्यस्मन् वाम- देववाक्ये अहमित्यन्तर्यामिण एवाभिवानम् । यत्तु 'पश्यन प्रतिपेदे' इति वोधनिमित्तब्रह्मभावस्यात्र प्रतीतेर्नान्तर्यामिपरत्वमिति । तन्न | विरोधाभावात् । बोधनिमित्तब्रह्मभावपरत्वस्य अन्तर्यामिपरत्वम्य चैक- त्वात् । मदन्तर्यामी कश्चिदस्तीति बोधे सत्येव हि मिति तस्य निर्देश: सम्भवी । ततश्च ब्रह्मभावः । सर्वभावो वा । 'तद्भवत्' इत्यस्य हि सर्वमभवदित्येव स्वरततोऽर्थः । एवंविधबोध एव 'शास्त्रदृष्ट्या तूप- देशः' इति सूत्रेऽभिसंहितः । तदुक्तं श्रीभाध्ये - एतदुक्तं भवति । अनेन जनाउनुप्रविश्य ऐतदात्म्यमिदं परिच्छेदः अभेदप्रमाणम सर्वं. अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानां सर्वात्मा, य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तरी यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं च आत्मानमन्तरी यमयति. एप सर्वभूतान्तगत्मा अपहृतपाप्मा दिव्यो देव एको नार यः इत्येवमादिनः शास्त्रेण जीवात्म- शरीरकं परमात्मानमवगम्य जीवात्मवाचिनां अहन्त्वमादिश- व्दानामपि परमात्मन्येव पर्यवसानं ज्ञात्वा ममेव विजानीहि 'मामुपास्ख' इति स्वात्मशरीरकं परमात्मानमेव उपास्यत्वेनो- पदिदेशति । वामदेववत् | यथा वामदेवः परस्य ब्रह्मणः सर्वा- त्मत्वं सर्वस्य च तच्छ्ररीरत्वं शरीग्वाचिनां च शब्दानां शरीरिण पर्यवसानं पश्यन् अहमिति स्वात्मशरीरकं परं ब्रह्म निर्दिश्य तत्सामानाधिकरण्येन मनुसूर्यादीन् व्यपदिशति- अहं मनुग्भवं सूर्यश्चेति । यथा च प्रह्लादः 'सर्वगत्वादनन्तस्य स एवाहमवस्थिनः' इत्यादि वदति । ' इति । अथ यत् 'अहं भूमिमदामा र्याय' इत्यादिप्रयोगारणामुपहितमादा-- योपपत्तिरिति, तत्रोच्यते । उपहितो वा स्वतः सिद्धो वा जीवस्तावत् तत्र वाच्यः | ब्राह्मणोऽहं मनुष्योऽहमिति व्यवहारे तत्तच्छरीरावच्छिन्नो जीवो वाच्य इत्येतदपि निर्विवादम् । तथा च तेनैव न्यायेन जीवशरीरकः परमात्मापि तद्वाच्य इत्येतदपि समञ्जसमिति | २४१. यत्त, अन्तर्यामिणि भेदाप्रसक्तेर्न तदभेदपरा श्रुतिरिति तत् कामं `तथा | जीवे ब्रह्मभेदस्य तात्त्विकत्वेन तद्भेदस्यायोग्यत्वान् तत्परताऽपि न सम्भवतीति तु ज्ञेयम् । वस्तुतस्तु सर्वभवनफलकवेदनविषयतया अहं ब्रह्मास्मीत्युक्तेः अभेदविधाने नास्ति तात्पर्यमिति बोध्यम् । सर्वभवनं च सर्वैकात्म्यसाक्षात्कार इत्युपनिषद्भाष्ये स्व टम् । किञ्चात्रानुपासना- प्रकरणत्वं भवनिमतं नास्ति । अथ योऽन्यां देवतामुपास्ते' इति उपा- स्तिश्रवणात् । तदनुरोधेन पूर्वोत्तरवाक्योक्तवेदनस्यापि उपासनात्मक-२४२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः ज्ञानपरत्वात् । यत्त वेदनश्रवणानुरोधेन उपास्तिरेव वेदनपर इति, तद - साधु । सामान्यस्य विशेषे उपसंहारस्य न्याय्यत्वात् । विशेषस्य सामा- न्यपरत्वे लक्षणाप्रसङ्गात् । ननु अथ योऽन्यां देवतामुपास्त इत्यादिना भेद निन्दनात् अभेदपरता गम्यत इति चेन्न । “तस्य, देवता गमात्मा न भवति, नाहं तस्याः शरीरमिति मत्वा देवता ममात्मा, अहं तस्याः शरीरमिति मतिं विना वा य उपास्ते स यथावन्नोपास्त इत्येवं निन्दापरत्वात् । 'स यश्चायं पुरुषे । यश्चासावादित्ये । स एकः' इत्यत्राप्यन्तर्या- म्यैक्यमेवापदिश्यते । न तु 'ब्रह्मवाप्नोति परमिति शुद्धस्य ब्रह्मणः प्रकृततया तस्मिन्नुपाधिगतभेदस्य तात्त्विकत्त्वप्रसक्तौ तन्निराकरणार्थ- ‘त्वेन ऐक्योपदेशः | ब्रह्मशब्देन बृहत्त्वबृंहणत्वविशिष्टाभिधानात् । वेदन- कर्मत्वात् प्राप्तिकर्मत्वात् प्राप्तिवेदनकर्तृवैलक्षण्यप्रतीतेः एतेषामुप- लक्षणत्वे प्रमाणाभावाच्च शुद्धप्रकरणाभावात् । शुद्धे प्रतीते च तत्रोपा- विकृतभेदस्य तात्त्विकत्वप्रसक्तिविरहात् । न हि घटाकाशमहाकाश योस्तात्त्विको भेदो लोके दृष्टः, येनेह तच्छङ्का उन्मिषेत्, तलरिहाराय ‘च ऐक्योपदेशोऽपेक्ष्येत । , अतः परं “न चैवं छान्दोग्ये य एष आदित्ये पुरुषो दृश्यते साँऽह- मस्मीत्यत्र स एवैनान् ब्रह्म गमयतीति भेदपरोत्तरवाक्यविरोधः | तस्यो- पासनाप्रकरणस्यत्वेनाहंग्रहोपासनापरतया विरोधाभावात्" इति शङ्का- समावाने अद्वैतसिद्धिग्रन्थे दृश्येते । तत्र स एनान् ब्रह्म गमयतीति छान्दोग्यं चतुर्थाध्याये उपकोसलविद्यायां पठ्यते । तत्र य एष अदि पुरुषः' इति वाक्यं न दृश्यते । तदयं किं केनचित् प्रतितः पाठः अथवा ग्रन्थकृत एव प्रमाद् इति चिन्त्यम् । मुण्डके ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतीत्यत्र विष्णुरेव भूत्वेतिवत् साम्य- मेवोच्यते. न त्वभेद् इति पूर्वमेवोत्तम् । समाने वृक्ष इत्यस्मिन् अन्य- -मीशं यदा पयत तदा वांतशोको भवतीति भेदज्ञानस्य मोक्षोपायत्व- -2 प'रच्छेदः अभेदप्रमाणम् २४३ मुख्यत इति तावत् स्पष्टम् । अयं भेदः काल्पनिक इत्यत्र किमपि प्रमाणं नास्ति । अतो मुक्तावप्यनुवर्तत एव । तस्मान्महिमानमित्यस्य पश्यतीत्यत्रान्वयेऽपि भेदप्रतीतिरविहतैष । परन्तु एवमन्वये इतिशब्द- वैयर्थ्यं क्रियाध्याहारश्च दोष इति पश्यन्तः केचित् 'यदाऽन्यनीशं पश्यति तदा वीतशोकः अस्य ईशस्य महिमानं इति एति, गच्छति । इतीति इण्धातोर्लंटि गुणाभावे छान्दसं रूपम् । 'इतः' इति द्विवचन- वत् ।' इत्याहुः । एतदनुसारेण मुक्तौ तत्साम्यमेव न तु तद्भाव इति कण्ठोक्तं भवति । 'यथा नद्यः स्यन्दुमानाः' इति दृष्टान्तोऽभेदवादिनामनुपपन्न एव । अन्यथा न्यनमयुक्तमित्युत्तत्वात् । 'परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यं' इति देशान्तरस्थब्रह्मत्राभिरूपमुक्तचभिधानाच्च अभेदपक्षी न घटते | दिवि श्रीवैकुण्ठे भवं दिव्यम् । यत्तु एवंविधाया मुक्तेः सगुणोपासनाफलत्वेन ब्रह्मवियाफलत्वासम्भवात् स्वरूप भूतब्रह्मप्राप्तिपरमिदं वाक्यमिति, तेन चत प्रक्रियामनुसृत्य इदं वाक्यमन्यथा नेत्रमित्येवोक्तं भवति । न हि सगुणोपासनातिरिक्ता ब्रह्मविद्याऽद्यापि सिद्धा । निर्गुणस्यासिद्धत्वात् । प्रपञ्चमिथ्यात्वस्यासिद्धत्वान् | कस्यापि वाक्यस्यभेदपरत्वस्यासिद्ध- त्वात् | “तथा विद्वान नामरूपाद्विमुक्तः परालरं पुरुषमुपैति दिव्यम्” इत्यस्मिन् वाक्ये नामरूपादिति प्रकृतिरुक्ता । विद्वानिति जीवः । परा- त्परं पुरुषमिति ब्रह्म । प्रधानालरो जीवः । तस्मादपि परः पुरुषः । तं अनुत्तमे उत्तमे लोके स्थितं प्रकृतिविनिमु का जीवां गच्छति, यथा पर्वतान्निस्सृत्य स्यन्दमानाः प्रवहन्त्यः सरितः समुद्रं गच्छन्ति, तथा । द्वा सुपर्णेत्यादिमन्त्रद्वये च वृक्ष इति अनीशयेति च प्रकृतिरुक्ता । द्वेति अन्य इति च जीवेशी परस्पर विक्षगौ पृथगुतौ । त एव त्रयः पुन- रिहोच्यन्ते | स्यन्दमाना इति दृष्टान्ते, उपैति दिव्यमति दृष्टांन्तिके च गमनं स्पष्टमुच्यते । तथा चास्वारस्थलेशमपि विना मन्त्रैः स्वस्वार्थे २४४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः समञ्जसे बोध्यमान अभिनिविष्टैर्भवद्भिर्हठादेव पावनं क्रियत इति तटस्थो विद्वान को न जानीयान् ।

अन्तर्यामिप्रकरणस्थं 'नान्योऽतोस्ति द्रष्टा' इति वाक्यं ऐक्ये प्रमाणमिति नूनं स्वहृदयविसंवादिन्येव प्रतिज्ञा | तथा हि । अस्य वाक्यस्य तावदयमर्थः । अतः एतस्मात् अदृष्टो द्रष्टेत्युक्तो योऽन्तर्यामी तस्मात् अन्यो द्रष्टा नास्तीति । अत्रान्य इति न जीवाभिधानम् । पूर्वत्र यमात्मा न वेदेति र्जवस्या द्रष्टत्वोक्त या इह द्रष्टत्वेन निर्दिश्यमानान्यत्वा- नुपपत्तेः। अन्तर्यामी स्वनियाम्य स्वशरीरभूतैः चेतनः चेतनात्म कैः स वैं- रन्यैरदृष्टः तेषां सर्वेषां द्रष्टेयस्मिन वाक्ये उच्यते । तत्र अदृष्ट इत्यचं 'यं पृथिवी न वेद्' इत्या दभिः पूर्ववाक्यैः फलित एवार्थः। 'अन्तरों यमर्याति' इत्यनेन फलितश्च 'द्रष्टा' इत्ययमर्थः । एवं पृथिव्यादिभिरदृष्टः तेषां द्रष्टा चान्तर्यामीत्युक्ते यथा पृथिव्यादीनामथमन्तर्यामी अस्ति श्रयं च तैरदृष्टः तेषा द्रष्टा च तथा किमस्यान्तर्यामिणोऽपि कश्चि दन्योऽन्तर्याम्यस्ति, यः अनेनादृष्टः अस्य द्रष्टा च, इति शङ्का जायते । तस्याः परिहारः नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेत्यनेन क्रियते । अतः अद्रष्टृत्वेन पूर्वोत्तस्य जीवस्येह द्रष्टृत्वेन नुः अन्य इति स न विवक्षितुं शक्यः | अन्य इत्यनेन समानमतर ये नेनेत्यत्रेव पूर्वोक्त सहशस्यैव विव- क्षितत्वात् अदृष्टृत्वादिना च सादृश्यात् न जीवविवक्षा सम्भवतीति ज्ञेयम् । पूर्वंय आत्मनिन्दिना पृथिव्यादीनामिव मनप अन्तर्यामिभेदस्योर्पाद्ष्टत्वाचन तन्निषेव इद्द सम्भवतीति च बोध्यम् न चौपाधिक भेदमात्रेण तदुपपत्तिः । औपाधिकत्वे मानाभावात् । एतद्- नुरोधेन ऐक्यं क्वापि न प्रमेयमत्यवधारणात् । एवं च अतोऽन्यदार्त- मित्यस्य जीवजातं दुःखीत्यर्थ उपपद्यते 1 एतेनाक्षरप्रकरणस्थं ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्ट' इत्येतदपि नैक्यपरमिति परिच्छेदः अदमागम् २४५ व्याख्यातम् । ततः प्राक्तने 'एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्या- चन्द्रमसौ विवृतौ निष्ठतः' इत्यस्मिन् वाक्ये प्रतीयमानां भेदो नौपा- धिकः | मानामावादित्यनि द्रष्टव्यम् । यत्तु 'अनेन ह्येतत् सर्वं वेद' इति व्यवहितपूर्वाध्यायस्थं यत् एकविज्ञ नेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञानं तदुप- •पादनार्थत्वात् अध्यायान्तरस्वस्याप्यम्य सर्वस्याभेदार्थत्वं वक्तव्यमिति, तद्ध्ययुक्तम् । तथा हि । एकविज्ञानमित्यत्र एकमिति किं शुद्धं विवक्षि तम्, अथवा उपहितम् ? सर्वविज्ञानं न घटते । प्राञ्चस्य तता भिन्न- त्वात् । न हि शुद्धचैतन्यज्ञाने प्राश्वस्य वियत्वमस्ति, येनास्य ज्ञातत्वं स्यात् । अन्त्ये उरविः प्रपञ्चात्मना परिणम | चैतन्यं सर्वेषु परिणामेषु अन्तरात्मनया वतंत इति वक्तव्यम् । एवं चन् कारणं कार्यं च विशि- ष्टम् । तत्रावस्याभेदेऽपि कारण ज्ञानाविनयभूतं किमपि कार्ये नास्तीति एक कारणांवज्ञानेन सर्वे कार्यं विज्ञातं भवताति चकत्र्यम् । तत्राचमर्थः अस्माद् वाक्यात् कथं लभ्यत इति पर्यात्ताचनीयम् । अयं नावत् यथाश्रुतवाक्यार्थः । यदेतत् सर्वं तद्नेन वेदेति | अत्र प्रमाणान्तरागतं सर्वं वस्तु यथाप्रति अनूद्य अनेन तस्य सर्वस्य ज्ञात- त्वमुपदश्यने । तत्र ब्रह्मस्वरूपमात्रे ज्ञाने प्रपञ्चस्य ज्ञातत्वानुपपत्तेः प्राञ्चरूपेण परिणामाईं तदुपादानभूतं किञ्चिद् ब्रह्मविशेषणमाक्षिप्यते । तन कारणं तावद् विशेष गविशेष्या भयात्मकम् । विशेष्यस्य कार्येऽप्यनु- - वतमानत्वात् कार्यमपि तादृशम् । एवं सति मृत्तिका ज्ञानेन तद्विकाराणां सर्वेत्राभित्र कारणभूतविशिष्टब्रह्मज्ञाने सांत तेन ऋार्यभूतस्य सर्वस्य विशिष्ट वस्तुना ज्ञातत्वं भवतांति पर्यवस्यति । एवं एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानम् । एतेन ब्रह्म वा इदम सात् आत्मा वा इदम्' 'सदेव साम्ये- दम्' 'तद्भेदं तहिं अव्याकृतम्' इति सर्वत्र विशिष्ट मेवाच्यत इति ज्ञेयम् । तत्र प्रपञ्चस्य चेतनांचेतनोमयात्मकत्वात् अचेतनवचेतनस्यापि विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः ब्रह्मविशेषणत्वमाक्षिप्यते । तेन कारणं कार्यं च सर्वं व्यात्मकम् | 'द्वासु- पर्णा समानं वृक्षम्' इांत कार्यस्य यात्मकत्वं स्पष्टमुक्तम् । सर्वस्यापि कार्यस्य ब्रह्मणि लयवचनात् सृष्टिवचनाच्च कारणस्यापि तथात्वं ज्ञायते । एवं सति प्रपञ्चोपादानस्य अविद्यात्वं वा प्रपञ्चस्य मिथ्यात्व वा जीवेशयोरभेदो वा केनोच्यते, किमर्थमाश्रीयते । विशिष्टयोः कार्यकारण- योरभेद्स्यैव कारणवाक्येषु सर्वेषु प्रमितत्वात् । विशेष्यस्य ब्रह्मणः विशेषणस्य तदितरस्य चाभेदस्य क्वाप्यप्रतीतेः । तस्मादेऋविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञया अभेदो नैवाक्षिप्यत इत्येतदनुरोधेन वाक्यान्तरा- णामभेदपरत्वाश्रयणं वन्ध्यापुत्र महाराजप्रीतये वन्दिभिस्तदीयस्तुति- शिक्षणकल्पमिति ध्येयम् । द्वितीयाद्वै भयं भवतीनि भेदस्य भयहेतुत्वेन निन्दितत्वादभेद एवो- पनिषद्गम्य इत्येतद्प्युपहास्यम् । तस्मादेकाकी विभेतीत्येकत्वस्यापि निन्दुितत्वात् । न च परमार्थदर्शनरहितस्य तन्निमित्तभयसम्भवात् एकाकी विभेतीत्युक्तःमिति वाच्यम् । परमार्थदर्शन रहितस्य एकात्विा- भावेन एवं निर्देशानुपपत्तेः । विशालप्रपञ्चमध्ये वर्तमानो हि सः । स कथमेकाकी भवेत् । भवद्रीत्या एकाकिनः परमाथं दर्शनराहित्यं तन्मूलकं भयं च न घटते। यस्यैतद् द्वयं तस्यैकाकित्वं भवदुभिमतं न घटते । तथा च व्याहतार्थमिदं वाक्यं भवेत् । २४६ किव्व एकाकी बिभेतीति एकात्विनिमित्तकमेव भयमुच्यते । मलिनः स्नातीति मालियनमित्तकस्नानवत् | तेनोपस्थितं परित्यज्यानु- पस्थितहेत्वन्तरकल्पनमयुक्तम् । किञ्च तस्मादेकाकी बिभेतीति वर्तमाना- पदेश।ऽयं लोकसिद्धानुवादः । अन्तमसे अरण्ये वा असहायो गच्छन् हि बिभेति । तदिदमिहोच्यते । तत्र परमार्थ दर्शना भावनिमित्तकस्य भयस्य कः प्रसङ्गः । नन्वस्मद्भिमतमेवेदं भवता प्रत्यपादि । एवमेका कित्वनिमित्तकं परिच्छेदः अभेदप्रमाणम् २४७ हि भयं परमार्थदर्शनरहित। विद्यादशाया मेवेति चेन्न । “इयमविद्यादशा । इतोऽन्या परमार्थदर्शनदशाऽपराऽस्ती”ति गमकस्यात्र अत्यन्तमविद्य- मानत्वात् । परमार्थत्वेन गृहीतस्य एकात्विस्य तद्धेतुकभयस्य च तथैवानुवादात् । किञ्च एका कित्वं यदि अविद्याशास्थं असहायत्वरूपं तर्हि द्वितीयाद्वै भयं भवतीत्युक्तं द्वितीयत्वमपि तादृशमेव चोरसरीसृपा- दिनिष्ठम् । तथा हि । सोऽबिभेदिति असहायत्वप्रयुक्तं भयं पूवमुक्तम् । तस्मा- देकाकी बिभेतीति लोकप्रसिद्धभयनिदर्शनात् । तदनन्तरं “काममहम- सहायः । तथाऽपि कुतो मया भेतव्यम् । चारसरीसृपसिंहव्याघ्रादिकल्पाः केचनानिष्टकारिणः सन्ति चेत् तैः पीडासम्भवात् अहो बत निस्सहायो- ऽस्मीति भीतिर्युक्ता । त एव तु न सन्ति | मदन्यस्य यस्य कस्याप्य- भावात् । अतो मदनिष्टकारी कोऽपि नास्ति । तेन स मां पीडयिष्यतीति भयस्य नावकाशः । तथा सति एकाक्यस्मीति कुतो मया भेतव्यम्" इति पर्यालोच्य स तद्भयान्मुक्त इत्युक्त्वा तद्युक्तमेवेत्याह श्रुतिः “कस्माद्धि अभेष्यत् । द्वितीयाद्वै भयं भवतीति । द्वितीये सति तस्मा- दुनिष्ट मापतेदिति भयं युक्तम् । तदेव तु नास्ति । अतस्तत्र प्रातिकूल्यस्य तद्धीनानिष्टोषनिपातस्य च प्रसक्तिविरहात् एवं विवेकनस्तस्य भय- निवृत्तियुत्तेति भावः । इत्थं पूर्वेण सङ्गतार्थत्वात् अत्राप्यद्वैतगन्धोऽपि नास्ति । यदि तु द्वितीयाद्वै भयं भवतीत्यस्य परमार्थदर्शना भावप्रयुक्तभय- परत्वं स्यात् तदा 'तत एवास्य भयं वीयाय' इत्येतत् तादृशभयापगमपर- मेव स्यात् । तदेकवाक्यत्वात् । तेन तस्य परमार्थ दर्शनं सम्पन्नमिति स्यात् । तत्तू नोपपद्यते । 'सबै नैव रेमे' इत्यनुपदं तस्यारतिवचनात् । 'स द्वितीयमैच्छत्' इति रिरंसावचनाञ्च । तदिह द्वितीयाद्भयश्रवणमा- त्रेण अद्वैतवर्णनसंरम्भो भवतामचमत्कारायैव कल्पते । विशिष्टाद्वेतसिद्धिः द्वितीयः अश्रुतनिंगूढं तात्पर्यमाचार्या वदन्ति - भगवान् यज्जगत् सृजति • तत्र तस्य स्वानिष्टपरिहारादिकं नोद्देश्यम् । न हि स कश्चिदस्ति, यस्तस्यानिष्ट किचित् ऋतु मीष्टे | न च तस्यावात समस्तकामस्य अन- वाप्तमवाप्तव्य किञ्चिदस्ति, यज्जगत्सृष्टिप्रया सेन ईप्सेत् । केवलं दयचैत्र प्रवर्तते । दया नाम स्वाथंनैरपेक्ष्येण परहितप्रावण्यम् | भगवत इग्रन- • पारा प्रलयावस्था वस्थितचेतनविषया दया । तदिदं अचि विशिष्टान् प्रलये तु जन्तूनवलोक्य जातनिर्वेदा । २४५ करणकलेबरयोगं वितरसि वृषशैलनाथकरुणे त्वम् ॥ इत्याचार्यचरणानुगृहीतदयाशतकश्लोक स्पष्टम् । अत्राक्तं भयं साक्षात् प्रथमसृष्टचतुमु` खनिष्ठम् । तद्वारा तु भगवति । 'सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयमित्यादिषूक्तं सृष्टे: प्राक् ब्रह्मण एकत्वं द्रढयितु केवले कल्पनामात्रसद्धाविमौ भयतद्पगमौ उपन्यस्ताविति तु साधायः | 'एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुरुते । अथ तस्य भयं भवति' इत्यत्र भेद् - निन्दयाऽप्यभेदसिद्धिरित्यपि न । एतस्मिन् अल्मपि भेद कुरुते चेन् तदा भयं भवतीत्युक्ते देशविशेषावच्छेदेन कालविशेषावच्छेदेन वा तत्स्वरूपस्वभावयोर्भेददर्शने सत्यनर्थो भवतीति स्वरसतो लभ्यते । प्रकृतौ स्वरूपस्वभावभेदो बहुधा भवति । जीवे स्वभावभेदः । तथा कश्चन भेदः अन्यथाभावः ब्रह्मणि नास्तीति तदुभयविलक्षण मेतत् । एवं सति तयोरिवास्यापि कश्चन भेदोऽस्तीति यो मन्येत तस्य यथावस्थित ब्रह्मज्ञानविरहात् संसारानुवृत्तिभयं भवतीति भावः । यद्यप्चेतस्मिन्निति सप्तमोश्रवरण तू भेदं प्रति प्रतियोगित्वमस्य न • प्रतीयते, तथापि वैमृधन्यानेन उपवेषन्यायेन च उपस्थितत्वात् एतस्यैव - तत्त्वमङ्गीकृत्य स्वस्मिन् स्वभेदाप्रसक्त या तन्निषेधायोगात् उक्तरीत्या परिच्छेदः प्रमाणम् २४६ अवानगीवयोरिव शङ्कनीयस्वरूपस्वभावान्यथाभावरूपो भेदो निषिध्यतः इत्युपपादनीयम् । उपक्रमोक्तभगवन्कल्याणगुगचेतनाचेतनात्मकसकल- प्रपञ्चचाधस्थान्चास्यत्वेन भेदस्य सर्वप्रतियोगिकत्वासम्भवाच्च तथोप- पत्तिर्वतव्या | उपपन्नतरमर्थान्तरं चाहुः । 'प्रतिष्ठां विन्दते | अथ सोऽभयं गतो भवति' इति पूर्व प्रतिष्ठयाऽभयमुक्तम् । तत्र प्रतिष्ठा नाम अविच्छिन्न- · स्मृतिसन्ततिरेव | अत्र श्रद्धावर्धनाय व्यतिरेकेऽनथः प्रकृतवाक्ये उच्यते । एतस्मिन् ब्रह्मणि अल्पमप्यन्तरं स्मृतिविच्छेदं यदा कुरुते तदा भयं भवतीति । ‘एको देवः सर्वभूतेषु गूढः' इतोदमपि नाद्वैते प्रमाणम् । 'आत्मनि तिष्ठन्' इतिवत् सर्वभूतेषु गूढ इति भेदावगमात् । भूतशब्दस्य प्राणि- वाचित्वस्य कोशसिद्धत्वात् । चेतनाधिष्ठितप्राणादिवाचित्वेऽपि विशेष्य- विशेषभावमात्रभेदात् । चेतनाधिष्ठित प्राणशरीरादिषु गूढ एको देव इत्युक्तावपि हि चेतनभेदः सिद्धयत्येव | चेतनस्य शरीराविष्ठातुर्दः खि त्वात् । तत्र गूढस्य तु देवत्वात् । 'अनश्नन्नन्या अभिचाकशीति' इत्युक्तरीत्या द्योत मानत्वात् । देवत्वे सत्येव गूढत्वात् । न च एक इत्यनेन जीवाभेदो वोध्यते । तस्य सर्वभूतेषु एक एव गूढ इति शरीरादिभेदप्रयुक्तभेदाभाव- परत्वात् । पूर्वोत्तरपरामर्शेन अस्या उपनिषदो भेदपरत्वस्योपयादि- तत्वाच्च । " यावन्माहं तु भेदः स्याज्जीवस्य च परस्य च । ततः परं न भेदोऽस्ति भेदहेतोरभावतः ॥” इत्यादिस्मृतावनि व्यक्त क्यं नोच्यते । किन्तु जीवस्य परस्य च कर्म- सम्बन्धासम्बन्धज्ञानसङ्कोचा सङ्कोच सुखदुःखभोगाभोगादिरूपो यो भेदः तस्य संसारदरायां वर्तमानस्य निश्शेष कर्मक्षयान्निवृत्तिरुच्यते । व्यावतं- कधर्मो हि भेदः । स च प्रकृते संसारित्वासंसारित्वरूपी विवक्षितः । १७ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः द्वितीयः यावन्मोहमित्युक्तेः । देहात्माभिमानो मोहः । तद्धीनं विषयप्रावण्यं यावत् तावदित्यर्थ: । अतो यः स्वाभाविको व्यक्तिभेदः यश्च अणुत्व- महत्वपारतन्त्र्यस्वातन्त्र्यादिरूपो भेदः, तदनिवृत्तावपि न विरोधः + जीवस्य परस्य च ततः परं न भेदोऽस्तीत्युक्ते जीवो नश्यतीत्ययमर्यो न युक्तो वक्तुम् । तयोर्विद्यमानो भेदो नश्यत | जीवः परेण परमं साम्य- मुपैंतीत्ययमर्थो हि समञ्जसः । सर्वप्रमाणसामञ्जस्यापादकत्वात् । चैप- रीत्यात्तु अर्थान्तरं हेयम् । २५० 'क्षेत्रज्ञ' चापि मांविद्धां'त्यत्रापि न जीवपरमात्मनोरभेद उपदिश्यते । 'न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।' इत्युपक्रम एव जीवेश्वरयोः जीवानां मिथश्च भेदस्योक्तत्वात् । “वरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् । जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् || " इति प्रकृतिवदेव जीवस्यापि विभूतित्वेनाभिधानात् । ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । ' इत्यन्यत्वस्य कण्ठत एवोक्तत्वाच्च । इदमन्यत्वमेव पञ्चदशाध्यायार्थः 1 यथोक्तं यायुनाचार्यैः- "अचिन्मिश्राद्विशुद्धाच्च चेतनात्पुरुषोत्तमः । व्यापनाद् भरणात् स्वाम्यादन्यः पञ्चदशोदितः ॥” इति । न च सामानाधिकरण्यं स्वरूपाभेदपरमेव । 'रसोऽहम'सु', 'अहं ऋतुरहं यज्ञः' 'आदित्यानामहं विष्णुः इति विभूतिपरत्वस्यैवेद्र निरूढत्वात् । अतः ऐक्ये किमपि प्रमाणवाक्यं न प्रदर्शयितुं शक्य- मिति सिद्धम् । मतिविभ्रममात्रोत्यमद्वैतं त्रातुमुत्सुकैः । बहुभिर्बहुधाऽप्युक्तं याति सैकतसेतुताम् ॥ परिच्छेदः १६. ऐक्यानुमानम्

अथानुमानेन जीवेक्यं साधयितुं प्रवर्तते 1 तत्तु • सर्वश्राऽशक्यमिति इंयतैव निरूपणेन शक्यमवगन्तुम् | जीवाः परमात्मनस्तत्त्वतो न भियन्ते, श्रात्मत्वात्, परमात्मवत् इत्यादि हि सर्वं तदैक्यानुमानं प्रत्यक्ष- श्रुतिभ्यां बांधितम् । नाहमीश्वर इति भेदप्रत्यक्षस्य दुरपलपत्वात् । अन्योऽन्तर आत्मानन्दमयः' 'तयोरन्चः निप्पलं स्वःइत्ति' इत्यादि- श्रुतिवाक्यैश्च भेदस्य कण्ठोत्तत्वात् । नन्वयं व्यावहारिको भेदः | तात्त्वि- कभेदाभादस्तु साध्यत इति चेन्न | दत्तोत्तरत्वात् | अबाधित प्रत्यक्षावग- ताद्न्यस्य तात्त्विक भेदस्याप्रसिद्धत्वेनासाधनीयत्त्वात् । तत्प्रसिद्धच प्रसि- द्धिभ्यां व्याघाताश्च । यदि हि स प्रसिद्धः तदभावः साधयितुं न शक्यः । अथा प्रसिद्धः अप्रसिद्ध प्रतियोगिकोऽभावः कथं साध्येत । २५१ घटो हिमालयान्न भिद्यत, पृथिवीत्वात् हिमालयवत् इत्याभास- साम्यं च । अत एवाप्रयोजकत्वं च । यत्तु श्रुत्यनुग्रहान्ने दोषाविति तत् तन्निग्रहस्यैवोपपादितत्वान्निरस्तम् । एवं जीवेक्यानुमानदौस्स्थ्य- मपि द्रष्टव्यम् । विमतानि शरीराणि चैत्राधिष्ठितानि शरीरत्वात्, सम्मतवत्, इत्यत्र हि 'नेमानि मम शरीराणि इत्यबावितानुभवन बाधः। 'विमतानि शरीराणि न चैत्राविष्ठितानि तद्भांगानायतनत्वात् घटवदति सप्रतिसाधनत्वम् । महीमहीधरादिकं सर्वं चैत्राधिषि तं, वस्तुत्वात तच्छरीरवत्, इत्याभाससाम्यं च , विदुषामुपहास्यानि प्रयुज्यन्ते पुनःपुनः । असम्यञ्च्यनुमानानि तस्थुषा दुःस्थिते मते || भेदो मिथ्या भेदत्वात् दृश्यत्वाद्वा, चन्द्रभेदवत्, इतीदमनुमानं बादिनं प्रति किमर्थं प्रयुज्यते । घटो मिथ्या घटत्वात् दृश्यत्वाद्वा, कल्पि- तघटवदित्यनुमानास्य को विशेषः । तस्यापि प्रमाणत्वादविशेष एवेति २५२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः चेन्न, तर्हि घटवदेव तस्यापि मिथ्यात्वं सिद्धमिति किमिदानी विशिष्य साधनेन | परमते च तद्वदेव न मिथ्यात्वमिति सिद्धत्वान् पुनः साधनमनबकाशम् । बावः, बावितत्वमुपाधिः, भेदोन मिथ्या, अमितत्वात् ब्रह्मवत् इति प्रतिसाधनं, उक्ताभाससाम्यं चेत्यनुमान- दोपा द्रष्टव्याः | "

किञ्च भवत्प्रयुक्त बाणां भवन्तमेव प्रहरताति न्यानो मिथ्या अभेदत्वात् देहात्माभेद्वत्" इत्यनुमीयमानमभेद मिथ्यात्वं भवनो दुःलमःधानमेव । यत्तु शून्यवादापत्तिरिति तन्न | भेदमिथ्यात्वा- नुमानंऽप्यस्य प्रतिकूलतर्कस्य सुचचत्वात् । ब्रह्मणः स्वेतरभेदाभावे हि मिथ्याभूतप्रपञ्चाभेदापत्त्या तद्वदेव मिथ्यात्वात् शून्यमेव तत्त्व- मित्यापति |

कथञ्च शून्यवादापत्तिः | स्वाभेदाभाव स्वस्मिन् स्वभेदः सङ्गात् स्वरूपम्यैवासिद्धचा शून्यं स्यादिति चेन्न | स्वरूपस्य स्वसिद्धत्वान् । तर्केण शून्यत्वापादनासम्भवात् । ननु स्वाभेदाभः वे वस्तु रूपं स्यादिति चेत् स्वेतरभेदाभावे यद्रूपं तद्रूपमेव । स्वेतरभेदशून्यं यदि किमपि वस्तु स्वात् तन् स्वाभेदशून्यं कुतो न स्यात् । स्वेतरस्य तात्त्विकस्य विरहात तद्भेदोऽनपेक्षत इति चेत् स्वभेदस्व तात्त्विकस्य विरहात् तदभावरूपः स्वाभेदोऽध्यनपेक्षित एव । तस्मादुभावनि भेदाभेदों अविशेषेण सत्यौ वा मिथ्या वा । तत्रानेकपुत्रस्य दुष्पितुरेकस्मिन् पुत्र इव भेदे भवतो द्वेषः पापायैव । 'त्रिमता भेदधी: मिथ्या भेदधीत्वात्, चन्द्रभेदवीव इत्यनुमानमुक्त्वा "आभाससाम्यस्य तात्त्विक्त्वे प्रत्येत्तव्यत्वानुपपत्त्ये निरासः इति यदुक्तं, तत् स्वमताभिनिवेशभूम्ना परपक्षं विस्मृत्य | न हि दृश्यत्वेन मिथ्यात्वं परोऽभ्युपगच्छति, येन प्रति तात्त्विकत्वे प्रत्ये- तव्यत्वानुपपत्तिरुद्भाव्येत । तस्मादिदं अन्यानि चात्रत्यान्यनुमानानि पूर्ववदेव दुरनुमानानीति ज्ञेयम् । परिच्छेदः २५.३ १७. अंशत्वम् अथार्थापत्तिमाह। 'पादोऽस्य विश्वा भूतानि' 'ममैवांशो जीवन्तोके जीवभूतः सनातनः' इति श्रुतिस्मृत्यरंशवव्यपदेश |दप जीवनह्याभेद- सिद्धिरिति ! अंशत्वस्य प्रकारान्तरेणासम्भवान् घटाकाशस्य महाकाशं प्रतीव कल्पितप्रदेशत्वरूपमंशत्वं जीवस्य वाच्यम । तथा चाभेद् सिद्धि- रिति मन्यते । अत्र वदामः | विश्वानि भूतानि सहवर्णत्व दियमित- महिमातिशयविधि ट्रस्य पुरुषस्य पाद: अंश इनि तावदस्य: श्रुरर्थः । पूर्वं 'एको देवः सर्वभूतेषु गूढः' इत्यत्र सूतशब्दवःच्य जीव गवर्नित्वा- क्तथा ब्रह्मणम्नतो भेदः सिध्यनीति पर केस 'भूतशब्दो न चेतनवाची | तु चेतना वष्ठितशरीग्वचीयुक्तवता भवताऽत्र चेतनवाचित्वं कृत्वा तस्य ब्रह्मांशत्वमुक्तमिति यदुच्यते तेनः व्यवस्थि- तत्वं निमगिळभ ं चात्मनः ख्याप्यत इति पश्यतु भवान । अथ पुरुषस्य कथमंश इति पयालोचने अत्यनेन परामृ- ष्ट्रस्य पुरुषस्य ये विशेष : पूर्वावगताः ये च भूताना, तद्परित्यागेनै- ! वांशता वाच्या प्रमावगतत्वान् श्रुतिगम्वत्वाच | पदान्तरेण पश्चा- देव हि ऋ॒शत्त्रमवगम्यते । तत्र कारणं कार्यं च विशिष्टमित्युपादितम् । विशिष्टे च विशेषांशन जीवानां ब्रह्मांवशेषत्वाच अंशत्वमन्य- यैव सम्पमिति अस्येत्यस्य सहस्रशीर्ष वा लक्षित चैतन्यपरत्वाश्र- यणे भूतशब्दोक्तजीवानां कल्पितप्रदेशाचा च नार्थापत्तः प्रसरति । नानाव्यपदेशादिति सूत्रे नानाव्यवदेश इति भेदव्यपदेश उभ्यते, सृष्टृत्वसृज्यत्वनियन्तृत्वनियाम्यत्वादिवचनरुपः । अन्यथा चापीति अभेदव्यपदेशः तत्वमस्यादिरूनः उभयव्यपदेशादंशत्वम् । अंशत्वेऽङ्गीक्रियमाणे उभावपि व्देश पन्नौ भवतः अतशत्वमङ्गी- कर्तव्यमिति भावः । तत्र मृत्यसृज्यत्वादिभिः स्वरूपभेदः सिद्धः | तो भेदव्य देशो मुख्यः । विशिष्टाद्वैत सिद्धिः द्वितीयः पृथसिद्धविशेष रूपांशवाचिना पदेन अंश विशेष्यस्या - प्यभिधानात् अभेदव्यपदेशोऽपि मुख्यः । तदेवमन्यथैवोपक्षीणत्वात् जीव- पराभेदे अंशत्यार्थापत्तिर्न प्रमाणमिति सिद्धम् । २५४ अथ विम्बप्रांतविम्वभावमाश्रित्य यज्जीवेश्वरैक्यं साधयितुमिष्यते तद्प मुधा | बिम्बप्रतिबिम्बभावासम्भवस्व विस्तरेणोपपादितत्वात् । बिम्बैक्यं प्रतिबिम्बस्य काममस्माभिरिष्यते । इप्यते किन्तु जीवस्य न ब्रह्मप्रतिबिम्बता || अनेन हेतुना तस्मादस्मान् प्रति न शक्यते । ऐक्यं प्रतिष्ठापयितुं जीवात्मपरमात्मनोः ॥ १८. अणुत्वम् अराम्नाय जीवो विभुश्च पुरुषः परः । शङ्काऽपि जायेत कथमेतयोरेकतां प्रति ॥ यत्तु ‘नित्यः सर्वगतः’ ‘स वा एष महानज अत्मा' इत्यादिभिर्वि- भुत्वावगमान्न त्वमिति तदेतेषां परमात्मविषयत्वान्निरम्तम् । अथ जीवो नाणुः, चत्वान् प्रत्यक्ष त्वच घटवत् | आत्मत्वात् अभूतत्वाच्च, ईश्वरबत् इत्यादिभिरनुमानैरनगुत्वसिद्धिरिति चेन्न । “भागो जीवः स विज्ञेयः” इत्यादिश्रुत्या बाधात् । जीवों न विभुः, क्रिया- वद्रव्यत्वात् घटवन् इति प्रत्यनुमानाञ्च । न चासिद्धिः । क्रियाव- ,

त्वस्य साधयिष्यमाणत्वान् | अप्रयोजकत्वाच्च । यत्तु देहव्यापिसुखाद्य- नुपलम्भापत्तिः प्रतिकूलतकं इति तत् धर्मभूतज्ञानव्याप्त्या उपपन्ना- न्निरस्तम् । गीतं हि भगवता - , "यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ! क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥" इति । यच्च 'वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च' इत्यस्य व्यापकत्व 1 परिच्छेदः त्वम् २५५ प्रतिपादकबहुश्रुतिविरोधेन दुविंज्ञेयपरत्वमिति तदपि न । व्यापकत्व- श्रुतीनां परमात्मवपयत्वात् । प्रकृताया जीवविषयत्वेन विरोधाभावात् । उत्क्रान्तिगत्यागांतश्श्रवणाच्च जीवस्य न विभुत्वम् । अत्राह - उत्क्रमणादीनां बुद्धिगतानां उपते श्रुत्या प्रतिपादनमति | न त्वेवं कल्पने किञ्चित् प्रमाणमस्ति | प्रत्युत एष आत्मा निष्कामति' इति जीवस्यैवो- त्क्रान्तिरभिधीयते । स एनान् ब्रह्म गमयतीति गन्तुरेव च मुक्तिः श्रूयते । नन्वव्यापकस्यैव श्रव्यापकं प्रत्येव गमनम् | ब्रह्म च व्यापकम् । तत् प्रति गमनासम्भवेन गमनपदस्य उपाधिकृतभेदराहित्यपरतया नास्य गतिमुक्ति सामानाधिकरण्यप्रतिपादकत्वांमति चेत्, सत्यमव्यापकस्यैव गमनम् । अत एव गन्तुर्जीवस्यागुत्वं त्र मः | भवता तु व्यापकत्वं सिद्धं कृत्वा गतेरुपाधिगतत्वमुच्यते । तथा च श्रूयमाणगत्यनुपपत्ते र प्यद्वैतम- श्रौत मिति सिद्धर्थात । यच्चाव्यापकं प्रत्येव गमनमिति तद्पीष्टमेव । गतिप्राध्यदेशविशे- बावच्छेदेनैव ब्रह्मप्राप्तेमुक्तित्वात् । गतिश्रवणस्यैवात्र प्रमाणत्वात् । परं ज्योतिरुपसम्पद्येति च गतिपूर्विका मुक्तिरुच्यते । 'तथा विद्वान् नामरूपाद्विमुक्तः परावरं पुरुषमुपैति दिव्यम्' इति च । पूर्वत्र ज्योति- श्शब्देन तेजा विशेष विशिष्टं प्राकृतं रूपं व्यञ्जितम् । इह पुरुषशब्देन तद् दिव्यं रूपं साक्षादुक्तम् । पुरुषमुपैति दिव्यरूप विशिष्टं ब्रह्म प्राप्नोति । एवं मुख्यार्थस्योपपन्नत्वात | “परमपुरुषस्य सर्वत्र सन्निहितत्वेन तं प्रति गमनासम्भवेन उपैतीर्त्यापि पूर्ववदर्थान्तरपरम्” इति दुस्सिद्धान्तानुरोधेन श्रुतिविनाशनं न शोभते । यदपि "उपः विगत्या उपहिते गतिप्रयोग औपचारिक एव । न चैवं कृतहान्य द्यापत्तिः । यद्बुद्ध चवच्छन्नेन येनैवात्मनायतु कृतं तद्वच्छिन्नेन तेनैव ( तदुवच्छिन्ने तस्मिन्नेव तेन ) भोगजननात् । न ह्यात्मनः प्रदेशो- ऽस्ति । यत्तु अवच्छिन्नस्य कर्तुर्भोक्तुर्भेद इति, तन्न । अवच्छेद्यात्मनोविशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः ऽबच्छेदकबुद्धेश्च ऐक्ये अर्वाच्छन्ने भेदस्य वक्तुमशक्यत्वात्” इति तदप्यसाधु । चिचिद्ग्रन्थिहिं जावः । तत्र जायमानो भोगः चिति वर्तते न वा । आद्ये भोगसङ्करप्रसङ्गः । आत्मनः अच्छेद्यत्वेन सर्वत्र एकत्वात् । एवं च कर्तृ व्यतिरिक्तानामकृताभ्यागमप्रसङ्गः । अन्त्ये ऋतुरांप भोगो न स्यान् | चेतनावृत्तित्वात् । न खलु स्वावृत्ति सुखं वा दुःखं वा चेतनोऽनुभवतुमलम् । एवं सति कृतहानिप्रसङ्ग इति । नन्व- हङ्कार एव करोति, अहङ्कार एव भुङ्क्ते । यो यत् करोति स एव तद् भुंक्ते । स तद् भुंक्त एव । तत्र नास्ति कृतहान्यादिप्रसङ्ग इति चेन् तर्हि चिद शाघटितः अचेतन एव केवलो जीव इति स्यात् । तत्र कस्य ऐक्यं बोध्यते । नाचेतनस्य | वित् । न चेतनस्य | तस्य जीवत्वा- । भावात् । २५६ अथैवं जीवस्यागुत्त्रे सति ' स चानन्त्याय कल्पते' इत्येतद्विरुध्यत इति चेनू कामं विरुध्यते । भवतो यथा 'जीवो भागः स विज्ञेयः' इत्येतद् विरुष्यते तथा । कथं परिहार इति चेत् स्वरूपतोऽगुरपि मुक्तौ ज्ञान- सङ्कोचनिवृत्त्या परिपूर्णविकासेन च धर्मभूतज्ञानद्वारा विभुभवनयोग्यता: वानित्यर्थ इति न विरोध इति । न च गुणिनोऽणुत्वे गुणः कथं सर्वत्र प्रसरेदिति वाच्यम् | दीपप्रभावत् पराश्रितत्वनियमेन ज्ञानस्य धर्मत्वेऽपि रूपादिवद् गुणत्वाभावात् । प्रभावदेव द्रव्यत्वात् । सङ्कोचविकासरूपाव- स्थावत्त्वेन द्रव्यलक्षरणयोगात् || "बुद्धेगु गानात्मगुणेन चैव ह्याराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टः ।" इत्यत्र आराममात्रत्वस्य बुद्धिगुहेनुकत्वोक्तेः स्वाभाविक विभु त्वमुक्तं भवतीयप न युक्तम् । बुद्धेगुणेन आरामात्रः । उपाधिभेदेन तत्तत्परिमाण इत्यर्थः । आत्मगुणेन च अवरोऽपि । स्वाभाविकेन परिच्छेदः अगुत्वम् २५७ स्वगुणेन अवरोव ततोऽल्पपरिमाण ऽपि भवत त्यर्थात् । यत्तु अवर- शब्दस्य न.स्ति बरो महान् यत इति ब्रह्मानन्दीयं विवरणं तन् श्रुतेः केवलं कदर्शनम् । अवरशब्दस्य तस्मन् दृष्टे परावरे' इत्यादिप्रयोग- दर्शनेन अपकृष्टे निरूढत्वात् । वस्तुतस्तु पूर्वार्धात् समन्वित इति पदं समासघटकमपि 'भीष्म- द्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम्' इत्यत्र : मुखत इतिवत् बुद्धन्या निष्कृप्य बुद्धेर्गुणेन अन्तःकरणसत्त्व प्रभृतिगुणेन, आत्मगुणेन तद - धीननानाविधार्थविषय मध्यवसायेन च समान्वनो यः प्रागाधिप इति योजनान् आराममात्रत्वे वुद्धिगुणो न हेतुरिति द्रष्टव्यम् । अङ्गुष्ठमात्रः, आराप्रमात्रः, ततोऽवरश्च शास्त्रेषु दृष्टः । परमार्थ- तस्तु 'जीवो भागः स विज्ञेयः' इति श्रुतिः स्वमतं वदतीत्याचार्या ह सृष्ठु भाषन्ते । तन सिद्धमगुर्जीव इति । तमो यद्वत्तइद् विहित इह नाम्बरमणि- विषं यत्तद् विहितममृतं येन भुवने | नयाऽसी लेखन्या श्रुतिमिति निजैश्वयांवतांत- द्रढिम्ने दैत्यारिः स्वयमिदमुदारो विलिखति || इति विशिष्टाद्वैत सिद्धौ जीवेश्वरविभाग नाम द्वितीयः परिच्छेदः अथ तृतीयः परिच्छेदः -5:0:3- १. श्रवणादि । श्रेयस्कामैरवगन्तव्यतया शास्त्रैरुपदिश्यमानेषु तत्त्वहितपुरुषार्थेषु त्रिषु तत्त्वं तावत् चिचिदीश्वररूपेण त्रिधा विभज्यते । तत्र अचितो मिथ्यात्वं चिदोश्वरयोरभेदं चाभ्युपेत्य परे अद्वैतसिद्धान्तमातिष्ठन्ते । सोऽयं सिद्धान्तः केवलमाभिमानिकः । सर्वप्रमाणप्रतिकूलत्व त् । अत एव ते सर्वाणि प्रमाणानि हठादेव अन्यथान्यथा नेतुमुद्युञ्जते । स एषां तत्त्वविषयो महान् विपर्ययः इयता प्रबन्धेन न्यरूपि । अथ हित- विषयो निरूप्यते । आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यों निदिध्यासितव्यः ः’ इति तावत् परमपुरुषार्थप्राप्त्युपायां विधायते । अत्र तव्यप्रत्ययान्तषु चतुषु पदेषु क्रेन किंविधिरित्यत्र विप्रतिपत्तिः । तत्र परं वदन्ति | आत्मा- परीक्षभ्रमसिद्धत्वात् प्रपञ्चस्य, तत्साक्षात्कारेणैव तन्निवृत्तिर्भवत् । न पराक्षज्ञानेन । प्रमात्मक साक्षात्कारस्य अपराक्ष भ्रमनिवतकत्वं चान्वय- व्यतिरेकाभ्यामेव सिद्धांमति न तत्साधनत्वं शास्त्रण विधेयम् | ज्ञानस्य प्रमाण परतन्त्रत्वेन पुरुषपरतन्त्रत्वाभावाच्च तथा । स च साक्षात्कारः तत्त्वमसीति वाक्येनैव जायते । वाक्येन च न केवलेन । अनि तु श्रव हितानिशयेन । अतः करण दिप्रविष्टं श्रवणम् । तच्च श्रोतत्र्य इति विधीयते । अत एवंदमङ्गि । अस्य फलोपकार्यङ्गे मनननिदिध्यासने मन्तव्यो निदिध्यासितव्य इत्याभ्यां विवीयेते इति । अद्वैतसिद्धान्तानु- रोधेनायं निर्णय इति स्पष्टमेतन् । प्रमाणलवोऽपि नास्ति । तु परिच्छेदः श्रवणादि प्रत्युत सर्वाणि प्रमाणानि तद्विरोधीनीति स्थितम् । अतस्तदनुसारेण क्रियमाणोऽयं निर्णयोऽप्यनुग्पन्न इति स्वयं सिद्धत्वात् न तत् प्रति विशेषतः किमपि प्रतिपादनीयम् | अपि वैशद्यार्थं विमृशामः । “ येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्याम् । यदेव भगवान् वेद तदेव मे ब्रूहि” इत्युपक्रमात् मोक्षसाधनं 'आत्मा वा अरे इत्यादिना उप- दिश्यत इति ज्ञायते । तस्मात् मोक्षसाधनं लोकतः प्रानमिति वादी न युज्यते । किञ्च श्रोतव्य इत्यत्र किमुद्देशेन किं विधीयते । आत्मसाक्षात्का- रोद्देशेन श्रवणमिति चेन्न । साक्षात्कारस्यानुपस्थितत्वेन उद्देश्य- त्वेनान्वयायोगात् | द्रुष्व्य इत्यनेन तदुपस्थितिरिति चेन्न । तत्रत्यतत्र्य- प्रत्ययोक्त भावनाविशेषणत्वनैव तदुपस्थितेः श्रवणभावनायामन्वयायो- गान् । पदान्तरकल्पनयाऽन्वय इति चेन्न । आत्मा द्रष्टव्यः श्रोतव्य -इत्यात्मकर्मकभावनान्वये सर्वत्र समाने सति परस्परं गुणप्रधानभावानु- पपत्तेः । न हि समिधां यजति, इडी यजतीत्यत्र परस्परमङ्गाङ्गिमावो भवति । नाव्यरुणया पिङ्गादयेत्यत्र द्रव्यगुरायोः । एतेन द्रष्टञ्चः श्रोतव्य इत्यञ्चवहितपाठरू सन्त्रिधानान् श्रवणस्य दर्शनेन साक्षादन्वयादङ्गित्व- मित निरस्तम् | उभयत्कर्मकत्वस्य तुल्यत्वेन परस्परमुद्देश्य वि धेयभावेनान्वयम्य प्रत्येतुमशक्यत्वात् । किञ्च द्रष्टव्य इति भवदुर्भिमतः साक्षात्कार उच्यत इत्येतदसि- द्धम् । अमृतत्वकामेन आत्मा द्रष्टव्य इति हि वाक्यार्थः । तत्र द्रष्टा मुमुक्षुरन्थः । द्रष्टव्यश्च सर्वान्तरात्माऽन्यः । न चान्येनात्मना अन्य- स्वात्मनः साक्षात्कारः सम्भवति । अन एव व द्वैतनिष्यते। आधिकृतश्च भेद इति चेन्न । एवं वचनस्यान्यवः नेयत्वेन इदमपि प्रनातिनां प्रतिकूत्तमित्येव पर्यव लानात् । द्रष्टव्य इति विवेयदर्शनविशेषप्रतांतेश्च । विधिसरूपोऽयमनुवादः । न तु विविरिति चेन्न । एवं कल्पनस्यैव दोषत्वात् । २५६ २६० विशिष्टाद्वैत सिद्धिः तृतीयः - अपि च भवदभिमतः साक्षात्कारः शब्देन जननीय इति को निर्बन्धः । न हि लोके शब्दजन्य एव साक्षात्कारः प्रत्यक्ष भ्रमनिवर्तक इति नियमो दृश्यते । न च प्रकृते तथा नियमका शब्दोऽस्त | न च मन्त्रपाठवलान्मन्त्रेणैच स्मर्तव्यत्व नियमकल्पनवन् नतत्त्वमसीति वाक्य- श्रवणबलान् तेनैव साक्षात्कार: सम्पाद्य इति कल्पनम् | तस्य ऐक्यवा- धकत्वेन चरितार्थत्वात् न च साक्षात्कारस्य जनकापेक्षायां उपदेशनि- राकाम्याप अस्यैव वाक्यम्य अनाम्नातमन्त्रक्रत्वङ्गस्मरणार्थतया विचःपक्ष यस ग्रह मति वाच्यम् । विधेयतया सम्प्रतिप नस्य निदिध्यासनस्यैव नज्जनकत्वस्वीकारोचित्यात् । न च निदिध्या- सनजनितसाक्षात्कारस्य विरहिकान्ता साक्षात्कारवदयथार्थम् क्येन प्रकृतं विपयःवधःन् । तत्र तु बावात् । इष्यते च फलोपकार्यङ्ग निदिध्यासनस्य भवता : तत्र फलसाघनत्वे को दोषः । शब्दापरीक्षा- ङ्गीकारदुर्दशापरिहारेण लाभस्तु महान् | एवं च श्रवणमननयोरर्थक प्राप्तिमङ्गीकृत्य निदिश्च' सनविधिमात्रपतया एकवाक्यत्वमपि रक्षितं भवति । अन्यथा हि विधेयभेदान वाक्यत्रयं भवति ।

चियदि चरमवृत्तिरून आत्मसाक्षात्कार एवेह उद्देश्य: तर्हि ततः प्राकृतं परोक्षरूपे वैदिकवाक्याधंवोधे श्रवणमनपेक्षितं स्यात् | अर्थतस्तत्र प्रातिरिति चेन्न । तथापि नियमासिद्धेः । तथा चोपासनादीनां श्रवण- मनपेक्ष्य स्वयमेव बुद्धिमद्भिधारणे कृते फलहानिनं स्यात् । तत्त्वम- सीति वाक्येन ऐक्यावधारणे च | अथ तत्साधारण्येन उद्देश्य मिष्यते, मनननिदिध्यासनयोः वाक्यार्थज्ञानार्थश्रवणाङ्गत्वमपि स्यात् । न च तद् घटतं । अनुपयोगान् : न च साक्षात्कारार्थश्रवणमात्राङ्गत्वं सुत्र- चम् । तस्याविहितत्वेनानुवादायोगात् । किञ्च मननादेरङ्गत्वे मानाभावः । तत्र्प्रत्ययेन आत्मकर्मत्वचाचिना श्रवणसाम्यप्रतीतेः । न च मननेनात्मानं प्राप्नुयादिति बोधे जाते प्राप्तेपरिच्छेदः श्रवणादि २६१ ज्ञानरूपत्वात् तत्र च पूर्ववाक्ये श्रवणस्य साधनत्वेन विहितत्वात् साधनाकाक्षायाः शान्तत्वात् तत्साधनश्रवणस्यैवांद्देश्यत्वं वायमिति तदङ्गवसिद्धिरिति शङ्कयम् | आत्मप्राप्तेरुद्देश्यत्वे सर्वत्र समाने प्रथम- श्रुतश्रव एमात्रेण साधनाकांक्षानिवृत्तेरयोगात् । न हि आग्नेययागविधान- मात्रेण अपूर्वसाधनाकांक्षा निवृत्तति कृत्वा उपांशुयाजः देस्तदङ्गत्वं युक्तं वक्तुम् । नापि समिद्यागमात्रेण प्रधानेतिकर्तव्यताकांक्षा निवृत्तति कृत्वा इडादेतदङ्गत्वम् | यदुक्तं -“शब्दशक्तिताहर्यावधारणं ताबद्विचारः । अवभृततात्पर्य - कश्च शब्दः करणमिति विचारस्य करणकोटिप्रवेशेन इतिकर्तव्यता- त्वाभावादङ्गित्वनिर्णयः" इत, तदसतू | मननस्याप्येवं करणकोटि- प्रवेशान्त्या अङ्गित्वस्यैत्राभ्युपगन्तव्यत्न अङ्गत्वभङ्गप्रसङ्गान् | मनना- भावे श्रवणाबधृतम्य तालर्यस्याप्रतिष्ठनात् मननस्यापि तात्पर्यावधारण ऐवोयोगान् । किञ्च किन्नाम करणकोटिप्रविष्टत्वम् ? किं करणत्वमेव, यद्वा करणताबच्छेदकत्वं, अथवा सन्नित्योपकारकाङ्गत्वमात्रम् | नाद्यः । शब्दमात्रस्थ करणत्वान | तालर्यज्ञानस्व पृथक कारणत्वात् । पृथग- न्वयञ्यतिरंकव्यांतरेकवत्त्वात् । चेष्टाप्रकरणः दिभिः तात्पर्यज्ञानस्य जातत्वेऽनि प्रमादादिना शब्दान्तरांच्चारणे विवक्षितबोधाभावात् । समीचीनशब्दप्रयोगे सत्यनि तात्पर्याग्रहं वोधाभावात् । न चैतावता अवधृततात्पर्यकः शब्दः करणमिति तात्पर्यमन्तर्भाव्य करणत्वं सुव- चम् । न हि आलोकबिशिष्टस्य चक्षुषः प्रत्यक्षं प्रति, समिद्धस्याग्नेर्दाहं प्रति, उद्यमननिपातनांवशिष्टस्य कुठारस्य छिदां प्रति करणत्वं केन- चिदभ्युपगम्यते। आकांक्षादिकमनि करणकोटिप्रविष्ट नैव कैश्चिदगी- क्रियते । आकांक्षामित्पदकदम्बकं शाब्दकारणमिति व्यवहारः प्रमा- स्थले वस्तुतः पदानि दन्त भवन्तीत्यभिप्रायेण क्रियते । न त्वकाक्षादेरवि करणत्वाभिप्रायेण | तृतीयः २६२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः । तृतीये अत एव न द्वितीयः । विशिष्टरूपेणान्चयव्यतिरेकादर्शनात् तु इतिकर्तव्यतात्वस्य सिद्धत्वात् करणकोटिप्रवेशाभिधानं तन्मूलकेति- कर्तत्र्यतात्वाभाववचनं च न घटते । करणस्वरूप निष्पादकानां सन्नि- पत्योपकारकाणामपि इतिकर्तव्यतत्वान्। तदुक्तं शास्त्रदीपिकायामपूर्वा- धिकरणे — “एवं प्रकारभेदे सत्यपि सर्वाण्यङ्गानि यागापूर्वनिष्पत्तावनु- ग्राहकाणि भवन्तीत्येकरूपेणेत्यम्भावेन स्वीक्रियन्ते” इति । तत्र्याख्याने सोमनाथीये च - “नन्वेवं साक्षादुपकारजनने व्याप्रमावन् प्रयाजादीनामे- वेत्थम्भावेन स्वीकारः स्यात् । ततश्च तेषामेव विकृतावति देश: स्यात् । न त्ववघातादीनाम् । इत्यत आह - एवमिति । कथं भावयेदिति ह्युपकारजननप्रकारमात्रमेवापेक्ष्यते । न तु साक्षा- दुपकारजननप्रकार एव । ततश्च सत्यग्यवान्तर विशेषे सर्वेषा- मेव'ङ्गानामित्यम्भावेन सङ्ग्रहः । नाराकारकाणःमेवेत्यर्थः ।” इति । एतेन "ननु सन्निपत्योपकारकत्वेऽपि न फलोपकारकमनननिदिव्यासन- रूपाङ्गं प्रति शेषिता । अन्यथा प्रयाजादिकं प्रति वातादिः शेषी स्वात् । " इत्युत्थितायाः शङ्कायाः समाधानं यदुक्तं- विशिष्टयप्रविष्टतया शेषित्त्रे इष्टापत्तः । असाधारण्येन शेषिता तु असाधारणफलोपकारकत्वे स्यात् । इति । तन्निरस्तम् । शङ्कितुर्मीमांसकस्याभिप्रायाग्रहणात् । यद्यवघातानं प्रयाजाः तर्हि तदर्थं पृथगनुष्ठीयेरन् । यथाशक्ति प्रयोगे च प्रधानार्थत- याऽननुष्ठानेऽपि सति सम्भवे अवघातमात्रोद्देशेनानुष्ठीयेरन् । अव घातातिदेशे च तदङ्गतया प्रयाजानामप्यतिदेशः स्यात् । न चेदं सर्वं केनचिदिष्यते । इति शङ्कितुरभिप्रायः | समाधानमपि अमीमांसकोचित - । परिच्छेदः श्रवणादि २६३ मेवोक्तम् । न हि प्रयाजादिवर्ज अवघातादमात्र वैशिष्टय यागस्य कदाचिदपि भवति । प्रथमं सकलाङ्गकलापसाहित्यस्य ततः परं सर्वप्र- धानाङ्गसाहित्यस्य चेष्ठत्वात् । प्रयोगविधौ सर्वेषामङ्गानां अविशेषेण - फलभावनायामितिकर्तव्यतात्वेनान्वयात् । पश्चाच तत्र करणत्वेनान्वि तस्य प्रधानयागस्य एषां च परस्परमन्वयात् । तस्माद् विशिष्टयागप्रवि ष्टत्वोक्तिः अवघातशेषित्वे इष्टापत्त्युक्तिश्य अत्यन्तासमञ्जसे । धर्मे प्रमीयमाणे तु वेदेन करणात्मना । इतिकर्तव्यताभागं मीमांसा पूरयिष्यति ॥ इति मीमांसाभिधानस्य श्रवणापर पर्यायस्य विचारस्य इतिकर्तव्यतात्वे आतमैः सुस्पष्ट मुक्ते सति अत्र इतिकर्तव्यतात्वं प्रतिषिध्य करणत्वं साग्रहं साधयन् अत्रभवान् नूनं तदश्रुतपूर्वी | अभिनिवेशाति- तत्वमहिम्नाऽत्यन्तं विस्मृतवान् | यच्च द्वैतिनामाक्षेपमनूच समाहितम्- ननु शब्दसामर्थ्यरूपेण लिङ्गोन ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः' इति वाक्येन फलसम्बन्धात् प्रकरणेन च श्रवणा- दिकं निदिध्यासने सन्निपत्याङ्गमिति चेन्न । निदिध्यासनपदस्य 'बर्हिर्देवसदनं दामि' इत्यादाविव साक्षात्काररूपफलसम्बन्धे न शक्तिरिति शब्दसामर्थ्याभावात् । वाक्येऽपि योग्यताबलात् श्रवणमेवाध्याह्रियते । तथा च तच्छ्रवरणात् ध्यायमानो निष्कलं ब्रह्म पश्यतीत्यनुकूलार्थस्यैव पर्यवसानात् इति तदप्यनुपपन्नम् । वादिवाक्यस्य यथावदर्थानवगमात् । लिङ्गेनेत्यस्य फलसम्बन्धादित्यत्रान्वयस्याविवक्षितत्वात् । वाक्येनेत्यत्र चकाराश्रव- गात | प्रकरणेन चेत्यत्र तत्रवणेनोत्तरत्रैवान्वयप्रतीतेः। यल्लिङ्गं, यच्च वाक्यावगतफलसम्बन्धाधीनं प्रकरणं, ताभ्यां श्रवणादिकं निदिध्यासने सन्निपत्याङ्गमिति हि वाक्यस्यार्थः । श्रोतव्य इति शब्दसामर्थ्यात् श्रवणविशिष्टाइनांसद्धिः तृतीयः मवगम्यते । तच्च वाक्यार्थनिश्चयजनकतया लोके ज्ञातम् । मन्तव्य इति शब्दसामर्थ्यावगतं मननमपि जातस्य निश्चयस्य प्रतिष्ठापकं ज्ञातम् | सुज्ञातसुनिश्चित एवार्थे निदिध्यासनसम्भवात् श्रवणमननया- निदध्यासनोपारस्यं ज्ञायते । इदं तदुपकारसामर्थ्यं लिङ्गम् । एवं शब्दाचगतार्थसामर्थ्याभिप्रायणैव शब्दसामर्थ्यरूपेण लिङ्गेनेत्युक्तम् । पश्यते निष्कल ध्यायमान इति समभव्याहारात्मकवाक्येन निदिध्या- सनस्य दर्शन रूपफलसम्बन्धाऽवगतः । ध्यायमानः पश्यत इति हि ध्यानेन पश्चतीत्येतदुर्थकम् । एवं फलवति ध्याने प्रकरणोदयात् फलवत्स- न्निध।विति न्याचेन तदुपकारसमर्थयाः श्रवणमननयोस्तदङ्गत्वं भवतीति वादिनां समञ्जसमिद्भुपपादनम् । । यत्त्वत्र योग्यताबलात् श्रवणमेवाध्याहियत इत्याद्युक्तं तत्र नूनं लांज- तव्यम् । को नु भा अध्याहारस्य प्रसङ्गः । अनध्याहारपक्षखण्डन अध्याहारपक्षावलम्बना कथं शक्यंत रामा रावणमववदित्यत्र वि क्ति व्यत्यासो योग्यताबलात् क्रियते । तथा च रामं रावरणाऽववदि- त्यनुकूलार्थ एव पर्यवसानमिति रावणविजयवादिनां यावद् वाक्याथे- बर्णनकोशलं ताबदेवेद दृश्यते । तथा चाद्वैतानुरागभूम्ना यत् किमपि कर्तुं सज्जा भवन्त इत्येषा स्थितिरत्राप्चभिव्यक्तव्यास्ता तावत् । इमां दुरवस्त्रां परिहतु कामां व्याख्याता मुले 'अध्यायित इत्यस्य ‘तत इत्यनेन परामृश्यते' इति विचित्र व्याख्यानं कुर्वन् मन्त्रं विनाशयति । "न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मरणा वा । ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्व - स्ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः ॥” इत्ययं मुण्डकमन्त्रः । अत्र कर्मणः पूर्वमुक्तत्वान् तस्यैव श्रवणरूप विचारात्मकस्य तत परिच्छेदः श्रवणादि २६५ इत्यनेन परामर्शः । कर्मत्वरूपेण परामर्शेऽपि योग्यता बलात् ध्रुव- । ण/त्मककर्मभानम् । न कर्मणेति निषेधस्तु तदन्यकर्मणः । ज्ञानप्रसादपदेन निष्कामकर्मानुष्ठानाधीनसत्त्वशुद्धेः, ध्यायमान- पदेन निदिध्यासनस्योक्तत्वात् अवशिष्टश्रवणस्यैव तत्सदेन वक्तुमौचित्यात् । इति तदीयं व्याख्यानं दृश्यते । प्रवर्षणेभ्य ईदृग्भ्यो नूनं भीता किल श्रुतिः । निलोना क्वापि संवृत्ता जनानां दृष्टिगांचरात् ॥ न चक्षुषा बाह्येन ज्ञानेन्द्रिये ए, न वाचा कर्मेन्द्रियेण, नाप्यन्यैः बाह्य : ज्ञानकर्मेन्द्रियैः, नापि तपसा अनशनप्रधानेन कायक्लेशेन, नापि इष्टिप शुसोमरूपेण वैदिक कर्मणा परमपुरुषो गृह्यते इति पूर्वार्धे "नाहं वेदैन क्षपसान दानेन न चेज्यया" इति, "न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्न तगेभिरुयैः” इति चोक्तरीया असाधनवर्ग नर्देशं परिसमाप्य विशिष्टं साधनमुपदेष्टमुत्तरायें प्रवतंत इति स्पष्टमेतत् | तुकारेण पूर्व- वाक्योक्तार्थगन्धोऽपीह नास्तीति निस्सन्देहमावेद्यते । 'प्रकृतव्यावृत्त्यर्थश्च तुशब्दः' इति भूमाधिकरणे भवद्भाष्यम् । तस्मात् तत इत्यनेन पूर्वोक्तपरामर्शे तुशब्दात्मकश्रुतिविराधः एको दोषः । निषिद्धसाधनभावस्यैव कर्मणः अनुपदं साधनत्वाक्तो विप्रतिषेधो द्वितीयां दोषः । न च सामान्यविशेष न्यायेनास्य परिहारः । विशेषाश्रव- रणोत् । उभयाः सामान्यमुखेनैव प्रवृत्तेः । ज्ञानप्रसादेनेति विशुद्धसत्त्व इति च द्वाभ्यां पदाभ्यां व्यवधानं तृतीयो दोषः । अनुपस्थित श्रवण- कल्पनं चतुर्थो दाषः । श्रुतमतवेदान्तार्थस्य परमात्मदर्शनकांक्षणः तदर्थं यतमानत्वावस्थायां क्रियमाणो ह्ययमुपदेशः । अत्र श्रवणोपस्थापकं किमपि प्रमाणं नास्ति । एतेन ज्ञानप्रसादेनेत्यस्य मननाधीनबुध्यै काम च परत्वाश्रयणं पञ्चमो दोष इति ख्यापितम् । मननादपि पराया एवाव- - १८ २६६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः तृयीयः स्थाया इह प्रस्तावात् । एवं विशुद्धसत्त्वपदस्य निष्काम कर्माधीनचित्त- शुद्धिपरत्वाश्रयणं षष्ठो दोषः । निष्काम कर्मानुष्ठानस्य विविदिषार्थत्वा- भ्युपगमात्। श्रवणात् प्राक्तनी हि विविदिषा | तस्या अपि प्राक्तनी चित्तशुद्धिः निष्काम कर्मानुष्ठाननिष्पन्ना | तस्या इह कीर्तनं कुत इति । तच्छब्दस्य स्वार्व्याहतपूर्वपठितसत्त्वशुद्धि परामर्शित्वे सम्भवति तदना- श्रयणं सप्तमो दोषः । श्रवणस्य दर्शनसाधनत्वेनान्वयायोग्यत्वं चापरो दोषः । कस्तर्हि मन्त्रार्थ इति चेत्, उच्यते । पूर्वार्धे तावन्नास्ति विशेषः । किं तर्हि साधनमिति चेत् तदाह – ज्ञानेत्यादिना | तु किन्तु ध्यायमानः मुमुक्षुः मोज्ञार्थं ध्यानं कुर्वन पुरुषः ज्ञानप्रसादेन ज्ञानस्य सत्यं ज्ञान- मिति प्रसिद्धस्य ज्ञानस्वरूपस्य 'बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः” इत्युक्तरीत्या ज्ञान- प्रवर्तकस्य वा भगवतः प्रसादेन ध्यानशब्दाभिधेयभक्तिप्रसूतेनानुग्रहे विशुद्ध सत्त्वः विमलान्तःकरणः साक्षात्कारयोग्यतासम्पन्नचित्तः ततः भगवत्प्रसादाधीनोक्तयोग्यतासम्पत्त्यनन्तरं तं पश्यति । मुक्तन्यपायसा- क्षात्कारसिद्धौ भगवदनुग्रहः प्रधानहेतुरिति भावः । "तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः | नाशयाम्यात्मभावस्थी ज्ञानदीपेन भास्वता ||” इति गीतावचनमिहानुसन्धेयम । तदेवं ध्यानस्य फलवत्त्वात् लिङ्गप्रकर- णाभ्यां श्रवणादेर्ध्यानाङ्गत्वं परैरुच्यमानं न दूषणार्हमिति ज्ञेयम् । यदपि "आनन्तर्यमचोदना" इति तृतीयप्रथमस्थन्यायेन द्रष्टव्यः श्रोतव्य इति सन्निधानमन्वये न नियामक मिति प्रतिपक्ष्युक्तिनिराम्रीय व्याख्यात्रा उक्तम्- तत्र हि हस्तावनेजनस्य कर्तृसंस्कारत्वात् कर्तुश्च प्रयोगान्व- यित्वेन करिष्यमाण सर्वक्रमार्थत्वं लिङ्गप्रकरणाभ्यां युक्तम् । प्रकृते तु प्रकरणस्य फलान्वयात् पूर्वमसिद्धत्वात् लिङ्गस्य च परिच्छेदः श्रवणादि २६७ मननादौ सत्त्वेऽपि सन्निधानसहकुतलिङ्गस्य बलवत्वेन श्रवणे दर्शनान्वर्यानयामकत्वसम्भवात् " इति, तदपि न चारु | नहि हुस्तावनेजनस्य कर्तृसंस्कारत्वात् लिङ्ग- प्रकरणप्रवृनिस्तत्रोक्ता । कर्तृसंस्कारत्वेन करिष्यमाण सर्वार्थत्वप्रतीना- वपि सन्निधिरूपस्थानान् अनन्तरपठितांलपराजिस्तरणमात्राङ्गत्वमिति प्राप्ते प्रचलाभ्यां लिङ्गप्रकरणाभ्यां स्थानबाघानातं सर्वार्थत्वमिति सिद्धान्तकरणान् । लिङ्गप्रकरणविरुद्धमानन्तर्यममा. मित्येव तत्र निर्णयात् । “आनन्तर्यमचोदना” इति हि सूत्रम् | अबोदना अप्रमाण- मित्यर्थः । स्वत एव तिङ्गप्रकरणे सन्निव्यपेक्षया प्रत्रले । अतस्ताभ्यां सन्निधेर्बाधात् सर्वार्थध्वम् | युक्तचन्तरं च सूत्रोक्तम् - 'वाक्यानां च समाप्तत्वात्' इति । पृथक् पृथक् वाक्यस्य समाप्तत्वात् परस्परमन्त्रयो नास्तीत्यर्थः । प्रकृते च 'येनाहं नःमृतास्थांकं तेन कुर्यान्' इति मोक्ष- साधनस्य प्रक्रान्तत्वात् दर्शनादीनां च तत्वाधनत्व योग्यत्न लिङ्गसत्त्वात् द्रष्टव्यः श्रोतत्र्य इति प्रत्येकं वाक्यसमातेच हस्तावनेजनन्यायेन सन्नि- धानकृतः परस्परान्वयो नास्त्येव । द्वैतिभिरुक्तरीत्या तु निदिध्यासनस्य 'ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमान.' इत्यनेन फऩसम्बन्धावगमेन प्रकरणसत्त्वात्, श्रवरणमननयो- ध्र्ध्यानस्य च मिथ उपकार्यो कारकभावयोग्यत्वेन तिङ्गसत्त्वाच्च श्रवणस्य ध्यानाङ्गत्वमेव, न तु सन्निधिना दर्शन ङ्गत्वमिति द्रष्टव्यम् । नच आत्मकर्मकभावनान्वये सर्वेषां समाने परस्परमङ्गाङ्गिभावो न घटत इति त्वयैवोक्तत्वादिदमयुक्त निति वाच्यम् । आरुण्यबदुपकारक एवाङ्ग- त्ववाचोयुक्तेः । यद्वा अस्य दोषस्य भवत्पक्षेऽपि सत्वेन सःम्यान् । 'यश्ची- भयोः समो दोषः' इति न्यायान् । यदुक्तं निदिध्यासनस्य फत्तसम्बन्धात् पूर्वं प्रकरणं नास्तीति तन्न । पश्यते ध्यायमान इति वाक्यान्तरेण दर्शने विनियोगस्य दर्शितत्वात् । 'तत्रार्थान्तरमुक्तमिति चेन्न | तस्य निरस्तत्व त् । तन्मतानुसारेण प्रक२६८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः तृतीयः रणस्य निर्विधातत्वाच्च | यच्च सन्निधानसह्कृतं लिङ्गं प्रबलं श्रवणस्य दर्शनान्चगनियामकमिति तच्च न | सन्निधानाप्रयोजकत्वस्योक्तत्वात् । प्रकरणाद् दुर्बलं हि तत् । लिङ्गम्याध्यभावाच्च । न हि श्रवणस्य अप- रोक्षज्ञानजनने सामर्थ्यमस्ति । शाब्दबोधात्म कपरोक्षज्ञानमात्रोपयोगि त्वात् । न हि श्रवण ववृततात्पर्य कान् शब्दात् सद्य एवात्मविषयकमपगे- क्षज्ञानं जायते । जायते च इष्टं च भवतां आत्मविषयकं परोक्षज्ञानं श्रवण- समनन्तरम् | न चास्मिन् तत्त्वज्ञाने प्रथममुपयुक्तस्य श्रवणस्य मनननि- दिध्यासनानन्तरभाविनि साक्षात्कारे दृष्टविया कश्चिदुपयोगोऽस्ति, यदर्थं ध्रुव ापेक्षा तद्विधिश्च स्वाताम् | अदृष्टविधयोपयोगे चापूर्वविधिः स्यात् । तत्र नियमविधित्वः भ्युपगमविरोधः । तथा च श्रवणस्य साक्षा- स्कारजननः सामर्थ्यात्, साक्षात्कारस्य मनननिदिध्या मनात्मकद्वारं विना साक्षात् श्रवणाधीनी नकार स्वीकारासामर्थ्याच्च न लिङ्गमस्तीलि सिद्धम् । अतः ‘“सन्निधानसहकृतं लिङ्ग प्रबलम् । तेन च श्रवणं दर्शना- न्वयि” इति रिक्तं वचः । यत्तु निद्व्यिासनजनितः साक्षात्कारः विरहिकामिनीसाक्षात्कारवद्- प्रमा स्यादिति, तत्परिहृतं विषयात्राधादिति । अथ यत् नच मूलप्रमाणदाढर्थात् प्रमात्वम् | तर्हि तदेव साक्षात् कारण- मस्तु । किं तदुपजोविनाऽन्चेन ? इति शङ्कामुत्थाप्य समाधानमुक्तं, तत् परिहास्यम् | आध्मातोऽग्निर्दाहक इत्युक्ते यदि कश्चिद् ब्रूयात् 'तर्हि आध्मानमेव दाहकमस्तु । किं तदुपजी- विनाऽन्येनेति', तत्तुल्यं हि एतत् । आत्मसाक्षात्कारी मोक्षसाधनमित्येतदभ्युपेत्य एतावदुक्तम् । तदेव तु नास्तीति ब्रूमः | प्रमाणाभावात् । अपरोक्षभ्रमः परोक्षज्ञानेन न निव- र्त्तते । अतस्तदुर्थापत्त्या तस्य तत्साधनत्वमिति ह्युच्यते । देहात्मभ्रमः प्रत्यक्ष भ्रम एव । तस्य बाधः अनुमानेन शास्त्रजन्यज्ञानेन यद् भवति परिच्छेदः श्रवणादि २६६ तत् कथम् ? नास्ति तत्र बाध इति चेन्न । तर्हि सा प्रमैव स्यात् । भ्रम इति नोच्येत । न हि बाधं विना भ्रमत्वनिश्चयः सम्भवांत । कथं तहिं भ्रमानुवृत्तिरिति चेत् ज्ञानानिवत्यैदोषानुवृत्तेः । यत्तु देहात्मैक्यज्ञानं न भ्रम इति तदयुक्तमित्यज्यत्रोक्तम् । , यदपि भामनीकारोक्तं निदर्शनं - नहि माधुर्यसाक्षात्कार विना तिक्तत्वभ्रमनिवृत्तिः', इति तदप्यापातरमरणीयम् । गुादिनित्तताज्ञाने भ्रमत्वावगमरूपस्य बाथस्य प्रकारान्तरेणैव तिचा तदर्थ तन्माधुर्या- नुभवस्यानपेक्षितत्वात् । तिक्ततामणाननुवृत्तिरूपया निवृत्तेः भित्तादि- दोषनिवृत्तिहेतुकत्वेन तत्रापि माधुर्यानुभवस्थानपेक्षितत्वात् । प्रत्युन माधुर्यानुभवस्य रसान्तरग्रहण निवृत्तिसापेक्षत्वान् । श्राधिकरसान्तग- नुभवप्रतिबद्धी हि स्वाभाविकरसानुभवः । प्रतिवन्धश्च प्रतिबन्धक नि॒वृत्तिसापेज्ञ इति । नच रज्जुस भ्रम रज्जुदर्शन देव निवर्तत इति शङ्कचम् | भ्रमस्य क्षणिक्त्वेन स्वयं निवृत्तेः । तदववारीत्वस्याप्तवचनादे- वावगमान् | तत एच भ्रमानुवृत्त्यभावात् । ततः परं निवर्त- नीयस्य कस्वचिदभावात् । क्वचित् स्वत्यक्षेणैव भ्रमत्वज्ञाने सर्वत्र तथैवेति नियमासिद्धेः । एवं प्रत्यक्षभ्रमोच्छेदः प्रत्यक्षवेति नियमादर्श- नात् न तदनुरोधेन आत्मसाक्षात्कारस्य मुक्तच गयत्वसिद्धिः । नतरां तत्साधनतथा श्रवणस्य विधिर्वा त्वं वेति सिद्धम् । नन्वद्वैतांवपयपरोक्षज्ञाने तत्त्वमसीत्यादिना जातेऽपि सम्प्रति प्रापञ्चिकभेद भ्रमाऽस्माकं न निवर्तते । अतोऽनरोक्ष साक्षात्कार एवैनन्नि- वर्तक इति निश्चीयत इति चेन्न । उक्तरीत्या साक्षात्कारण निवर्तनीयम्य कस्यचिदभावात् । विषयगतमज्ञानं निवर्तनीयमस्तीति चैन्न | तत्सत्त्वे मानामावस्याक्तत्वात् । परीक्षापरोक्ष विभागसद्ध्ये केवल भवद्भिः कल्पि- तत्वात् | तत्सत्त्वेऽपि प्रपञ्चाव्यासमूलभूताज्ञानस्य तलायें: सह शब्द- प्रमयैव निवृत्तत्वेन तदर्थ साक्षात्कारस्यानपेक्षितत्वान | विशिष्टाद्वैत सिद्धिः तृतीयः ननु ग्रपञ्चाध्यासमूलभूनाज्ञानं आत्माज्ञानमेव । तन्निवृत्तये अस्त्येव साक्षात्कारापेक्षांत चेन्न | अद्वैने सिद्धं एवं कल्पनस्योचितत्वात् । तस्य चाद्य प्यनिर्द्धः। कथमसिद्धिरिति चेत् श्रुत्यादिभिः विश्चमिथ्यात्वे ज्ञातेऽपि प्रपञ्च निवृत्त । यद्यविद्यासिद्धः प्रपञ्चोऽभविष्यत् नून तांन्म- थ्यात्वज्ञानेन आप्तवचनात् मया रज्जुद्दष्टा न सप इति तत्त्वं जानतः रज्जुसर्प इव वृत्तोऽभविष्यत् । न च निवर्तते । तस्मान्नाचमविद्या- सिद्धः | अपि तु सत्य एव | । ननु शङ्खश्वेत्ये निश्चिनेऽपि यथा पीतिमभ्रमोऽनुवर्तते, चन्द्रैकत्वनिश्च- येऽपि द्वित्वभ्रमश्च तद्वद्द्बाधितस्यापि ग्रपत्र स्व भ्रमोऽनुवर्तत इति चेत् तहिं तदेव भ्रमनिवृत्तये साक्षात्कारानपेक्षा स्यात् । न हि शङ्खनीतिम- भ्रमनवृत्तये तीयश्चैत्यसाक्षात्कारे यत्नं कुर्वन्ति । चन्द्रद्वित्वभ्रमनवृत्तये वा तदेवत्वसाक्षात्कारे । किन्तु यः पारमार्थिको भ्रमहेतुर्दोषः तन्निवतनाय प्रयस्यन्ति | तन्निवृत्तौ स्वयं श्वेतिमैऋत्वसाक्षात्कारो भवति । अतः पुनरपि साक्षात्कार वैवर्यमेव | ज्ञानानिवत्येत्वात् प्रपञ्च सत्यत्वं च । । किञ्च शङ्खसाक्षात्कारे सत्यपि तत्पीतिमभ्रमां जायते, न तु निवर्तते । तथा चन्द्रसाक्षात्कारे सत्यपि तद्वित्त्वभ्रमश्च | तो धर्मिसाक्षरस् तद्धमिक भ्रमनिवर्तक्त्वं न लोसिद्धम | शुक्तौ इदं रजतमिति भ्रमस्य इयं शुत्तिरिति साक्षात्कारी यद्यपि निवर्तकः तथापि तद्विपयीभूतधर्म- विरुद्धधर्मावगाहत्वादेवास्य तन्निवर्तऋत्वम् । तद्वत सप्रपञ्च आत्मेति भ्रमस्य निष्प्राञ्च सिविकल्पकसाक्षात्कारो निवर्तऋः, न तु भवदभिमना निर्विकल्पक इत्येव लोकरीच्या सिद्धयेत् | अपि च शुक्ति- साक्षात्कारानन्तरमप पुनस्तामेव शुक्तिं दृश्यन रजतं मन्यने । अ साक्षात्कारस्य!यन्तिऋभ्रमोच्छेदकत्वं न सिद्धं लोक इति एतदनुरोधे- नात्मसाक्षात्कारस्य अपनत्वकल्पनमयुक्तम् । अङ्गत्वसाधनत्र्यग्रैः श्रवणस्य यदीरितम् । सवमेवेदं केवलं बालभाषितम् || २७० परिच्छेदः २७१ २. ज्ञानविधिः । मोक्षोपायस्य ज्ञानस्य विधेयत्वे पुरुषपरतन्त्रत्वेन क्रियात्वापत्तौ क्रियासाध्यस्य मोक्षस्य स्वर्गवदनित्यत्वापत्तिरिति बिभ्यतो ज्ञानसा- मान्यस्य विवेयत्वं निराकुर्वन्ति । ज्ञानमपि मानसी क्रियेति प्रज्ञा अङ्गी- कुर्वन्त्येव | ययाऽऽह वाचनतिः समन्वयसूत्रभामत्याम् - 'सत्यं ज्ञानं मानसी क्रिया’ इति । कल्पतरुकारश्च – 'यवादि पूर्वपक्षे ज्ञानस्य भावा- र्थत्वाद् विधेयत्वम्' इति तत्र क्रियात्वमभ्युपेत्य विधेयत्वं निराक्रियत इत्याह – सत्यमिति" इति । तथाऽपि विहितक्रियाजन्यत्वेनानित्यो मा भून्मोक्ष इति विधेयत्वं निरस्यन्ति। वयन्तु तस्य विधेयत्वेऽपि हानिं ·कामप्यपश्यन्तः तन्निरसनमनुपपन्नत्वान्न सहामहे । यो हि पराग्दृष्टिः कश्चित् तं वयं ब्रूमः 'मां पश्येति । न चायम- मुख्यो व्यवहारः । न च चाक्षुषज्ञानस्य साध्यत्वं नास्ति । पूर्वमभूतस्य तस्य तदानीं तेन स्वप्रयत्नेनोत्पाद्यमानत्वात । यथा घटमानयेत्युक्तो योज्यस्तदानयति तथैव हि मां पश्येत्युक्तः पश्यति । न च पश्येति वदता ज्ञानस्य साध्यत्वमनुद्दिष्टम् । न चेन्द्रियार्थसन्निकर्ष सम्पादनमात्रे पुरुषव्यापारस्यांपरमात् ततः परमुत्पद्यमानस्य न पुरुषतन्त्रत्वम् | जला- ग्नितण्डुलसंयोगनिष्पत्तिमात्रे तदुपरमात् पाकस्यापि अपुरुषतन्त्रत्वापत्तेः साध्यभेदेन साधनव्यापार विशेषा भिद्यन्ते । यदा मृदः प्रतिमाः क्रियन्ते, तदा हस्तयोरेव साक्षात् तत्र व्यापारः | अग्निज्वलने न तथा । सस्यजल सेचने जलमार्गविधानमात्रेऽस्माकं व्यापारः | जलं तु स्वयं प्रसृतं केदारं व्याप्नोति । न चानेन विशेषेण अभिज्वलनं वा जलसेचनं चा पुरुपतन्त्रं न भवतीति शक्यं वक्तुन् | साक्षाद्वा परम्परया वा तदुद्देश- प्रवृत्तक्रिया निष्पाद्यत्वं हि साध्यत्वम | तच्च ज्ञानेऽप्यस्ति । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः तृतीयः यदुच्यते “स्वर्गेच्छा स्वर्गंसाधनीभूतायां यागादिकृतौ न कारणम् । किन्तु यागादिचिक्रीति, तत् विदुषां विस्मयावहम् । स्वर्गकामनचैव हि पुरुषः तत्साधनबागकृतिमारभते । स्वर्गेच्छायास्तत्र कारणत्वं कथं निराकर्तुं शक्यते । अत एव स्वर्गस्य साध्यत्वमपि दुरपह्नम् । परन्तु तत्र प्राप्यत्वेन साध्यत्वम् । न तूलाद्यत्वेन । यद्यपि यागचकीर्षया यागो जन्यते तथापि तस्याश्चिकीर्षायाः स्वर्गेय्याप्रयुक्तत्वात् तज्जन्येन यागेन यजमानस्य स्वर्गप्राप्तिसम्पादनाच्च स्वर्गस्य साध्यत्वं न विहन्यते । इदन्तु साध्यत्वं प्रयोजनत्वपर्यवसायि | ज्ञानस्य तु यागादिवदुत्पाद्यत्वात् विधेयत्वं न काचिदनुपपत्तिः । २७२

स्वादेशप्रवृत्तपुरुषत्र्यापारनिष्पाद्यत्वेन पुरुषतन्त्रम् । अत एव ‘पत्नी आज्यमवेक्षते' इति विधिः | चाक्षुषज्ञानेनज्यं संस्कुर्यादिति मुख्यवृत्त्यैव बोधः । अन्यत् सर्वमर्थतो लभ्यम् । यदि चैवं नेष्यते यागस्यापि त्रिविर्न स्यात् । देवतोद्द शेन द्रव्यत्यागस्य ज्ञानरूपत्वात् । ब्र च तत्र आवृत्त्यादिकमाश्रित्य कुकल्पना काचित् सुकरा | यत् सर्वथा पुरुषतन्त्रं न भवति, गोरारुण्यं पशोरकत्वं इत्यादि, तदपि उपादेव- द्रव्यगतत्वेन विधेयमिष्यते । तथा सति किं वक्तव्यं ज्ञानं प्रति यत् पुरुषप्रयत्नाधीनोत्पत्तिकमेव । यदुक्तं नैतत् कर्तुमकर्तुमव्याकर्तुं वा शक्यते । तस्मान्न पुरुषतन्त्रमिति, तदपि नास्ति । इच्छया विषयाणां द्रष्टुं, अद्रष्टुं, दूरे स्थित्वा स्थूलं, सन्निधाय विशदं च द्रष्टुं शक्यत्वात् । तदेवं ‘स्वप्नान्तं मे सोम्य विजानाही तिचत् ज्ञानस्य विधेयत्वेऽनुपपत्ति- लेशविरहात् 'ब्रह्मविदाप्नोति परम्' 'ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति' इत्यादी जा परम हितोपदेशिनीनां श्रुतीनां कदर्शनदुर्दशा नानुभवनीया परैरिति पश्यामः । विहितं तु ज्ञानं छागपशुन्यायेन विशेषे उपसंहियमाणं ध्यानो- पासनादिव्यपदेशभाक् भक्तिरूपं भवतीत्यस्माकं दर्शनम् । श्रवण- मननयोंरर्थप्राप्तत्वादविधेयत्वं चेति । परिच्छेदः शाब्दापरोक्षम् २७३ ननु ज्ञानस्य विधेयत्वसम्भवेऽनि मिथ्य भूतस्य वस्तुनः तत्त्वसा- क्षात्कार निवर्त्यत्वस्य लोकसिद्धत्वान्न विधेयत्वमिति चेन्न । बन्धनिवर्तको ब्रह्मसाक्षात्कारः स्वस्य भवितुमर्हतीत्यस्य विधि विना ज्ञातुमशक्यत्वात् । विध सति हि अस्मत्कृतिसाव्यत्वबोधनद्वारा तत्सम्भवं अस्माकं सः ज्ञापयेत् । अन्यथा अशक्यत्वज्ञानान्न प्रवृत्तिः स्यात् । स्वप्रयत्नं विनैव सिद्धयेदिति ज्ञानाद्वा । अतः “साधनत्वावगतिमात्रेण प्रवृत्त्यभावात् । साधनत्वमात्रं हि यागस्य फलं प्रत्यवगम्यते । तत् किं दैवनिर्मितम्येव निदाघम- मयवर्तिमध्यन्दिनतपनातपतप्ततनोवि मेघपुष्पगर्भ मेघसङ्गस्य सन्तापोत्सादऋत्वं कर्मणः फलजनकत्वं, उत अन्यकृतस्य प्रपा- दिवत्, भोजनादिवद्वा स्वयत्ङ्कृतस्येति विशेषानवगमान्न ध्रुव- र्तेत । विधिस्तु प्रवर्तकस्वभावात् कतुरेवेदं फलं साधयतीति कल्पयतीति भवत्यनुष्ठापकः ।" इति न्यायरत्नमालायां पार्थसाराथमिश्रोक्तरीत्या साक्षात्कारस्थापि विधे-- यत्वमवश्यं वाच्यम् | अन्यथा कृत्स्नं वेदान्तशास्त्रं अप्रवृत्तिकर मनर्थकं स्यादिति विभाव्यम् । ३. शाब्दापरोक्षम् । अथ यच्छब्दादपरोक्षज्ञानात्पत्तिमाहुः तदनुपपन्नमिति प्रदर्शयामः । शब्दस्य परोक्षज्ञानजनकत्वं सर्वसम्प्रतिपन्नम् | अनुमानवत् शब्दस्या- य्यं स्वभावः । एतव्यतिलङ्घनमेव तावत् पर्याप्तं परमतस्यानादरणी- यत्वं प्रत्याययितुम् । तथापि तदुक्तीनामत्यन्तासामञ्जस्यादपि तथेति प्रदर्शयतुमियमस्माकं प्रवृत्तिः | शब्दस्यः परोक्षज्ञानजनकत्वे "तद्धास्य विज्ज्ञों” 'तमसः पारं दर्शयति' इत्यादिकं, 'वेदान्तविज्ञानसुनिश्चि- तार्थाः' इत्यादिकं च मानमित्याह । २७४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः निरन्तराभ्यासवशेन यच्चिराद् बभूवुरेते परिशुष्कचेतसः । घृणां विना घ्नन्ति ततः पदे पदे श्रुतीर्यथा सत्त्वकुलानि सैनिकाः ॥ तृतीयः कथन्नु भोः तद्धास्य विजज्ञावित्यस्य तत्र मानत्वम् ? यद्युच्यते ‘अपरोक्षज्ञानस्य पित्रुपदेशमात्रसाध्यत्वोक्तेः' इति तदयुक्तम् । विज्ञाना- तेरपरोक्षज्ञानवाचित्वाभावात् । ज्ञानसामान्याभिधायित्वात् । प्रकरणाच्च उपदेशजन्यस्य परीक्षज्ञानस्यैव प्रतीतेः । 'स्वप्नान्तं मे सोम्य बिजानीहि इत्यत्र 'स्वप्नान्तविषयकं अपरोक्षज्ञानं ते भवतु' इति न ह्यर्थ: । 'भूय एव मा भगवान् विज्ञापयतु' इति श्वेतकेतोः प्रार्थनमसदावर्त्यते । न चात्र दर्शयत्वित्यर्थः । साक्षात्कारावृत्त्यसम्भवात् । उपदेष्टव्यस्य तत्त्वस्य एकस्मिन विशेषे पित्रा उपदिष्टे पुनर्विशेषान्तर जिज्ञासया श्वेतकेतुरुत्तरो- त्तरं पृच्छति । 'पुरुषं सोम्योत हस्तगृहीतमानर्यान्त' इत्येतद्दृष्टान्तेन निदर्शिते विशेषे श्रुते श्वेतकेतुस्तृप्ती बभूव । पुनः प्रश्नं नाकरोत् । तदेतद् व्यञ्जयन्ती श्रुतिराह–‘तद्धास्य विजज्ञो' इति । तत् 'उत तमादेश मत्यु - पक्रान्तं बहुना विस्तरेणोपदिष्टं तत्त्वं अस्य पितुः सकाशात् विजज्ञों विशदं ज्ञातवान् श्वेतकेतुरित्यर्थः । अत्र साक्षात्कारस्य कः प्रसङ्गः ? यत्त्वत्र ब्रह्मानन्दव्याख्यानम् – 'तत् तस्मात् तत्त्वमसीत्याद्युपदेशान आत्मानं विज्ञातवान्' इति तत् प्रचलप्रकरणोपस्थित सद्र पार्थपरामर्शिनः तच्छब्दस्य सन्निहितवाक्य रामशित्वायांगान् विभक्तिलोपकल्पने' अध्याद्दार कल्पनेच प्रमागाभावान् अस्येति ष ठचन्त पदेनैव पित्रुपदे -शस्य बोधनेन तस्य पुनः पदान्तरेणापस्थापनस्यानपेक्षितत्वाञ्चायुक्तम् । , अध्यायमध्ये सप्तमखण्डान्तेऽपि 'तद्धास्य विजज्ञौ' इति श्रूयते । न हि तत्र साक्षात्कारार्थो भवतामपीष्टः । उपदेशस्य सावशेषत्वात् । तथा सति तदेक अन्तिमवाक्ये को विशेषः, येन साक्षात्कारोऽर्थ: स्यात् ।

परिच्छेदः

शाब्दापरोक्षम् २७८ श्रवणसमाप्तिह्येषा। ततः परं मनन निदिध्यासनयोवृत्तयोः खलु साक्षा- त्कारोदयः । श्वेतकेतुः पञ्चालानां समितिमियायेति कथा पञ्चमप्रपाठके कविता | तत्र 'अननुशिष्य वाव किल मा भगवानत्रवीत् अनुवरिपमिति' इत्य- नेन पितुः सकाशात् सद्विद्यालामानन्तरमेव तस्य तत्र गमनमति स्पष्टमेतत् । न च पितुरुपदेशवाक्यैरेव तस्य साक्षात्कारे उत्पन्ने पश्चात् सभागमनमुपपद्यत । मुक्तत्वान् | जीवन्मुक्तावपि राजसभागमनशांकादे- रयोगात् । यत्तु 'तमसः पारं दर्शयति' इति सप्तमप्रपाठकान्ते उक्तेः तत्समानार्थ- त्वायात्र विज्ञानं दर्शनं अपरादज्ञानमित्याश्रय समुचितमिति, तन्न | प्रथमश्रतविज्ञानानुरोधेन तत्राप्यंतदेव विवक्षितमित्यवधारणात् । विशद- ज्ञाने दर्शनत्वांपचारात् । उक्तरीत्या मनननिदिध्यासने विना उपदेशान- तरमेव साक्षात्क रायांगाच्च । यथा कालान्तरे साक्षात्कारी भवेत् तथा तदनुकूलं उपदेशरूपं प्रयोजकत्र्यापारं सनत्कुमारः करोतात्यर्थसम्भ- वाच्च । न ह्यु प्रदेशादेवेदं दर्शनमिति वक्ता कश्चन शब्दोऽस्ति । अपे- ज्ञितकर्मकारकपरं तदं पञ्चम्यन्ततया योजयित्वा आत्मानमति कर्माध्याहृत्य च पूर्व श्रुतहानाश्रुतकल्पने अविठाद् दुर्व्याख्यातं श्रुतिवाक्यम् । अत्र तु तथा हठयोजनायापि पदं किचिन्नास्ति | प्रयोजक- कर्तृव्यापारवःची णिजस्तीति चेन्न | तस्य परम्परासाधारण्यान् । पर्जन्यो जीवयति, कार षोऽग्निरध्यापयतीति दर्शनात् । न च साक्षात्सम्भवे परस्पराश्रयणमन्याय्यीभीत वाच्यम् | सम्भवाभावात् | शाब्दापरोक्षस्य लाक्ऽप्रसिद्धत्वान्। दर्शनशब्दस्य हि चाक्षुषसाक्षात्कारी मुख्याऽर्थः । तस्येहासम्भवादथांन्तरं लक्षणीयम् । तच्चार्थान्तरं यत्प्रसिद्धं तदेव भवितुमर्हति । न त्वसिद्धम् | मुख्यासम्बन्धाभावात् । प्रसिद्धं चार्था- न्तरं साक्षा दुपदेशजन्यं विशदज्ञानं वा मननादिपरम्परा जन्यसाक्षा२७६ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः तृतीय कारो वा । अतः शक्त्या लक्षणया वा हशिरत्र साक्षादुपदेशजन्य- साक्षात्कारस्य न बोधकः | तस्मादिनि वाक्यं न भवतां हस्तावलम् दातुमीष्टे । यदपि चरमवाक्यस्य चरमज्ञानपरत्वे औचित्यमिति तत् क्लृप्तऋमा- विरोधे युज्येत । श्रवणमनन निदिध्यासनानां हि क्लृनः क्रमः । तत्र श्रवणानन्तरं श्रयमाणं दर्शनं श्रवणसमनन्तरोत्पन्नपरोक्षज्ञानरूपं गौणं बा आश्रयणोयम्, व्यवधानसहूं मुख्यं वा । यदपि आचार्यवान पुरुपो वेद' इत्यनेन आचार्यो देशजज्ञानत्त्वमुक्त्वा तस्य तात्रदत्यादिना तज्ज्ञानादेव कैवल्योत्तेरपि शाब्दापरोक्षसिद्धिर्गित, तदपि न । उक्तयुक्ते- रेव | अचार्यवत्त्वं हि उपदेशसम्वन्धेनैव । तथा चाचार्याल्लव्धोपःशः पुरुषः मननाननर निदिध्यासनेन सद्वंद | तस्य शरीरपातानन्तरं मोक्षो भवतीत्यर्थः । न हि वंदनाननुपदं मुक्तिरिहोच्यते । तस्य न चिरमित्य- श्रवणात् । अपितु 'तावदेव चिरं यावन्न विमोदये' इति श्रवणात् । अतो वेदनान्तरं शरीरान्निष्क्रमणावधि ब्रह्मसम्पत्तिरूपापवर्गे वलम्ब- प्रतिपादनेन भवत्सम्मतसद्योमुक्ति फतक साक्षात्कार इह न प्रतिपाद्यत इति स्फुटमवगमात् भवतां न परं नानुकूलं अपि त्वत्यन्त प्रतिकूलमिदं बायमिति विभाव्यम् । वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्था इत्यत्रापि शाब्दापरोक्षसिद्धि प्रत्याशा न कार्या । बह्रथलावारणमु सगं नामाश्रित्य सर्वलोकविरीतं सिद्धान्तं स्थापयितुयुञ्जानानां भवतां वैचक्षण्य लोकोत्तरम । विज्ञानमत्यत्र बीत्युपसगरण ज्ञाने विशेषविषयत्वस्य लाभात् सुपदेना परोक्षत्वोतिरि विप्रलम्भोत्तिः । सुपदं हि स्वविशेष्यं यादृशं प्राप्तं तादृश एव तस्मिन् अतिशयं कञ्चन बोधयितुं शक्लंति । न तु जातिं विपर्यासयतुम् । न हि सुगौरित्युक्ते गोत्वस्य गोपदेनैव प्रात्वात् सुपदमश्वत्वं वक्तीति युक्तम् । वेदान्तानां विचारात्मकं यद् विशिष्टं ज्ञानं तजनितः तत्त्वहित पुरुषार्थापरिच्छेदः शब्दापरोक्षम् त्मकार्थविषयो निश्चयो डि परोक्षज्ञानात्मक एव । तत्रैव दाढ्यं सुपदेन बोध्यते । न च निश्चितपदेनैव दाढ्य स्य लाभतू सुपदं न तत्पर मिति वाच्यम् | दाढ्य तारतम्यस्य सत्त्वात् । सामान्यतां दाव्यस्य निश्चि तपदाल्लाभेऽपि तदतिशयस्य सुनोक्तेः । सुनिश्चितमिदमिति बहुलं व्यव हारी दृश्यते । न च साक्षात्कारपरः सः । एवमिमानि तावत् शाब्दापरीक्षे न प्रमाणानि । , नाप्यनुमानम्। यत्तु अपरोक्षध्वं तत्त्वमस्यादि वाक्य जन्यज्ञानवृत्ति अपरोक्षज्ञाननिष्ठात्यन्ताभावाप्रतियं गित्वात् ज्ञानत्ववन्, इत्यनुमान- मुक्तं, तत् पूर्वप्रयुक्तः सर्वानुमानवदेव दुरनुमानम् । अनेन हि अणुज्ञानवृ- त्तित्वमपि साधांयतुं शक्यम् । न चायोग्यार्थज्ञानवृत्तित्वमुपाधिः । प्रकृतेऽपि शाब्दवृत्तित्वस्योपाधित्वात् । यत्तु तच्चमस्यादिवाक्यस्य अपरोक्षज्ञाना- जनकत्वे अपरोक्षभ्रमनिवृत्तिर्न स्यादित्यनुकूलतर्कसत्त्वाद् विशेष इति, तन्न । प्रागेव निरस्तत्व न । सद्वितीयत्वविषयो हि भ्रमः | तस्य परीक्षित- प्रामाण्यतत्त्वावेदकश्रुतिजन्याराक्ष ज्ञानेनैव देहात्मैक्यभ्रमस्येव बाघस्स- म्भवतीति । तदर्थमनरोक्षज्ञानमनपेक्षितमिति च । अन्यथा अस्मन्मता- सिद्धेरितिवत् अस्य तर्कस्य परिहास्यत्वाच्च । ७ । विमनः शब्दः नापरीक्षवीहेतुः, शब्दत्वात् इति प्रतिसाधनं च | यत्तु दशमस्त्वमसीति वाक्ये व्यभिचार इति तन्न । किमिदं वाक्यं स्वात्मन दशमत्व प्रत्यक्षवन्तं प्रति प्रयुक्तं अथवा तद्रहितं प्रति | आद्ये अनुवादकं वाक्यम् | एतज्जन्यं च ज्ञानं पूर्वजात प्रत्यक्ष समानविषयत्वात् प्रत्यक्षमिव भाति, न तु प्रत्यक्षमेव । तथा त्व कल्पकाभावात् । अन्त्ये दश- मत्वांशे परोक्ष मेव ज्ञानम् | शब्द जन्यत्वात् । इन्द्रिय सम्बन्धाभावात् । एतेन यदुच्यते बहुलन मे तमसि लोचनहीनस्यापि तद्वाक्यादपरोक्ष- भ्रमनिवर्तकस्य दशमोऽस्मीत्यपरोक्षज्ञानस्य दर्शनात् यत्रापीन्द्रियस- द्भावः तत्रापि तदप्रयोजकमेवेति, तन्निरस्तम् । परोक्षज्ञानस्यैव तत्र २७८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयः जायमानत्वात् । अहमंशे प्रत्यक्षत्वेऽपि दशमत्वांशे परोक्षत्वात् । ज्वालै- क्यप्रत्यक्ष भ्रमस्य'नुमानबाध्यत्वस्य भवतैव साधितत्वेन तदर्थं शाब्दाप- रोक्षस्यान्ङ्गीकर्तव्यत्वाच्च । अन्धकारस्थितस्यान्धस्य दशमस्य स्वदश मत्वाभावभ्रमश्च दुर्वचः | इतरान् नव गायित्वा स्वस्य दशमत्वं न जानातीति तदज्ञानमेव सम्भ्रमस्य हेतुः । न तु नाहं दशमोऽस्मीति भ्रमः | स्वकीयदशमत्वोपस्थितिसत्त्वासत्त्वाभ्यां व्याघातात् । . 6 तं त्वौपनिषद पुरुषं पृच्छामोत्युपनिषद्वाक्ये औपनिषदमित्यनेन शब्दस्य साक्षात्कारकरणत्वं बोध्यत इत्यपि शिलाधेनु दोहनम् । शास्त्रयो- नित्वाधिकरणन्यायेन उपनिपदेकगम्यत्वं हि औषत्वम् । तत्र पुरु- षसाक्षात्कार स्योपनिषत्करणकत्वं न लभ्यते । यतो वाची निवर्तन्त इत्येतन्न ब्रह्मो वाच्यत्वनिषेधपरमिति पूर्वमेवोक्तम् । अतः “अयं निषेधः शक्तचा बोधक्त्वाभावपरः । औपनिषदमिति विधिस्तु वृत्त्यन्त रेण साक्षात्कार्यःवपरः” इति व्यवस्थाकरणं जुगुप्सावहम् । 'चकितम- भिधत्ते श्रुतिरपि' इतीदं न वृत्तिविषयम् । अपितु महिम्नोऽपरि- च्छेद्यत्वपरम् । तु मनसैचानुद्रष्टव्यम्, मनसा तु विशुद्धेन, इत्यादिभिः श्रावितं मनसो ब्रह्मदर्शनकरण्त्वं दुरपह्नवम् । 'यन्मनसा न मनुते' इति न मनसः कर- गत्वनिषेधपरम् । किन्तु ब्रह्मणो दुर्ग्रहत्वपरम् । अन्यथा 'मन्तव्यः' इत्यस्यानुपपत्तेः ः। यत्तु मनसः करणत्वे अधिककल्पना | शब्दस्य कर त्वे त्वल्पकल्पनेति विशेष इति तदपि न । मनसोऽन्तःकरणत्वेन सुप्रसिद्धत्वात् । मनष्षष्ठानीन्द्रियाणि, इन्द्रियाणि दशैकन, इति स्मृतेश्च । करणत्वस्य तृतीयया विभक्तिःश्रुत्याबोधितत्वात ज्ञानेन्द्रियत्वेनैव गणितत्वाच्च मनोविषये न किचित् कल्पनीयम् | शब्दस्य तु अपरोक्ष- ज्ञानकरणत्वं अदृष्टमश्रुतं कल्पनीयमिति इदमेवानादरणीयम् । तत् सिद्धं न श्रवणमङ्ग | नाविधेयः साक्षात्कारो मुक्तिसाधनम् | न शब्दस्य

परिच्छेदः

अपरोक्षज्ञानजनकत्वमिति । शाब्दा नरोक्षम् गम्भीरां सरण नयस्य भजतां येन प्रमाणेन य ल्लोके वस्तु यथा भवत्यवगतं तेनेच्छतां तत् तथा । रागद्वेषविधूननादुपनतामृद्धिं परां विभ्रतां देवोऽस्माकमयं विभाति हृदये मन्दं हसन सेन्दिरः ॥ इति विशिष्टाद्वैत सिद्धौ हित विधानं नाम तृतीयः परिच्छेदः । २७६. अथ चतुर्थः परिच्छेदः १. मुक्तिः । अथ मुक्तिविमर्शः । तत्राद्वैतमते बन्ध एवःनुपपन्न इत्वोचाम । तथा सति मुक्तेः कः प्रसङ्गः | जगदुपादानत्वेनाभिमता जडा | न • तस्याश्चेतनानाधिष्ठितायाः प्रवृत्तिः सम्भवति । स्वरूपतो मिथ्यास्वाच्च . शुक्तिरजतादेरिव नितरां प्रवृत्तिशून्यता । चैतन्यं च निर्विकारम् । अतः स्तस्यापि न प्रवृत्तिः । कथं सृष्टिर्बन्धो वा । न चास्या अनुपपत्तेरनादि- त्वेन परिहारः | कदा बन्धोपक्रम इत्याक्षेपस्य तेन परिहर्तव्यत्वावा। तेजस्तिमिरयोः कथं सम्पर्क इति चोद्यस्यानादित्वं न परिहारः । न च शुद्धं यद्यपि प्रवृत्तिशून्यं तथाप्युपहितं प्रवृत्तिक्षममिति वाच्यम् । उपधा- नस्त्रैवान्यतरप्रवृत्तिमन्तरा दुर्घटत्वात् । उभयोरपि च प्रवृत्त्यक्षमत्वात् । उपहितेऽपि प्रवृत्तिहेतुर्विशेषों नास्ति । न हि दीपगर्भस्य अथवा आकाश- गर्भस्य घटस्य तेन विशेषेण प्रवृत्तिर्भवति । अस्य चांद्यस्य यैः कैश्चिद द्वैतिभिरुदीरितः । नाद्यावघि परीहारो वयते न कदाचन ॥ इदं सविस्तरमुक्तं प्राक् । एवं बन्धस्यैवायोगात् ततो मुक्तिवादनँया नास्त्यवसः | का च मुक्तिः ? अविद्यानिवृत्तिः । सा च चरमवृत्त्यु. पलक्षित आत्मैवेति चेत् नैतद्युक्तम् । मुक्तो ह्यात्मा । न तु मुक्तिः । ‘मुक्तः प्रतिज्ञानात्' 'आत्मा प्रकरणात्' इति भगवता वादरायणेन सूत्रितत्वात् । • तथा च मुक्तस्य मुक्तित्वाभिवानं दुस्सिद्धान्त परित्राणनिर्बन्धकृतमिति परिच्छेदः मुक्तिः २८९ इदमेव पयाप्तं भवत्सम्मता मुक्तिर्न मुक्तिरिति तत्त्वमिदं प्रतिष्ठापयितुम् । असाध्यत्वाद्ध्यात्मस्वरूपस्य न मुक्तित्वम् | न चोपलक्षणसाध्यत्वेन तस्य साध्यत्वम् । चौद्यस्यासमाधानात् | उपलक्षितमात्मस्वरूपं मुक्ति- रित्यःस्थीयते । तस्थासाध्यत्वं चोद्यते । तद्भ्युपगम्यैव उपलक्षणसाध्य- स्वमात्रमुच्यते । इष्टमेवेदं परेषाम् । तथा च साध्यत्वाभिमता मुक्तिः असाध्यात्मस्वरूप न युक्ताऽभ्युनगन्तुमिति परेषामाक्षेत्र स्तिष्ठत्यैव न चौपचा रकं मुक्तेः साध्यत्वं, येन घटाकाशोत्पत्तिन्यायेन साध्योपलक्षणां- पलक्षितत्वं साध्यत्वमित्यूरीक्रियेत | तदनयाऽप्यनुपपत्त्या आत्मस्वरूपस्य मुक्तित्वाभिधानं न सङ्गच्छते । यपि कण्ठस्थितकाञ्चन चायन प्राप्यत्वात् साध्यत्वमिति, तद्- व्ययुक्तम् । वैषम्यात् । तत्र पुरुषः स्वकण्ठस्थितं काञ्चनं विस्मृत्य विनाशबुद्धया परिभ्रान्तः परैः प्रतिबोधितः पूर्वमेव प्राप्तमपि तदानीं प्राप्त- मिव मन्यते । प्रकृते क एवं मन्यते । -- 'नाहं प्रपञ्चः । अयमहमस्मि' इति । आत्मनीऽज्ञातत्वात् । तस्मादनयाऽपि विधया साध्यत्वं नास्ति । अपि च उपलक्षणभूनायाश्चरमवृत्तेरपि साध्यत्वं भवद्भिरेव निराकृतं पुरुषतन्त्रत्वाभावेन विधेयत्वं निराकुर्वद्भिः । तद्नुकूलव्यापारस्य साध्य- त्वात् तस्या अपि साध्यत्वमिति तर्हि आज्यावेक्षणवत् तदेव साध्यत्व- मादाय तस्या विधेयत्वमस्तु ! तथा च श्रवणमध्यङ्गमेवास्तु, नाङ्गि | किञ्च विद्यतो मुक्तिर्हि मुख्यो मुक्तिशब्दार्थः । तेनाविद्यानिवृत्तिरेव मुक्तिशरीरे निवेश्या । न तु चरमवृत्तिः । मुक्तिसाधनत्वात् । नहि स्वाध्यसाधनयोरैक्यं युक्तम् । किञ्च अविद्यानिवृत्तेर्मुक्तित्वे को दोषः । तस्था आत्मस्वरूपरूपत्वेऽसाध्यत्वेन तदुद्देशेन प्रवृत्त्यसम्भवः । तदति- रिक्तायाः सत्यत्वे अद्वैतहानि: । मिथ्यात्वे मुक्तेरविद्या परिणामत्वमिति चेत् तर्हि चरमवृत्त्यनन्तरं श्रविद्यानिवृत्तिर्भवति वा नवा । आधे उक्ता दोषास्तदुवस्थाः । अन्त्ये मुक्तिरेव मास्ति । अविद्याऽनुवृत्तेः । १६ २८२ चतुर्थः ननु अविद्यानिवृत्तिस्तद्विरोधिचरमवृत्तिरूपैवेति न काचिदनुपपत्तिरिति चेन्न । उक्तोत्तरत्वात् । साधनरूपत्वान्न साध्यात्मकत्वं युक्तमिति ह्युक्तम् । अन्यथा चरमवृत्तों जातायामप्यविद्या न निवर्तेत । जातायास्तस्या एव तन्निवृत्तित्वात् । न ह्युत्पन्ना पुनरुत्पाद्यने । चरमवृत्त्युत्पत्त्यनन्तरं अविद्याध्वंसः । अयं तद्नतिरिक्तश्चेत् पश्चादुत्पन्न न स्यात् । पश्चादु- त्पन्नश्च तदात्मको न भवितुमर्हति । नन्वयमुत्पद्यमानः तदात्मैवोत्पद्यत इति चेत् कोऽभिप्रायः ? किं तत्सजाती यव्यक्तचन्तरात्मेति उत तद्वयक्तयात्मैवेति । नाद्यः | अनभ्यु- पगमात् | नान्हवः | उत्पत्त्य सम्भवदोषताद्वस्थ्यात् । न हि सम्भवति पूर्वमुत्पन्ना व्यक्तिः षुनरप्युत्पद्यत इति ! न खलु कश्चिदाचक्षीत उत्तर- क्षणोत्पन्नज्ञानध्वंसः पूर्वक्षोन्नज्ञानरूप इति । ज्वरनिवृत्तिरौषध- रूपेति वा । यद्यप्यभावस्य भावरूपत्वमिष्यते तथाऽपि कालभेदे नेदं सम्भवि । न च नैयायिकैः कैश्चित् उत्तरोत्पन्नसंयोगध्वंसस्य पूर्वोत्पन्न- विभागरूपत्वमङ्गीकृतम् । तद्वत् कृतेऽपीति वाच्यम् | तस्याप्युक्तरीत्या युक्तत्वात | अन्यथा लाघवमात्रनिष्ठैः घटपटादीनामप्यन्योन्यात्मकत्वा- ङ्गीकारापत्तेः । वस्तुतस्तु संयोगनाशातिरिक्तो विभागो नेष्टव्य इति स्पष्टं तत्त्वमुक्ताकलापे । तस्मादविद्यानिवृत्त्याकारा चरमवृत्तिमुक्ति- रिति पक्षो न घटते । → किञ्च चरमवृत्तिनिवृत्तिर्यथाऽधिकरण, स्वरूपा तथा अविद्यानिवृत्ति - रपि कुतो न भवति । साध्यत्वानुपपत्तेरिति चेत् किमस्मदिच्छानुसारेण बस्तुस्वभावविपर्ययो भवेत् येनैवमुच्यते । किं नाम उष्णो न हस्तप्राय इति वह्निः शीतोऽङ्गीक्रियेत । प्रतियोग्यधिकरणरूपो वा ध्वंसः, तत्स- मानाधिकरणभावान्तररूपो वा, अतिरिक्तो वेति त्रयः पक्षाः । तत्राद्याव- लम्बने साध्यत्वानुपपत्तिः । द्वितीयः तत्समानाधिकरणभावान्तराभावा- दसम्भवी अविद्यानिवृत्तावात्मनोऽद्वितीयत्वात् । तृतीये त्वद्वैतभङ्गः । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः परिच्छेदः निवतक्रम एतद्भयाऽविद्याध्वंसस्य चरमवृत्तिरूपत्वाश्रयणं साध्यसाधनभावविरो धादनुपपन्नम्। सकललोकध्वंसः तदन्तर्गतैकव्यकमात्ररूप इतिवदुप- हास्यं च । २८३ अथ यच्चरमवृत्त्युपत्तक्षितत्वमात्मन उच्यते तदपि विमर्शनीयम् । अमन कश्चन विशेषो बोध्यते न वा । आद्ये तस्य सत्यत्वे अद्वैतहानिः । मिथ्यात्वे मुक्तावप्यविद्यानुवृत्तिः । अन्त्ये आत्मस्वरूपं मुक्तिरित्येतावदुक्तं स्यात् । तस्य पूर्वमपि सत्त्वान्मुक्ति संसारयोरविशेषः । उपलक्षितत्वं च विशेषणं वा उपलक्षणं वा । नाद्यः | तेनैव सविशेषत्वा- पत्तेः । नान्त्यः । उक्तरीत्याऽविशेषप्रसङ्गान् । “एवमद्वैत सिद्धान्तरक्षाबन्धधुरन्धरैः । इयं मुक्तिरिति प्रोढैरपि वक्तुं न शक्यते ॥” २. निवर्तकम् । एवं वस्तुस्थितौ सत्यामपि सामान्यतः अविद्यानिवृ त्तर्मुक्तिरिति शक्यं प्रतिपत्तुम् । तत्राविद्याया निवतकं प्रतिशयन् वृत्त्युपारूढचितो वा चित्प्रतिबिम्बधारण्या वृत्तेर्वा निवर्तकत्वमित्याह । नेदमुपपद्यते । विशेषण विशेष्यभावभेदेऽपि अत्र स्थितं द्वयमेव - चिञ्च वृत्तिश्च । अत्र विषयः केवल चिन्मात्रमिति मूलकारः | व्याख्याता तु वृत्तेरपि विषय- त्वमस्त्येवेत्येतमपि पक्षं दर्शयत | विषयी कः । नोपाधिमात्रम् | जडत्वात् । न चिन्मात्रम् | सकत्तविषयविरक्तत्वात् । नोपहितम् । उभया- नतिरेकात् । एवं ज्ञानस्यैवाभावे ज्ञातुः कथा दूरे । तथा च वृत्तिरियं कथमविद्यानिवर्तिका । यो हि “अहं ब्राह्मणः जानामि करोमि भुज्ये” इति पूर्वमनुभूतवान् स चेत् “शुद्धचैतन्यरूपांऽहम् | न मद् व्यतिरिक्तं किञ्चि- दस्ति" इति जानीयात् तस्य पूर्वानुभूतः सर्वो मिथ्याविषयो निवर्तेत । लोके हि यः शुक्तिरजतं पश्यति स पश्चात् शुक्तिं तत्त्वेन पश्यन् अनेन विशिष्टाद्वैतसिद्धिः चतुर्थः 1 यथार्यानुभवेन स्वस्य पूर्वोत्पन्नं प्रत्यक्षं भ्रमत्वेनाध्यवस्यति । भातं रजतं च मिथ्यात्वेन। यो यथार्थानुभवः शुक्तिमात्रविषयः, नतु पूर्वं रजतत्वेन गृहाते तत्र रजतत्वाभावावगाही तेन पूर्वभातरजतमिथ्यात्वं न सिद्धयांत । यत्र सत्यमेव रजतं येन दृष्टं तत्रैव पश्चात् रजतस्थाने परमार्थशुक्ति पश्यतस्तस्य पूर्वानुभवस्य वा तद्विषयस्य वा बाधा- भावात् । मिथ्यारजनदर्शनानन्तरमपि कालान्तरे तामेव शुक्तिं शुक्तित्वेन पश्यतः इयमेव शुक्तिः पूर्वं मे रजत वेनामादिति स्मरणाभावे पूर्वानु- भवस्य वा तादूषवस्य वा बाधाभावाच्च । तस्मात् शुकिं तत्त्वन पश्यन् इदमेव वस्तु पूर्व मे रजतत्वेनाभासीदिति योऽनुसन्धत्त तस्यैव पश्वात्त. नेन यथार्थज्ञानेन प्राक्तनाज्ञाननिवृत्तिर्भवतीति निश्चप्रचमेतत् । तथैवा- त्रानि यदि मुमुक्षुः निष्पन्नापायः यथावस्थितमात्मानं पश्यन् 'इयन्तं कालमहं अत्मानमध्यथाऽन्यथा गृहीतवानासम् । इदं तु मे पारमार्थिक स्वरूपामत्यनुसन्दधीन तहि तस्यानेन यथार्थज्ञानेन पूर्वाज्ञाननिवृत्ति - भ॑वेत् । न च कश्चिदस्ति । तत्र यद शुद्धचिन्मात्रांवषया काचन वृत्तिर्भवति, कमं भवतु | तेन प्राञ्चनिवृत्तिः कथं भवेत् । कालान्तरभवस्य शुद्धचिन्मात्रप्रत्ययस्य च कः सम्बन्धः, को विरोधः, येन निवर्त्य निवर्तकभावो भवेत् । न हि देवदत्तस्य स्वाप्नमन्यद्वा केवलस्वदेहदर्शनं तद्वस्त्रयज्ञदत्ततद्वस्त्रादीनां निवृत्तिं कुर्यात् । प्राक्तनप्रपञ्च प्रत्ययस्य २८४ किञ्च ब्रह्मज्ञानान्मुक्ति वदन्ति श्रुतयः 'ब्रह्मविदाप्नोति परम्' 'ब्रह्म- वेद ब्रह्मैव भवतीत्याद्याः । तत्र ब्रह्म ज्ञेयमन्यत्, तद्विषयं ज्ञानमन्यात प्रतीयते । केवला वृत्तिर्न ज्ञानम् । नापि केवला चित् । अत एव नोपहि- ताऽपि । विशेषाभावात् । आत्मधर्मः सविषयं ज्ञानं लोके प्रसिद्धम् । लोकप्रसिद्धः एव वैदिकशब्दार्थः । न चैवंरूपं ज्ञानं भवद्भिरिष्यते । तस्मात् केवलं पारिभाषिकं भवत्सम्मतं ज्ञानम् । तथा च श्रुतिसिद्धं मोक्षपरिच्छेदः पुरुषार्थत्वम् २८५ साधनं न भवति यद्भवद्भिरुच्यने । तद्विरुद्धमेव तन् । अविद्यापरि णामत्वान् । किञ्चोपादेयैकदेशस्य कृत्स्नोपादाननिवर्तत्रत्वं कुत्र दृष्टम् | “कापि न । श्रुतिबलात्तु कल्प्यते” इति चेन्न | अविद्या विद्यात्म्य काप्यत्रवान् । 'मायां तु प्रकृतिं विद्यान्' इत्यनेन मायाशब्दवाच्या पारमार्थिकी त्रिगुण प्रकृतिरिति बोधनात् । 'तरांत शोकमात्मवित्' इत्यनेन तस्य वेदनं वेदिता, इति त्रयमुक्त्वा वंदिना वेदन- वशान् शोकं तर्रान लगते जहातीति वेदनफलं शोक्तरणमुच्यते, त- त्वविद्यया अविद्यातरणम् | 'सोऽविद्यामन्थि विकिति' इत्यापित वेदेत्युक्तो ब्रह्मविन ब्रह्मविद्यामहिम्ना ग्रन्थिवत् दुर्मोचां विद्यां विवे तरन् कर्म पुण्यपानरूपं विरिति मिति निरस्तीत्युक्तेः नाविद्याया अविद्यानिवर्तक्त्वपःचं प्रसज्यने । 'तदा त्रिइन् पुण्यपे विधूयेति स्पष्टाÑश्रुत्यन्तरसंवादिनी ह्येपा श्रुतिः | तस्मान्मुक्तिवदेव तत्नाथनमनि भवतां दु.स्थितम् । 'अविद्या मृत्यु तीव' इत्यत्र अविद्यया विद्येतरेरण कर्मगा मृत्युं विद्योत्पत्तिप्रतिवन्धक कर्म ती निरस्येत्ययमर्थ उच्यते । ३. पुरुषार्थत्वम् । अद्वैतिसम्मताया मुक्तेः पुरुपार्थत्वं दुर्घटमेव । निरतिशयानन्दानु- भवरूपत्वे हि तत् स्यात् । न च तेषां मते आनन्दी वा तदनुभवो वा अनुभवता वा मुक्तावस्ति । तथा सति पुरुषार्थत्वं कथं भवेत् । ननु ब्रह्म सुखात्मक मेवेति चेत् ततः किम् । न हि मुमुक्षाः स्वभोग्यत्वं विना किमपि वस्तु स्वयं सुखात्मकमित्येतावना पुरषार्थतां भजेत | "वद्धोऽहमिदानीं अत्यन्तं दुःखी भवामि । सर्वं दुःखमवधूत्र नित्यनिरतिशयानन्दभाग् भवेयम" इति हि सर्वः कामयने । न चाम्याः कामनाया विपयसिद्धिः अद्वैतमुक्तौ भवति । अाह - लोके सुखस्य पुरुपार्थता नापरकीयत्वेन स्वकी- ु २८६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः चतुर्थः यत्वेन | किन्तु साक्षात्क्रियमाणत्वेन । इदं च मुक्तावप्यस्नीति निर्विघातं पुरुपार्थत्वमिति । तन्न । सुखसाक्षात्कारल्याप्यभावात् । न हि शुद्धचैतन्यं तदा स्वत्मकं स्ववृत्ति वा सुखं साक्षात्करोति । ज्ञातृत्वाभावात् । सुखत्वं च नास्ति । निर्विशेषत्वात् । यत्तु सुखत्वर्माप परित्यज्य साक्षा- क्रियमाणत्वेनैव पुरुपःर्थत्व भनि, तद् दुःखेऽतिप्रसक्तम् । न हि दुःखस्य सतो न साक्षात्कारः । अत एवानुकूलतया वैद्यत्वं सुखलज्ञरणमाहुः । । वस्तुतस्तु सुख्रस्य स्वकीयत्नै पुमर्थत्वम् । न हि सुखसाक्षात्कारो भवत्वति वयचदिच्छा दृष्टा घटते वा | स्वप्रवृत्त्यनापत्तः । सम्बन्धस्य अवर्जेनीयसन्निधिकत्वाभिवानं साहसमात्रम् | व्याख्यातुर्ब्रह्मानन्दस्य तु — "स्वरूपसुखानुभवां जीवन्मुक्तस्यास्ति । तस्य पुमर्थताऽविह्ता । परममुक्तौ पुमर्थता नेप्यत एव । तदानीं तस्याव्यवहारेरणानुपयोगात् ।” इति मतम् । बत साधु कृतं मुक्तेर्वदद्भिरपुमर्थताम् । यत्परत्वेन वेदान्ता भवन्त्यत्यन्तमादृताः ॥ मुक्तिकाले व्यवहाराऽस्तु मा वा । अद्य पुरुषार्थत्वं मोक्षस्य कृत्वा वा तथ प्रेक्षावन्तः प्रवर्तन्ते, अकृत्वा वा | नतावदन्त्यः । प्रत्यक्षविरोधात् । आद्ये तेषां तत्र पुमर्थत्वधीः प्रमा वा अप्रमा वा । प्रथमे कल्पे मुक्तावपि पुरुषार्थत्व- मनुवर्तत इत्यभ्युपगतं भवति । द्वितीये फलसिद्धिर्न स्यात् । भ्रान्तप्रवृ- त्तित्वात् । शास्त्रःणि चाप्रमाणानि स्युः | भ्रमहेतुत्वात् | प्रतारकत्वाच्च । ४. मोक्षमाक् । मोक्षरूपपुरुषःर्थमाक् च भवन्मते कोऽपि नाम्ति । अहमर्थस्य बद्धास्थ नत्वात् । अवशिष्टस्य शुद्धचितः कदापि बन्धाभावात् । निर्त्यानवि- कारत्वान् । अहमर्थगतश्चिदंशः मुक्तिकालान्वयां पुमर्थभागित्यनेन न त्रिविदुक्तं भवति । चिदंशस्य नित्यशुद्धबुद्धमुक्त स्वभावस्य पूर्वमपि पुरु- षार्थान्वयाभावेन पुरुषार्थापेक्षा विरहात् । यस्तु ज्ञातृत्वेन कर्तृत्वेन भोक्तत्वेन परिच्छेदः मोक्षभाक् २८७ चाभिमतः अचिदंशः तस्येदानीमगावःन् । न ह्याकाशस्त्र घटेन बन्धोऽ- पुरुषार्थः, तस्मिन् भिन्ने च वन्वनिवृत्त्या मुक्तिः पुरुषार्थश्च इण्येते | ततः को विशेषः प्रकृते । किञ्चायं चिदंशः नानुभविता | अनुभवानाभवत्वात् । नानुभाव्यः । अनुभवान्तरविषयत्वाभावात् । नाच | नानुभवः । विषयित्वाभावात् । एवं सति चिदंशं मुक्तिकालान्वयनं प्रति मुक्तौ पुरुष थंस्य सम्भव इति किमभिप्रत्यांच्यते । अत्यन्तनिवृत्तदुःखस्य आत्मनः नित्यनिरतिशयानन्दानुभवो हि मोक्षः । मोक्षस्व पुरुषार्थत्व- सम्बन्धी नास्तीति बदन् लघुचन्द्रकाका: आर्जवशाली । यदपि “आत्मनः सुखमात्रत्वे सुखप्रकाशाभावेन पुमर्थत्वम् । उभ- यात्मकत्वे चाखण्डार्थत्वहानिः इति चाद्यं परिहरता मूलकृतोक्तम्- “सुखप्रकाशयोरेकात्मरूपतया उभयत्वस्यैवाभावात् । न चार्थभेदा- भावे सहप्रयोगायोगः । विद्याकल्पित दुःखजडात्मकत्वरू२व्यावर्त्यभेदेन तदुपपत्तः"

इति तद्प्यरम्यम् । अपुरुषार्थत्वापादकस्य सुखप्रकाशव्यतिरेकस्यैव एवमभ्युपगतत्वात् । विद्या कल्पित दुःखजडात्मकत्वव्यावृत्तिमात्ररूपे सुखत्वप्रकाशत्वे, न तु धर्मो आत्मनि वर्तमानौ इति ह्युच्यते । तथा च न सुखमस्ति, न तस्य प्रकाशोऽस्ति, इत्येव पर्यवस्यति । तथा च स्थित- म/पपुरुषार्थत्वं म.क्षस्य । तत्र "तस्मात् स्वप्रकाशचिदभिन्नं सुखं पुमर्थः ।” इत्युपसंहारो न युज्यते । इदमप्युक्तं ब्रह्मानन्देन - ." तथा च कैवल्ये सुखत्वाद्यसंसर्गेऽपि न क्षतिः ।” इति । ब्रह्मानन्देन वदता ह्येवमार्जवशोभिना । महान् खण्डनकाराणां भारोऽतीव लघूकृतः ॥ २८८ किन्तु तिसिद्धिः चतुर्थः नानन्दानुभवो मोक्षो न तस्य पुरुपार्थता । इति वेदान्तचिन्तायाः श्लाध्यः खलु फलोदयः ॥ मोक्षो न सिध्यति न तस्य पुमर्थभावो मुक्तो न सिव्यांत न तस्य सुखोपलम्भः | अद्वैतवमन यतस्तदत्तस्त्यजन्तः सम्यञ्चमाश्रयन कञ्चन वेदमार्गम् || ५. जीवन्मुक्तिः । अथ यज्जीवन्मुतिरिति काञ्चिदवस्थामङ्गीकृत्य तत्समर्थनाय यथाशीलं बह्वीः कुकल्पनाः कुर्वन्ति तत्र ब्रूमः ! जीवन्मुक्तो नाम तत्त्व- ज्ञानेन निवृत्ताविद्योऽप्यनुवृत्तदेहादिप्रतिभास इति वदन्ति । भ्रमस्थले यथार्थज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं भ्रमविषयप्रतिभासो नानुवर्तते । न हि शुक्ति प्रत्यक्षप्रमानन्तरं रजतप्रतीत्यनुवृत्तिदृष्टा । प्रबुद्धस्य वा स्वाप्रार्थप्रति- भासानुवृत्तिः । एवं यदि भ्रमसिद्धः प्रपञ्चः तहिं तत्त्वज्ञाने जाते पुनः प्रपञ्चप्रतिभासो नैव भवितुमर्हति । अयं भवति, तर्हि तत्त्वज्ञानं नोत्प- त्रमिति निश्चेतव्यम् । कुतस्तु खलुत्पन्नतत्त्वज्ञानस्य अत एव निरस्ता- विद्यस्य भ्रमसिद्धरज्जुसर्पादिनुचदेश दिप्रतिभासानुवृत्तिः | तत्त्वज्ञाना- धीनाज्ञाननिरनपि देहानुवृत्तिदर्शनात् नाविद्यासिद्धं देहादिक- मिति तु प्रत्येतत्र्यम् | अभिनिविष्टैस्तु उत्तरोत्तरं अयुक्तमेव बहूच्यते । तथा हि । “निवृत्तसर्पभ्रमस्यापि संस्कारान् भयकम्पानुवृत्तिवत दण्डसंयोगनाशेऽपि चक्रभ्रमणवच्च संस्कारानुवृत्तेर विद्यानिवृत्त पि तत्कार्यानुवृत्तिसम्भवात्”, इति यदुक्तं तत्र दृष्टान्तोऽत्यम्तविषमः | सर्पभ्रमजनितं भयकम्पादि न हि सर्पबद् भ्रमसिद्धम् । सर्पभ्रमेण सत्येन कारणेन सत्यमेव भयाद्युत्पन्नम् | तत्संस्कारस्य सत्यस्य नुवृत्तौ तत्कार्यमपि युक्तं यदनुवर्तते । भ्रमविषयसर्पप्रतीतिस्तु पुनर्नैव भवति । परिच्छेदः जीवन्मुक्तिः २८६ एवं चक्रभ्रमणस्थलेऽपि यथोचितं द्रष्टव्यम् | प्रकृते तु न तथा| देहा- देरपि रज्जुसर्पादिवद् भ्रममात्रसिद्धत्वाभ्युपगमात् । मूलकारणभ्रमनि- वृत्तौ पुनः प्रतीत्ययोग्यत्वात् । नन्वविद्यायां नष्टायामपि तत्संकारोऽनुवर्तमानः देहादिप्रतिभासम नुवर्तयतीति चेन्न । विश्वमिथ्यात्प्रयोजकस्य दृश्यत्वस्य उक्तमिथ्यात्व साधारण्यात् यथा मिथ्यात्वमपि मित्युच्यते तथा अविद्यासंस्कार- स्याप्यविद्यावदेव मिथ्यात्वेन तत्त्वज्ञानेन नाशावश्यम्भावेन अनुवृत्त्य- सम्भवात् । अन्यथा सत्यत्वम्यापरिहार्यत्वेन पत्तेः । वि यासंस्कारे प्रमाणाभावाच्च ज्ञानक्रिययोरेव हि संस्कारजनकत्वम् | यत्तु निम्सारितपुष्पायां सम्पुटकायां पुष्पवासना दृश्यत इति, तत् सत्यं तथा | वासना हि तत्र परिमलः गन्वापरपर्यायः । न तु स्वजनकस जाती- यकार्यान्तरजनकः संस्कारः श्रयं तु क्रियाज्ञानयोरेव | · वियां नटायां तदुपादेयम्य संस्कारस्य स्थित्ययोगाञ्च न तद्- धीनो देहादिप्रतिभासः सम्भवति । यत्तु विनश्यवस्थस्य समवायिकारणं विना स्थित श्यत इति तन्न ! समचाविकाररानाशः तत्समवेतकार्य-- नाशे कारणम् । अतः कारणनःशोत्पत्तिक्ष मानन्तरक्षण एवं कार्यनाशां वक्तव्यः | तस्मात् कारणनाशक्षणे अगत्या कार्यमस्तीत्यङ्गीकुर्वन्ति नै चायिकाः । असत्कार्यवादिनामेषां इद्मपरिहायें भवति । सत्कार्यवादिनां तु वेदःन्तिनां तत् सर्वथा निरसनीयम् | नैवाभ्युपगमार्हम् | अभ्युपगम- वादेऽपि तद्वत् प्रकृतेऽपिशः प्रथमक्षणे । तदुपादेयसर्वकार्य- नाशोऽनन्तरक्षण इति काममस्तु : यावद्द हपातं संस्कारानुवृत्तिरिति तु कथमेतत् । ! ननु प्रारब्धकर्मावसानपर्यन्तं देहादिप्रतिभासोऽपरिहार्यः । अत- स्तदुपपत्तये संस्कारस्यापि तावत्कालं स्थितेरावश्यकतया तन्नाशं प्रति प्रारब्धकर्मणः प्रतिबन्धक त्वमिष्यते । एवं च प्रतिबन्धका भावविशिष्टविशिष्टाद्वैतसिद्धिः चतुर्थः ! हेतोस्तावत्कालमसत्त्व! त् संस्कारानुवृत्तिरुपपन्नेति चेत्, प्रारब्धं कर्म विद्या प्रत्येव कुतो न प्रतिबन्धकम् । अविद्यानाशनुत्पनं कृत्वा तत्संस्कारास्तित्वं, तन्नाशस्य प्रतिवन्ध्यत्वं च कृतः कल्प्यते । जीवन्मु तिर्न सिद्धयनीति चेत् प्रामाणिकी सा कामं न सिद्धयतु का हानिः । आह च भगवती श्रुतिः 'न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपति- रस्ति । अशरीरं वाव सन्तं प्रियाप्रिय न स्कुशतः इति । अत एव जीव- न्मुक्तिरिति व्याहतम् | जीवतो मुक्तचभावात् । मुक्तस्य जीवनाभावात् । वस्तुतस्तु प्रारब्धस्याप्या विद्यकत्वाविशेषात् तत्त्वज्ञानीसत्यनन्तरं स्थितिदुर्लभा : कुतस्तस्यान्यस्थितिप्रयोजकत्वम् । एतेन तत्त्वे ज्ञातेऽपि द्विचन्द्रादिवद् बाधितानुवृत्तिसम्भव इति निरस्तम् । तत्त्वज्ञानाबाध्यस्य वास्तवस्य दोषस्य तत्र सत्त्वात् । इह तदसम्भवात् । ननु तिमिरारादिदोषोऽपि न वास्तव इति चेत् तदन्यत् । चन्द्रद्वित्वबाधक्रेन तस्य न बाध इति तु सम्प्रतिपन्नम् । न च प्रकृतें कृत्स्नाविद्याबाधकेन तत्त्व साक्षात्कारेणावाध्यं किञ्चिदस्ति | तत्सत्वं ब्रह्म- वत् तस्य सत्यत्वापत्तेः । बाधां वा अबाधां वेति द्वावेव पक्षौ । न तु विलम्बेन बाध इति पक्षान्तरसम्भवः । विलम्ब कारणस्य सर्वथा दुर्व- चत्वात् । २६० नूनमतिसङ्कटामिमां स्थितिं जानाति तत्र भवान् मधुसूदन- सरस्वती । अतः पक्षान्तरमाह - यद्वा अविद्यालेशानुवृत्त्या देहाद्यनु- वृत्तिः' इति । लेशो नाम आकार: | अनेकाकारा अविद्या | तस्या निवृ त्तावपि तदीय एक आकारोऽनुवर्तते । स हेतुर्देहाद्यनुवृत्तेरिति मन्यते इदमपि पूर्ववदेवानुपपन्नम् । आकरिनाशोत्तरमाकारः कथमनुवर्तेत । न च व्यक्तिनाशात्परं जातियेथा तथेति वाच्यम् । व्यक्तिव्यतिरिक्तत्वातू नित्यत्वाच्च जातेः व्यक्तिनाशेऽप्यनुवृत्तियुक्ता । इह तु आकारस्या- प्यविद्यान्तर्गतत्वान् तथा सह नाशावश्यम्भावेनानुवृत्तिने घटते । परिच्छेदः जीवन्मुक्तिः २६१ अथान्यदाह — लेशः शक्तिः । अविद्याया वह्नयः शक्तयः । तत्र या प्रवे पारमार्थिकत्वादिवीहेतुः शक्तिः, या च तत्रार्थक्रियासमर्थत्व- सम्पादिका शक्तिः तयोस्तत्त्व साक्षात्कारेण निवृत्तावपि अपरोक्षप्रति भासयोग्यार्थावभासजनिकायाः शक्तेरनुवृत्तेः तद्वती विद्यापि तिष्ठ- त्येवेति । अ यद्यप्युपादानं वनाप्युपादेयानुवृत्तिकल्पनाप्रयुक्ता दुरवस्था नास्ति, तथापि तत्त्वसाक्षात्कारे उत्खन्ने सति कथमविद्या- तच्छक्त चोरनुवृत्तिरिति चोद्यमपरिहृतमेव । न च प्रारब्धस्य प्रतिबन्ध- कत्वं गतिः। तद्नुवृत्त्यनुपपत्तेरपि प्रदर्शितत्वात् । विद्यस्य यस्य कस्यापि सर्वधस्मरेण तत्त्वज्ञानाग्निना अवशेषणासम्भवात् । अवशेषणे -सत्यत्वस्यानिवार्यत्वान् । देहादिप्रतिभासेन तत्त्वज्ञानोदयेऽपि वः | न प्रपञ्चस्य मिथ्यावा॑मति युक्तो विनिर्णयः || यत्तु ‘भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः' इति श्रुत्या भूयश्चान्त इत्यनेन पूर्वमपि मायानिवृत्तिरस्तीति बोधनात् जीबन्मुक्तिसिद्धिरिति तदङ्गी- कुर्मः । परं तु भवताऽपि जीवन्मुक्तस्य मायानुवृत्तिरभ्युपेयते । तथा चाविद्यावतः कथं मुख्यवृत्त्या मुक्तत्वम् | अमुख्या मुक्तिः प्रमाणान्तर- विरोधेन कल्पनांया | देहाद्यनुवृत्तिमत्त्वात् तदधीनप्रवृत्तिनिवृत्तिमत्त्वान् क्षुत्पिपासादिमत्त्वाच्च नैतेषां निवृत्तिरूपा सा मुक्तिः । किन्तु मुक्तस्य यो निरतिशयानन्दब्रह्मानुभवः शास्त्रैरवगम्यते तत्सजाताय वित्तक्षणमनुभवं बिलक्षणोऽधिकारी लभत इत्यनेन सामान्येन स मुक्त इत्युच्यते । यत्तु देहादिप्रतिभासस्य तदीयस्याबन्धकत्वमुच्यते तदश्रद्धेयम् । यदपि सूत्रभाध्ये परकीयोऽनुभवविशेषः परेण कथं प्रतिक्षिप्येतेत्युक्तं तत्पक्षान्तरेऽपि सुवचम् । परकीया स्थितिः परेण कथं साध्येतेति । यो- ऽस्माकं स्वानुभवः या च मुक्तप्रायाणां महतां प्रवृत्तिनिवृत्तिभ्यां जाय- माना तदवस्थानुमितिः, या च 'नह् वै सशरीरस्ये 'त्यादिका श्रुतिः, २६२ विशिष्टाद्वैतांसद्धिः चतुर्थः एतैः सर्वैः यःवद्दे हसन्बन्धं तत्प्रयुक्तसुखदुःखानुभवस्य वर्जनीयत्वावधार- गात् ‘अत्र ब्रह्म समश्नुते' इति श्रुभप्रेत विलक्षणब्रह्मानुभवरूपं मुक्त- साम्यं अवशःपनिपतितेषु सुखदुःखादिषु निस्सङ्गत्वं चापेदेव उप- चारान्मुक्तत्वव्यवहार इति निश्चीयते । एवमपपत्तौ यन्मुख्यं मुक्तत्वं कृत्वा बह्वायासभाजन्तामात्मा नीचते तदस्थाने | तेन या ज्ञानस्य सूक्ष्मावस्था लेश' इत्येतदपि प्रत्युक्तम तत्त्वाक्षात्कारेण सर्वावस्था- ज्ञाननाशस्य अवश्यं वाच्यत्वात् । अतो जीवन्मुक्तिः सर्वथाऽनुपपन्ना | सन्ति च अद्वैत एव य इमां नेच्छन्ति । ६. भगवत्प्रसादः । मुक्तानामानन्दतारतम्यमम्माभिरपि नाङ्गीकियते । यत्तु ईश्वरस्य A मुक्ति हेतुत्वं दूष्यते तन्न मृण्यामहे | यदुच्यते- "तस्य तावदेव चिरमित्यादिश्रुत्याऽस्या उत्पन्नतत्त्वसाक्षात्का- रस्य प्राग्व्यकर्मक्षयमात्रमपेक्षणीयमिति प्रतिपादनेन ईश्वरप्र- सादापेक्षा वक्तुमराय्यः । स्मृतिपुराणादीनि श्रुतिवरोधेन स्तुतिपराणि । यमेवैष द्रुगुत इति भक्तिजन्येश्वरप्र सादस्यापि तत्साक्षात्कारस्वरूप एवोपयोगस्य बोधितत्वेन स्मृत्यादीनामपि तदनुसारित्वात् वैपरीत्येन साध्यसाधनभावे " मानाभवः इति, तदिदं 'शृणोति यः सोऽपि हि पापभारजनः' इति न्यायेन अनुक्द तामस्माकमपि पापाचहम् | तम्य नावदेव चिमित्यनेन परमात्म- सम्पत्तेः प्रारब्धकर्मक्षयापेक्षत्वे बोधिने परम त्मप्रसादस्यानपेक्षणीयत्वं कथं सिर्ध्याति । न हि तावदेवेत्येवकारस्तं व्यवच्छिनत्ति | तावदेव नाधिकं कालमिति कालाधिक्यव्यवच्छेदपरत्वान तस्य । अपेक्षणीयत्वं परिच्छेदः भगवत्प्रसादः २६३ कथं सिध्यतीति चेत् सर्वकारणत्वादोश्वरस्य | चेतनस्य च कारणत्वं तदिच्छाद्वारा | इच्छाविशेष एव च प्रसादः । 'पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृनत्वनेति ।। इति च श्रुत्य कण्ठना भगवतसादस्य अमृतत्त्वमुतम् । प्रेरि तारं च मत्वा उपास्य, ततः तस्मादु वासनाद्वेनाः, तेन प्रेरकंणश्वरेण, जुष्टः प्रीतिभिषयीकृतः अमृतत्वमेतत्यर्थात् । श्रुतिशतवण्डाष्टमेतत् भग- वतः सर्वकलप्रदत्व फलमत उपयत्तेति प्रतिपादयता सूत्रकृता सामा- न्यताऽांमङ्निम् | ‘‘परामिव्यानात्तु तिरोहितं ततो ह्यस्थ बन्धविपर्ययौ " इति विशेषतश्च । “मत्प्रसादाद वाप्नोति शाश्वतं पदमञ्चयम्” इत्यादि प्रसिद्धम् । किमेतत् सर्वमन्यथा नेयम् उऩ अद्वैतसिद्धान्तस्त्रावद्धताऽवधा- रणायेति स्वहृदयं पृच्छन्तु भवन्तः । । यत्तु यमेवप वृणुन इत्यत्र ईश्वरप्रसादस्य साक्षात्कारे उपयोगो बोधि । इति तन्न | तेन लभ्य इत्यनेन प्रतिपन्नस्य तत्लानिरूपस्य ब्रह्म- विदाप्नांति परांमत्यन्यत्राक्तस्य परमफलस्य सावनतया 'यमेवेंष वृणुते' इत्यनेन व्याञ्जताया भक्तेरन्वयात् । एवं स्वत्राक्य एव साध्याकाङ्क्षायाः शान्तवन उत्तरवाञ्चेऽन्वयायोगात् । प्रत्युन एतदुपपादनाथत्वेन उत्तर- वाक्यमेव पूचवाक्यस्य शेषः । कथं भकेन लभ्यः परमात्मेति चेदुच्यते तस्यैष आत्मत | तस्य भक्तस्य, एव आत्मा, स्वां तनूं स्वस्वरूपं, विवृणुते कास्ये॑न प्रकाशयति । यथावन् प्रकाशिते भगवत्स्वरूपे भेजस्य भक्तिरुत्तरोत्तरं वर्धते । ततः प्रसन्नो भवति भगवान् | स्वमस्मै ददाति । अयं तं लभते ! एवमनेन लभ्यः स इति । इदमेव गीतम् - तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ २६४ विशिष्टाद्वैतांसद्धिः तेषामेवानुकम्पार्थ महमज्ञानजं तमः । नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ इति । तस्मान्नात्र साक्षात्कारः पृथगुपाय उक्तः । नापि भक्तेस्तत्र विनि- योगः । भक्तिरेव तु मुक्तिसाधनम् । तत्र द्वारमीश्वरप्रसादः । सेयं भक्तिः अहरहरभ्यासेन परिपाकवती दर्शनसमानाकारा भवति । एतदवस्थेयं साक्षात्कार इत्येवाचार्यैर्व्यवयिते । यदेयमेवं भवति तदा प्रभृति उत्तर- पूर्वाधयोरश्लेषविनाशौ । प्रारब्धावसाने अचिंरादिना मार्गेण व्योम प्रातस्य परिपूर्णब्रह्मानुभवः, यस्यान्तो नाम्ति । स एव मोक्ष इति सर्वमनवद्यम् । इति विशिष्टाद्वैतसिद्धौ फलसिद्धिर्नाम चतुर्थः परिच्छेदः । नमः सकलकल्याणहेतवे भवसेतवे । नित्याय निरवद्याय शब्दाय पुरुषाय च ॥ श्रीवासतातार्यपदारविन्द- स्रुतं मधु स्वादु निपीय भूयः । मत्तेन चित्तेन तव स्मरामि न चेदहं तद् भगवन क्षमस्व ॥ यद्रामानुजपुत्रसम्मितसुधीवंशेऽविगन्तुं जनं यत्प्रज्ञाश्रुतशीलवृत्तविभवोदारान् गुरून् सेवितुम् । यच्छास्त्राणि बहूनि भाग्यमभवत् प्राप्तुं प्रवक्तुं च मे तत्स्मेमं परिणाममञ्चति विशिष्टाद्वैत सिद्धचात्मना । श्रदूषि न द्वेषवशेन किञ्चि अनुज्झता दनार्जवेनाभिहितं न किचित् । तदीक्षणीयम् ॥ नीतिपथं यदुक्तं चतुथः तथाविधैरेव परिच्छेदः भगवत्प्रसादः निष्पद्यते स्म मधुसूदननिर्मितेन नाद्वैतसिद्धिरुरुणाऽपि निबन्धनेन । मोहस्य सर्वमितिमाननयव्यवस्था- विक्षोभणेन महतोऽजनि किन्तु सिद्धिः ॥ उत्पद्यन्तां समन्तादुपनिषद्बुदितासीमभूमाभिराम ज्योतिश्चिन्तानुबन्धोद्भवनिरतिशयानन्द अन्तः शत्रुप्रसूत्तव्यसनघनतालोकलोकोपकार- सान्द्रान्तरङ्गाः । स्फारोत्साहप्रवाहा जगति सुबहवो माननीया महान्तः ॥ स्वच्छस्फीतयशस्यहोबिलमठे पङ्क्तौ गुरूणां चतु- श्चत्वारिंशपदेऽभिषेचनमहं सम्प्राप्य विभ्राजते । 1 प्राज्ञः श्रीनिगमान्तदेशिकयतीशानः सतामाश्रय- स्तस्याव्याजकृपाकटाक्षविषयो ग्रन्थं न्यबध्नादिमम् ! वस्वस्त्रनन्देन्दु विदेशवत्सरे विलम्बिसिंहेऽवसितं निबन्धनम् । एतद्विशिष्टाद्वयसिद्धिनामकं वृषाद्विनाथाङ्ङ्घ्रिसरोजसङ्गिनः ॥ जयति निगमचूडादेशिकेन्द्रो यतीन्द्रो जयति जयति च श्रीयामुनेयः सनाथः । २६५ पदकमलममीषां ध्यायता नित्यमेषा जयतु भुवि विशिष्टाद्वैतसिद्धिनिंबद्धा ॥ २६६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः समुल्लसन्तीश्वरात्मसंवित्सर्वार्थसिद्धयः । विशिष्टाद्वैतसिद्धिर्मे तासां भवतु पञ्चमी ॥ इति मीमांसार्णवस्य मीमांसा केसरिणः पूर्वोत्तरतन्त्रप्रदीपस्य देशिकदर्शन- धुरन्धरस्य न्यायमीमांसः शिरोमणेः पण्डितराजस्य, श्रीशैलवंश- निलकणचमीकुमारकोटिकन्य का दानश्रीदेशिकता तयार्यतन- यस्य नावल्याक्कं चतुर्वेद शतऋतु - श्रीश्रीनिवास- - तातयार्य महादेशिकचरणारविन्द चञ्चरीकस्य श्री शैलताताचार्यस्य प्राच्यविद्येश्वरस्य कृतिषु विशिष्टाद्वैतसिद्धिः । चतुर्थः --:0:-अनुबन्धः । “द्रविडात्रेयदर्शनम्” १. अथ श्री पोलकं श्रीरामशास्त्रिणा बहु परिश्रम्य कृतस्य महतो विमर्शस्य फलभूते उपरि निर्दिष्टनाम्नि निबन्धे अस्मद्गुरुपरम्परोपरि निश्शङ्कं साभिनिवेशं आरोपितानां दूषणानां आत्यन्तिक निरवकाशतां प्रतिपादयमः । अन्यच्च तत्तत् प्रासङ्गिकम् । पर्वणं सङ्ख्या तदनु- सारिणी । २. द्रभिडाचार्यः संसारिणी जीवस्य मुक्तिप्राप्तौ व्याधकुलवर्धित- राजकुमारवृत्तान्तं निदर्शयामास । तमिमं श्रीशङ्करः अद्वैतानुगुणं प्रति- पादयति स्म । श्रीभाष्यकारः पुनः यथा च कश्चिद् राजकुमार : बालक्रीडासक्तः नरेन्द्रभवनान्नि ष्क्रान्तः मार्गभ्रष्टः नष्ट इति राज्ञा विज्ञातः स्वयं चाज्ञात- पितृकः, केनचिद् द्विजवर्येण वर्धितः अधिगतवेदशास्त्रः षोडश- वर्षः सर्वकल्याणगुणाकरस्तिष्ठन्, 'पिता ते सर्वलोकाधिप- तिस्त्वामेव नष्टं पुत्रं दिक्षुः पुरवरे तिष्ठति' इति केनचिदभि युक्ततमेन प्रयुक्तं वाक्यं शृणोति चेत्, तदानीमेव 'अहं तावज्जीवतः पुत्रः, मत्पिता च सर्वसम्पत्समृद्धः' इति निरति- शयहर्षसम्पन्नो भवति । राजा च स्वपुत्रं जीवन्तं अरोगं अतिमनोहरदर्शनं विदितसकलवेद्यं श्रुत्वाऽवातसमस्तपुरुषार्थो २० २६८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ३ भवति ! पश्चात् तदुपादाने च प्रयतते । पश्चात् तावुभौ सङ्गच्छेते चेति । इति समन्वयाधिकरणान्ते भाषमाणः द्रमिडाचार्यनिदर्शनमेतत अद्वैतस्यात्यन्तं प्रतिकूलमिति व्यञ्जयामास | " स एवं चोधितः त्यक्त्वा व्याधजातिप्रत्ययकर्माणि पितृपैतामहीमात्मनः पदवीमनुवर्तते राजाऽह- मस्मीति” इति निदर्शनांपन्यासः शङ्करः । अयमस्यार्थः। नाहं व्याध इति प्रतिबोधं प्राप्य राजपुत्रः तदवधि अनुवृत्तानि व्याचकर्माणि त्यजति । राजाऽहमस्मीति प्रतियन पितृपैतामहीयमात्मनः पदवीमनु- वर्तते । राज्यश्रियं प्राप्नोतीति यावत् । एवं नाहं संसारीति प्रतिपद्यमानः संसारिकर्माणि न त्यजति । यावद्द हपातमाहारव्यवहारापरित्यागात् । अहं ब्रह्मैवास्मीति सप्रकारकज्ञानाद् ब्रह्मभावमपि न प्राप्नोति । अनिष्टं चाद्वेतिनां सप्रकारकज्ञानस्योपायत्वम् । निष्प्रकारकज्ञानस्य तु राजाऽह- मस्मीति प्रत्ययो न निदर्शनम् । एवं प्रतिपद्यमानी राजपुत्रः यथा राज्य- श्रियं प्राप्नोति तथाऽहं ब्रह्मास्मीति प्रतिपद्यमानः ब्रह्मभावं प्राप्नंतीति हि निदर्शनार्थः । न च राजत्वप्रतिपत्त्यानन्तरं तन्महिमप्राभिवत्र ब्रह्मत्वप्र- तिपत्त्यनन्तरं प्राप्यं दिस्ति । अतो दृष्टान्तासामञ्जम्यम् । एते नात्र 'तत्त्वमस्यादिवाक्यमैक्यपरम् । तच्छेषः सृष्टयादिवाक्यम् इत्यानन्द गिरिविवरणमप्यसङ्गतमिति स्पष्टम् | राजेति प्रतिपत्ति- मात्रे निदर्शनस्यापर्यवसानात् । व्याधत्वस्य राजपुत्रे आरोपित्तस्य निवृत्तावपि व्याधेषु व्याधत्ववत् आत्मनि आरोपितस्य देहत्वादेर्निवृत्ता- वपि देहादिपु देहत्वादेरनिवृत्त्या सृष्टिवाक्यानां स्वार्थपारमार्थ्योपपत मिथ्यार्थत्वकल्प प्रमाणाभावात् । तदिदं द्रविडाचार्योक्तं निदर्शनं नाद्वैतानुकून्नम् । ३. 'द्रविडोऽपि च तत्त्वमसीति वचो विनिवर्तकमेव निरूपितवान् ! शबरेण विवर्धितराजशिशोनिजजन्मवटुक्तिनिदर्शनतः ॥' ४ : ५ ] २६६ इति तोटकश्लोके द्रविडपदेन तदाचार्यशङ्करविवक्षैवेतितंयुक्तम् । नात्र व्याख्यातुर्भमः कल्पनीयः । अतिप्राचीने नैष्कर्म्यसिद्धिग्रन्थे 'एवं गौडैर्द्राविडैनः पूज्यैरर्थः प्रभाषितः' इति निस्सन्देहं शङ्करपरतया द्रावि- डपदप्रयोगादुदीच्येषु तदन्तेवासिषु द्राविड इत्येव स पप्रथ तस्मिन् काल इति हि स्फुटमवगम्यते । ४. उज्ज्वलाकारी हरदत्तोऽन्यो वाऽर्वाचीनं ऽद्वैनी शाङ्करमेव पन्थानमनुसरतीति सहजसिद्धमेतत् | तेन प्रकृतविमर्शमय न कश्चि दुपयोगः । अनुबन्धः 1 । ५. ब्रह्मनन्दिकृतवाक्यग्रन्थः द्रविडाचार्यकृतस्तद्भाष्यग्रन्थश्च चिरान्नष्टौ ! आनन्दगिरिप्रभृतिभिरपि नदृष्टौं। तत्र सिद्धन्तु निवर्त- कत्वात्' इति कस्मिन् प्रकरणे केनाभिप्रायेणोक्तमिति स्वयं ज्ञातुमस्माक- मशक्यम् । अद्वैतनस्तु अन्यन्येव सन्ति उपनिषदा दिवाक्यानि हठा- देव स्त्राभिमतार्थे प्रमाणयन्तीनि सर्वमेतत् | अम्य वाक्यस्यार्थं प्रति ते एककण्ठा अपि न भवन्ति । केचिद् ब्रह्म पदानां व्युत्पत्त्यभाव शङ्कापरिहारपरं वदन्ति । अन्ये ब्रह्म मेयत्वकृतप्रामाण्यांनरास- परम् । इतरे तत्त्वमस्यादिशास्त्राप्रामाण्य प्रतिक्षेत्रपरम् । एवमपि तु व्याख्यातुं शक्यमिदम् । ननु वेदान्तशास्त्रमप्रमाणम् । निष्प्रयोजनत्वात् । तत्त्वहित बांधद्वारा मोक्षलाभां हि तस्य परमं प्रयोजनम् । स मोक्षो यद्यु- पायेन साध्यः तहि स्वर्गवदनित्यः स्यात् । अथ न साध्ः तहिं तदुपा- दवेदकं शास्त्रं व्यर्थं सद्प्रमाणम् । एवमाक्षेपे प्राप्त सिद्धन्तु निव- र्तकत्वादिति । सिद्धमेव शास्त्रप्रामाण्यम । नैतदाक्षेपामत्यर्थः । कस्मान् । निवर्तकत्व त् । शास्त्रबोधितो ह्युपायः न मोक्षमुलायति, याग इव स्वर्गादिकम् येनानित्यः स्यात् । अपितु प्रतिबन्धकं निवर्तयति केव- लम् । ब्रह्मवदेव अपहत पाप्मत्वादिगुणाष्ट्रक सम्पन्नं हि जीवस्वरूपम् । तत्त कर्मरणा तिरोहितम् । भक्तियोगात्मकेन शास्त्रविहितेन निदिध्या-

३००

विशिष्टाद्वैतसिद्धः [ ६÷७ सनेन भगवत्प्रसादद्वारा निवृत्तेऽस्मिन् प्रतिबन्धके स्वम्वरूपमाविर्भ- वति । तत्र कोऽनित्यत्वप्रसङ्गः । एवं प्रतिबन्धकनिवर्तकत्वात् वेदान्त- शास्त्रनिहितस्योपायस्य मोक्षानित्यत्वप्रसङ्गविरहेण प्रयोजनवत्त्वेन च सिद्धं प्र. माण्यमिति । तस्मादिदं वाक्यं नाद्वैतपरम् ।

तथा च लघुसिद्धान्तारम्भे श्रीभाष्यं - यदुक्तर्मा विद्यानिवृत्तिरेव मोक्षः । सा च ब्रह्मविज्ञानादेव भवति, इति तद्भ्युपगम्यते - इति । ६. सिद्धन्तु निवर्तकत्वादित्येतत् इष्टसिद्धयादिग्रन्थान् दृष्ट्वानपि मधुमृदनसरस्वती व्याकरण वाक्यकारवाक्यमिति विशिष्य यदाह तेन सः प्राचीनरुक्तं तस्य ब्रह्मनन्दवाक्यत्वं वस्तुतो नास्तीति निस्स- न्देहमावेदर्यात | प्राञ्चो भ्रान्ता इत्येव तस्याध्यवसायः । ७. आनन्दगिरिया इमिडभाष्यस्य अनल्पग्रन्थत्वज्ञापनात् द्रमि- डभाध्यमतिसंक्षिप्तमिति श्रुतप्रकाशिकाकारोक्तिः इमिडभाष्यादर्शननि बन्धनेत्यवसीयते, इत्याह शास्त्री | ब्रह्मनन्दिवाक्यं द्रमिडाचार्योक्तित्वेन बदन् आनन्दगिरिः स्वस्य तदुभयग्रन्थादर्शित्वं प्रख्यापर्यात । तत्र आनन्दगिरेर विवाँकतां बदन्नेव शास्त्री अत्र श्रुतप्रकाशिकाकारस्य तदु- क्तिविरुद्धाभिधायित्वेन दोषं प्रसञ्जयन्मोदते । अ० प्र० विरुद्धत्वेन तदुक्तिरेवाप्रमाणं कुतो न भवति । शाङ्करछान्दोग्यभाष्ये 'विवरणमल्प- ग्रन्थमिदमारभ्यते' इत्यत्र अल्पग्रन्थमित्यनेन द्रमिडभाष्यव्यावृत्तिरिति को निर्बन्धः, येन तस्य विस्तृतत्वं वाच्यम् । अल्पग्रन्थमिदम्, न तु बिस्तृततया श्रोतॄणामायासोद्वेगकरम्, इति भावः किं न स्यात् । श्रुत- प्रकाशिकायां च 'द्रमिडभाष्यकारादयो हि परपक्षप्रतिक्षेपाद्य नागतसं- क्षिप्तान् ग्रन्थानरचयन् ।' इत्युक्तम् । तत्र यथासम्भवं संक्षिप्ता मन्था ग्राह्या इत्यभिप्रायः। अत एव तत्त्वटीकायां "अत्र पूर्वाचार्या ब्रह्मनन्द्या- दयः । तन्निबन्धनानामतसंक्षेपाद् गहनत्वं सूचयति - सञ्चिक्षिपुरिति” इति श्रीदेशिकः । ८::] अनुवन्धः ३०१ ८. छान्दोग्यभाध्ये शाङ्करे स्थलइये आचार्यग्रहणं इमिडाचार्य - पर मिति निश्चायकं प्रमाणं नास्ति । अवलोकित तद्धन्वस्थानन्दगिरं- क्षेत्र तथा विवरणं केवलमाचार्यपदश्रवणमात्रेोत्प्रेक्षितत्वादविश्वस- नीयम् । अत एव सद्वितीयस्थले एकशन निर्देशन | ६. पत्रिवस्य जानश्श्रुतेः शूद्रेत्यामन्त्रणं उपपःदयन् भगवान सूत्र- काः शुगम्य तद्नादरश्रवणान् तद् द्रवणान् सूच्यते हि | इत्याह | अत्र केविदेवं विवरणम कुर्बन | स्वस्मिनादत्र्यड उहंसवाक्यप्रचात् अन्य जनश्रुतेः सुगुन्ना | तयः सः रैकस्य सद्राव | इदं शोक- हेतु क्रमाद्रवर्ण सूच्यते रँकए शूद्रेति क्षत्रियमानन्यता | शूक्रशब्देन थं तत्चन मत हुच्यते तदाद्रवान् सुचा तो शुद्ध इति हि प्रकृते शूत्रूशब्दनिपत्तिः । अतः प्राइवान शोकनिमित्तका- द्रचणवचित्वाद्धेतोः शूद्रपदेन तत्सूचन युति भावः । इति । एतदनुसार्येत्र सूत्रमाध्ये शङ्करं किम । अस्य क्लिष्टत्वात् श्र भाष्ये विवरणमन्यथा | शुगम्येति सूत्रमण्डः शूद्रपद्पत्तिप्रदर्श- नप: । शुगस्य सनेनि शूद्रः । शोवतीनि शुद्ध इति यावन् | तेन “शुत्यस्य जनिशूति नार्थः । अनु शोयुक्तेत्यर्थः”, इति प्रति- पाइनं भवन | जानश्रुतेः शोकवत्त्वं कथमिति चेन्नदुक्तं - तदनादर- श्रवणात् तदा द्रवणान् सूच्यते हीति। तदनादरवणं शोक कारणम् । तद्वै रैकं प्रति आद्रवणं शांक कार्यम् ताभ्यां सूचयति ह उपनिषत् जानन : शांक उत्पन्न इनि । इति । ु अत्र सूच्यन इनि सूत्रोक्त सूचनकर्मत्वं प्राचां मने शुचा आद्रव- राम्च | शङ्करमते शुत्र एव | "तामृषी रैक्चः शुत्रशब्देनानेन सूचया- म्वभूत्र" इनि भाप एन् । शूद्रशब्दाथस्तु उभवत्र मानः शुत्रा आद्र- वः । श्रीभाष्यमते शचितृत्वमेव केवल तदर्थः । शुनप्रकाशिकायां एतत्समर्थनं कृतम् इदं इमिडाचार्यन्वण्डनमिति शास्त्रः लिम्वति । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ६ तन् तत्र आचार्यपद निर्दिष्टो न द्रमिडाचार्य इति प्रदर्शितत्वादयुक्तम् । किञ्च हंसवचनश्रवणान् शुगेनमाविवेश | तेनासौ शुचा आद्रवती” ति पढैः 'शुगस्त्र तदनादरश्रवगात् तदाद्रवणान्' इति सूत्रपदविवरणा- त्मर्कैः अत एव तत्प्रत्यभिज्ञायकैश्च एवंवादिन कार्याः सूत्रव्याख्यातार एव वंचित् । न तु वाक्यव्याख्यातारी इमिडाचार्याः" इति सुवोधम् | शूद्रशब्दस्य जा तवाचित्वभ्रमं नगकुर्वन् सूत्रकारः 'शुगस्य' हृत्याह । अनेन प्रकृते तस्य शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्त शोको, न जानिरिति प्रतिपादितं भवति । शुङ्मात्रापादानात् तन्मात्रं प्रवृत्ति निमित्तं, न तेन सहान्यत् किमीत्यपि सिद्धयति | शब्दे 'द्र' इत्यस्य श्रवणात द्रवणमपि वाच्चेऽन्तर्भावनीयमिति परे मेनिरे | आद्रवणादिति पञ्चम्यन्तेन तस्य सूत्रैकःवस्यैवात्तेः नौंवाच्यान्तर्भाव इति भगवतः सूत्रकारस्थाशयप्रतीतेः श्रीभाष्ये नदनादराम | शैवभाष्यमपि श्रीभाष्यमेवानुरुन्धे | तत्र व्या- ख्याताऽसि ‘अतः शूद्रेत्वा मन्त्रणं न रूढ्या | किन्तु शांचितृत्वयःगे. वेत्यर्थः” इत्याह । अथास्मिन्नर्थे अयंशब्दः किं निरुक्तप्रक्रियया निष्पाद- नीय : उत औणादिकप्रक्रिययेति विमर्शे चरमं कल्पं वयमद्रियामहे | प्रथममन्ये । तत्र द्रवणस्य वाच्यान्तर्भावपक्षावलम्बनात् “शुचा दुद्रा- चेत्याद्यर्थेषु शूद्रशब्दस्य, रुजं द्रावयतीत्यर्थे रुद्रशब्दम्येव नैरुक्तप्रक्रियया निष्पत्तिः” इति परिमलोक्तिर्युज्यते । "रुजं द्रावयतीत्यर्थे रुद्रशब्दस्येच शाचतीत्यर्थे शूद्रशब्दस्य नैरुक्तक्रिया सिद्धिः" इति तु पक्षान्तराव- लम्बिशिवःर्कमरिद निकातिर्न युज्यते । पदे 'द्र' इत्यस्यानुपपादनात् । दृष्टान्तÑपस्यात् । यत्त श्रादिकत्व यागार्यो दुर्लभ इति तन्न | बाच रुढ्यर्थासम्भव योगार्थोन्मेषस्याप्रति वात् । उणादिप्रत्ययान्तानि प्राप्त- पदिकानि ऋज्युत्पन्नानीत्यस्य केवलरूढानि, योगार्थप्रतीतिं विनैव स्त्रार्थ- बोधकानीति तत्पयत् । अथ यदव्यवस्थितधियंक्त योगार्थलाभेऽपि रूट्यर्थनिरासः कथमिति, तन् हरिशब्दस्य भगवद्वाचकत्वेऽपि इन्द्र- ✓ १० ] अनुबन्धः वाचकत्वनिशसः कथमितिबदुपहास्यम पदानां सकृद्र्थावगमन- स्वाभाव्यात् । बाधात्परित्यक्तस्य पुनः प्रशूद्रशब्दः रुढ्या जातिपरो वा दियबहाविद्या विकारिपरतया अर्थान्तरपरो वा इति हि संशयः । तत्र एकतरपक्षावधारणे पक्षान्तनिरासः स्वयं सिद्धयति । अथ यन् 'शदेरुच' इति सुत्रपाठमनङ्गीकृत्य...' शुचेदश्च' इति सूत्रान्तरपाठं कल्पयन्तः” इत्यादि, तत्र “शुचेर्दश्चेति । अस्य सूत्रस्य बावृत्तं शूद्रशब्दव्युत्पादनावसरे उदाहृतत्वात् प्रक्षिप्तत्वं वदन्तां निरा- कृता इांत वेदितव्यम्” इति भावप्रकाशिकाग्रन्थोऽनुसन्धेयः । इदानो- नेषु मुद्रिनेषु सद्धान्तकौमुदीपुस्तकेषु 'शदेरुच' इति सूत्रं न दृश्यते । दृश्यते तु 'शुचेच' इति सूत्रम् (२.२० ) साधुः शास्त्री निष्कपटं लिखति -- “शूद्रशब्दस्य औरणादिकप्रक्रियया निर्वाहोऽपि न रामानुजभाष्यश्रुतप्रकाशिकोक्त प्रकारेण कार्यः । किन्तु न्यायर ज्ञामणिशिवार्कमणि दीपिक' युक्तरीत्या रक्प्रत्ययेऽनुवर्तमाने - 'शदेरूच' इति सूत्रेण 'शद्ल शातन' इति धातोः... निष्पन्नः शूद्रशब्द इत्यङ्गीकार्यम्” इति । परग्रन्थोक्तत्वान् परिहायेम् | स्वप्रन्थोक्तत्वात् स्वीकार्यमित्ययमत्र सारांश: । इदन्तु नः खेदाय यच्छास्त्री आत्मनः प्रमादं न बुध्यते ! शांकार्थशूद्रशब्दनिष्पत्तिर्हि सम्प्रति विमृश्यते । तत्र "शांचतीत्यर्थे शूद्रशब्दस्य व्युत्पत्तिर्व्याकरणप्रक्रियया न दृश्यते । नाप्यु- गादिप्रक्रियया । उरणादिसूत्रे हि... 'शद्ल शातने' इति धातोः शूद्रशब्दो निष्पादितः" इति शातनार्थकधातुनिष्पन्नत्यादौणादिकस्य शूद्र- शळेशस्य, शोकार्थकः सः श्रादिको दुर्लभ इति प्रकृतविरुद्ध तया शिवाकंमणिदीपिकायामुपन्यस्तं प्रकारं अत्यन्तमादरणीयं प्रतिजानानः शास्त्री नूनं सर्वसम्भाव्यः । १०. व्याचक्षत इति स्थिते द्रविडाचार्या इति निर्णयः कथम् | अन्ये व्याख्यातारो नैवासन्नित्यत्र कि मानम् । सम्प्रदायविदः आगम३०४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ११ : १२ : १३ विदः इत्यादिगौरवोपपदविरहात् अन्य एव केचिद् व्याख्यातार इहाभि- प्रेता इति युक्तम् । ● १. अत्र 'सात्मीभावात्' इति युक्तः पाठः | सात्मीकरणमित्या- दिव्यवहारस्य साम्प्रदायिकत्वान् | १२. अत्रोपाते कल्पतरौ सम्यग्ग्रहणवतो भास्करस्य भ्रमकथनं, ब्रह्मनन्दिवाक्ये 'दध्यादिवन्' इति दृष्टान्तं परित्यज्य, 'परिणामस्तु' इत्येतावनमात्रग्रहणं, तस्य मिथ्यापरिणामाभिप्रायत्वप्रतिज्ञानं चेति सर्वमिदं अत्यन्तमनृजु | ‘संव्यवहारभावत्वात्' इति ब्रह्मनांन्दवाक्यस्य अनिर्वचनीयत्वं नैवार्थः | अपितु कार्यावस्थायां यद् भवति तस्य संव्यवहारमात्रत्वादित्यर्थः । यदेव कारणभूतं वस्तु तदेव अवस्थान्तर- विशिष्टं कःयं भवतीति असदनिष्पाद्यत्व पद्यस्य नावकाशः | पूर्वमभूतस्य अवस्थान्तस्योदयान्न प्रवृत्त्यानर्थक्यचंय : । अवस्थान्तरे किं भवतीति चेत् संव्यवहारां भवति । नामान्तरेख मिधानं पूर्व या असाध्या तादृशार्थक्रियाकरणं च । एवं संव्यवहारायावस्थान्तरमात्र- भजनान् वस्तु तदेवेति सत्कार्यवादसमर्थनभिह क्रियते । नानिर्वचनीय त्वस्य आघ्राणमपि । १३. अत्रोदाहृतेन मास्करभाष्यप्रथेन अद्वैतमतस्य वास्तवं रूपं सुप्रकटतम् । “सूत्रकारः श्रुत्परिणामपक्ष सूत्रयाम्वभूव । अयमेव छान्दोग्ये वाक्यकारवृत्तिकाराभ्यां सम्प्रदायतः समाश्रितः। तथा च वाक्यं – परिणामस्तु दव्यादिवत्, इति इति वदता हि श्रुति सूत्रं सम्प्रदायः वाक्यं तद्भायनत्यम्य सर्वस्य न केवलमननुसाघ अपितु विरुद्धमिति अस्तकिमद्वैतस्थ मूल- मिति चेत् तद्प्याह- विगीतं विच्छिन्नमूलं महायानिकवौद्धगन्धिनं मायावाद व्यावयन्तो लोकान् व्यामोहयन्ति । १३ । ] अनुबन्धः ३०५ इति । वैदिकोऽपि मायावादोऽस्ति । सर्वेश्वराधिष्ठित त्रिगुणात्मक- प्रकृतिरूपमायामाश्रित्य हि प्रामाणिकाः जगदुत्पत्तिस्थितिसंहारान् उप- चादयन्ति । अगस्तद्द्व्यावृत्तये माहायानिकबद्धगन्धत्वविशेषणम् । विगतं शिष्टगर्हितम विच्छिन्नमूलं न्यायवैशेपकमीमांसाशास्त्रनि- तैः श्रःमुतःन् छिन्नमित्यर्थः । व्यावयन्तः विशेषेण वैदिस्त्वनैव, सर्वतः मनुख्येन उपन्यन्यन्तः | लोकान् न कांदेव जनान | व्यामां- हयन्ति यथा बुद्धिमन्तोऽपि स्खलन्ति तथा आभनिविय मोहयन्ति, इति । इत्थर द्वैर्नासद्धान्त।पालम्भनर भास्करभापित अम्मनपणी- पयंगि भवनीत मत्वदाहृत्य इदमाह- त्रनमूत्रव्याख्यान'रौ वाक्यत द्वष्यकारी ब्रह्मनन्दद्रमिडाचार्यो, इति रामानुजायँघु ते । तन्नास्तीति भास्करवाक्याद वगम्यते । "छान्दोग्ये वाक्यवृत्तिकागस्वामिनि हि स वदनि नाग्यां नृत्रव्याख्यानं स त तत्रत्यमेवदर्यम् । इति । ब्रह्मपूत्रव्याख्यान से तापिति भगवद्रामानुजन कपि नोत्तम् । 'पूर्वाचाय: सबिक्षिपुः इत्यंावन्मात्रमुकम् । अनेन ब्रह्मसूत्राणि ताभ्यां व्याख्यानानांत ऋथं लभ्यते । ब्रह्मसूत्रैः तदांया वानवृत्त्या च स्थापितमर्थं नावभ स्वस्वग्रन्थ सांवनिपतुरित्येव तन्त्राभिप्रायः । 'इमिडभाष्यकारादयो हि पत्पनन प्रत्थान् व्यरचयन् |' इति श्रु० प्र०] ग्रन्थेन पम् | नव्याख्याने परपक्षा- नरः सम्भवी । “चत्र पूवाचार्या ब्रह्मनन्यादयः · तन्निवन्धनः नामांत- संक्षशद् गहनत्व सूचचात – सांवक्षिपुरिति । सूत्रस्थापिताÑपरैग्रंन्यै- रित्याशयः” इति तत्त्वडीच्या तत् ष्टतरांकृतम् । सूत्रम्बारितार्थपरैः न तु नव्याख्यानरूपैरिति ह्युच्यते । पुनरगृह--वात्रवृत्तिकारों निदिशन भास्कर : बोधायनं कुतो न 1 ३०६ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ १४ । निर्दिशति । अनिर्देशः बोवायनवृत्तेः शशशृङ्गामातां ज्ञापयतीति । मूलभृतानां सूत्राणां, अर्वाचीनयोः वाक्यवृत्तिग्रन्थयोः कण्ठतो निर्देशं कृत्वा सः लहुननमध्यवर्तिनां बोधायनादिग्रन्थानां ‘सम्प्रदायतः' इति । सामान्यतो निर्देशं कृतवानिति विभाव्यम् । अथवा अतिविस्तृतत्वान् सा कृतिरत्यतं दुर्लभा बभूव तांभास्करो न ददर्शेत्येवास्तु । ततः किम | भगवद्रामानुजी हि तां वृद्धानां मुखात् श्रुत्वा अविण्या- निवष्य सशिष्यः कृत्स्नं भारतमटित्वा अन्ते कश्मीरेषु एकं कोशमुख- लभ्य सूत्राणां तात्त्विकम, ब्रह्मनन्यादीनां बोधायनमतानुसारितां च बुध्वा प्रजहर्ष । श्रीमद्भाष्यं च बभाषे । प्रत्यक्षदृष्टस कलप्रपञ्चापह्नवधा- ष्ट्य भाजां एक ग्रन्थापह्नवसाहसं न विम्मयावहम् । १४. पूर्वग्रन्थेषु सत्सु किमर्थ नवीनग्रन्थकरणप्रवृत्तिरिति शङ्कां वारयता भगवद्यामुनमुनिना 'यद्यपि' इत्युपक्रम्य तस्मिन् काले प्रचारवन्तो ग्रन्था निदिष्टाः | बोधायनवृत्तेः प्रचारलांपाद निर्देशः । तथाऽपि सम्झ- दायक्रमेण सा श्रृयमाणैवासीत् । अत एव तदुपलम्भे भगवद्रामानुजस्य महान प्रयत्नः | "वितानि च तानि परिमितगम्भीरभाषिणा द्रमिड- भाष्यकृता’ इति आत्मसिद्धावृक्तिः ब्रह्मनांन्दवाक्यस्य यद् द्रमिडभाप्यं तद्विपयैव । न तु ब्रह्मसूत्रभाष्यविषया । परिमितभाषित्वकथनेन द्रभिड- भाष्यकीर्तनेन च प्रसिद्ध मिडभाष्यकारकृत विवरणस्यैव प्रतीतेः । क्वचिद् 'भाष्यकृत।' इत्येव पाठः । तत्रापि वाक्यव्याख्यानात्मक इमिड- भाष्यमित्येवार्थः। भाष्यमिांत तस्यैव पूर्वं प्रसिद्धेः ‘सूत्रस्थापिताथपरं- ग्रन्थैः' इति पूर्वादाहृततत्त्वटीकाश्रीसूक्तया अत्रापि तात्पर्यस्यावधि- तत्त्वात् । आमसद्धौ “विस्तृतानि च तानि गम्भीरन्यायसागरभाषिणा भगवता श्रीवत्साङ्कमिश्र शापि" इति यदनन्तरवाक्यं तत्र पूर्ववाक्यांत- द्रमिडभाष्यत्र्याख्यानं नैवाभिप्रेतम | वाक्यद्वयेऽपि तानीति ब्रह्मसूत्राण्येव ह्नि परामृश्यन्ते । ब्रह्मसूत्रस्थापितार्थस्य सङ्क्षेपेण प्रांतपादनपरो १५ ] अनुबन्धः द्रमिडभाष्यग्रन्थः, सूत्राणां विस्तरेण विवरणपरः श्रीवत्साङ्कग्रन्थः, इत्युच्यते आचार्यैः । अयोः परस्परं मूलमूलिभावः नैवात्राभिप्रेतः, नैव प्रनीयते । लक्ष्मीपुर-श्रीनिवासाचार्योक्तिश्चिन्त्या । ३०७ १५. अभिनवग्रन्थकरणे स्वप्रवृत्ति वैयर्थ्यपरिहाराय " यद्यपि सूत्रा- त्मको मूलप्रन्थोऽस्ति; संक्षे रुचीनां तदनुरूपो इमिडभाष्यग्रन्थोऽस्ति; विस्तरापेक्षिणां तदनुरूपः श्रीवत्साङ्क ग्रन्थोऽस्ति" इत्येवं भगवयामुनमु- निभावे आत्मसिद्धिवाक्येभ्यः निस्सन्देहं सुष्मवगम्यमाने 'दोषो ह्यविद्यमानोऽपि तचित्तानां प्रकाशने' इत्यनेन न्यायेन अन्यथा प्रतिपद्य- मानः शास्त्री, श्रीभाष्यकारप्रभृतयः सर्वे अस्मदाचार्या धूर्ता इति घोषणे संरम्भी कल्पनापरम्परां महती उमति । यामुनाचार्योक्तं द्रमिडभाष्यं प्रसिद्धान् वाक्यव्याख्यानरूपाद् द्रमिड- भाष्यादन्यत् । अस्य व्याख्यानं श्रीवत्साङ्क मिश्रकृतं विस्तृतं विवरण- मिति प्रथमा कल्पना । अस्य श्रीवत्साङ्क मिश्रस्य रामानुजप्रभृतिभिः कीर्तन वा गभीरन्यायसागरभाषिणेति यामुनकृतः पुरस्कारो वा न क्रियते ! श्रीवत्साङ्के प्रयुक्तं भगवत्त्वविशेषणं पतैः स्वधाय प्रयुक्तम् । श्रीवत्सःङ्कग्रन्थे उक्तं विस्तृतत्वं स्वकल्पित एव बांध ग्रन्थे उक्तम् । इतीयं द्वितीया सावयवकल्पना । अयोभनवद्रमिड- भाष्यकारश्रीवत्साङ्कमिश्रयोः पौर्वापर्य विपर्यस्य "विस्तार्णवृत्तिकारों भगवान् बांधायनः पूर्वमासीत् । ततः परं तदुक्तार्थसंक्षेत्रकारां द्रमिड- भाष्यकृदभूदिति रामानुजायः कल्तिवन्तः" इति परमाद्भुता अनन्य- बुद्धिगाचरीभावाां तृतीया कल्पना | इत्यं वस्तुतः नवीनर्द्रामिडभाष्य- र्ताद्ववरणश्रीवत्साङ्क ग्रन्थमूलकत्वे स्थिते सङ्केतेनैव बोधायनमहर्षिटङ्क- इमिडाचार्याांदिग्रन्थमूलकत्वं स्वसिद्धान्तस्य ऐककण्ठन घोषयन्तीति स्वसिद्धान्तसिद्धमिथ्याप्रपञ्चगोपुरस्त्रर्णकलशायमाना चर्मा कल्पना | शिष्ट सम्प्रदायबाह्योऽयं शास्त्री अस्मदाचार्याणां स्वरूपस्वभावादिकं ३०८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ १६ यथावद् ज्ञातुं नेष्ट इति साहजिकमेतत् । अतो वर्णाश्रमधर्मव्यवस्था सर्वा ब्राह्मणखलानां कुमृतिरिति घोपयन्नी द्राविडसन इव यदयमेवं वदति, तन्न गणनीयम | आत्मसिद्धिश्रीसूक्तेः तात्त्विकार्थस्यत्वात् कल्पना इमाः सर्वा ध्वस्त एव महर्षिर्बोधायनः स्वयमेव भगवत्व- विशेषणाहः । नेतरस्थानापत्या ! भगवद्यामुनमुनेः प्रशिष्यः श्रीरामा- नुजः । तात्त्विक पदार्थ तत्काविशेषेणैव स्वेनाविग- तत्वान तम्मिन परमा भक्तिः श्रीरामानुजस्य अत एव तद्विपयमेव मङ्गलं श्रीमद्गीताभाष्यृवंदार्थसमयं अपमे निबध्नाति । एवं आचा- ये कोटिप्रविष्टत्वत् स्वप्रबोध भूनत्तमथकर्तृत्वाच तस्य पुरस्कार- कुने तत एव ततः प्राक्तनानामाचार्या ग्रन्थकांच आराधितत्वान तेषां विशिष्य पुरस्कारो नक्रियते । अस्मदाचार्याः सर्वे भगवन्चरणाम्भोभानरलिकाः तत्त्रीगनैऋपराः सत्यनिष्ठाः। 'परलोकममाया' इत्यच्या स्थिती निष्ठाः | सत्यैकाल- म्बिभाग्यं यतिपनिकथितम् इति श्रीदेशिकः श्रीनद्रहग्यत्रयसारान्ते. अभ्यो देशः आस्तिक्यान् निशितबुद्धिःनभ्यम्युः सत्सन्प्रदायवरिशुद्धनना: सदर्थो । सङ्केतर्भनिरहितः स तृरोवसक्तः सद्वतनीमनुविधास्त शाश्वती नः ॥ इति । अन्यत्र 'म्य ह्मासः इति च । १६. ब्रह्मनन्दिवाक्यं अतिसंक्षिप्त छान्दोग्यविवरणतत्वरम् । सूत्रार्थनग्नत्र न मनागांप | द्रभिडभष्यं तु आपेक्षिक क्षेपवत्यपि सूत्रता अभिविपया विशदं न्यरूप्यन्त । अतः श्रीयामुनाचार्यैः 'यद्यपि... इमर्थान्येच सूत्राणि प्रणीतानि इति सूत्रांनर्देशानन्तरं विवृ १७:१८ ] अनुबन्धः ३०६ तानि च तानि.... द्रमिडभाष्यकृता' इति ब्रह्मनन्दिनं विहाय द्रमिड- भाष्यकृत्रिर्दिष्टः । अनेन ब्रह्मनन्दी विरुद्धमतावलम्बीति तस्मिन्ननादरो दर्शित इति न प्रत्येतव्यम् । द्रमिडभाष्यमूलकारत्वेन तदादरणीयत्वस्य सिद्धत्वात् । व्यासपूजायां ब्रह्मनन्दिनः परित्यागात् तस्यान द्वैतित्वं सिद्धम् । तर्हि सितासितग्रन्थकारकोटौ तस्य निवेशः कथमिति चेत् काऽनुपपत्तिः । सितग्रन्थकार: आचार्य श्रीवत्साङ्कश्च। अन्ये असितग्रन्थकाराः । एवं प्रामाणिकार्यावबोधकानां अन्यादृशानां च विविधानां निबन्धनानां समं लोके प्रचारात् मृदुप्रज्ञाः सदसद्विवचना- क्षमाः तत्त्वनिर्णयं प्रति वञ्चितबुद्धयो भवन्ति । न यथावत्प्रतिपद्यन्ते, अन्यथा च प्रतिपद्यन्ते । अतः आचार्यटङ्कमिडाचार्यश्रीवत्साङ्कमित्र- ग्रन्थप्रतिपाद्यार्थानुसारी श्रीमन्ना यमुनिप्रणांत व्यायतत्त्वसम्बन्धी प्रक रणग्रन्थः प्रणीयत इति ह्यत्र भगवद्यामुनमुनिराह| आदरणीयत्त्वव्य- ञ्जनायैव हि टङ्कस्य विशेषणमःचार्येति । न हीदमुत्तरत्रान्वेति । असित- ग्रन्थकारेषु बहुमानतात्पर्यायागात् । श्रीवत्लाङ्कत्रढमानस्य पूर्वमेव प्रकाशि- तत्वेन कंवलनाममात्रग्रहणात् । कालक्रमानुरोधेन निर्देशकरणात् श्री- वत्साङ्कस्य टङ्कानन्तरमकीर्तनात् । तत्र दौर्जन्यप्रकाशनस्य अणुरप्य- वकाशो नास्तीति मन्तव्यम् । १७. श्रीवत्साङ्कौ नद्रौ । एक एव तु सः । इति वस्तुतत्त्वस्थितः सितासितवाक्ये श्रीवत्साङ्कस्थाने श्रीकण्ठोत्प्रेक्षणमाकाशचित्रं भवति । . १८. शिवाकमणिदीपिका सहितश्रीकण्ठभाष्यप्रकाशकः हालास्यनाथ- शास्त्री शङ्कराचार्यादपि प्राचीनः कण्ठ इत्याह । अयं तु शास्त्रो तदनिच्छन् "भास्करादपि प्राचीनः श्रीकण्ठः इति वदन आशामोद- केन तृप्यति । तत्र प्रमाणं दर्शयति - अन्तर उपपत्तेरित्यधिकरणे 'सुख- विशिष्टाभिधानादेव च' इति सूत्रविवरणावसरे भास्कराचार्यभाष्यम्- 'अत्रावसरे अत एव तद्ब्रह्मेति सूत्रमन्ये पठन्ति ।' इति । इदं सूत्रं ३१२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ २० । व्याख्यानावसरे “नन्वेयं दहरविद्यायाः परमेश्वर उपास्य इति निर्णयोऽ- नुपपन्नः। नारायएस्चैव तदुपास्यत्वान्” इत्युपक्रम्य “यद्वेदादौ” इति मन्त्रस्यायमर्थः |... तदाद्यन्त: प्रतिष्ठितः स्वर: ओङ्कारः | तस्य प्रकृतिरकारः : तस्मिन स्वप्रकृतावकारे लीनस्य अकारता प्रामस्य यः परो वाच्यः । इदम्परः तवरः इत्यादौ वाच्ये परपदप्रयोगदर्शनात् । स महेश्वाः । इत्थं सवशब्दजालप्रकृतितया निखिलवाचकोत्कृष्टाकार- वाच्यस्य निखिलवान्चोत्कर्षो युक्त इत्यौचितीमवलम्ब्य अकारवाच्यस्य सर्वेश्वरत्वप्रतिपाद्कोऽयं मन्त्री नारायणपर एव पर्यवस्यति ।... तस्मा- दत्र परमेश्वरस्योपास्यत्व‘नयो न युक्त इत्याशङ्का मर्नास निघाय उपक्र- मादिभिस्तथा निर्णयस्य युक्तत्वमुपपार्दायतुमुपक्रमते- - अथ खल्विति । " इति श्रीकण्ठेन मनसि निहिततयोक्तायाः शङ्काया विषयः साक्षाद् वेदा- र्थसङ्ङ्ग्रहतद्द्व्याख्यानयोः स्थितः । “वंदाद्य तरूपतया वेदबीजभूतप्रणवस्य प्रकृतिभूता कारवाच्य- तथा महेश्वरत्वं प्रतिपाद्यदहरपुण्डरीकमध्यस्था काशवर्तितया उपास्यत्वमुतम् । अयमर्थः । सवस्य वेदज्ञातस्य प्रकृतिः प्रणव उक्तः । प्रणवस्य च कृतिरकारः । प्ररणवधिकारी वेदः स्वप्रकृतिभूते प्रणवे लीनः । प्ररण वोऽप्यकारविकारभूतः स्वप्रकृता- बकारे लीनः | तस्य प्ररणवप्रकृतिभूतस्य अकारस्य यः परः वाच्यः स एव महेश्वरः' इति । सर्ववाचकजातप्रकृतिभूताकार- वाच्यः सर्ववाच्यजातप्रकृतिभूतो नारायणो यः स महेश्वर इत्यर्थः । इति तत्रोक्तम् । तत्र विवरणम् - इदम्परस्तत्पर इत्यादिषु परशब्दस्य वाच्यतार्थत्वादित्यर्थः इति । अथेदन आनन्दलहरीतद्व्याख्यानयोः का गतिरिति चेत् द्वे, अवस्थे, चित्तकालुष्यरहिता तद्वती च । पूर्वा मणिदीपिकारचनाकाले । २१ : २२ ] अनुबन्धः ३१३ उत्तरा अन्यलेखनकाल इति । अथवा तत्समानामा अन्योऽयं क्षुद्रो- उपय्यः । अयमेव पक्षी युक्ततरः । नहि दीक्षितेन्द्रस्य "श्रीकण्ठैरेव त्रानन्दमयो ब्रह्मतत्प्रतिष्ठारूप इति स पन्था दर्शितः" इत्येवं अत्यन्तम- पष्ट किवद्राक्य नवेन् । किञ्च श्रीकण्ठेन 'ब्रह्म प्रथमं ब्रह्म प्रवः | तस्य परमेश्वरवाचकत्वात् तद् धाग्त्वम्' इति स्वमत- मुक्तम् । ततः परं 'परमा शक्ति: आनन्दमय इत्युच्यतं तद्धमिंत्वेन प्रतिष्ठेत्युच्यते परं ब्रह्म' इति केषाञ्चन्मतमुक्तम् । तद्नन्तरं ‘आनन्द- मयः सदाशिवः। तस्यापि कारणं परमशिवाख्य ब्रह्म तत्प्रनिष्ठेत्युच्यते' इत्यन्येषां मतमुक्तम् । स्वोपजीव्येषु श्रीमाण्यादिग्रन्थेषु दृष्टां सागि परित्यज्य तत्र तत्र स्वतन्त्रं किञ्चिद्वक्तुं श्रीकण्ठ ईहते । तादृशेषु स्थलेषु इदमेकम् | आनन्दमयोऽपि ब्रह्म, पुच्छमपि ब्रह्मति श्रीभाष्यसि `द्धान्तं श्री रुण्ठां नेच्छति । इदमजानन् श्रीकण्ठमाध्यं यथावदगृह्णन् अयं व्याख्याता तत्रभव!न् अय्यदीक्षितः ऋथं भवन् । प्रक्षिप्तभः गो वाऽयम् | २१. रामानुजः द्भिः श्रीकण्ठाचार्य नामाग्रहणे बीजभन्विष्यन् स्वप्रकृत्यनुरूपं किमनि कमप्याह | अप्पय्यदीक्षितनामाग्रहणे यद् बीजं तदेव तत्रापि वीजमिति ऋजुमतानां सुबोधम् । २२. सिद्धित्रयटिप्पणांकागशयनाक्षिपन् 'तत् म्वसम्प्रदायत्रोधाय- नोपज्ञत्वश्रद्धानन्मू॰ाभिनित्रंशवशीकृतचेतस्ऋत्वप्रयुक्तम्’ इत्याह । इनि पश्यात परंषु दुःषानसतोऽपि जनः सताऽपि नैव गुणान् । विपरातांमदं स्वस्मन् महिमा मोहाञ्जनस्यैषः ॥ वित कियद्रमणीयं सुभाषितमभाषि आचार्यचरणैः। बांधायनोप- ज्ञत्वापह्नवश्रद्धातन्मूला भनिवेशवशंवदचेतस्ऋत्वप्रयुक्तं स्वजल्पितं सर्व- मिति कुतः प्रामाणिकैः स्वात्मा न शिक्ष्यते । स्त्रमतग्रन्थेषु कीर्तितत्वात् ब्रह्मनन्दिद्रमिडभाध्यॠारौ तद्पन्थौ च परमार्थत प्रसन्नत्यकृत्य ते बामद्वैतनिष्ठ वं सांङ्गरन्ते । वोधायनोऽपि तथा कीतितश्चेत् तत्रापि २१ ३१४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः थैवत ब्रूयुः । तद्भावात स्वरूप मेवापलपाम इति संरभन्ते । यामुनाचार्यः कुतो न भाष्यं चकारेति पृच्छति शास्त्री | गौडगदा गोविन्दपादो वा कुतो न चकारेति पृष्टो यदुतरं दास्यति तत्प्रकृतेऽध्य नुसन्धेयमिति ब्रुमः । विमर्शः कथं कार्यः | तत्त्वोपलम्भमार्गः क इत्यादौ जात्यन्धः शास्त्री | २२ } 'यग्रन्थाननुसन्दधे यतिपतिः' इत्यादिदेशि कश्रीमुक्तीरेव प्रमाण- यन् “रामानुजार्यः स्वीय सम्प्रदाय यामुनेयप्रवन्धमुखेनैव जग्राह” इत्य- द्भुतं निर्णयं करोति । स्वसिद्धान्त परमप्रमाणभूतश्रीभाग्यप्रणेतुः सप्तत्या स्वेन स्तूयमानस्य रामानुजस्य आचार्य सम्बन्धात्यन्ताभावं स्वयं देशिको घोषयनीति यस्य बुद्धौ प्रतिभानं भवति तस्य अस्मत्सम्प्रदायसम्बन्धि- विषयचिन्तायां वा सामान्यतो विषयविमर्शे वा क्रियती योग्यतेति सुग्रहं सर्वेषाम् । 'वयमस्मिन् शारीरकमीमांसाशास्त्रे प्रदर्शयिष्यामः' इति प्रतिजानानः शङ्करः “पूर्वैर्न प्रदर्शितः सोऽर्थः । नाहं गुरुमुखात इममर्थ गृहीतवान्” इति ख्यापयति । 'प्रत्नैराचार्यरत्नैरपि परिजगृहे शङ्कगद्यैस्त- देव" इति दीक्षितोक्तचा मार्गस्य प्रथम प्रवर्तकः शङ्कर एवेति स्पष्टमभिधानात् अयं गुरुमुखात् किमपि न जग्राहेति सिद्धयति । “एवं गौडैद्रविडैनं: पूज्यैरर्थः प्रभाषितः" इत नैफर्म्यतिध्युक्तचा गौडशङ्क- रयोर्मध्ये यः कोऽपि नासीदिति निश्चीयते । अनुपदं विचित्रतरं भाषते शास्त्री- - अत एव मनु स्व- न्थेषु स्वीयसाक्षाद्गुरूणां पञ्चषाणां मध्ये के पांचिदपि वन्दनं न कृतम् - इति । ननु यो गुरुमुखात् सम्प्रदायार्थ न जग्राह तस्य स्वीयाः साक्षी- द्गुरवः पञ्चषाः कथम् । किमिमे भोजने शिक्षाप्रदाः । श्रीदशिकादि. भिरेव साक्षाद्गुरवः पञ्चषा आसन्नित्युक्तमिति चेन तर्हि एवं कण्ठोक्तो सत्यां यामुनग्नन्थानुसन्धानादिकथनमात्रेण साक्षाद्गुरुमुखात् सम्प्र- दायार्थप्रदणाभावानुमानं कथं युज्यते । पञ्चपाणां सत्त्वात् तत्रैकस्य २३ । अनुबन्धः ३१५ वन्दनामततिरस्कारे पर्यत्रस्येदिति बिभ्यत् स्वस्मिन् कटाक्षविशेषं कृतबतः प्राचार्यस्य वन्दनेन सर्वे ते तुष्येयुरिति मन्वानश्च न तेषु कस्यापि वन्दनमकरोदिति वस्तुस्थित्यवगमे किं महान क्लेशोऽस्ति । द्वेषाभिनिवेशं| तपस्विनं विभ्रमयतः । शङ्करेण स्वगुरुवन्दनानिबन्धनात् तस्यापि समानः गुरुमुखाद् वेद नार्थहसाना-सङ्ग इति बोद्धमेनं न मुञ्चतः । २३. विस्तृतानि च तानीति श्रीवत्सामग्रन्थं प्रचारे तदा वर्तमानं निर्दिशन् गम्भीरन्यायसागरभाषियनेन तस्य स्वावलोकित्वं स्फुटी- कुवैश्च भगवद्यामुनमुनिः तन्नामनिर्देशपूर्वकं तदुक्तीनामनुदाहरणेन अनवलोकिततद्प्रन्थ इति कथमनुमीयेत । न हि दृष्टं सर्वं तथा उदा- हर्तव्यमित्यनुन्मत्तः कश्चित् । विश्वतोमुखानां सूत्राणां समञ्जसानि सिद्धान्तानुगुणान्यर्थान्तराग स्वयमेव यदि वदन्ति तत्र न कापि बाच्यता | यत्र शङ्करेण आनन्दमयब्रह्मवादस्य, 'अधिभेद निर्दे शात्' इत्युक्तम्य आधिक्यस्य, गुडगं प्रविष्टावात्मनात्रियुक्तस्यात्म- भेदस्य कार्याधिकरण पूर्वोत्तपक्षत्र मस्य अचिरादप्रामुख्य मोक्षस्य च सूत्रैः सभ्यगचगम्यमानस्य खण्डनात्मकेन स्त्रोत्प्रे क्षितार्थोऽन्यः कश्वित् वयेते तत्र हि पूर्वाचार्यसूक्तः प्रमाणतय'ऽवश्य मुद्दाहर्तव्याः | न तत्र वाक्यभाष्यवचनं वृत्त्यन्तरवचनं वा किञ्चिदु- दाहृतम । “विज्ञानादिभावे वा तदप्रतिषेधः" इति सूत्रापेक्षया पाञ्चरात्र- प्रामाण्यस्य सूत्रकाराभिमतत्वे प्रमाणान्तरं किमपेक्षित मिति चाभि- | वाकारः पूर्वपक्षनिवर्तकः श्रूयते । पूर्वाधिक पु तत्तत्प्रामाण्ये प्रांतषिद्धे अत्र ‘तदुप्रतिषेधः' इति असन्दिग्धसुस्पष्टार्थेग्६रैः पाञ्चरात्र- प्राम. एयाप्रतिषेधं सिद्धान्तर्यात भगवान सूत्रकारः । तत्र हेतुमाह 'विज्ञा- नादिवे' इति । 'सङ्घर्ष:ो नाम जीवो जायने' इत्यादौ भगवन एव अवताररूपजन्माभिधानात् जीवोत्पत्तिर्वा ततः करणपत्तिर्वा विशिष्ट द्वैतसिद्धिः [ २४ नैवोचते । न परमेवं जोवोत्तसत्त्यनभिधानम् | इसत्तिप्रतिषेधोऽध्यस्ति । तो न वं. विराधो मनागण्यस्नीति हेत्वन्तरं 'विविषेधाच' इति सूत्रान्तरेणाक्तम् । अयं सूत्रार्थो युक्तां न वा, समञ्जसा न वा अप्रामा- ण्यवादिभिरुच्यमानोऽर्थः एवं स्वारसिकः समझसच किं भवनि, इति प्रामाणिकत्वमात्मन इच्छद्भिः स्वहृदय मञ्चयद्भः पर्या ोचनीयम् | सूत्रानुगुणवपरीतार्थजनपरैस्तु पूर्वाचार्यप्रन्थोदाहरणनवश्यं कर्त- व्यम् । न च पाचरात्राप्रामाण्यं प्रतिपादयन् वाक्य व भष्यं वा शङ्करेणान्येन वा किञ्चिदुदाहियते । सूत्राणां स्पष्टसमञ्जलायंवर्णन- परैः पुनः अन्यग्रन्थोदाहरणं नातीव आदतंत्र्यम | तेषामेव स्वय पुष्कल- प्रमात्वात् । विज्ञानदिभावे वा तदप्रतिषेधः इत्यस्मिन सूत्रे नदर्भातपेध इत्यस्य उत्पत्त्यसम्भवस्याप्रतिषेध इति शाङ्करं त्रिवरणं पाञ्चरात्रत्रक्रिया नवगम- मूलमनुपपन्नम एकस्यैव हि षाड्गुरव सम्पन्नस्य ईश्वरस्य परस् विलक्षण नानाशरीरपरिग्रहरूपा उत्पत्तिरुपत एव । वासुदेव- विग्रहद् विलक्षः सङ्कर्षण विग्रह उत्पद्यते । तस्य च कार्यावशेषः ईश्वरसङ्कल्गन्नियतः । एवं प्रद्युम्नविग्रहस्य सङ्घर्ष विमहात् तस्माच अनिरुद्ध विमस्य विलक्षणस्य विलक्षण कार्यव्यवस्थावतश्च उत्पत्तिरिति परात्रे प्रतिपाद्यते । अत्र कानुऽपपत्तिः तस्मादुत्वसम्भवस्था पति- षेया दुवंच: । प्रतिषेध्य एव सः । प्रतिषिद्धश्च | अतः तत्प्रामाण्याप्रतिषेध इत्येव सूत्रार्थः। एवं ‘वित्रांतषेधाच्च' इत्यनन्तरसूत्रस्थापि शङ्कराक्ताऽर्थो- ऽनुपपन्न इति स्ष्टं श्रुतप्रकाशिकायाम् । २४. “तदेतत् यामुनाचार्यैरागमप्रामाण्ये सम्भावित समस्तपूर्वप क्षनिराकरणेन प्रपञ्चतम् । तद्नुसारेणैव भाध्यकःरैः श्रीप वरात्राधिकरणं व्याख्यातम्” इति न्यायपरिशुद्धौ श्रदेशिकचराः । अत्राह शास्त्री- ‘‘एवं वदन् वेङ्कटनाथः भाष्यकारेणापि बोधायनवृत्त्यनुसारेण पाचरात्रा२४ ] अनुबन्धः ३१७ धिकरणं न व् गख्यातं इति सूचति" इति | वाक्चेभ्यः भावमबगन्तुं न सर्वः शक्तः | आप तु वाक्ययावत्र्युपत्तः स्वभावतस्वभाव- परिज्ञानं च यम्यास्नि म एव 'नुसारेणैव' इत्येवकारेण किं व्यवच्छिद्यन इनि प्रथमतः श्रोत्र चितनीयम् । द्वेश ह्यत्र भाति । तस्यानुसारेण नान्यस्येति. त्यानुसारे नवन्नुम रेणेन च । अत्र अद्ये पक्षे अन्यस्य शङ्कगदेरित्ययः सङ्गतः । अप्रामाण्यवादिनः परे । तैरुद्भाविये दोषाः सम्भाविनाश्च ये, तेषां सर्वेषां परिहारेण प्रामाण्यं गानुनाचार्यैः प्राञ्चितम् । षानुसारेण नान्येषामनुसारे- पूर्वयनोचनया स्वरसतं'ऽर्थः प्रीयते । प्रामाण्य वादिन्यं शङ्कगदानामत्र व्यवच्छेदः शङ्कर्गादिपक्षप्रतक्षेपण हि श्री- भाष्यप्रवृत्तिः । तदनुसाग्वेयन तच्छब्देन आगमप्रामाण्यग्रन्थपर- ग्रहे शङ्कगदिभा नव्यवच्छेदः एव हारेण | एवं वाक्यन्याय उक्तः । अत्राधिकरणं भवाम्" । कथं व्याख्यानम ? पाण्यापनरतया एवं प्रामाण्य स्थापन तथा व्याख्यानावर तदनुकूत्तय'मुनाच यँ कर्मकत- योक्ते तदवारणम्यो व्यवच्छेदः प्रतिकूविपय एव भवतुमहति, नानुकून विनयः तन्कानुसूत्राणि व्याख्यास्यन्ते' इति श्रीभाष्यकारा बोवायनमतानुमत्व स्वस्थ प्रतजानानाः स्वानुकूलत्वं तस्य प्रकट | इद जानन्तः श्रीदेशिकचरण: भाष्यकृतां बांधायनानु- सांरित्व त्र्यव च्छन्द्रन्तीत्येन्सह्याद्वेरेवोत्पद्यत इत्यत्र कावेरी प्रवाह। पर्जन्य पतीवित्वं व्यवच्छन्दन्तीतिवद्दुपहास्यम् | अवतृस्वभावः । श्र देवस्य भगवद्रामानुजेभक्तिः, श्रीमद्भाध्ये न प्रतिष्ठापिने सिद्धान्ने च कियनी श्रद्धा, दरः इति वद सर्ववदितम् । स किंव बधा, नवृत्तमूल- कल अनि कुर्वन् सम्प्रदायस्य मूलच्छेदं कुर्यादिति बुद्धिमन्तः विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ५ : २६ पर्यातोचचेरृः। न हि शुक्रमहपिः पराशरस्त्र वलिष्ठसम्बन्ध प्रतिषेत्र- तीति सम्भाव्यते । एव तस्यानुसारेण नान्यम्येति व्यवच्छेदीसू- क्तयभिशी विवृतः। अनुसार, नत्वननुमारेरोनिद्वतीयपक्षे अननुसरणत्र्य च्छेदः क्रियत इति स्पष्टम् । इदं च अप्रामा क्षयुक्त- तन्निराकरणप्रारविस्तगपेक्षि भगगमप्रामाण् सेवन मियांभोली- क्तम् । ‘सम्भावितसमम्तपूवपक्षनिग करणेन' इत्युक्त या तञ्छवितम् । श्रीसूक्तांवान् अर्थान् वदन् शास्त्री तदवगाहनानावकारि- तामात्मन आविष्करोति । २५. पाञ्चरात्राप्रामाण्यं भास्करभाष्येऽनि समर्थितम् । अतस्तदेव साम्प्रदायिकम् | त. प्रामाण्यवादिनो न सम्प्रदायानुगविनः, इत्याह । शाङ्करमद्वै साम्प्रदःयिकम्, स्वकपोलकल्पितमित्ये - निरूपणमात्रे संर- भमाणो भत्कः तदुपयोगिविषयेषु केवलं खण्डनमण्डनं कृत्वा अन्यत्र शङ्करमेवान्बलगत् । न हि पाञ्चरात्राप्रमाण्यं माण्यं वा तत्रोपयुज्यते । अतस्तत्र स्थानादरः। सूत्रकाराशयांपलम्भप्रचणैस्तु भगवयामुनाचार्य - प्रभृतिभिः प्रत्यधिकरणं प्रतिसूत्रं सावधानं विचिन्त्य तत्त्या उपलभ्यते व्यते च तेन परेषामलूया यदि भवति तत्र तेषां कोऽपराधः ? मीमांसान्यायकोसारः पाञ्चरात्रप्रामाण्यवादी | सः वाक्यभाष्यदर्शी तद्भक्तञ्च | अतः प्राचां पाञ्चरात्रप्रामाण्यमेवेष्टमिति निश्चीयते । I २६. "नन्वत्र भवतां भाज्यकागणां विरुद्धांशाप्रामाण्याभिधानं कथमिव” इत्यागमभामाण्यवाक्यात स्वोपजीव्याक्तननाध्य ग्रन्थेऽपि पारात्रापामाण्यमेव साधितमिति गम्यते । तद्विद्धं प्रामाण्यानं यामुनाच दीनमित्वा । अत्राप्यव्युत्पत्तिमभन वंशातिशयं च प्रका- शयति । नान्यत् किमपि | भगवद्यामुनमुनयो हि य अनुपदं यद्यपि विरोधः कृत्वा चिन्तया परिहृतः तथाऽपि गम्भीरन्याय २६ ] अनुबन्धः ३१६ सागरमत्रगादुमपरिवृढानां कोमलमनसां वेदानाद्गे मा भूदि- त्येवंपरम्। यथैव हि भगवतो जैभिनेः कर्मणः फलोपन्यासः कर्मश्रद्धासंवर्धनः य" इति समादधति स्म । न भाष्यकाराः कृत्स्न पाञ्चरात्रस्याप्रामाण्य - मनांचन | अपितु विरुद्धांरो | तदपि कचिदंशे विरोधोऽस्तीति कृत्वा । वस्तुती विरोधी नास्त्येव क्वचिदपि, इत्येव तेषां मतिः । किमर्थमेवं कृत्वा चिन्तन मान चेत् वेदेषु मृदुधियां अनादरानुलादायति जैमिनि- कृत कमफक़ीनन्यासपूर्वकं भाष्याविरोधं समर्थयन्ते परमगुरवः । अत्रैवं समर्थन ज्ञानदिभावे वा तदप्रतिषेधः' इति अत्यन्तासन्दिग्धा- तिस्पष्टार्थसुत्रावष्टम्भात् । सूत्रविरोधे हि अन्येषामुक्त यस्तदनुगुण- तया योजनीयाः । तथा योजयितुमशक्या निरसनीयाः । परमतनिराकर- प्रकरणात् पाञ्चरात्रप्रामाण्यमपि परमतं न सूत्रकारस्य स्वमतांमति बहवा भ्रान्ताः । पूर्वत्र सर्वत्र प्रामाण्यं परमतं, अप्रामाण्यं स्वमतम् | अन्तिमे उत्त्त्यसम्भवाधिकरणे तु अप्रामाण्यं परमतं, प्रामाण्यं स्वभ तम् । प्रथमे हि स्मृत्यधिकरणे "स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेत्" इति प्रामाण्यं पूर्वपक्षीकृत्य नान्यस्मृतीत्यादिना प्रामयं सिद्धान्त- थित्वा इममेव क्रममुत्तराधिकरणेषु अनुवर्तमानं सूचयित्वा चरमेऽधिक- रणे प्रकरणःपस्थित अप्रामाण्ये 'उत्पत्त्य सम्भव त्' 'न च कर्तुः करणम्' इति हेतुद्व यमुक्त्वा विज्ञानादिभावे वा तद्प्रतिषेधः' 'विप्रतिषेधाञ्च' इति तूनिरालपरं सूत्रद्वयं नणयन अप्रामाण्यस्य पूर्व क्षत्वं परमतत्वं, प्रामाण्यस्य सिद्धान्तत्वं अत एव स्वनतत्वं च संशयस्य अल्पमप्यास्पद् विना स्फुटीकरोति । इत्थं सुप्रचलया श्रुत्या अर्थे प्रमीयमाणे दुर्बलेन प्रकरणेन विरीतमर्थं वदन्तः प्रामाणिकाश्चेत् निरस्यन्ते । प्रामाणि काश्चेत् सूचकारसमानाभिप्रायतया नीयन्ते । पूर्व काण्डे भेद निरूपण परे द्वितायेऽव्याये चरमं शाखान्तराधिकरणं अभेद निरूपण परम् | उत्सर्गा३२० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ २७ पवादाभ्यां भेद निरूपणस्य विकीर्षितत्वान्नासङ्गतिरिति वदन्ति । तथाऽत्र सुवचम् । अप्रामाण्यरुपनं पादार्थः । तत्र प्रामाण्यनिरूपणमपवाद इति । परन्तु परपज्ञप्रति स्यैह पदार्थत्वात् सर्वे किस स्थित इति न मात्रयाऽप्यम्वरम्यं किञ्चिदस्ति | २७ मीमांसावृत्तिकारः उपवर्षः अद्वैतति मनोरथं कुर्वन्ति । शरीराति रक्तात्मसात्रनवरतया वर्णिते 'एक आत्मनः शरं रं गवत्' इत्यधिकरणे उपवर्षः सूत्रभाष्ये कीर्तितः | तावना किसाऽद्वैतीति सिध्यति । शास्त्रतात्पर्यविद इति शबरं निर्दिशनि २ङ्करः । किं तेन शत्ररोऽद्वैनी ? उपनिषद्ब्रह्मसूत्रधर्मशास्त्रेतिहासपुराणप्रत्यज्ञानुमानादि- सर्वप्रनाविरुद्धमद्वैनमिति घण्टाघुष्टम् | अहम्प्रत्यय विषय विज्ञानव्यति- रिक्तनदाश्रयनित्यनानात्मवादी उपवर्ष इनि शावरे तन्म-निरूपणादव- गम्यते । अतः स नाद्वैतीति निश्चितमेतत् । अत्र उमामहेश्वरशास्त्रिणा तत्त्वचन्द्रि कायामुक्तमनुवदति शास्त्री | तत्र 'भगवद्वांधायनकृतां विस्तीर्णा' ब्रह्मसूत्रवृत्तिं पूर्वाचार्याः सञ्चिक्षिपुः | तन्मतानुसारेण सूत्राक्षरा।ि व्याख्यःस्वन्ते ' इति स्वयं बांधायनवृत्त्यनुसत्व श्रीभा- ध्यकृतो यद् वदन्ति तह पराप्रवृत्तः सः प्रथमं श्र/भाष्यकृतंऽनामत्वाद् श्रद्धेयं नदित्याह | प्रमाणं विना प्रतिपक्ष अनाप्तत्वोक्तिः नीच- , मन्त्रा प्रकृतितां दर्शयन्ती वक्तारं वादेष्वनविकारिणं कमति अथ वांधायन- वृत्ति'द्वैतविरुद्वा चेन् अद्वैतग्रन्थक थकाराः तां कुनो न खण्डन्त | भास्कर- भाष्यादिकं हि खण्डयन्ति, इत्याह | शङ्कराचार्यः खण्डयत्येव ताम् | अर्वाचनास्तु न तद्दर्शिनः । अतोन खण्डयन्ति । द्वैनपर दिस्मृतिशनविरुद्धा साऽनुपादेयेत्याह । म वादिस्मृतिशतविरोधी न द्वैतस्य अपितु अद्वैतम्येति परेषामेव स्वहृदयसाक्षक्रमम। सङ्केत मात्रात् अविरोधं वदन्तों वर्तन्ते । सूत्रभाष्यस्य सूत्रत्रोधायनदृ त्त्याांद- विरुद्धता तत्खण्डनपरता च श्रीभाष्यादिषु स्वष्ट्रमेव प्रदर्शिता । २७ 7 अनुबन्धः ३२१ बोधायनग्रन्थस्य विशिष्टाद्वैतपरत्वं श्रीभाष्ये कण्ठन उक्तं अविश्व- सनीयं प्रतिज्ञाय स्वयमाह - "उपवर्षेण भगवता वृत्तिकृता सूत्राण्य द्वैतपरतया व्याख्यातानि" इति । यदि श्रीशङ्कर एव एवमवयत् तदाऽपि तत्त्व चन्द्रिगकारानुसारेण तं प्रति " तव चानामत्वात | त्वदी- ग्रवचनमात्रेण उपववृत्ते: नपरत्वस्य निश्चेतु मशक्यत्वन्" इत्यस्माभि- वक्तव्यमभविष्यत् । स तु न तथोक्तवान् | भगवद्रामानुजापेक्षया आत्मा- नमातरं लोका ग्रहीयन्तीति मन्यत इव तत्त्वचन्द्रिकाकारः। सूत्र- भाष्ये ‘भगवता उपत्रर्षेण' इति सविशेषणनामनिर्देश मात्रेमा तस्य कृतेर- तपरत्वं प्रतिज्ञायते । तच्चानुपपन्नांमत्यवोच्चाम | उपवर्पेण शारीरके यदुक्तं तदेव शत्रग्स्वामिना पूर्वतन्त्रे अभिहितांमति श्रीशङ्कर आह- इत एच चाकृष्य आचार्येण शबरस्वामिना प्रमाणलक्षणे वणितम् - इति । तत्र च शबरस्वामी आत्मनः अहम्प्रत्ययविषयत्वं अप्रत्ययस्य अव्यामोहत्वं आत्मनो विज्ञानाति रक्तत्वं विज्ञानधर्मित्वमित्यादि वदति । न चोपवर्षम्या तत्वे इदं सर्वं सङ्गच्छते । शवरायां वेदविदो यथा नाद्वैनिनः तथैव तेषां पूज्यतम उपवर्पोऽपि नाद्वैती । बोधायनवृत्तिखण्डनं शङ्करेण क्रियमाणं पश्यन्नेव श्रीरामशास्त्री बोधायननामग्रहणाभावात् अदूषितत्वं प्रतिज्ञाय अनुपद माह- यत्तु श्रुतप्रकाशिकाकारस्य कल्पनं ५ रेपामार्धव्याख पाख्यानातिल- वित्वं 'उपासात्रैविध्यात्' 'सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्' इत्यादिषु स्पष्टत र मिति तत् कुलटाय: पतिव्रतःयां दोषारोपमनुकरोति । इति । का कुलटा का पतिव्रवेति नूनं न जानाति शास्त्री । उप. सात्रैविध्या- दित्यत्र भामतो- तदेवं स्त्रमनेन व्याख्याय प्राचां वृत्तिकृतां मनेन व्याचप्टे- अथवेति ।... न वाक्यभेद इत्यभिमानः प्राचां वृत्तिकृताम् | तदेतदा नोचनीयम् – कथन्न वाक्यभेद इति । - ३२२ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ २८ इति । अत्र वृत्तिकारमतं निरस्यत इति स्पष्टं पश्यामः । इदं निरसनं " श्रुतप्रकाशिकाकार कल्पनं " इत्याह शास्त्री | न मिथ्यावादाद् भीतिः, न दैवात् । येषां परैः कलहाय दर्शनं, आस्तिक्याभिनयाय शैवं मतं, अर्थार्जनाय रामायणभागवतादिप्रवचनं, शास्त्रीये क्रिया- विशेषे शून्यललाटता, अथाद्य अस्मनः, अन्यदा चन्दनोर्ध्वपुण्ड्रस्य, कन्यामासस्थिरवासरेषु मृत्तिकोर्ध्वपुष्ड्रस्य धारणमित्यादि स्वांत, ते पातिव्रत्यशाञ्जिनः। ये तु भगवत्पर मैक तिनः मनोवाक्कायेषु एकरूपतया नियतवृत्तयः ते कुलटापभाजः | नूनमपारः कलेर्महिमा | | देशपाकिस्था- निभ्योऽतिरिच्यतेऽयं वेदान्तपाकिस्थानी | याः क्रूराः पापवृत्तयः निश्शङ्कं निर्दयं निहं निर्दाक्षिण्यं निष्कम्पं वृकवत् स्वयमाचर्यन्ते ताः सर्वाः परैराचर्यमारणतया घाण्यन्ते । “बोधायनस्याद्वैतविरुद्धं व्याख्यानमेव गगनकुसुमम् । भाष्यकारैर- दूषितत्वात्” इत्याह । अन्य औपवर्षद्वैतपरं व्याख्यान गगन- • कुसुमम् । श्रीभाष्यकारैरदूषितत्वादिति सुवचम् । वस्तुतस्तु बोधायन- वृत्तिः खण्डितैव श्रीशङ्करे | उपवर्षवृत्तिरपि तथा / जीवस्य ज्ञातृत्व- कर्तृत्वे हि तत्सम्मते । शबरस्वामिना तथोपपादनात् । ते च निरम्यति श्रीशङ्करः 'ज्ञोऽत एव', 'यथा च तक्षोभयथा' इति सूत्रभाध्ये । 'एक आत्मनः शरीरे भावात्' इत्यत्र देहातिरिक्तात्मसाधनमःत्रपरतया सूत्र- योजनमपि उपबर्षमतखण्डनमेव । न हि भगवानुपवर्षः गुणोपसंहारपादे असङ्गन केवतदेहातिरिक्तात्मसाधनमात्रपरं सूत्रमयोजयिष्यत् । ब्रह्मवदेव चिन्तनीयस्य आत्मस्वरूपस्य स्वभावविवेको ह्यत्र कर्तव्यः | अद्वैतसिद्धा- न्तविरुद्धत्वात् तत्सर्वं परित्यज्य देहव्यतरेकमात्रमात्मनः सूत्रप्रांतपाद्य- माह श्रीशङ्करः । विषयवैमत्येऽपि बहुमानस्य न हानिनिति भगवादुपवर्ष इत्याह । अथवा शास्त्रिप्रदर्शितक्रमेण खण्डना चारच्छादनायैव तथा निर्देश इति २८ : २९ : ३० ] अनुबन्धः २८. श्रीकण्ठस्य श्रीभाप्यचांगत्वं दुरपह्नवम् । अनिरूपयिष्यते । २९. श्रीकण्ठस्यात्यन्तमर्वाचीनत्वे चिन्तामण्युक्ता युक्तः अप्रक- यः । सर्वदर्शन सङ्ग्रहे भास्करदर्शनः रूपणं तत्प्रचारबाहुल्या भावान् | भास्करादीन सिवान् दर्शनकारान निग्स स्वसिद्धा- ·न्तस्थाने ज्यु ः श्रादेशिकाऽपि श्रीकण्ठ वा तद् य शवविशिष्टाद्वैतं वा न निर्दिशान | न निरस्त । न च स्वोरजतदनिराकरण- मिति युक्तम् । शारीरक वक्ष्याम इति वदना वृत्तिः एव शरी- रात्मभावनयुक्त विशिष्ट ईनम्य प्रसद्धत्वात् । जगन्मिथ्यात्व धानवादः उपवषासम्मत झन शावर तन्मन पपादनेन स्फुटमवगम्यमानत्वेन, अद्द- म्प्रत्य · विषयज्ञातृनाना जीवसाधान् शुद्धचैतन्यरूपै मत्वप्रयुक्ताद्वैत- स्थापि तदसम्मतत्वावगमेन च विशिष्टाद्वैतमेव तत्सम्मनमित्यवश्यं वक्तव्यत्वाच । सूत्रकारसिद्धान्तितस्य शरीरात्मभावस्य शङ्करादपि प्राचीन शठकोपत्र सुष्टमभिहितत्वेन जीवन्त मनपेक्षिनत्वःत् । त्रिलक्षणतत्रविकरणे 'हरयते तु' इति सूत्रे पुरुषा'दभ्य- श्चेतनत्वेन प्रसिद्धेभ्यः विलक्षणानां केशनखादीननुत्पत्तिं निदर्शयतः श्रीशङ्करस्यापि जगद्द्ब्रह्मणः: शरीरात्मभाव सम्बन्धी मनसि स्थित एव । अतः सर्वथा श्रीकण्ठो देनिकन नियतं खण्डिनोवियत् यदि स प्राचीनाऽभविष्यत् | "सुदर्शनाचायैरपि ता.यंसङग्रहे गडैक्यभावना- दृष्टान्त एवायत्तः । तनुवतिना श्रीकण्टाचायाण कपि तथैव मनमित यूक्तम् ।” इनि वंशबानिये दीक्षितोतया सुदर्शनापरनाम ॠहुर दत्ता- ==२रकालिक एव श्रीकण्ठ इनि सष्टम् तदनुवन श्री एठ इत्युक्तेः । हरदत्तः द्वादशे त्रयोदशे वा शनके स्पिन इति नियन्ति। अनुततो- ज्यांचीन: श्रीकण्ठ इति सिद्धम् | तदनुवति वेनांत्तस्य तद्गुरुत्वं वदन् शास्त्री नूनं प्रामाणिकः ! ३०. ब्रह्मनन्दिवाक्यं इमिडभाष्यं च हटादेवाद्वैते योज्यते । विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ २१ : ३२ : ३३. संव्यवहारमात्रत्वः इित्यस्य मायामयत्वा दत्वर्थो न शक्यः | नापि लक्ष्यः । हे वभावतु | सत्कार्थवादमाश्रित्य कार्यावस्थद्रव्यसाध्यस्थ कार्यम्य विलक्षणनामधेयपोज विशेष दिनरूपसंव्यवहार मात्रत्वात् द्रव्यभेदभावन सदा कार्यमसत्यादिविकल्यानां नास्त्यव- काश इति दिनपरं ब्रह्मनन्दिवाक्यम् । एवं व्यवहारमात्रत्वा- दित्यस्य अवस्थान्तरमाणिरूपपरिणामपरत्वादेव तदनुगुणस्य समुद्रफेन- दृष्टान्तस्यं परि प्रदशनम। अस्य व्यवहाष्टमूनत्वकल्पनं संव्यव हारमात्रत्वादित्यम्य मध्यमवकल्पनं च अद्वैतग्रन्थकारा- मन्याय्यम् । श्रभृतम् | केवल पूर्वाचार्यग्रन्थनाशनम् । [अन्तर्गुणेत मिडभष्यात प्रत्यगुरणेत विवरणं, 'गुणशब्द: स्वरूपरः' इति ऋथनं, ततो निर्गुणबाद इह स्थित इति पर्यवसान- करणं च यन क्रिमने त सर्वं श्रीमद्रामायणे "राम इति गवरण इत्यर्थः । रावण इति, र:म इत्यर्थः । तथा च काव्यं सर्वे रावणविजयप्रतिपाद्ध- कम्" इयग्मात योजनात् कथमनिरिच्यत डांत मणिमानिनः स्वात्मानं प्राटुमहन्त । ३१, ३, ३३.निषुप आयोईयो: श्रीभाष्यश्रुतप्र ाशि कांत्रदार्थ तङ्ग्रह तात्पर्यद पिकासु उदाहृनानि यानि वाक्यद्रभिडभावाक्यानि, यानि तेषां विवरणानि तान्यनूदितानि | तृतीये तद्रिमशः क्रियने शास्त्रिगा | ३२४ तत्र'ह् “रामानु जमात्रलाक्षिकेषु इदानीमपरिदृश्यमानेषु पूर्वोक्तवाक्येषु विश्वासां नाम्माकम्” इति । तुम वेदवाक्येषु चार्वाका- गांन विश्वालः । द्रविडस नां धर्मशास्त्रेषु न विश्वासः । ततः कि ? अनन्तरमाह - 'रानानुजःयं य स्व तिबोधायनवृत्तिमूत- - कत्वेन म्वसम्प्रदायमृतत्वेन च टङ्कद्रमिडवास्यानामभिमनत्वंन स्वाभि- प्रायःनुगुणं द्रभिडःचार्यादिवाक्यानामन्ययाऽनुवादसम्भवात् ।" इति । ननु शङ्करायस्त्र अद्वै|स्थानत्वरत्वेन पूर्वप्रन्यवाक्यानामन्यथानुबादः .३३ ] अनुबन्ध: ३२५ कुतो न सम्भवी ? स चेत् प्रामा: अन्यः कुतो न ? अभ्यश्चेद्प्रा- माणिकः स कुती न ? अस्मदीयः सद्वादी, न दुष्मदीयः इत्यस्माभिरपि सवचम् । वादकरणकौशलमन्यत् दौजन्यमन्यादांत निकर हितानां इथं दुरवस्थाऽवश्यम्भाविनी | - अन्यदाह- इ-"रामानुजोदाहृतानुचैव निदिष्टवाक्यसत्त्वेऽपि न विरंधः । तद्व क्यानां सद्यायाः सगुणवत्वव्यवस्कत्वाभावात् । " इति । कथमदमित्यत्राह - "अन्तर्गुणेत्यस्य प्रत्यग्गुणेत्यर्थ इति, गुणशब्द: स्वरूपपर इति, देवतःपदस्य ब्रह्मरूपा परा देवता, इत्यर्थ इनि. तथा च प्रत्यारूपा परा देवतेति विडाचार्यवाक्यार्थ इति ऋथितत्व'त् । तथा च 'अन्तर्गुणामेव देवनां भजत' इत्यनेन द्रवि- डाचार्यवचनेन प्रत्यग्ब्रह्मणोरभेदं तत्त्वसिवाक्यर्थं विज्ञानातीत्यर्थ- लाभात्' इति । पुनरपि जाड्यनारानमेव । “घटाऽस्ति । अत्र घट इति पट इत्यर्थः । तथा चास्य वाक्यस्य पटस्तित्वप्रतिपादकत्वास्या- - स्माभिरुतत्वात् भवत्लम्मत यद् घटस्तित्व वस्त्वं तन्नास्तीत्ये- तद् यावत्समञ्चसं तःवदेव हीदं भवद्वचनम् । अन्तर्गुण अन्तर्गतगुणा, न पृथगनुसंहितगुणा परा देवनंति मुख्ये अधि स्वरसेऽर्थे स्थिते अमुख्यार्थ कल्पनं कुतः क्रियते । यमाणं च कथं सुधियामङ्गीकार्यम् । एवं च ‘अन्तर्गुणामेव देवनां भजतं' इत्येतावन्मात्रालोचनेऽपि जघन्य- वृत्तिला भवत्लम्मतोऽर्थो न परिग्राह्यः | मुख्यवृत्तिभ्यस्तु अस्म- दुक़ो ग्राह्य इति सिद्धयः । इत्थं सति सद्विद्याया अपसगुगत्वं तः दहविद्याविकल्पश्च वाक्यकारभाष्य कारोक्तं सङ्गतं भवतीत्यभ्यु - चयाय 'वाक्यचरेण विद्याांव कल्पश्चोक्तः' 'व्याख्यातं च द्रमिडाचार्येण विद्याविल्पं बदला' इति ताभ्यामुक्तो विद्याविकल्प इति श्रीभाष्य- कारा आहुः । प्रत्यगभेदी ब्रह्मण इहोक्त इत्यर्थं वय विकल्पोक्ति रियं प्रतिकूला । श्रत इमां परित्यजन्ति | 'परिणामस्तु स्यात् दध्यादिवत्' विशिष्टाद्वैतसिद्धिः ३२६ [ ३३ इत्यत्र 'दध्यादिवत्' इत्येतदिव | 'परिणामात्' इति परिणामं सूत्रकारे स्पष्टं वदति "इयं चोपादान- परिणामादिभावा न विकागभित्रायेण । अपितु यथा सर्पस्योपादानं रज्जुरेवं ब्रह्म जगदुपादानं द्रष्टव्यम्" इति स्वल्पितं स्वकीयं दर्शनं प्रवर्तयन् वाचस्पनिः सूत्रकारं खण्डयति । 'परिणामस्तु स्याद् दध्यादि- वत्' इति वदन्तं वाक्यकारं च । इद व क्यमुदाहृत्य स्वसिद्धान्तानु: गुणं वाचस्पतिर्यन्न योजयति तत्र तस्यायमभिप्रायः । तथा योजनमश- क्यम् । प्रस्फुटार्थत्व'त् । निराकरणमनपेक्षितम् । सूत्रकारे निरस्ते तद्- नुसारिणां सर्वेषां निरासस्य कैमुनिकन्यायसिद्धत्वात् ।” इति । न हि सूत्रकारखण्डनं शङ्करं गोग्यं रक्षति वाचस्पतिः | "स्वमतपरिग्रहार्थमे- कदेशमतं दृषयनि" इति आनन्दाधिकरणान्ते "इदन्त्वि वक्त- व्यम्” इतीदं भाष्यवःक्यमवनर्य, उपर सूत्राणि त्वेवं व्याख्येयानि’ इत्येतद् भाष्यवावयं “वेदसूत्रोविरोधे 'गुणे त्वन्याय्यल्पना' इति सूत्राण्यन्यथा नेतव्यानि ” इत्येवमाशयं सप्टं वदति । परिणामवादिनः सूत्रकारप्रभृतयः सर्वे प्राञ्च आचार्याः । तत्खण्डनपुरम्सरं स्वयमभिनवं विवर्तवःदं प्रवर्तयन्त तिन इत्येतद्दलम् | c) स्वमन प्रतिद्वन्दित्वात् शङ्करादिनिग्नुदाहृतानि ब्रह्मानन्द्रमिड- भाष्यवाक्यानि भगवद्रामानुजेन दाहृत नि चिरन्तनसम्प्रदायानुरोधि- नोऽर्थस्य पाह्यत्वप्रदर्शनाय । तत्र भवत्याचार्ये बहुवा कल्पना दोषानुद्भा- वयन शास्त्री स्वयं कल्पनासाम्राज्ये आ. मानमभिषिचन् उन्मत्तचर्या चरति । तत् सर्व नुपेक्षामहे | इदमेकमनिर्ज्ञातव्यम् । “यद्यपि सच्चित्तः न निर्भुग्नदैवतं गुणगणं मनसा ऽनुधावेत् तथाऽप्यन्तर्गुणा मेव देवतां भजते” इनि द्रमिडभाष्यम् । अत्र 'यद्यपि सन्चित्तो न' इत्यनेन अन्यचित्तः तथाऽनुधावेदिति गम्यते । किन्तदन्यदिति निमर्शे दहरोपासनमिति ३३ । अनुबन्धः ३२७ प्रतीयते । तत्रैव देवनातः पृथक् गुणगणोपासनविधानात् । दहविद्या- निष्ठः ब्रह्मणो विभक्तं गुणगणं पृथगुपास्ते । तथा सद्विद्यानिष्ठो नोपास्त इत्युक्तं भवति । एवं चेन निर्गुणोपासनमिदं प्रसज्यते । अभ्य चोपास- नस्य फलं एतदनुरूपं निर्गुणप्राप्तिरेव भवितुमर्हति । एवं चेत् सगुणप्राप्ति- कामानां दहरविद्या, निर्गुणप्रातिकामानां सद्विद्येति व्यवस्थितत्वात् ‘विकल्पांऽविशिष्टफलत्वात्' इति सूत्रकारोक्ता विकल्पोऽनयोविंद्य योनं भवतीति शङ्का यद्यपीत्युक्ता | अत्र समाधिः तथारीत्यादिनोच्यते । उपासनविषयत्वाभावेऽपि गुगानां उपास्ये ब्रह्मणि विद्यमानत्वात् उक्ताया अनुपर्नास्यवकाशः अनुपासितापहत पाप्मत्वादिगुणापि हि परा देवता स्वयमन्तर्गतगुणैव, वस्तुतस्तद्गुणसहितैव । अतस्तद्गुणवत्या एव तस्याः प्रानि: । अतोऽविशिष्टफलत्वं विकल्पश्चेति सर्वं समञ्जसमिति । अन्तर्गुणा भगवतीति सज्ञेत्रशारीरकरली कविहे कृत्स्नमेवेदं द्रमिङ- ऋष्यं श्रीभाष्यकारेण कल्पितमिति ब्रूयात् । तत्सत्त्वात्तु अद्वैतमेव तदर्थं वदयामीति सन्नह्यति । तत्रेदं सुत्रीभिविर्भाव्यम् । 'युक्तं तद्गुण- कोपासनात्' इति वाक्ये मूलभूने उपासनपद प्रयोगात् 'अन्तर्गुगामेव देवतां भजते' इति भाध्ये भजिप्रयोगाच अद्वैतिसम्मतं केवलज्ञानमत्रो- भयत्र नभिप्रेत मिति स्पष्टम् । दहरविद्यायां निर्भुग्नदैवतो गु.गुगरणः पृथगुपासनवधानात् पृथगनुसन्धानविषय इत्यर्थः । सद्विद्यायां तु गुणा अन्तरेव वर्तन्ते । पृथगुगसनविष्यभावात अननुसन्धीयमाना एव वर्तन्त इत्यर्थः । एवं च गुणशब्दः उभयत्र समानार्थः । गुणेषु विद्याइये उपासनविषयत्त्रतदभावाभ्यां विशेष उच्यते । एवं सति अन्तःशब्दस्य प्रत्यगर्थत्वे गुणशब्दस्य स्वरूप रूपवचित्रार्थत्वे च किं मानम् ? यद्यपि तथाप्योः साङ्गत्यं च कथम् ? न हि सद्विधायां गुमनुपास्यत्वं ब्रह्मणः प्रत्यग्रूपत्वविरोधि । येन तत्र शङ्का भवेन् । न च प्रत्यग्रूपत्वाभि- धानमात्रं समाधानं भवति । दहरविद्या सगुणविषया । सद्विद्येय निर्गुणविशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ३३ विषयेत्येतावन्मात्रं हि वक्तव्यं यद विवेकत्रिवज्ञा । एवं र्वाचार्यसूक्तच- नुरोधि विशिष्टाद्वैतं श्रीभाष्यकारैः स्त्रवुद्धिकलितम् तम्बण्डनपरं अद्वैतं चिरन्तनाविच्छिन्नसम्प्रदायागतमिति शब्दाना स्वलम्मतमाया- विशेष सद्धव्युत्स्यन्तरमाश्रित्य वदतीव । "अन्तगुर। भगवती पर देवतेति प्रस्वग्गुणेति भगवानपि भाष्यकार: श्रीहस्म" इत्यत्र “भगवान् भाष्यकारोऽपि अन्ता पर देवनेत्यनेन प्रत्यग्गुणेत्याह स्म” इत्यन्वयाऽर्थश्च । अन्त्यस्य प्रत्यग्गुणेत्यर्थ इत्युक्तं भवति । मूलस्थस्य पदस्य एवं विवरणं करोति श्लोककारः । अन्यथा प्रथम इति शब्दाऽनन्वितः स्वात् । अतंत्र प्रत्यग्गुणेत्यनिमून मेति तत् स्वसिद्धान्तविरुद्धत्वान् परैः परित्यक्तमित्यादि रागद्वांद्रे कपिशाचावेश- विकृतचेतसाऽभि हतं सर्वे केवलं मलपितम् । प्रत्यगुणेत्स्यपि “प्रत्य ध्यानाविषयत्वात् अप्रकाशमानाः, न तु पराञ्चः ध्यानगोचरत्वान् प्रकाश- मानाः गुशः यस्थाः तां भजन्ते । तद्गुरव उपासना काल अप्रकाशमानैः तैगुणैवि शष्टैव देवता प्राप्यते, " इत्यक्लिष्टाथवर्णनस्य सुशकत्वात् अन्यथाकरणं आचार्याः स्वप्नेऽप न चिन्तयेयुरिति सम्प्रदायगरि- मानभिज्ञः तद्वाह्यः शास्त्री कथं जानीयात् । , संत्र्यवहारमात्रत्वादिति ब्रह्मनन्द्युक्तेरर्थः प्रागेव सुनिरूपितः । नात्रा- द्वैतिसम्मतस्य मिथ्याव्यवहारस्य गन्धोऽप्यस्ति | संत्र्यवहारः समी चीनः सत्यरूपो व्यवहारो ह्युक्तः । तदाहुः श्रीमद् भनवरङ्गनाथब्रह्मतन्त्र- परकालमहादेशिकाः गूड र्थसङ्ग्रहे - "बौद्धस्य व्यावहारिकस्यातात्त्वि- कत्वोक्तिः अनुचितेति तालर्येण ( जैन ) परीक्षामुखसूत्रेषु मुख्यं सांव्यवहारिकं चेति प्रत्यक्षविभागः प्रदर्शितः । 'संव्यवहारः अबाधितो व्यवहार इति प्रभाचन्द्रेण प्रमेयकमलमार्ताण्डे निरूपितम्। अयमेवार्थः ३१ : ३। ] अनुबन्धः ३२६ ‘संत्र्यहारमात्रत्वात्' इत्यत्र ब्रह्मनन्दिनोऽपि विवक्षितः ।" इनि (७८५ पु) सत्यमिदं वाक्यं 'वाचारम्भरणं विकारो नामधेयम्' इति श्रुत्यभिप्रायानु- सारि ! परंतु अद्वैतत्रापि नास्ति, नाभिनेतम् । सत्य एव विकारः अवस्थान्तरं, सत्यमेव तदनुगुणं नाम च वाचा व्यवहारेण हेतुना फल- भूतेन आरम्भ उपादानकारणेन द्रव्येण आलभ्यमानं स्पृश्यमानं भवति । मृद्विकारभूतं घटादिशब्दाभिधेयं च किल कार्यवस्तु मृत्तिकेत्येव सत्यम् । न तु मृत्तिकेतर्राकञ्चिद्रव्यत्वेन । अतः कारणमेव कार्य द्रव्यम् | अवस्थाभेदेन तु कार्यत्वम् । एवं एक विज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रसि- द्धय सत्कार्यवादस्थापनपरेयं श्रुतिः । . भ्रान्तः इमां घटकश्रुतिं घोषयति । दूषयति च यस्य पृथिवी शरीर- मित्यादेर्घटकश्श्रुतित्वम् । प्रकृतिश्च प्रतिज्ञा दृष्टान्तानुपरोधात्' इति वाचारम्भणमित्यादेः प्रतिज्ञातार्थोपपादकत्वं सूत्रितं भाषितं च । घटक- अतित्वं न केनाप्युक्तम् । अनुपपन्नं च | भेदस्यात्यन्तं तिरस्कारात् । व्यावहारिकमिति भवद्भिः अपारमार्थिकस्यैवक्तेिः । अतो भवद्रीत्या भेदधातुऋश्रुतिरेषा, न तु घटकश्रुतिः । यस्य पृथिवीति व्यतिरेकनिर्दे- शात् । 'भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च ' इति भेदश्रुतियाथार्थ्यं, शरीरत्वव्यपदे - शेन 'विद्वान् ब्राह्मणः' इत्यादिवत् अभेदपरस्य 'सर्वं खल्विदं ब्रह्म' 'इदं सर्वं यदयमात्मा' इत्यादिसामानाधिकरण्यस्य मुख्यत्वं च समर्थ - यन्ती 'यस्य पृथिवी शरीरांमत्यादिरेव घटकश्रुतिरित्यास्तां तावत् । ३४-२५. अत्र भगवद्विग्रहविषये वाक्यकारभाष्यकारवचनान्यु- ग्राहृत्य वेदार्थसङ्ग्रहे यन्निरूपणं कृतं, यच्च तत्र व्याख्याने उक्तं तदनूच विमृशांत शास्त्री | भगवतः स्वाभाविकाः कल्याणगुणा इव रूपमप्यस्ति । श्रुतत्वादिति श्रीमद्भाष्यकृतां सिद्धान्तः । तत्र वाक्यं प्रमाणुयन्तस्ते वेदार्थसहे वाक्यकारश्च एतत्सर्वमाह - हिरण्मयः पुरुषो दृश्यत इति ३३० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ३४ : ३५ - प्राज्ञः सर्वान्तरः स्यात, लोककामेशोपदेशान, तथोदयात्पाप्म- नाम्' इत्यादिना | तस्य च रूपस्यानित्यतादि वाक्यकारेणैव प्रतिषिद्धम् – 'स्याद्रूपं कृतक्रमनुग्रहार्थं तञ्चेतसामैश्वर्यान् इति उपासितुरनुग्रहार्थ: परमपुरुषस्य रूपसङ ग्रह इति पूर्वपक्षं कृत्वा 'रूपं वाऽतीन्द्रियमन्तःकरणप्रत्यक्षं तन्निर्देशात् इति । यथा ज्ञानादयः परस्य ब्रह्मः स्वरूपतया निर्देशात् स्वरूपभूता गुरणाः तथा इदमपि रूपं श्रुत्या स्वरूपतया निर्दे शात् स्वरूपभूतमित्यर्थः । इत्यवोचन्। ‘भाष्यकारेणैतद् व्याख्यातम्' इत्युक्त्वा द्रमिडभाष्यग्रन्थं चोदाहरन । तत्र ‘स्याद्रूपं कृतकमनुग्रहार्थं' इति वाक्यग्रन्थं मर्नास निधाय तस्य स्वसिद्धान्तानुगुणमर्थं वदन् श्रीशङ्करः सूत्रभाष्ये अन्तर- घिकरणे ‘स्यात्परमेश्वरस्यापि इच्छावशात् मायामयं रूपं साधकानुग्रहार्थम्' इत्याह । इदं वाक्यग्रन्थविरुद्धमिति निरूपणाय श्रीभाष्यकृतः वाक्य ग्रन्थं सभाष्यमुदाहृत्य तात्विकमर्थं प्रतिपादयन्ति । तत्र 'स्याद्रपं कृतकं' इति कृतकत्वमुक्तम् | कृतकत्वं क्रियया निर्वृत्तत्वम् उत्पाद्यत्वम् । अनित्यत्वमिति यावत् । 'तस्य प्रमा च वचनैः कृतकेतरैश्चेत्' इति प्रसिद्धः प्रयोगः । कृतकेतरैः नित्यैर्वेदवच वचनैरिति ह्यर्थः । अन्योऽप्यर्थः मायामयमिति । इन्द्रजालवत् क्रियया निर्वर्त्यमानत्वात् । एतमेवार्थ मायामयमित शङ्कर आ । ऐश्वर्यात् सर्वशक्तत्वात् तच्चेतसां तदुपास- कानां अनुग्रहार्थ अभिमतसिद्धयर्थं कृतकं अरूपेणैव सता परमात्ममा तदानीमेव कृतं सृष्टं दर्शितं वा स्यादिति ग्रन्थार्थ: । एवमुक्तं भ वद्रूपस्यानित्यत्वं मायामयत्वं च निराक्रियते 'रूपं वाऽतीन्द्रियमन्तः- करणप्रत्यक्षं तन्निर्देशान्' इत्यनेन । वाकारोऽत्र `श्रूयमाणः पूर्ववाक्यस्य पूर्वपक्षपरत्वं प्रकाशयति । हिरण्मयः पुरुषो दृश्यत इति रूपं श्राव्यते । अत्र, अरूपत्वाद् ब्रह्मणः उपदिश्यमानमिदं रूपं उपासकानुग्रहाय ब्रह्मणा ३४ : ३५ ] अनुबन्धः ३३१ , सृष्टभिति गृहोत्वा स्वाद्रूपं कृतकमिति परे प्रत्यज्ञानत । अत्रोत्तरं 'रूपं व ' इति । रूपमात्रं हि श्रूयते । तत्र कृतकमिति विशेषणं कृतो भवद्भ- दयिते । विशेषगाभावान् स्वाभाविकं नित्यं तदिति प्रत्येत्तव्यम् । ननु रूपं स्वाभाविक्रमस्ति चेन् अस्माभिदृश्येत । नेत्याह - अतीन्द्रिय- मिति । तर्हि दृश्यत इति कथ' श्र तिराहेति चेदत्रोत्तरं - अन्तःकरण प्रत्य- क्षमिति । कुत इद्भवगम्यत इत्यत्राह - तन्निर्देशादिति । 'न चक्षुषा गृह्यते’ ‘मनसा तु विशुद्धेने'त्यादिश्रुतेरित्यर्थः । - 'तस्य च रूपस्यानित्यत्वादि वाक्यकारेणैव प्रतिपिद्धम्' इति वेदा- थ संग्रह श्रीसूक्त आदिशब्दग्राह्यं मायामयत्वम् | अनित्यत्वं निराकृत्य नित्यत्वे स्थापिले मायामयत्वं सुदूरं निरस्तं भवति । कथमत्र तन्निरास- लाभ इत्यत्र द्रमिडभाष्यविवरणमुखेन तात्पर्यदीपिकायां स दर्शितः । अञ्जसैव विश्वसृजो रूपम् । तत्तु न चक्षुषा ग्राह्यम | मनसा त्वकलुषेण साधनान्तरवता गृह्यते । 'न चक्षुषा... विशुद्धेन' इति श्रुनेः । न ह्यरूपाया देवताया रूपमुपदिश्यते । यथाभूत- वादि हि शास्त्रम्' ...... इत्यादि द्रमिडभाष्यम् । अत्र तात्पर्यदीपिका- - अञ्जली अव्यवधानेन, स्वाभाविकमित्यर्थः । ऐन्द्रजालिकवत् मायाकृतमति शङ्काव्यावृत्त्यथ माह - तत्तु, इति । मिथ्याभूतं दुष्टेन्द्रियग्राह्यम् । अदुष्टकरणग्राह्यत्वात् परमार्थभूतमित्यभि- प्रायः । पारमार्थ्यमेवोपपादयति - न हीति | अरूपाया रूपोप- देशः कथ' नेत्यत्राह – यथाभूतवादीति | - इति । अव्यवधानेन आगन्तुककारणव्यवधानं विन्ध | तेन लब्धोर्थ : स्वाभाविऋमिति । यद्यन्मिथ्या तत्तद् दुष्टेन्द्रियग्राह्यम् । तथा च शाबरं भाष्यं - - यस्य च दुष्टं करणम् इत्यादि । इह तु विना- क्तम् । तथा चादुष्टकरणग्राह्यत्वान्न मिथ्यात्वमिति भावः । पूर्वपदयभिवशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ३४ : ३५ प्रायं स्फुटमुक्त्वा निराकरोति भाष्यकारः न ह्यरूपाया इति । अत्र युक्ति:- यथाभूतवाद हि शास्त्रमिति | अत्र यदाह शास्त्री – स्याद्रूपमित्यस्य पूर्वपक्षत्वं 'रूपं वा' इत्यस्य सिद्धान्तत्वमित्यनुपपन्नम् | उत्तरत्र अकृतत्वबोधकशब्दाभावात्, इति, तद् वाक्यव्युत्तदारिद्रचनिबन्धनम् | अकृतकत्वं यथा तत्र गम्यते तथोपपादितं प्राक् । अन्यदाह दार्जन्यात् "रूपञ्चातीन्द्रियमित्येव पाठः | वाकारः परंग समतानुगुण्याय कल्पितः । चकारश्च निष्का- सित.” इांत । किं वाक्यमन्था दृष्टी महात्मना, येनैवं सावधारणमुच्यते । चार्वाकः कश्चिदाह – नामिहात्र जुहोति, न सोमेन यजेतेति, अनृतं वदेत्, कलञ्ज' भक्षयेदिति च अस्मत्सिद्धान्तमूलप्रमाणे वेदे स्थितं धूर्ताः श्रोत्रियमानिनः नवं पूर्वत उद्धृत्य परत्र योजयामासुरिति । तस्यायं ज्येष्ठां भ्राता | परमेश्वरस्य रूपादिकं वयमध्यभ्युपगच्छाम इति शङ्कराचार्य- बाक्यानि बहून्थुदाइरन्नाह । अत एव लोकव्यामोहकत्वमद्वैतिनाम् । बौद्धनिराकरणराणि सूत्राणि तथैव व्याख्यायन्ते । तेषामेव तु सिद्धा- न्तोऽङ्मीक्रियते जगांन्मर्थ्यात | अपारमार्थिकत्वेऽपि नासत्त्वं प्राति- भासिकत्वं वेत्युच्यते । विमतं मिथ्या दृश्यत्वात् शुक्तिरूप्यवदिति साध्य- मानं मिथ्यात्वं सगुणब्रह्मणांऽपि तुल्यम् । तच्च त्रैकालिकात्यन्ताभाव- प्रतियोगित्वम् । अयं पटः एतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावांतयोगी अंशित्वात् पटान्तरवदिति च तर्कवयापारगश्चित्सुखाचार्यः अनुमानविशेषेणाद्वैतं प्रतिष्ठापयति । तथा च यदा परमेश्वरः उपासकानुमहाय रूपमात्मनः सृजति तदापि तन्नास्त्येव । कथं यथाभूतवादित्वं शास्त्रस्य | स्वच्छाव- शात् रूपसृष्टेः पूर्वं अरूपैव हि देवता । तत्र 'नहारूपाया रूपमुपदृश्यते इांत भाष्यस्य कथं सङ्गतिः । ., हिरण्मयः पुरुष इत्यत्र हिरण्यवकार इत्यर्थे सति कृतकत्वमुक्तं अनुबन्धः ३३३ ग्यात् । अतोऽत्र उपमा माह्या हिरण्यतुल्य इति । तदिदं वाक्यकारे- गोक्तम् । इदमुपपादयन् द्रमिडभाष्यकार आह~- न मयडत्र विकारमा- दाय प्रयुज्यते अनारभ्यत्वादात्मनः ।' इति । परमात्मस्वरूपस्य वा वित्र- हस्य वा आरभ्यत्वे, उत्पाद्यत्वे सति तत्र हिरण्यविकारत्वशङ्काया अपि वाऽवसरो भवेत् । तत्तु नास्ति । उभयोर्नित्यत्वश्रवणात् । अतोऽत्र रूपस्या कृतकृत्वमभिमतं सिद्धं च । न ह्यत्र शरीरस्योत्पाद्यत्वं सिद्धं कृत्वा तत्र हिरण्यस्योपादानत्वं निषिध्यते, येनकृतकत्वं न सिद्धयत् । अनारभ्यत्वादित्युत्पाद्यत्वस्यैव निषेधात् । ३६. कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी, इत्या कप्यासमित्यस्य वाक्य- कारोक्तेषु षट्स्वर्थेषु यो यमिच्छति स तं गृह्णातु । न मे यत्र क्वापि निर्भर इति श्रीशङ्करो मेने । मर्कटपृष्ठभागरूपेऽर्थे हीनोपमादोषशङ्काप- रेजिहीर्षया “कप्यास इव पुण्डरीकमत्यन्ततेजस्वि । एवमस्य देवस्या - क्षिण । उपमितीपमानत्वात् न हीनोपमा" इत्येतमेकमर्थमभिधाय शङ्कनीय दोषपरिहारं कृत्वा विरराम | भगवद्भक्तिरसज्ञो यतिराजः तद्- नुरूपं चरममत्रयं परिजग्राह | तदनादरव्यञ्जतं प्रथमस्य त्रयस्य पुर्वपक्षत्वमुपपादग्रामास व्यासार्यः । अस्यां स्थित श्रीभाध्यकारप्रभृतयः हीनोपमादोषं शङ्करे वदन्तीति भ्राम्यन् अभिनिविष्टो दीक्षितः स्वव्या- ख्येयमूलग्रन्थमप्याक्षिप्य "एवं चात्र केषाञ्चित् वेदपरिहरणीयन्यायविरोधमविगणय्य काव्यपरिहरणीयहीनोपमादोषभयात् कपिशव्दस्य सूर्ये योगा- श्रयणमारोपितवृश्चिकभयादाशीविषमुखे निपतनम् । हीनोपमा- दोषमेकं परिहर्तुं प्रवृत्तानां च तेषां ब्रह्मोपासनां कुर्वन्ति ( न्तं प्रति ) ब्रह्महत्यां करोनीति वदतामिव अश्लीलनिहतार्थत्वरूपौ द्वौ दोषौ प्रसज्येयाताम् । महीनोपमादो- षादपि च तदभिव्यक्तिस्थाने भगवति सूर्ये मर्कट प्रतिद्धकपि३३४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ३६ शब्दप्रयोगरूपमश्लीलं कप्टतरम् | " इत्यादि वदति । परमेश्वरलोचनोपमाने पुण्डरीके मर्कटासनोपमा शङ्करोक्ता हीनोपमेत नैव श्रीभाष्यकारादिभिरुक्तम् । कप्यासनं पुण्ड- रीकं च साक्षादुपमानमक्ष्णोरिति पते कप्यासनीपमा हीनोपमेत श्रुत- प्रकाशिकावामुच्यते । तस्मादत्रान्ययाग्राही दीक्षितः । तथाप्येतदुद्भा- दिपौरिहरन् श्रीरङ्गरामानुजमुनिः भावव काशिका यामिदमाह-- " ननु हीनोंपम. या आलङ्कारिकैर्दोषत्वेन परिगणनात् सा त्यज्यते चेत् सिद्धान्तेऽप्यमङ्गलस्य कप्यासशब्दस्य प्रयोगाद- श्लीलत्वं स्यात् । तथा प्रसिद्धत्वात् निहतार्थत्वं च स्यादिनि दोषद्रयं सिद्धान्ते ऽध्यस्तीति चेन्न । अश्लील वस्य सर्वपक्ष साधारणत्वात् । निहतार्थत्वं तु एतादृशजुगुप्सितार्थस्वीकारा- पेक्षा ज्याय इति तदेव युक्तमिति भावः । " इति । अयं भावः । कप्यासपदश्रवणे कपिपृष्ठभागस्मरणस्य नित भावित्वात् सर्वेषु पक्षेषु जुगुप्सनीयाथंस्मृतिकारित्वरूपाश्लीलत्वदोषः समानः । अतो ‘यश्चांभयोः समो दोषः' इति न्यायेन सोऽस्नान् प्रति नोद्भावनीयः । निहतार्थत्वं तुअङ्गीक्रियत एव । रविकरविक सितेत्याद्यर्थान्तरपरेणापि सता कप्यासपदेन जायमानः यस्यार्थस्य स्मृति रत्यन्त दोषावहेति भवान् मन्यते तम्य साक्षादेव वाच्यतया स्वीकारो हि अत्यन्तमनुचित इति । इत्थं दाक्षितोद्भावितदोषपरिहाराय भावप्रका- शिकोक्तार्थ एव ‘मर्कटजघनसदृशपुण्डरीकसादृश्याद्यर्थान्तरं तु अश्लीलत्व दिदोपदुष्टतया वाक्यकृदनादृतत्वात् भाष्यकारेशाना- दृतम् ।' इति उपनिषद्भाष्ये संक्षिप्योक्तः । अत्रोक्तं वाक्यकृदनादृतत्वं “तत्राधेत्रयस्य पूर्वपक्षत्वं तत्स्वभावादेवावगतम्" इति श्रुतमकाशिकया व्यञ्जितम् । भाष्यकारानादृतत्वं तु तेन तस्यानभिधानाद् ज्ञायते । तदत्र श्रीरङ्गगमानुजमुनिं प्रति शः स्त्रिणः कोर्पाविष्फूर्जथुरस्थाने | ३७ : ४० ] अनुबन्धः ३३५ ३७-४०. परमार्थतो ये अद्वैतनः तेषां शैवत्वं श्रीकण्ठभाष्य- भक्तिञ्च नोपपद्यते । अद्वैतविरोधी खलु श्री राठः । तथा हि | ईक्षत्यधि- `करणे निर्विशेषवाद् खण्डयति । समन्वयाधिकरणे अविधेयज्ञानं निरा- करोति । गुहाधिकरणे बुद्धिजीववाद पूर्वपक्षीकृत्य परास्वति | भूमा- धिकरणे 'तस्मादिह ब्रह्मणि न द्वैतनिषेधप्रसक्तिः' इत्यवधारयति । अंशांवर 'ब्रह्मणि एवज्ञानाज्जीवभावकल्पने बहुश्रुति विरोधादि- दोषप्रसक्तिदुवारा' इति जीवत्रौक्यं प्रतिषेधति । सगुणमेव ब्रह्मस्वरूपं मुक्तप्राप्यं फलमिति 'उप'स्थतेऽतस्तद्वचनात्' इत्यत्र सिद्धान्तयति | द्वैतनिषेधः, जीवत्रह्मैक्यं, ब्रह्मणो निर्विशेषत्वं चाद्वैतस्य जीवितम् । तदयं विध्वंसयति | तस्य पक्षे पतद्भिः कथं वस्तुतः अद्वैतभिर्भवितुं शक्यम् | एषामद्वैतित्वं वा मिथ्या, शैवत्वं वा । तदास्ताम् | “श्रीकण्ठमतं वेदार्थसंग्रहेऽनूद्य निरस्यते । तत्र तात्पर्य - दारिकायां 'व्योमातीतवादं हृदि निधाय...तत्परिपाट'मुपन्यस्यति' इति व्योमातीनवादत्वेन निर्दिष्टं तन्मतमेव ।" इत्याह शास्त्री स्वप्र- कृत्यनुगुणवायविन्यासवत्या पद्धत्या अत्रापि सः यथावद् ग्रन्थार्थ - परिज्ञानावद विध्यमेवात्मनः प्रख्यापयति | जगदुपादानभूतः पुरु- षात्म। यो दुहराकाशः तस्मादतिरिक्तः तदन्तर्वर्ती कश्चिदुपास्यः, न त्वयं दहरा काश इति वादः व्योमातीतवादः । श्रीकण्ठस्तु दहराकाशस्य तदन्तर्वर्तिनश्च उभयोरुपास्यत्वं मन्यते । अनयोर्वादयोमिथः कः सम्बन्धः ? व्योमातीतवादः प्राचीनोऽन्यः । श्रीकण्ठप्रवर्तितः अर्वाचानः शक्ति शिवविशिष्टाद्वैतवादोऽन्य इति ग्रहणे अपः शास्त्री | व्यांमा- तीतवाद्स्य व्योमानतीतवादस्य च प्रस्फुटमपि भेदं न होतुमष्टे । · व्योमातीतवादं हृदि निवाय" इति विवरणवाक्यस्य परिहासपर- तथा वा जाड्यभूम्ना वा बालिशैकभाषणाईं कचिदभिप्रायं वर्णयति | एवंविवाऽभितायः करवनवाच्यरचेत् सः पूर्वनुदाहृते ( २० ) ३३६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ३७ : ४२ ‘इत्याशङ्कां मनसि निघाय' इति अनुपपत्त्यधिकरणशिवार्कमणि दीपिका- वाक्ये उक्तः सुसङ्गतो भवेत् । 6÷ श्रीव्यासार्यनिगमान्तमहादेशिककाल एव वाक्यद्रमिडभाप्ययोलुं- प्तत्वे श्रीकण्:स्य तदवलोकनं दर्शनिशीथे पूर्णचन्द्रावलोकनमेव । 'तस्मिन् यदन्तरिति कामव्यपदेशः' इति वाक्यकारोक्त कामशब्दस्य श्रीकण्ठभार्थ्याशवार्कमणि दीपिकापर्यालोचनायां गौण्या वृत्या ब्रह्मै- बाथ इति लाभात् न वाक्यकारग्रन्थविरोधः । न च श्रुतिवायविरोध:" इति गम्भीरं वदन शास्त्रार्थविमर्शमार्गे स्वस्य पङ्गवन्धभावं भूयोऽपि परिपूर्ण प्रकाशयति । "अथातो ब्रह्मजिज्ञासा" इति सूत्रस्थब्रह्मशब्दस्य दिङ्नागधर्मकीर्तिप्रभृतिग्रन्थपयांलोचनाचां गौण्या वृत्त्या शून्यमेवार्थ इति लाभात् अस्मत्सिद्धान्तस्य न ब्रह्मसूत्रविरोधः न च श्रुतिवाक्य- विरोध इति प्रकटसौगतः कश्चन यदि ब्रूयात् तत्र किमुत्तरं प्रतिपद्येत. शास्त्रीति ज्ञातुं नूनं बहवः कुतूहलिनः स्युः | अत्र श्रीकण्ठभाण्यस्वरूपं प्रति वक्तव्यमुच्यते । तन्त्रमात्रसिद्धः केवलनिमित्तकारणमात्रभूतः शिवः प्राचीनैः शैवैः सर्वैरभ्युपगतः | शिव- भक्ताः तदर्चनपरा अपि तथैव तं प्रतिपेदिरे । औपनिषद् निमित्तोपादाना- भयकारणत्वं यस्योच्यते तादृशब्रह्मभावं तस्य नैव ये केचिदपि शैवा मेनिरे। वैदिके मार्गे विष्णोः पारम्यं स्थितम् । यज्ञेषु पूर्णाहुतिहिं तदुद्देश्यिका | वेदान्तेषु च कण्ठोक्तं तस्य सर्वस्मात्परत्वम | कालक्रमेण तत्र विप्रतिपत्तौ जातायां समीचीनैर्न्यायैः प्राज्ञास्तत् प्रतिष्ठापयामासुः । अथापि केषांचित शिवस्यापि वेदान्तवेद्य ब्रह्मभावसम्पादने उत्कण्ठा अजायत । तत्फलमिदं श्रीकण्ठभाष्यम् । अस्य प्रसिद्धिसम्पादनेच्छया कैश्चित् प्रार्थितः चिन्नबोम्मो नाम राजा अप्पय्यदीक्षितं तद्वयाख्यान- करणे न्ययुक्त । कारण विशेषैः क्रमेण तोत्रशैवतां प्राप्तः सः तदङ्गी- कृत्य शिवार्कमणि दीपिकामकरोत् । अस्य खण्डनपरापग्रन्थाः ३७ : ४० ] अनुबन्धः ३२७. प्रादुरभवन् । अथापि मीमांसक्रमूर्धन्यत्वात् दीक्षितस्य अनर्गलं तेनाभि- वृष्यमाणेषु मीमांसान्यायेषु ऋाकृष्टचेतसो विद्वांसः तं ग्रन्थमाद्रि- यन्त | ततः प्रभृति श्रीकण्ठभाष्यं लोके प्रसिद्ध मासीत् । एवं विद्वन्मण्डलाभिनन्द्यन्यायमालाभासुरे व्याख्याने नांपष्ठन्धमपि . श्रीकण्ठभाष्यं स्वरूपतो निस्सारं, निश्शांभम् । नूनं अनतिव्युत्पन्नः शास्त्रेष्वनधीती प्रजापतिपशुपति सुरपति प्रमुग्वदेवतान्तरव्यतिरेकेण भग- वत्पारम्य प्रतिष्ठापने प्राचीनैः प्राज्ञ राचायेंः यो मार्गः अनुसृतः तमेवा- नुसृत्य शिवपारम्यप्रतिष्ठापनपरं अभिनवब्रह्मसूत्रभाष्यं प्रणेतुं प्रवृत्तः. श्रीकण्ठः शिवालयगुरुः कश्चित् | शिवपारम्यवादम्य निगु णब्रह्म जीवत्र है- क्यप्रपञ्चमिथ्यात्ववादिनोऽद्वैतिनो नानुकूलाः । उपादाकारणत्वस्य उपनिषत्सु ब्रह्मसूत्रेषु च स्पष्टं प्रतिपाद्यमानस्य द्वैतमते निर्वाहः कष्ट- साध्यः । अतो विशिष्टाद्वैतमेव तान्त्रिकस्य शिवस्य वेदान्तप्रवेशे महोप- कोर कमिति मन्यमानः सः तदनुसग्न् कात्स्येंन श्रीमाण्यानुकारे परि- हास्यता भवेदिति सूत्रपाठाधिकरणभेदादिषु शाङ्करभाष्यमध्यनुसरन् इतः कांश्चन ततः कांश्चन विषयानादाय स्वभाष्यमकरोत् । शास्त्रेषु. निरूढपरिचर्यावरहान् विपुलं विचारं परपक्षप्रतिक्षेपं वा न करोति । विशिष्टाद्वैतस्योपजीव्यत्वात् तत्खण्डनं कचिदपि न करोति । देवता- विपर्यासातिरिक्तस्य निराकरणीयस्यांशस्य विरहाच । यथा नाथमुनिप्रभृतीनां महापुरुषाणां तथा श्रीभाष्यप्रभृतीनां उत्तम- ग्रन्थानां वैशिष्टयं यथावदवगन्तुमक्षमः शास्त्री यस्यकस्यापि ग्रन्थस्य. रूपयाथात्म्यावगमे अप्रगल्भ इति दृढं प्रतीमः | स्वकीयत्वमत्या महत्करणं परकीयत्वमत्या तुच्छीकरणं च पामरलक्षणम् । शाङ्करस्य मूत्रभाष्यस्य श्रीकण्ठभाष्यस्य च शब्दतोऽतश्च कियदन्त मिति ज्ञातुं यस्यास्ति शक्तिः स नूनं श्रीभाष्यस्य श्रीकण्ठभाष्यस्य च कियदन्तर मिति ज्ञातुं शक्नुयात् । निष्पक्षपातः पण्डितः कश्चित उभयं ३३८ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ ३७ : ४० पश्यतु । स तत्र कस्य पूर्वत्वं कस्योत्तरत्वमिति स्वयं निश्चिनुयात् । शास्त्रिो विवेचनपाटवमत्यन्तशून्यम् । 'भोजनं देहि राजेन्द्र घृतसूप- समन्वितम्' इत्यस्य 'माहिषं च शरच्चन्द्रचन्द्रिकाधवलं दवि' इत्यस्य च विशेषं यो न जानाति स मूढः । यो जानाति स नूनं श्रीकण्ठभाष्यस्य भाष्यान्तरस्य च विशेषं जानाति । प्रत्यधिकरणमचमत्कारश्चोतनि । तत्राल्पनेवोदाहरामः । सर्ववेदा- न्तप्रत्ययाधिकरणे उपक्रमे “पूर्वत्र निरूपितो नित्यत्वा दिगुण कस्त्वम्पदार्थः पशुरुपासकः । सर्वज्ञत्वादिगुणकस्तत्पदार्थः पतिरुपास्यः शिवश्च । तदिह कथमुपासनमित्याकाङ्क्षायां नन्निरूपण मुत्तरत्राभिवतते" इति वृत्तं वर्तिष्यमाणं चाह | त्वम्पदार्थतत्पदार्थनिरूपणस्य वृत्तत्वाभि- धानं 'इदानीं विरक्तस्य तत्त्वंपदार्थविवेकार्थं द्वितीयः पाद् आरभ्यते ।' इति तृतीयाध्यायद्वतीयपादारम्भे, द्वितीये पादे 'तत्त्वंपदार्थो परिशो धितौ' इति तृतीयगदारम्भे च कल्पतरूक्तयनुसारि | श्रद्वैते तत्त्वमसिं- वाक्यजन्यपदद्वयलक्ष्यार्थसाक्षात्कारस्य मुख्यमोक्षोपायत्वात् तत्र तथा पदार्थवर्णनं युज्यते । विउिपासनस्यै प्रकारकसाक्षात्कारद्वारा उपायत्वात् जीवपरयोः तत्त्वंपदार्थतया कीर्तनमनपेक्षितमयुक्तं च । केवलं श्रोभाण्यानुस. रित्वप्रच्छादनाय कृतम् । 'कथमुपासनमित्या- काङ्क्षायां तन्निरूपण मिति पादार्थवर्णनमयुक्तम् । नहिं परविद्या प्रकार: तृतीयपादार्थः। इत्थमेवायं चतुर्थपादारम्भेऽपि वदति । 'पूर्वत्रोपपादित: परांवद्याप्रकारः' इति । चतुर्थाध्यायारम्भे तु एतद्विरुद्धमेव भाष्यते - " विचारिताः खलु उपासकांपास्यापासनभेदाश्रमधर्मादयस्तृती- याध्याये । इह पुनश्चतुथाध्याये प्रथमे पादे उपासन प्रकार: निरूप्यते ।” ... इति । अथ 'सर्वेषु वेदान्तेषु दहराद्युपासनं विघीयते' इति विषयनिर्देशं करोति । किं सर्वेषु वेदान्तेषु दृहराद्युपासनं विधीयते ? सर्ववेदान्तप्रत्यय- । ३७ : ४० ] ३३६ मित्यस्मिन् सूत्रखण्डे विवक्षितमर्थं श्रीशङ्करेण विवृतमध्ययं न गृह्णाति | ततोऽनेन श्रीभाष्यमनुसृत्य 'शाखाभेदेन प्रकरणभेदात्' इति युक्ति- मुक्त्वा 'उपासनं भिद्यते इति सामान्यतः प्रतिज्ञा क्रियते | अनन्तरं दहरविद्यायां गुणभेदाद् भेद उच्यते । शङ्करे - 'अस्त चात्र वेदान्तान्तरविहितेषु विज्ञानेष्वन्यदन्यन्नाम तैत्तिरोयकं वाजसनेयकं कौथुमं शाट्यायनकमित्येवमादि । तथा रूपभेदोऽपि कर्मभेदस्य प्रतिपादकः प्रसिद्धः “वश्वदेव्या- मिक्षा | वाजिभ्यो वाजिनम्" इत्येवमादिषु । अति चात्र रूपभेदः । तद्यथा केचिच्छाखिनः पञ्चाग्निविद्यायां षष्ठमपर- मग्निमामनन्ति | अपरे पुनः पञ्चैव पठन्ति ।' अनुबन्धः इति पञ्चाग्निविद्यायामुक्तो रूपभेदः अनेन दहरविद्यायामुक्तः । तत्र ‘सामान्यतः ‘विज्ञानेषु’ उक्तः नामभेदः अनेन पञ्चाग्निविद्यायामुच्यते- छान्दोग्ये पञ्चाग्निविद्यायां कौथुममिति नाम, बृहदारण्यके वाजसने- यमिति नाम | तत्र नःमभेदादुपासनं भिद्यते” इति । एवं यथा पूर्वप तथा सिद्धान्तेऽपि भाष्यद्वयविषयं सङ्कीर्ण मनुवदति । तत्र 'विद्यात् उपासीत, इति चांदना तावत' इत्यतः प्रभृति 'आख्यापि वैश्वानर- विद्येति' इत्येवमन्तः श्रीभाष्यानुवादः । 'दर्शयति च' इति सूत्रं 'दर्शयति च श्रुतिरुपासनस्य सर्ववेदान्त प्रत्ययत्वम्' इन व्याख्याय छान्दा ग्यवि- हितद्हर विद्यामुपजीव्य तैत्तिरीयहरविद्यावाक्यं प्रवृत्तमिति प्रदर्शितं श्रीभाष्ये । अत्र विद्यैक्यप्रदर्शनप्रकारं विपर्यस्य वदन्नपि श्रीकण्ठः तिरेव विद्यैक्यं दशःयति' इति श्रीभाष्यानुसारेणैव सूत्रं विवृणांति | इत्थं दहर विद्यैक्ये श्रुत्यैव प्रदर्श्यमाने, तद्द्दृष्टान्तंन विद्यान्तराणामपि ऐक्यसम्भवे प्रतिपाद्यमाने च एतदधिकरणपूर्वपदहरविद्यायाः गुणभे- देन भेदोद्भावनं चोदनाद्यविशेषेण तन्निरस्य ऐक्यस्थापनं च नैव युज्यते । श्रीभाध्ये नैव तत् कृतम् । श्रीकण्ठस्तु इदं ज्ञातुमशक्तः स्वतन्त्रं ३५० विशिष्टाद्वैतांसद्धः [ ३७ : ४० किञ्चिद्भाषितुमनाः तत्करोति । भगवद्रामानुजकुलाद् गृहीतया भिक्षया ऋतुप्यन् श्रीशङ्करकुलादपि भूयो महीतुं प्रवृत्तः “छान्दोग्यबृहदारण्यकशाखयोः पर्जन्यपृथिवी- पुरुषयोषिदाख्यस्याग्निपञ्चकम्य वेद्यतया यत स्वरूपमाम्नातं तदुभय- त्रापि समानम् । अतोन विद्याभेदः ।" इत्याह । पूर्वन नामभेदाद भेदाशङ्का पञ्चाग्निविद्यायाम् । अत्र विद्याया नामग्रहणमपि विना रूप- भेदाभावान्न भेद इति वदति । क्रियत्सङ्गतम् ! व्याख्यातुः कौशलं नाल- मत्यन्तमनिपुणस्य मूलकारस्य दुर्भगतां छादवितुम् । उत्पत्तिशिष्टगु- गावरुद्धे कर्मरण गुणान्तरनिवेशो न भवतीति न्याय: आमिक्षावाक्ये व्युत्पादितः । श्रमिक्षावरुद्धे वैश्वदेवयागे वाजिभ्यो वाजिनमिति वाक्यान्तरबिहितं वाजिनं न निविशत इति । श्रीकण्ठस्तु सर्वत्र प्रसिद्धि- सूत्रे ‘यथा विश्वेदेवावरुद्धायामामिक्षायां वाजिनां न निवेशः' इत्याह ! अबद्धमिदं क्लेशेनापि समर्थयितुमशक्यमिति पश्यन् दीक्षितः अन किञ्चिदुवाच । स्वयं तु वाजिनामनिवेशमेवोक्त्वा प्रकृतमर्थं सङ्गमया- मास । श्रीभाष्यकारप्रभृतयः यद्यपि विशिष्ट मेकमौर्पानिपदं तत्त्वमिति अस कृद् ब्रवते तथाप्यस्य दर्शनस्य विशिष्टाद्वैतमिति नाम श्रीमन्निगमान्त- महादेशिक कालावधि न प्रसिद्धम् । अप्रसिद्धग्रन्थकारेषु यः कश्चित् एवं व्यवहृतवान् कामं भवेन् । तथापि दर्शनस्य नाम तदवधि नैवं प्रसि द्धम् । श्रीकण्ठः पुनः प्रसिद्धं तन्नाम कृत्वा असकृत् तथा स्वसिद्धान्तं व्यवहरन् नवनम्य स्वोपज्ञस्य विशिष्टाद्वैतम्य प्राचीनाद् व्यावृत्तय शिवपदं घटयित्वा 'विशिष्टांशवाद्वैतं' इति स्वसिद्धान्तमाचष्टे ( भोक्ता- पत्त्यधिकरणे ) | यथावन्नावगच्छति चायं श्रीमद्भाष्ये प्रतिष्ठापितं विशिष्टाद्वैतम् ! 'अधिकं तु भेदनिर्देशात्' इत्यस्मिन् सूत्रे अयं लिखति - ३७ : ४० ] ३४१ , न वयं ब्रह्मप्रपञ्चयोरत्यन्तमेव भेदवादिनः, घटपटयोरिव । तदनन्यत्वारश्रुतिविरोधात् । न वाऽत्वन्ताभेदवादिनः शुक्ति- रजनोवैतरमिथ्यात्वेन | तत्स्वाभाविक गुणभेदपरश्रुतिवि राधात् । न च भेदाभेदवादिनः । वस्तुविरोधात् । किन्तु शरी- रशरीरिणीरिव गुणगुणिनारिव च विशिष्टाद्वैतवादिनः । प्रप- चब्रह्मणीरनन्यत्वं नाम मृद्धटयोरिव गुणगुणनोरिव च कार्य- कारणत्वेन विशेषणविशेष्यत्वेन च विनाभावरहितत्वम् । नहि मृदं विना घटो दृश्यते । नीलिमानं विना चोललम् । इति । 'भावे चोपलव्धेः' इति सूत्रे च ततो मृद्धटयोरिव ब्रह्मप्रपञ्चयोरपि व्याप्यव्यापकभावादनन्यत्वम् । इति । एतैर्वाक्यैः विशिष्टाद्वैतमित्यस्य श्रीकण्ठगृहीतोऽर्थः अयमिति ज्ञायते । विशिष्टघटक याविशेषण विशेष्ययारे केनेतरस्य व्याप्त्या, कार्य- कारणभावेन. अविनाभावेन च यदुनन्यत्वं तद् विशिष्टाद्वैतमिति । नायमर्थ उपपन्नः । पृथस्थितिविरहेऽपि शरीरशरीरिणोरन्यत्वात्, अन- न्यत्वा भावात् । एवं गुणगुणिनारपि । मृद्धटया वैशिष्टयं च दुर्वचम् । न हि मृद्विशिष्टा घटः । तत्र विशिष्टाद्वैतं नास्ति । एवमेव ब्रह्मप्रपञ्चयो - रपि । ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वंन चेतनाचेतनात्मकप्रपञ्चस्य किञ्चिद्ज्ञत्वजड वादिना चान्यत्वेन अनन्यत्वाभावात । न च व्याप्त्याऽनन्यत्वम् । आकाशवटयोरनन्यत्वाभावात् । अत एवात्र मृद्धटदृष्टान्तोऽनुपपन्नः । तत्रं द्रव्यैक्यात् । ब्रह्मणः प्रपञ्चस्य च स्त्ररूपैक्याभावात् । दार्ष्टान्ति- कांनुरोधेन 'मृदयं घट इत्यत्र यथा मृदुव्याप्तिघंटे दृश्यते' इति व्याप्त्युक्तिरसङ्गता | व्याप्य व्यापकभावस्य विभिन्नद्रव्यद्वयवृत्तित्वात् । यत्त ओपचारिकमिदमनन्यत्वमिति मणिदीपिकायामुक्तं, तेन मुख्यमनन्यत्वं नाम्तोति स्कुटमा वेद्यते । परन्तु औपचारिकेण किं नः प्रया- जनम् । सर्वं खल्विदं ब्रह्मेत्यादिसामानाधिकरण्यनिर्वाहाय मुख्यं हि अनुबन्धः पिशिष्टाद्वैतांसद्धिः [ ३७ : ४० अनन्यत्वमुपपादनीयम् । उपपादितं च श्रीभाष्ये । विशिष्टस्य ब्रह्मरणः अद्वैतं विशिष्टाद्वैतम् । निर्विशेषब्रह्मणोऽद्वैतं न वेदान्तप्रतिपाद्यम् । अपि तु चिचिद्विशिष्टस्येति तत्राभिप्रायः । अंशाधिकरणसाध्य म्यांशत्वस्योपपादनाय श्रीभाष्ये 'यथा गवाश्वशुक्र- कृष्णादीनां गोत्वादीनां गोत्वादिविशिष्टानां वस्तूनां गोत्वादीनि विशे षणान्यंशाः, यथा वा देहिनो देवमनुष्यादिदेंहोंऽशः' इति निदर्शनं क्रियते । तत्र विशिष्टाद्वैतमुच्यत इति भ्राम्यन् श्रीकण्ठः शरीरशरी- रिणोः गुणगुणिनोश्च यथा, तथा ब्रह्मप्रपञ्चयोविशिष्टाद्वैतमित्याह । अंशो नानाव्यपदेशादिति सूत्रस्थ चार्थं सर्वथा अजानन् असम्बद्धं भाषते । अंशत्वे हि नानाव्यपदेशः, अन्यथा च व्यपदेशः, उभयं हेतुः । अयं पुनः 'अंशः मूर्त्यैकदेश एव...... इत्यादिषु नानाव्यपदेशात् ।' इति भेद्व्यपदेशमात्रं तत्र पर्याप्तमिव कृत्वा अन्यथा चापीति सूत्रोक्त मै- क्यव्यपदेशरूपं हेतु ऐक्यनिराकरणपरतया योजयति ३४२ यदुक्तमयमात्मा ब्रह्मेत्यादिना ब्रह्मरण एव जीवत्वमिति तत्राह - अन्यथा | तत्त्वमसि, अयमात्मा ब्रह्म, इत्यादिकाद् व्यदेशात् तयोर्जीवब्रह्मणोर्व्याप्यत्र्यापकभावेनानन्यत्वम् । इत्यादिना । भूपालदाक्षिण्येन शैवत्वेन च भाष्यमिदं व्याख्यातुं प्रवृत्तो दीक्षितः अस्य सर्वप्रकारमसौष्ठवं जानन् एवमादिस्यलेषु स्वयं वक्तव्यं किश्चिदुक्त्वा अगत्या प्रविष्टं दुस्सहदुर्गन्ध मेदुरं क्षुद्रवीथीमार्गमिव लङ्घमानः त्वरितमपयाति । 'असदिति चेन्न प्रतिषेधमात्रत्वात्' इति सूत्रे श्रीभाष्योक्तमर्थमजानन अर्थान्तरकथनलोलुपतया परित्यजन् वा श्रीकण्ठः स्वयमेवमभाषत - पुनः शङ्कित्वा परिहरति ।...एवं कार्यकारणयोवलक्षण्यात् कारणे कार्यमसदेव | असा इदमन आसीदिति श्रुतेः, इति चेत् नैवं वाच्यम् । सालक्षण्यनियमप्रतिषेध मात्र परत्वात् श्रुतेः । ३७ : ४० ] अनुबन्धः अतः कार्यकारणयोर्वस्त्वेकता न हीयत एव । इति । अत्र पुनः शङ्कत्वेत्यनेन पूर्वसूत्रोक्तार्थमनुरजीव्य कृता स्वतन्त्र - शङ्केति प्रतीतिर्भवति । कार्यकारणयोर्वेलक्षण्यादित्यनेन पूर्वसूत्रसाधि- नार्थमृलैवेयं शङ्केति प्रतीयते । अद्वेति श्रुतेरित्यनेन श्रुत्यर्थानिश्चयमूला स्वतन्त्रैवेयं शङ्केति भाति । सालक्षण्यनियमप्रतिपेवमात्रपरत्वात् श्रुते- रित्यनेन श्रुनेर्विवक्षितमर्थमुक्त्या अस्याः श्रु तेरापात प्रतीतार्थंमूला सा शङ्का परिहृता । अस्याः श्रुतेविवक्षितार्थ कथनपरं सूत्रमिति अयं भाष्य- कारो मन्यत इत्यवगम्यते । सर्वमिदं बाधितम् । श्रुतेरत्र सम्बन्धले शोऽनि हि नास्ति । श्रीभाष्ये स्पष्टमिदम् । अतोऽत्र व्याख्याता सङ्गत- भाववर्णनं कथञ्चित् कृत्वा अन्ते इदमाह - श्रु तेरित्यनेन 'दृश्यते तु' इति सूत्रश्रवणं विवक्षितम् इति पूर्वाचार्यैः कलुषितं ब्रह्मसूत्रनेत्रं इत्थं प्रसादयति श्रीकण्ठः । यदयमन्ते श्रीभाष्यानुसारेण “ कार्यकारण- यस्त्वेकता न हीयत एव" इत्याह तत् आरम्भणाधिकरणे ब्रह्मप्रपञ्चयोः व्याप्यव्यापकभावेनानन्यत्वसाधनविरुद्धम् । अस्यानन्यत्वस्यौपचा- रिकत्वात् । वस्तुनोरेकत्वाभावात् । इदञ्चात्र अन्ते वक्तव्यम् । विशिष्टाद्वैतं स्वसिद्धान्त इति, सूक्ष्मचिद. चिद्विशिष्टं ब्रह्म कारणं स्थूलचिदचिद्विशिष्टं ब्रह्म कार्यमिति च श्रीकण्ठे नासवृदुक्तावपि भगवद्रामानुजसिद्धान्तसिद्धं यद् विशिष्टाद्वैतं न तादृश- मनेन प्रतिपाद्यते । पाशुपततन्त्रे यत् स्थितं तदेव वेदान्तसिद्धान् कांश्चि दर्थान् योजयित्वा विशिष्टाद्वैतव्यपदेशेन प्रकाश्यते । 'तथाऽन्यप्रतिषेधात्' सूत्रं नारायणस्य शिवसाम्यनिराकरणपरतया व्याचक्षणः श्रीकण्ठ- 9 आह - सर्वज्ञात् सर्वशक्तिमतः परत्रह्मणः शिवाद् विश्वाधिकात् प्रथमं परप्रकृतिभूता परा शक्तिः प्रादुर्भवति । सा प्रथमभोक्तृत्वदशायां पुरुष उच्यते, यः 'सहस्रशीर्षा पुरुषः' इति श्रूयते । तदात्मनः ३४३. ३४४ विशिष्टाद्वंतसिद्धिः [ ३७ : ४० एव शिवात् सकलचेतन ( चेतनाचेतन ? ) प्रपञ्चपरिामः । अत एव 'सर्वो वै रुद्रः' इति परमेश्वरस्य सर्वात्मताऽभिधान मुपक्रम्य, "पुरुषस्य नारायणस्य सर्वात्मत्वम् । उपादानत्वात् । कथमस्य सर्वात्मत्वम " इत्याशङ्कायां 'पुरुषो वै रुद्रः' इति, 'पुरुषस्य विद्म सहस्राक्षस्य महादेवस्य धीमहि' इति च पुरुपोऽपि परमेश्वरस्य महाविभूत्यात्मा जगदाकार इति निरू- पितम् । इति । शैवाना मेवेयं प्रक्रिया | नचोपपन्ना | तथा हि | शिवस्य परा शक्तिः किंरूपेति विवेचनीयम। किं धर्मभूतज्ञानरूपा अथवा वह दर्दाहकत्वमव • तत्तःकार्य करण सामर्थ्यरूपा, यद्वा उभयात्मिका ? आद्ये तथा ईश्वरस्य सर्वज्ञत्वं भवेन्, न तु सर्वशक्तत्वम् । द्वितीये ज्ञातृत्वं न सिद्धय त् । नतरां सर्वज्ञत्वम् | तृतीये असम्भवः । ज्ञानस्य विषयप्रकाशमात्रानुकूलत्वात् । अन्यस्याः तत्तद्वस्तूत्यत्त्यनुकूलत्वात् । उभयारैक्यायोगात् । ज्ञानमन्यत् शक्तिरन्येति चेत् सुष्षूक्तम् । न त्वंवं श्रीकण्ठांऽभ्युपगच्छति । अधेय शक्ति: ईश्वरवत् जीववच्च किं चेतनभूता अथवा अचेतनभूता ? आ अचेतनप्रपञ्चप्रकृतित्वानुपपत्तिः । न हि चिद्वस्तु किञ्चित् चित्त्वं त्यक्त्वा अचिद्भवतीति वक्तुं शक्यम्, प्रमाणं वाऽस्ति । किव्व ईश्वरतुल्यं वा तस्याश्चेतनत्वं, जीवतुल्यं वा ? आद्ये ईश्वरस्य ईश्वरान्तरं विशेषण- `मिति स्यात् । तुल्यत्वे विशेषणत्वं न घटते । विशेषणत्त्रे तुल्यत्वं न घटत इति व्याघातश्च | तुल्यत्वे अनेकेश्वरप्रसङ्गञ्च | जीवतुल्यचेतनत्वे जीवा- न्तरवदयमध्येको जीव इति नानेन ईश्वरस्योपादानत्वादिनिर्वाहः सुकरः । अथेयं शक्तिरचेतनभूतेति चेत् तर्हि 'सा प्रथमभोकृत्वदशायां पुरुष उच्यते, यः सहस्रशीर्षा पुरुष इति श्रूयते' इत्येतदनुपपन्नम् । अचेतनाया भोक्ततया वा पुरुषतया वा परिणामायोगात् । नन्वचेतना शक्तिः परिणत ४१ ] अनुत्रन्धः ३४५ शरोरं भवति । तत्र प्रतिभोक्ता च पुति चेत् स आत्मा किं परमेश्वरात्मैव अथवा व्यतिरिक्तः । अपुरुरावाच्य ज्ञारायणः साक्ष दुपादानं, तद्द्वारा तदधिः परमेश्वर उपादाननित्ये तदनुरपन्नन् । अन्ये सकिं विभुः अथवा अणुः । आधे अनेनैव विभुना सर्वामितिरिक्तन परमेश्वरेण ? श्रुतिवलात् सिद्धय- तीति चेत् करिन्द्रदुत्तर', 'सूर्य आत्मा जगतस्थुरश्च' 'सांमा- पूरा जनतः स्योगां जननादवां जनन विव्याः' इत्यविश्रव पात् इन्द्रदीप पारनैश्वर्यं स्यात् । एकस्यैव पारमैश्वर्यम् । अत इमा श्श्रु तथाऽन्यपरा इति चेत् तुल्यम् | अन्त्ये अर्जगदुशदानत्वं कथं भवेत् । तस्मादिदं सयुक्तिप्रमाणन्तर- विरुद्धं च | तन्त्रवःसनां हातुमशत्तः वेदान्तं प्रविश्य कालुभ्यं जनयति । एकमेवाद्वितीयनित श्रुत्या परं ब्रह्मैकमेव । तत्र इदैमा निर्देश'त् चेतनान्तर सर्वाणिसृज्यटौ वर्तन्ते । तेषु कंषा- श्चित् सुन्ब्रह्मशिवेन्द्र दिनदलामः । “यवञ्चिजगनिन् दृयतं श्रूयतेऽनिवाः अन्तच तत् सर्व व्याय नारायणः स्थितः ।” इत्यप्रहम्ध्यं श्रीमती नागय एव सर्वस्नालरत्न् । इदं भगवतः सर्व- स्मातस्त्वं शिवस्य सम्पादचितुकामः शिवस्य जगदुपादानत्वं जीव नाम- गुत्वं मांचे शिवलायुज्यमित्यादि पूर्वस्तान्त्रिकैरनपतं- गच्छति । अन्यत्सवं तन्त्रतिद्धमेव । अतो वैदिकानामादुरोऽत्र न युज्यते । जीनेति २१. "जीवनलगोरभेद् एव वाक्य हाराभिमतः । न शरीरशरीरि- भावः” इति ऊर्जितं प्रतिजानते विना प्रमाण जवलेशम् । महतामविते- पमात्रेण स्त्रतिद्धान्तसिद्धिं नः कृतकृत्वतां चानिमन्यते । भगवता श्रीभाष्य करेग महानू पिक्षे निर्विरोत्रा नै योपष्टम्भकतया “तथा च चःक्वकारः “आत्मेत्येव तु गृह्णीयात् सर्वस्वतन्त्रतः" इति" इत्युक्तूचा २३ [ ४१ i वाक्यं, न तु निर्विशेऽब्रह्लाःत्मैऋत्वःभिप्रायऋमित्यभिप्रेत्य त्मेत्येव तु गृह्णीयान् इति च वाक्यकार इत्युप 'सर्वस्व तन्निष्पत्त' रिति हेतुप वाक्यखण्डस्य पूर्वं पूर्वपक्षे पठितस्य सुखं स्मरणं भविष्यतीति सत्या सिद्धान्ते परित्यागः । वेदार्थसङ्ग्रहे कृत्स्नं वाक्यमुपात्तम् । अज्ञः शास्त्री पूर्व अद्वैतानुकूलतया उदाहृतमिदं पूर्ण वाक्यमपश्यमेव 'वेदार्थ - सङ्ग्रहे च बाक्यकारवचनं किञ्चिदधिकमुपान्त' मिति प्रलपति | खकीय- मन्धेषु कीर्तितत्वात् वाक्यकार आसीत् वाक्या भिवानस्तद्ग्रन्थचासी- दित्ययमङ्गीकरोति | अन्यथा बोचायनतद्वृत्तिग्रन्थाविव इमावपि शश- शृङ्गायमाणौ, केवलं अस्मत्पूर्वाचार्यैः कल्पितौ निश्शङ्कं ब्रूयान | खलनक- तीनां हि न किञ्चिद्वाच्यमस्ति । अङ्गीकृत्य जीवब्रह्म गोरभेद एव वाक्यकाराभिमत इति वाश्यते, नइति च प्रतिषेधति । ३४६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः महासिद्धान्ते शरीरात्मभावलक्षणतादात्म्याभिप्रायक्रमेव न तावद् वाक्यग्रन्थस्थं वाक्यान्तरमस्मिन्नर्थे शक्यते । भगवदागातु वाक्यं किम्परमिति पारशीलनीयम् । प्रामाणि काग्रेसरस्तु सः प्रथमं दाहरति - प्रदर्शयतुं प्रामाणिकैः नेत्र तदु- ब्रह्मात्मैक्त्वविज्ञानं च 'अथ योऽन्यां' इत्यादि वाक्यसिद्धम् । वयत च एतदेव 'आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति इति । तथा च वाक्यकार: 'आत्मेत्येव तु गृह्णीयान सर्वस्य तन्नि- पत्तेः' इति । इति । अत्र श्रुतप्रकाशिका - अस्यार्थस्य श्रुतिविवक्षितत्वसिद्धये सूत्रं दर्शयति वदयति चेति । .... सूत्राभिप्रायविदः वाक्यं दर्शयति - तथा चेति । तन्निष्पत्तेः तत्र कल्पितत्वा दत्यर्थः । इति । तत्त्वटीका च४९ ] अनुवन्धः - उक्तस्य सूत्रकृदिष्टत्वमाह - वदति इति । एतदेव, नवद मिति भावः । आत्मेति । स्वानन्यत्वेनेति यावन | सूत्राभि येतं तदुक्त या स्पष्टयति -- तथा, इति । भातस्य सर्वस्य तम्मिन्नध्यम्तत्वादित्यर्थः | बावःवस्थायामधिष्ठानभूत ब्रह्मात्म- तया परिशिष्टत्वादिनि भावः । ३४७ इति । यद्यद्वैतमेव औपनिषद् तत्त्वं तर्हि सूत्रं वाक्यं च तत्पर मेव भवतीति पूर्वपक्षे प्रदश्ये श्रीमाय्यकृतः सिद्धान्ते विस्तरेण शरीर कामावणियन्धर्म सामानाधिकरण्यमुपपाद्यान्ते इदं वदन्ति - इदमेव शरीरात्मभावक्षसं नादात्म्यं 'आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च' इति वक्ष्यति । 'आत्मेत्येव तु गृह्णीयान् इति i च वाक्यकारः । इति । अत्र सूत्रं वाक्यं च कथं शरीगत्मभावलक्षवादात्म्यपरं, न तु वब्रह्माभेदपरमित नोपपादितम् । श्रुतप्रकाशिकायामपि परेण स्वरूपैक्यपरत्वेनोदाहृतं सूत्रं वाक्यकारवचनं च व्या चष्टे - इदमेवेत्यादिना | - इति पूर्वपक्षे तदनुगुणतचोदाहृतत्वं सिद्धान्ते एतदनुगुणतया व्याख्या- यमानत्वं च कंवत्तनुक्तम् । न तु विस्तृत विवरणं कृतम् । तत्रायं भावः । सूत्रबाक्ये अद्वैते क्लिष्टं योजनीये भवतः । न सिद्धान्ते । यथाश्रुतस्यै- वार्थस्य महणादिति । तदत्र स्वरूपैक्यस्य वाक्यकाराभिमतत्वाभिधानं लोकायतस्य तद्भिमतत्वाभिधानतुल्यमिति स्थितिः । “तत्त्वमसीति तीचः ब्रह्मणा सामानाधिकरण्यं स्वरूपैक्यनिबन्ध- नम्” इति शास्त्रिणः प्रतिज्ञा शून्यं तत्त्वमिति प्रतिज्ञातुल्या । “स आत्मा जगतः' इत्युक्तिः जगतः तन्निप्पाद्यत्वेन तदनन्यत्वनिवन्धना" इति यदुच्यते तद्युक्तम् । यतः स आत्मेत्युक्त या जगतः शरीरत्वं सिद्धयति । कार्यस्य जगतोऽपि तदात्मकत्वात् तदनन्यत्वं च सिद्ध्यति । ६४८ विशिष्ट सिद्धिः यत्तु अनुपदंश सामानाधिकरणकनंरकर्य सिद्धान्ते नव्यते । अत्रामा एकत्वात् इत्युच्यते तन बातिश्यं प्रकाशि- तम् । यदि चार्चाको ब्रूया! “देइ तिरेकेण जीवत्र हातदै स्यकल्पन पर कीयं सिद्धानं नेप्यते । अप्रामाणिकत्वानु" इनि तादृशं खल्वेतत् । “वाक्यमाध्यग्रन्थयोरनि शरीरशशांरभाचा कीर्तनात् । गीतादृरावा- क्वःदिमन्त्रःप्रदर्शनान्' इत्यपूर्वदेवपहस्यम् । किं भवता भवदा- यैर्वा ऐक्यपरी वाक्य दिग्रन्थी दृष्टी दशितां वा ? चैन नत्र तपरत्वं सावधःरण:च्या । अस्मदीयैस्तु दर्शित एव । अत्मेत्येवेत्यनेन इत- रस्य शरीरलमिति स्कुटं यत् । अस्चित् भवति । यस्य भर्चान तनु वस्त्र शरम् । अतएव श्रुमै 'आत्मा चत्वातनूरच श्रीगीताम्' इत्यात्मनः सह तनूहणम् । सर्वस्यन्निवक् खण्डः ‘सन्नृलःः सांभ्येमःः सर्वाः प्रजाः सदाय उनाः सतिष्ठः' इति शरीरात्मनःवनतिपःद रु त्यर्थ संग्रहपर इति स्कुरमवनम्बते । अत इद् यनद्वैः विरुद्ध नित्यंतह रपह्वयम् । अस्य कल्पित ववाद एकः उच्छु- वाक्यन 2 [ ४२ सनस्य तव शरणम | विधिधिवेकव्याख्याने ( २४ पु ) वाचरु निरेवमाह -- येऽपि वेदान्त- वादिनांऽ रुपेयमङ्गीकृत्य वेदं वंदशरीरिणमन्त्य निगम स्थिपत ‘अबाधिदैवम् । यः सर्वेषु तिष्ठन् सर्वेभ्यो वेभ्योऽयं सर्वे वेदा न विदुर्यन्य वेदाः शरीरं यः सर्वान् वेदानन्तरो यमतिपत आत्मा- इन्तयम्यमृतः" इति श्रुतेः - इति । अनेन जगद्ब्रह्मणोः शरीरशरीरि- भावव दिनः प्राचीना वेदन्तिन इति स्पम् । एने वेदान्तनः बोथायन- मतानुलरिणां वाक्यकारभृतय एव | ५ पामेव तदानी प्रसिद्धवेदान्त- - ग्रन्थकारत्व तू | ४२. भगवतारम्यच दिनोऽम्मदाचार्याः यथा चतुर्मुखेन्द्रादिद्वे- पिर न भवति तथा शिवद्वेषिणोऽपि न भवन्ति । तत्त्वनिरूपणमात्रे ४३:४४ ] अनुबन्धः ६४६ तःसर्वान् | इतरस्य सर्वस्य भगवद्विभूतित्वेन सम्मतत्वात् द्वेपप्रसङ्ग - विरहान | शास्त्री तु अद्वैतविरुद्धं शैवत्वमाश्रितः भगवति द्वेन एव शिव. भक्तिरिति भ्राम्यन अपरेनां भगवत भक्तिः शिव- द्वेष पति गृह्णन् भगवत्पारम्यस्य बोधायनटङ्कद्र´मगृहदेव कपर्दिमा- रुसंचप्रभृतिभिरङ्गीकृतत्वं वदतः श्रीदेशिकचरणःन प्रति धृष्टाः दुपाश्च चाची विमुञ्चति । तत्सर्वं स्वस्य शिवायहं परमपावनं च मन्यते परिडनमानी पामरनमः । ४३. “यथा लंके राजा प्रचुरदन्दशके घारे अनर्थ टेप प्रदेशे वर्तमानी व्यजनाद्यवधूत देहः" इत्यादि दृष्टान्त “तथाऽली लोकेश्वरः” इत्यादिदातिकंच वदन् द्रमिडभाध्यकारः सराह्मवादीति निश्चमचम् | तस्य निर्गुणवादित्वे प्रमाणलेशविग्हात् ऋन्द्वैनित्वं च सिद्धम् । 'नासता स्तुतिरुपते इति द्रमिडभाष्यानुसरि श्रीभाप्यं त्रिन्त्योपपतिकं वदति दूपः कुतूहली | 'विरोधे गुणव'दः स्थात्' इत्यु- तरीत्या पाततः असदर्थ ततिस्थलेपनि गुणवादेन सदर्थपरत्वा- यण त् न क्वचिदसदर्थे अर्थवादानां विन न्तिः । यत्त बालोपच्छ- न्दनार्थलौकिकवाक्येष्विव अग्य बाधिनत्वेऽपि प्रशंसाना परीक्षका गृह्णन्तत रिवाकंमणिदीपिकायामुच्यते तदयुक्तम् । वेदस्य भ्रमनन- तात्पर्यायोगान् । बाधितस्थले वात्रय र्थवाधस्यैवानुदयात् । ब्रीहीणां मेधेत्यादिनु तदन्तर्वतिनो जीवस्य वा अभिमानिदेवतागा वा परमात्मन एंव वा सम्वोध्यत्वात् । ४४. रुद्ररांदनांतिः भृतार्थवाद इति श्रीदेशिकचरा वदन्तीति कुप्यति मिथ्यःशैवः । एकत्वात् सर्वेश्वरस्य तदितरे सर्वे कर्मवश्या इत्यभ्युपगमो दुष रिहः । तत्र सदनादेः कथमस भवः ? बाधाभावे कथं गुणवादः म्यःत् ? वैदुष्यमन्यत् | वाचाटत्त्रमन्यदति नायं ज्ञातुं क्षमः । इद तोकेन वचमुक्तपूर्वि:३५० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः वाचाटताऽन्या सुलभा जगत्यां वैदुष्यमन्त्रद् विग्लोपलम्भम् । तयंः विशेष ग्रहणासमर्थं [ ४५. : ४६ रनात्मनीनः क्रियतेऽवासः || इति ! ४३. 'नानना तिरुपपद्यते इति बाधिनार्थकम् । प्रजापनिगत्मनां वपामुदक्विदित्याद्य सदवादअत इदं न इमिड- माध्यमिति तर्कति कुमतिः । कथं पुनरिदं निरालम्बनमन्चाख्यायन इति उच्यते । नित्यः कश्चिदर्थः प्रजागतिः स्यान् | वायुराकाश आदि- त्यां जा स अत्ननं वगमुक्खिददिति वृष्टिं वायुं रश्मिं च " इत्या. दिना सदर्थवादमेव तं करोति शबरम्वामी | प्रजापतिः स्वकीयेन शक्ति- विशेषेण स्वत्र रामुदकिवद्वत्येव च श्रुतेस्तालय भवितुमर्हनि । नो नास्यासदÑवादत्वमिति कुनो बाधितार्थःवं इमिडभाष्याक्तेः । अथवा किमन्यैः । द्रभिडभाष्यकारस्य नासता इति स्वकीयं मनमेतन | । ४६. 'देवतासायुज्यादशरीरस्यापि देवतावत सर्वार्थसिद्धिः स्यात्' इनि बद्न् इमिडमाध्यकार: मुक्त प्रप्यप्राप्तृभेदं उभरोनं तत्र साभ्यं च स्वाभ्युपगतं स्पष्टमावेदांत । न च इतोऽन्या परा मुक्तिस्तम्य सम्मतेत्यत्रकिञ्चन प्रमाणमम्ति । नहि अद्वैतसम्मतेषु तत्त्वहितपुरु- षार्थेषु यन् हिमनद्रमिडाचा यांभिमतमिति अद्वैतग्रन्थक.रंः तद्वचनी- दाहरणपुरस्सरममितिमस्ति । यदि स्वसिद्धान्तानुकूलंपतेनातं स्यान् नदुदाहरणं ते कथमुपेरन् । अतोऽनद्वैती स इत्यत्र नाहित सन्देहुगन्धः। अन्य इमिडभाष्यवाक्यस्य "अशरीरी मुक्तः कर्मकृतशरीराभावात्" इन श्रु० प्र० विवरणम् । अत्र प्रज्ञमानी - ‘तन्त्रनावे सन्ध्यवद्रुपत्तेः' इति सूत्रार्यातचने अशरीरस्य पि ४६ ] अनुबन्धः भोगसम्भवेन 'फर्मकृतशरीराभावान्' इति व्याख्यानं अकर्म- कृतशरीरसद्भावोकनपेक्षितम् । इति । अस्मन्मत'शरीरस्यापि भोगो भवतीति नास्य सूत्रस्यार्थः । किन्नु स्वसङ्कल्वाधीनशरीराभावे ईश्वरसृष्टशरीरेण स्त्रम इत्र भोग उपपद्यत इत्यर्थः । शरीरत्वं सशरीरत्वमिति द्वे अवस्थे मुक्तस्य । पूवस्त्रां निरतिशयानन्दात्म ब्रह्म सकतत द्विभूत्यनुभवमात्ररूपो भोगः । उत्तरस्थां श्रचंनस्तबनभापरणत्रगन्त्ररादिधारणाद्यात्मकः शरीरसाध्यो भांगः । एतत्लाघनमूतं शरीरं द्वेधा ईश्वरसृष्टं स्वसङ्कल्पाधीनं चेति । अत्र आद्यं तन्नावसूत्रोक्तम् । अन्त्यं भावे जाग्र द्वदित्यनन्तरसूत्रोक्तम् । यत्तु शरीगनावदशाभांगपरतया तन्वभावसूत्रयांजनं परैः क्रियते तद्- युक्तम् । सन्ध्यवदति स्वप्नदृष्टान्तानुपपत्तेः । उच्चावचशारीरव्यापार- प्रतिभासवान् हि स्वप्नः। न चैवंविधोऽयथार्थः प्रतिभास: 'मनसैतान् कामान् पश्यन् ग्मने' इति श्रुतौ विवक्ष्यते । मुक्तित्वानुपपत्तेः । अस्याः श्रुतरर्थञ्चास्मिन् सूत्रे नाभिप्रेतः । 'उपपत्तेः' इति सूत्रणात् । उपपत्ते- रित्यस्य ‘मनसँतान् इति श्रुतेः' इत्यर्धवर्णनं भामतीकृतमबद्धमिति बालोऽपि बुभ्यंत | अगत्या तत्र तथाऽथं उच्यते । ३५१ देवतासायुज्यात् देवतावत् सर्वार्थसिद्धिः स्यादिति द्रमिडभाष्योत्तौ मुक्तिकाले सशरीरानुभाव्यसकलभोग्यवस्तुसम्पत्तिरुच्यत इति स्पष्टम् । अतस्तत्र ‘अशरीरस्यापि इत्येतद्नन्वितं भाति । तस्मात् 'मुक्तः' इति .त्र विवज्ञितमथेमुक्त्वा व्यासार्यैः 'कथं मुक्तस्वाशरीरत्वम् । स एकधा भवतीत्यादिना शरीगम्नानान्' इति शङ्कापरिहाराय 'कर्मकृतशरीरा- भावान्' इयुपतिरुक्ता । प्रौढग्रन्थार्थावगमपाटवराहित्यादनपेक्षित- मिमित्याह शास्त्री : ४७-४८. ब्रह्मनन्दिकृतं वाक्यं छान्दोग्यव्याख्यानमेव | द्रमिड- भाष्यमपि तत्र्याख्यानमेव । भ्यां ब्रह्मसूत्राणि व्याख्यातानीति अस्मतू३५२ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ ४= र्वाचार्यैः कैश्चिदपि नोक्तम् । इदं पूर्वं त्रयोदशे पर्वण अस्माभिः रुष्टी- कृतम् । अयं तु भ्रान्तः तथा केंश्चिदुक्त मति हदं गृहीत्वा तथा नेति पुनः पुनः वदति, अर्थावस्तरामनया वा महतस्तत्त्वम्य उज्ञाना स्वय मिति दुरभिमानभूम्ना वा | वाक्यकारे स्वकीचमभिमः "अस्मदी- याचार्यस्य वाक्यकारस्य इत्या था उनपदः तदोवाः यथा ब्रह्म- सूत्राणि तदीयानि तथा वाक्यकारऽपि यदि तदीयः तत्र कम्य किं प्रतिवक्तव्यमस्ति । खण्डखण्डकभःवस्तु अत्र सर्वत्र सम्बन्धः । लोकप्रसिद्धमेतत् । 'सकृत्यत्ययं कुर्यात् श स्त्रार्थस्य कृत्वान्, प्रयाजादिन्' इति पूर्व- पक्ष कृत्वा 'सिद्धन्तु उपासनशब्द त्' इति सिद्धान्तः वाक्यकारेण कृतः । इत: प्राक्तनेन 'वेदनमुपासनं स्यात् पिये श्रवरात्' इत्यनेन वाक्येन वाक्यकागभिप्रायः स्फुट | मोक्षोपायतया उपनिषत्तु विहितं वेदनं उपासनरूपं भवति । अतो वेदनं नाम उपलना तरिक्ती मुक्तच प नास्तीति सिद्धयति । उपासनं यावदायुष नावृत्तं वेदनम् | ध्यानमिति यावत् । तदत्र 'आवृत्तिरसकृदुपदेशात्' इति सूत्रयतो महर्केर्यन्मतं तदेव वाक्यकारस्य अनावृत्तप्रत्ययस्यैव साक्षान्मोक्षोपायत्वं वदता शङ्करा- चार्येण इदं सूत्रकारवाक्य कारयोर्मतं खण्ड यते । एवं सति वाक्यकार: किमद्वैती उत सिद्धान्तान्तराबलम्बीति निये ऋजुधियां न क्लेश- लेशो भविष्यांत । उपनिपरणत्या उपनिपदिति वाक्यम् । उपनिपदिति नाम्नां निर्व- चनमिह क्रियते । तत्र यस्य शब्दराशेरुपनिषदिति नाम तस्यैवोपनि पणत्वं विवक्षितमिति स्वरसनः प्रतीयते । अतएव इमिडभाष्यं गहने हीयं सत्रिविष्टा' इति । विष्टेन उपनिनि स्थाने प्रयुनम् । स्वर सप्रतीतं इममर्थं नेच्छति श्रीशङ्करः। उपनिषद्वेदत्व हि एवं सति ब्रह्मए उक्तं भवति । निर्विरोत्रमवादिनस्तद्व रुद्धम् । अतः तमर्थं परि१४५ ] अनुबन्धः ३५३ त्यज्य भाष्यकार मध्युपेक्ष्य उपनिपरणं वा स्यां परं श्रेय इत्युपनिषत् इत्यन्यथा वाक्यं योजयति । तल्जब्धिविवेक वमोकाभ्यासेत्यादिवःक्यवचनववरणावसरे श्रीमद्भा- ये अभ्यासविषये “निर्वाचनं च स्मातंमुदाहृतं भव्यहारे - सदा तद्भावभाविः' इति ।" इत्युक्तम् । अत्र स्मर्तमुदाहृतःमत्येतावन्मात्रे तार्यात् भाग्य कारेएं वेतदनुवादमात्रम् | विधेषत्वाभात्रान्न व्यवच्छेद- कम् । अतः पूर्वोत्तरविचनान्यपि भावकारोदानन्वति व्यासाय व्याचख्युः । एतदनुसांग्णैवेद प्रथमं व्याख्यातवन्तोऽपि श्रीदेशिकचरणःः 'निवर्चस्मार्तमुदाहृतम् । तदप भाष्यकारेण न तु वाक्यकारेणैव' इत्यनि श्रीभाग्यश्रीसूक्तेऽर्याख्यातुं शक्यत्वात् “अथवा अन्यत्र वा त्यारे- खैत्र श्रुतिरुदाहृता । अत्र तु भाष्यकारणैत्र स्मृतिः' इत्यर्थान्तरमबोचन् । ( अत्र कुननिगइ स्मार्तंत्र्य तरिक्तानि सर्वाणि नवनानि न वाक्य- रे : नापि द्रमिडावायें, अपितु श्रीभाध्यकृतैवादाता नीति भवितु- महंतीति । वास्यव्युतत्त्वभावविजृम्भितमिदम् । वाक्य घरो वा भाग्य- बारो वा यदि पट्नु स्थलेषु अवश्योदाहृतंत्र्यं निर्वचनं नोदाइरिष्यत् किमिति अभ्यासमात्रे एकस्मिन् भाष्य कारः स्मार्त मुद्दाहरिष्यत् । क्रिमिति च 'उदाहृतं भाष्यकारेण' इति भाष्यकारांदाहृनत्वं श्रीभाष्यकारो बदेत् । निर्वचनं च स्मार्त 'सदा तद्भावभावितः' इत्येतावन्मात्रं हि वक्त- व्यम् । तम्मःद् भाध्यक|रेणो मिति वदता भगवता निवं वनं सर्व पूर्वा चार्योदाहृतमेवेनि निस्सन्दिग्धमावेदितम् । तत्र पूर्वोकरीत्या एकविधं G गृह वायपि निर्वचनानि इमिडाचार्योदाइत. नीति व्या- सार्या अवचन् | तात्पर्याग्तरस्यानि सम्भवनालोच्य पक्षात रमण्याचार्यै- रभ्यधायि । यत्तु विंचनञ्च स्मार्तमुदाहृतं भाग्यारेण' इति हि रामानुज- भाष्यम् । तेन तत्पूर्व पञ्चाच निर्वचनोदाहरणं स्वकीयमिति गम्यते' विशिष्टाद्वैतसिद्धिः इति तद्वाञ्ज्यव्युत्पत्त्यत्यन्ताभावनिबन्धनमति पूर्वमेबोनम् । स्वेनोपरादित- स्वार्थस्य प्रामाणिरृत्वप्रतीतये वाक्यकारायुक्तिप्रदर्शनं क्रियते तत्र स्वतन्त्रतया किञ्चिद्दुदाहरणस्व कः प्रसङ्गः । 'निर्वाचनञ्च स्मार्तगुदा- तम्’ इत्यस्मिन श्रीभाष्यवाक्चे स्मार्तमित्येतावन्मात्रे यदि तायें नर्हि अन्यत् सर्वं श्रौतमित्यर्थान् सिद्धयति । तत्र अन्चस्यांदाहर्तुर्न व्यवच्छेदः "अत्रय उदाहतां स एवान्यत्रापति श्रीमाष्यकृती मेनिरं" इति अत्र भाष्यकारकीर्तिमान् प्रतीतिर्भवति । यदि तु 'स्मार्तमुदाहृतम् | तदपि भाग्यकारेएः नेतरेण' इति भाष्यकारपदार्थेऽपि तालयं तदा इतरी मून. कार एव । प्रमाणतया प्रदश्येमानवचनवक्तृतया तस्यैव प्रसक्तत्वान्। उदाहृतं भाग्यकारेणेति वत्तु: श्रीभाष्यकारस्य तत्र तथात्वप्रसतत्र- भावात् । एवं च 'अत्र भाष्यकार: स्मार्तनिर्वचनप्रदर्शकः न वाक्य- कारः' इत्युक्ते अन्यत्र श्रौतनिवर्चनप्रदर्शक वाक्यकार त सिद्धयति । श्रव्युत्पत्तिमात्मनः प्रकाशयन् अन्यदःया शाबी- श्रुतप्रकाशिकायामपि “इतिशब्दो भाष्यकारीयः । अत्र निर्वचन- मिति च भाष्यग्रन्थः” इत्युक्तथा निर्वचनानि सर्वाणि स्मर्त निर्वचनव्यतिरिक्तानि रामानुजभाष्यकारोयाणीति स्पष्टमात्रे- दुर्गाति । - इति । “अत्र निर्वचनं - आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिः सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः, इति” इति श्रीभाष्यग्रन्थः । अथ आहारशुद्धावित्यादेः श्रुति वाक्यत्वं, दो 'अत्र निर्वाचन मित्स्य अन्ते इतिशब्दस्य च भाष्यकारी- यत्वं च सम्यगू ज्ञायत एव । किमिति व्याख्यात्रा एषां आद्यन्तपदानां भाष्यकारीयत्वमुच्यते । किञ्च 'पूर्वोत्तनिर्वचनान्यपि द्रभिडभाष्योक्ता- नीति ज्ञायते' इति वदन् व्याख्याता कथमत्र तद्विरोधेन श्रीभानकारी- • तान्येव तानि निर्वचनानीत्यभिप्रेयात् । एतत्पर्यात्तोचने नास्ति शक्तजे- । ४८ ] अनुवन्धः ३५५ डस्य | 'अत्र निर्वचनं 'आहार सत्त्वशुद्धिः सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः' इस्येवंरूपं भाष्यकारेण प्रदर्शित मिति श्रीभाष्यार्थ इति व्यायानुरभि- मायः । “अत्र निर्वचनं भाष्यकारेणोदाहृतं "आहारशुद्धौ...” इति” इति वक्तव्ये 'भाष्यकारेगोदाहृतं' इत्येतदिहानुक्तवानपि “निर्वचनं च स्मार्तमुदाहृतं भाष्यकारेण इत्युपर भाष्यकार निर्देशेनैव सर्वत्र भाष्य- कारोदाहृतत्वं ज्ञापयामास श्रीभाष्यकार इत्युक्तं भवति । यदपि "पञ्चमहायज्ञाद्यनुष्ठान शक्तित: क्रिया' इति क्रियास्वरूप- कथनानन्तरं 'क्रियाव.नेप ब्रह्मविदां वरिष्ठः' 'तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिपन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन इति तन्निर्वचनोदा- हरणमसमञ्जसम्। 'ब्रह्मविदां वरिष्ठः' इति हि तत्त्वज्ञानी उक्तः न तूपासकः । तस्य च पायज्ञ अनुष्ठान सम्भवति । ज्ञानकर्मसमु- चयनिषेधात् । विविदिषन्तीत्यत्र च वेदनं तत्त्वज्ञानं, न तूपासनम " इनि, तद्विदुषां विस्मयावहम् | वादमार्गे जनुषान्धत्वप्रकाशनात् । उपा- सनःतिरिक्तं वेदनं परममुक्ति साधनामात श्रीशङ्करः | नेति भगवद्रामा- नुजः । अत्रायं 'वेदनमुपासनं स्यात् तद्विपये श्रवणात्' इत्यादिवाक्य- वचनमुदाहृत्य यत्र यत्र मुक्तच पायतया वेदनं श्रूयते तत्रतत्र तद्वेदनमु- पालनात्मकमेवेति वाक्यकारांसद्धान्तमुक्त्वा तद्हडीकरणाय 'वाक़्य- कारश्च ध्रुवानुस्मृतेः विवेकादिभ्य एव निष्पत्तिमाह--तलब्दि॰रित्युपक्रम्य वाक्यकारवचनमुपन्यस्यति । तत्र 'क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठः' इत्यत्र ब्रह्मवेदनं उपासनात्मकमेव वाक्यकारमते | वेदनमुपासनं स्यादिति तैन सिद्धान्तितत्वात् । एवमेव विविदिषन्तीत्यत्रापि । एवं पञ्चमहायज्ञा- दिक्रियाङ्गकोपासनात्मकमेव मुक्तयपायतवा वेदान्तांवहितं वेदनभिति वाक्यकारादिसिद्धान्तस्थितेः तविरुद्धः शङ्करः केवल ज्ञानवादोऽप्रामा- णिकः प्रामाणिकैरुपेक्षगीय इति समञ्जसं निरूपणे क्रियमाणे शङ्करमत- विरुद्धत्वात् न तद्वाक्यकारमन मिति प्रत्यवतिष्ठमानस्य किती बुद्धि- 1 विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ४; ३५६ मत्तेति विद्वांसः क्थं न विस्मयेरन् ? , स्वमौढ यातिशयख्यान, यैव अपर डिण्डिममेप शास्त्री ताडयत ! क्रियानिर्वचनीदाहरणे चायनुपात्तम् - क्रियावानेप इति तमेतं, वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदितंति च । अस्मदाचार्या सर्वेपा स्वभःवसिद्धां सूक्ष्मेतियां स्वयमनि कुर्वन व्यासायेः “क्रायःनेप इति सन्रहितवाक्यम्' इत्याह । इदमयं महाप्राज्ञः 'सङ्ग्रहवचनम' इति शोधयति । अस्य शोचनस्य कोऽथे इति नूनं सोऽपि न वेद । वाक्यद्वये उत्तरं विनिदिन्नति सम्प्रत्ययम् । पूर्वं तु क्रियात्रा- नेप' इत्येतत्तद्रहितम । इति वाक्यद्वयस्य विशेषमाह व्यासार्थः । इदं 'न हि ब्रह्मविविदिपूर्ण मत्युत्तम इति स्वयं श्रुशिकाचार्यः विश दीचर एवमपि जातबोध: ग्रन्थस्यगन्यथाकग्णसहसमवलम्बते । ईदृशं साहसमेव तदीयग्रन्थे आरम्भात प्रभृति आवसानं हरयते । 'प्राज्ञम्मन्यमन्ा हठेन पठिती माऽस्मिन खलः खेलतु' इति श्रीहर्पस. मुपदेशं बुध्वाऽनुनिष्ठेन शास्त्री ब्रह्मविदपचारफलतया भविष्यतो नरकाचिष्मदिन्धनीभवनादात्मानं ऋतुं प्रभवेत् । विवदिपतति सन्. श्रवणमालम्व्य वाचस्पतिना वाचन वल्पाकृत | तादृशं वशेषकरवं सनो नास्तीति व्यञ्जनाय सनहितवाक्यस्याहरण मति तत्त्वटीवा. भावप्रकाशिवयं व्येक्तम् ।

४६. श्रीसुदर्शनसुरिः श्रीम. द्वेङ्कटनाथश्च स्वकीयं सिद्धान्तं साम्प्र- दायिक्त्वेन वाक्यद्रमडभाग्यमूलकत्वेन च पुन्ः पुनः स्वग्रन्थेषु यद्यु- द्घोषयतः तत् उ.देशप.म्परया तदवगमात् श्रीभाव्यवेद सङग्रहां दिग्रन्थेषु वाक्यर्द्रामिडभा'योत्ताशीनरूपणाच्च । 'वचार्याः सव्व ६पुः । तन्मतानुसारेण सूत्राक्ष व्याख्यास्यते इति भगवद्रामानुजोक्तिः किं न पर्याप्ता अस्मसिद्धहस्य साम्प्रदायित्व पूर्वाचार्यग्रन्थमूलकत्वा द्धोपणाय । युष्मद्स्यत्प्रत्ययगोचरयोरित्युपक्रम्य प्रतिष्ठ ४: ] अनुवन्धः ३५७ ग्र एम्भेत कश्चिदमुक्ता 'या चायमर्थः सर्वेपां वेदान्तानां तथा वयं प्रदर्शयियामः' इति प्रतिज्ञ पुरस्सर कृतं भाष्यं ये गृहन्ति तेषां तथा उद्घोष एमशक्त्रम् । “वयं प्रदर्शविष्यामः” । पूर्वाचायादि सर्वे अन्यनेवार्थं प्रदर्शितवत्त इनिरस्कारान् । “तदिदं गीताशास्त्रं समस्तव दार्थ सारसङ्प्रभूतं दुविज्ञे गर्थम् । तदर्थावरणाय अनेकै विपदार्थवास्यवयर्थन्यायमपि अभ्यन्तविरुद्धानेकार्थत्वेन लौकि कैर्गुयनःणमुपलभ्य वित्रेतं निर्धारणार्थं संत विवरणं मि इति गीताभाष्यारम्भे सष्टमाह | पदग्दार्थ वाक्यवाक्यार्या विधारणांप- यागिन्याय पाउपुरस्सरं कृतेऽपि तत्सर्यार्थस्य तैः अयथायवमुक्तात् अद्विान् अनेकान् अयान् लेकिका गृहन्ति | परतत्त्वं सगुणं गृह्णन्ति । ततो भिन्नान् मियश्च निन्नान् जीवान् गृह्णन्ति । प्रकृतिं तत्कृतं जीवानां बन्धं च पारमार्थिकत्वेन गृह्णन्ति | तन्निवृत्युपायं च कर्मलनुच्चितं भक्तिरूप गृहन्ति । अतःऽहं तत्परं विवरणं करिष्यामि, इति तत्राभिप्रायः | स एवात्रप्रियः । न च श्रीराङ्करः स्वस्थ ग्वान्त्र्यं पूर्वाचार्यानु. रोत्रित्वं च संपरोतुनिच्छति । धरः ऋजुकृतिश्च सः । स्वनिश्चियें तथा तस्त्र दृढः प्रत्ययः यथा पूर्वाचार्याणां खण्डने कम्पं वा सङ्कोचं वा मनागरि न भजते । 'तप्रतिष्ठानादपि' इति सूत्रं.क्तं तर्कस्य फल्गुत्वं यथावद् गृह्णन् प्रमःणैकशरणो भवन् तदविरो- नं तर्क नवलम्बमानरव भगवत्रामानुजः साक्षात् तद्विपरीतशीलो भवति । सूत्रभाषये प्राचीनवृत्तिग्रन्थानां बहुलं खण्डनदर्शनात श्रीमाध्ये तदत्यन्तःभावाच द्वयोरनयोराचार्यय: स्वभावभेदः उक्त विधः प्रस्फुटः । तत्त्वभिदनजानन् शास्त्री असाध्यसाधने प्रवृत्तः मनं विवेकनां परिहासभा जनतां नयति । ओसुदर्शनशिवेङ्कटनाथौ आत्मनो दृष्टवाक्यत्र मिडभाष्यत्वं ३५८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः न ब्रूतः । नापि व्यञ्जयतः । प्रत्युन श्रीभाष्यवाक्याभ्यूहं कुर्वन्तौ तदृद्रष्टृतामेव ख्याभ्यतः। एवं सति ताभ्यां तदर्शित्वमात्मन उत्तमिव कृत्वा तद् बहुकृत्य ततः स्वसामर्थ्येन तव्यतिरेकः उपलब्धः, लोकाय प्रदर्शितश्चेति मन्यमानः शास्त्री स्वभ्रान्तिसिद्धचार विद्रावणप्रहृष्टो बाल इव अथवा उन्मत्त इव विकत्यमानो नृत्यति । ५०. पूर्वोत्तरवत श्रौतनिर्वचनं अनुदाहृत्य स्मार्तं कुत उदाहृत भाष्यकारणेति चेत् तत्र हेतुमाह व्यासार्थ:- अथ मुनिरिति श्रौतं निर्वचनम् | तस्य न्यायोपन्याससापेक्षत्वेन सहकार्यन्तरविधिरित्यधिकरणे व्याख्येयत्वात् स्मार्तनिर्वाचनस्य स्पष्टार्थत्वाञ्च स्मार्तीनर्थंचनमुदाहृतम् । इति । अत्र सुस्फुटं प्रतीयमानमपि भावं ग्रहीतुमक्षमः 'अत्र वदामः ! सहकार्यन्तरविधिरित्यधिकरणे केन व्याख्येयत्वमभिमतम्' इत्युपक्रम्य गम्भीरमिव अत्यन्तमसमञ्चसं किञ्चिदाह | अथ मुनिरित्येतत् स्वार्थ वैशद्याय न्यायोत्न्यःसंताम् । अत एव तत् सहकार्यन्तर विध्यधिकर भगवता वादरायणेन व्याख्येयं भवति । अत्र उदाहरणाईतया स्वष्टार्थ न भवतीति यावत् । तथा च श्रौतनिवचनस्यास्पष्टार्थत्वात् स्मार्तनिवेच- नस्य न्यायोपन्यासनिरपेक्षतया स्पष्टार्थत्वाच श्रौतनिर्वचनं ब्रह्मनन्दिनो- दाहृतं विहाय, अथवा स्वयं पूर्वोत्तरवत् श्रौतमनुदाहृत्य स्मार्त नुदाहृत.. मिति ग्रन्थार्थः । अत्र केन किं वक्तुं शक्यम् ? ५१. ब्रह्मनन्दिनो वाक्यमन्थमिव इमिडाचार्यस्य भाष्यग्रन्थमित्र च एतद्भाष्यविवरणरूपां वामनटीकामपि व्यासार्यः श्रीदेशिका कीर्त यतः । अत्र शास्त्री यथाशीलं असम्बद्धमेव बहु साटोपमाह | "अत्र सुदर्शनेन वेङ्कटनाथेन च वामनटीकेति कावन द्रमिडभाष्यटीकानि स्वयं दृष्टेति घुष्यते । का नामेयं वामनटीका ? किं गुददेवकृतीकातो भिन्ना उत सैव ?” इत्यादि । उपरि च 'परेषां गुहदेवटीका वामनटीकेत्यादयः ५१ अनुबन्धः ३५६ अप्रसिद्ध अपि ग्रन्था उपलभ्यन्ते' इत्यादि । नूनमन्धः संवृत्तः शास्त्री, येन स्फुटं प्रकाशमानमर्थं यथावन्न पश्यति । श्रुतप्रकाशिकायां “ब्रह्मण्युपनिषण्णेत्युपनिषत् | उपनिषदो दिन हि वाक्यम् । 'गहने हीयं विद्या सन्निविष्टा' इति तद्विषयं द्रमिडभा ध्यम । 'गहने ब्रह्मण्युपनिपगा' इति भाष्यविपया वामनटीका ।" इत्युक्तं दृश्यते । तत्त्त्रटीकायामपि ईदृश्येवोक्तिः । अत्र किं वमनटीका' स्वयं दृष्टेति चोपो वर्तने ? प्रसिद्ध ग्रन्था उपलब्ध इति किं सूचन पाते। सम्बकभाषणदीक्षां कृत्वा विदुषां शिरश्शून जनन- संरम्भं कुतोऽयं वहतीति न विद्मः । “उपनिपण्णं वा अस्त्रां परं श्रेय इत्युपनिपत्" इति शङ्करोक्तिं दृष्ट्वा कदाचिन् श्रुतप्रकाशिकाकारः तत्समानार्थकं वाक्यग्रन्थमभ्यूह्य द्रमिड- साध्यवाक्यवामनटीका वाक्यद्वयमपि कल्पयित्वा व्यवहृतवान् स्यात् " इति तर्क्ष्यत इत्यत्यन्तपामरदुर्जनसरणिमाश्रित्य निश्शङ्कं लिखति । ननु लोऽयं तर्कः ? श्रुतप्रकाशिकावचनान् द्रमिडभाव्यस्य बामनटीका चिदिति ग्रहणे काऽनुपपत्तिः । द्रमिडभाष्यस्य या काऽपि टीका नासीदिति किं कुर्ताश्चद्ववृतम् | अनुपलम्भान्नासीदिति चेत् वाक्यद्रम- भाष्ययोरप्यनुपलम्भः समानः । अस्माकमिदानीमनुपलम्भेऽपि ग्रामप्रन्थेषु तदुदाहरणात् तयोः स्थितत्वं ज्ञायत इति चेन् इदमपि तुल्यम् | वाक्यद्रमिडभाध्ये श्रीसुदर्शनरिणा स्वयं साक्षान्न दृष्टे । तेन वामनटीकाऽपि तेन दृष्टा भवितु नार्हतीति चेत् काममेवमस्तु । तथापि इमानि वाक्यानि तेन स्वयं कल्पितानीति वादस्य कोऽवकाशः | तेन्द्रः षु प्राचीनग्रन्थेषु केषुचित् इमानि ब्रह्मनन्द्यादिवाक्यानि उदाहृता- न्यासन् | तान्येवायमुदाजहार । एवं ऋजुमार्गेण उपपत्तौ सम्भवन्त्यां अनार्यपद्धतिमनुसृत्य कल्पकत्वं तस्य कुतः कल्प्यते । श्रीमन्निगान्त- महादेशिक कालावधि स्थिताः न्यायतत्त्वं, प्रमेयसङ्ग्रहः तत्त्वरत्नाकरः, ३६० विशिष्टाद्वेनसिद्धिः [ ५२ षडर्थसंक्षेपः, प्रज्ञापरित्राणं इत्यादयः सुबहवो मन्थाः पश्चान्नष्टाः । तेषु तथाविधेनु वा ग्रन्थेषु क्वचिदुदाहृतानि वाक्यानिचार्या स्वयमप्युदाइरन्ति । तत्र का वाच्यता ? एवं स्वदृष्टेषु केषुचिद् ग्रन्थेषु 'हिरएमय इनि रूपलामन्यात, चन्द्र- मुखवत्' इति वाक्यं वाक्यकारीयत्वेनंक्तं पश्यन् श्रुनप्रका कारिकाचार्यः स्वयमपि तत् तथा आअन्येषु षुत्द्रिमिडनायवाक्यत्वेनं तं तत्पश्यन् श्रीदेशिकः एवमत्र द्वैवमस्तीत ज्ञापनाय 'यथाऽऽहुईमिंडा- चार्याः—हिरण्मय इति' इत्याह | "अत्र ब्रूमः सदुत्तौ न वयमह मुद्रा बादिः इनिङ्कापिये वित्ति प्रदर्श्य तत्रास्माभिः कर्तव्यां दृष्टि हि अयमुदष्टव न् । मैसूर्-मुद्रिते भाप्यवृत्तिसहिते आ. स्तम्ब सूत्रे ( II १.६पु० ) अगदनिभ्य इत्यत्र अरण्यवसाने ग्रामसीमान्तप्रभृति छदि- दर्शनम् | ब्रह्मयज्ञप्रकरणे अदिदर्श इस्वत्य व्याख्यानावसरे गुहदेबस्वामिनीत्तत्वात् । इति रामाग्निचित्तवृत्तौ दृश्यते । अनेन गुदेवनामा वेदभाष्यकार आदिति स्पष्टम् । वेदभाव्यकाराच मन्त्रालव्याख्यानावसरे सत्यां प्रसक्तौ वेदान्तवेद्यपरत्र तत्सम्बन्धिविपयःन्तरांचन्तामपि बुर्व- न्ति । उदाहुते वृत्तिग्रन्थे 'ब्रह्मयज्ञप्रकरणे' इत्युक्या निर्दिश्यमानं गुहदेव- भाष्यं तैत्तिरीकारण्यववरणरूपमिति गम्यते । तत्रायं नून जगद्ब्रह्मणोः • शरीरात्मभावावलम्व वशिष्टाद्वैत सिद्धान्तं प्रतिपादितवान् । अतएव हि तदनुसारी उक्तवृत्तिकारः तत्र “ननु कथं 'आत्मने ब्रह्मरो' इत्युच्यते ? उच्यते । ‘य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तरः ६ मय त यस्य.त्मा शरीरं समा' इति जीवरारीरकेऽन्तत्मिशब्दप्रयोगात् । तस्य च परमात्मत्वान् । परमात्मनो ब्रह्मत्वेन सर्वशाखाप्रसिद्धत्वात् । 'नारायणः परं ब्रह्म' 'आत्मा नारायणः पर.' इति नारायणपरब्रह्म नर५२ ] अनुवन्धः ३६१ मात्मशब्दानां सामानाधिकरण्यात् ।' इत्यादि वदति । (आ० श्रौ० सू० ४ प्ररने ४ खण्डारम्भे 'इदं शकेयं यदिदं करोमि । आत्मा करोत्वात्मने' इत्यादिना विहित जपमन्त्रचिवरणे ) | ५२. श्रुननठानिनीकयोः “नमः प्रवर गुणैकास्पदाय” इत्या- दिगङ्गलं मडावाकानम् । तत्रायमाह । अद्य यावदमुद्रि- तस्य मद्रस्थप्राचीनपुस्तकागारे रक्ष्यमासस्य प्रभाकरमतानुसारिणः गजंयतः अवस्य ग्रन्थस्य प्रारम्भे इदं मङ्गलं अनयैवानुर्व्या दृश्यते । ब्रह्मसूत्रकारस्य बादरायणस्यात्र वन्दनं न क्रियते | क्रियते तु जैमिनेः । शबरादानां च । एतैर्हेनुभिरिदं मीमांसान्यायकोशकारीयं मङ्गलांमति स्पष्टम् । “केनाप्युच्चार्य नाणमिदं मङ्गलं श्रुतवन्ताविमा कस्चेदमित्यविभृश्यैव ब्रह्मणः सगुगत्वव निश्रवणमात्रतृमो इमिड- भाष्यमङ्गलमिदमिति ग्रन्थं लिखितवन्तौ । ग्रन्थस्य मङ्गलस्य वा आनुरूप्यमस्ति न वेयपि नालोचितवन्ती ।" इति । अय सर्वपर्यााचनदक्षा महाविमशकः यत्पयांलोचनीयं यद्विमर्श - नीयं तर्व्यातरिक्तमेव पयालाच तु विम्रष्टुं च शीलवान् | अर्वाचीनाः चाव्यरूपं मङ्गलं न निवघ्नन्ति । शवरस्व ( मप्रभृतीनां नमनाय श्लोकान् अचयन् कोशकारः जैमिन्थानां कृतं वाक्यमेव जिलेखांत न युज्यते । मुब्युत्पन्नानन्यसाधारणपदविन्यासशोभिसङ्क्षिप्तातिगम्भीर वाक्यरचना- तरौ वाक्यर्द्रामिडभाष्यकाराविति तद्वावयानुसन्धायिनां सुधियां प्रत्यक्षमेतन् । नमः प्रवरगुणै कास्पदाय स्थिरत्र सकुलवीजभूताय भुवन- शस्त्र गांप्त्रे ब्रह्मणे नमो जैमिनये वेदरहस्यसम्पुटनिगूढविष्फारयित्रे न्यायप्रज्वलितचेतसे' इति वाक्यद्वये च द्रामडाचार्य मुद्रा सुलग्ना सुव्यक्ता दृश्यते । शालिकनवनाथाभ्यामनन्तरकालिके ग्रन्थकारे ईदृशवाक्यलेखन- शीनरत्यन्तमसम्भविनी । अतो द्रमिडाचार्यस्यैतन्मङ्गलं पूर्वाचायैः स्वग्रन्थेषूदाहृतं श्रु तप्रकाशिकाचार्यः स्वयमप्युदा जहारेति निश्चेतव्यम् । २४ ३६२ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ ५३ यत्त व्यासवन्दनं कुतो न कृतमिति तत् व्यासस्य साक्षात्परब्रह्म- भूर्तावष्णुरूपत्वात् तद्वन्दनेनैव एतद्वन्दनस्यापि सिद्धन्वनिप्रायः दिति समाधेयम् | व्यासाय विष्णुरूपायेति हि स्थितिः । यच्च जैमिनेर्ब्रह्मसूत्रा सम्बन्धिनः कुतो नमनमिति । तेन अत्यन्तानभिज्ञता केवलं प्रकाश्यते । वेदान्तेषु ब्रह्मतत्सम्बन्धिविषयविशेपावधारणमात्रोपयोगिनो हि न्यायाः भगवता बादरायणेन ब्रह्मसूत्रेषु निबद्धाः । वैदिकपदार्थवाक्यार्थावधार- गोपयोगिनस्तु न्याया जैमिनिना निबद्धाः । ते यथा कर्मभागेन तथा ब्रह्म- भागेन.पि अत्यन्तं सम्बद्धाः । अत एव हि सूत्रकारेण भाष्यकारैः व्या- ख्यातृभिश्च इमे न्यायाः पदे पदे उपजीव्यन्ते । तदत्र जैमिनेर्ब्रह्मसूत्रा- सम्बन्धित्वाभिधानं पण्डितस्य न गौरवावहम् । सुसम्बन्धित्वं नमनवाक्य एव 'वेद सम्पुटनिगूढविष्फारयित्रे न्यायप्रज्वलितचेतसे' इत्याभ्यां पदाभ्यां सुव्यञ्जितम् । सर्वोऽपे हि वेदान्तो वेद एव | तदर्थावधारणोपयुक्ताच न्याया जैमिन्युपज्ञानि । अान्दोग्यविवरणप्रवृत्तो जैमिनं प्रणम- तीति सुश्लिष्टमेतत् । अथ कथं द्रमिडभाष्यमङ्गलस्य मीमांसान्यायकोशे दर्शन मिति चेत् सत्यमयं प्रश्नः समाधेयः | समाधानं चेदम् । इदानीं रक्ष्यमाणस्य तन्मूल- भूतस्य वा पुस्तऋस्य ये लेखकाः ने श्रुनप्रकाशिकादिषु पठितमिदं मङ्गलं श्रुत्वा तद्रामणीयकेन आकृष्टाः तस्याविस्मरणाय अस्य पुस्तकस्य प्रथमे पत्रे लेखनमकुर्वन्। अकवा | इदंत आदौ दृश्यते । 'नमः प्रवर' 'नमो जैमिनये' इत्यनयोर्मध्ये दृश्यमान : 'नित्यांदार' इति श्लोकोऽपि अन्यस्यैव यस्य कस्यचित् तत्र लिखितः । नायं द्रमिडभाष्य- कारस्य | नापि कोशकारस्य | ब्रह्मविषयतया जैमिनिबन्दनवाक्यात् पूर्वं लिखितः । किञ्चायं मीमांसान्यायकोशकारः ख्यातिविचारे ‘तस्मान्निविषयत्वख्यातिरेव भ्रान्तिः । इयमेव ख्यातिः ब्रह्मन- न्दिद्र मिडाचार्याभ्यां स्वीकृता' ५३ ] अनुबन्धः ३६३ इति वदति । अनेनायं वायभाष्योभयदर्शीति ज्ञायते । एवं च द्रमिड- भाष्यारम्भस्थं मङ्गलं स्वत्रन्थे स्वयमेव निर्वाशनवानित्यपि युक्तम् । सा हि रमणीया रचना कस्य मनां न कर्पेत् । - ५३. सेश्वरमामांसायां श्रीदेशि: चरणैः “उमयाभिप्रायवेदी भग- वान् बोधायनः त्रिंशतिलक्षणीं मीमांसां परस्परसङ्गमार्थं विस्तरेण व्याख्य- दिति वृद्धा विदामासुः इति यदुक्तं तत्रायमाह - वितथैतिह्यवर्शन- मिदम । वस्तुतस्तु बोधायनः ब्रह्मसूत्रवृत्तिमेव कृतवनियुक्तं रामानुजा. र्येण । ‘भगवद्द्बोधण्यनकृतां विस्तीर्णा ब्रह्ममूत्रवृत्तिं पूर्वाचायोः सञ्चि- क्षिपुः' इत्येव किलरामानुज्ञार्थो वदति - इति । अपमापणे चक्षुरन्धं भवदति दैवदण्डो वा, शतं दाप्च इति राजदण्डो वा यदि स्यात् नून- मीदृशं पांण्डतनामधारी यः कोऽपि न भाषेत । बोधायनङ्कृतां ब्रह्मसूत्र- वृत्तिमित्यनेन बोधायनः ब्रह्मसूत्रवृत्तिमेव चकारेति ऋथं लभ्यते । नहि मैल्लिनाथकृतं रघुवंशव्याख्यानमेते अध्यापयतीत्युक्ते मल्लिनाथः रघुवंरा- व्याख्यानमेवाकरोदित्यर्थो भवेत् । अवशीर्ष तिष्ठनाऽपि श्रीमनाथो- क्तस्य ऐतिह्यस्य अप्रामाण्यमापादचितुमशक्यमिति दृढं गृह्णातु भवान् । ५४. प्रतिवादिभयङ्करस्वामिनोऽपि स भगवान् महर्षिः बोधा- यनो ब्रह्ममीमांसाशास्त्रस्य सुविस्तृतां वृत्तिं कुर्वन्' इति वदतः सूत्रान्तर- वृत्तिकरणव्यवच्छेदे नैव तात्पर्यम् । भगवद्बोधायनकृतामिति श्रीभाष्यो- क्तिप्रतिपन्नार्थानुवादमात्रे तात्पर्यात् । शावरे उपवर्ष कीर्तनेन पूर्वक एड- वृत्तिकर्तृत्वं तस्य स्फुटमत्रगतमिति विंशतिलक्षणीवृत्तिकारत्वेन तस्य शः । ५५. बोधायनमहर्षिकृता विंशतिलक्षणीवृत्तिर्वा ब्रह्मसूत्रमात्रवृत्तिर्वा नैवासीत् । विशिष्ट तिनां कल्पनामात्र सिद्धा सेति स्थापने संरभमाणः बहु लिखति । तत्रोपवर्षवृत्तिरासीदिति सर्वाभ्युपगतत्वात् बोधायनस्योप- वर्षादनन्यत्वे बोधायनवृत्तिसत्तासि चोदिति बिभ्यत् प्रथमं तस्य तद्३६४ विशिष्टान्तसिद्धिः न्यत्व साधने प्रवृत्तः तदनन्यत्वाभिधायिवाक्यघटितं दाय स्वकीयं कल्पना कौशलं प्रकटयति । [ ५६ तत्त्वटीकाग्रन्थमा- वृत्तिकारोपज्ञ स्वमतमाह - शब्दस्येति । अत्र शत्ररम् - गौरि- त्यत्र कः शब्दः । गकारौकारविसर्जनीया इति भगवानुवर्षः । इत्तिहारम्य बाधायनस्यैव ह्युपवर्ष इति स्थान्नाम । इति स ग्रन्थः । अत्रान्तिमं वाक्यं बांधायन उपवर्प एवेति ज्ञापयत् शास्त्रि.ए: अरुन्तुदं भवति । अतः स्वप्रतिभां सन्धुक्षयन्, 'नयं श्रीदे- शिकाक्तिः । किन्तु केर्नाचत् कृता टिप्पणी । वृत्तिकारोपज्ञ स्वमतमित्यत्र वृत्तकारी हि भगवद्रवाचायकृतामिति श्रीमाष्यकारेण सबहुमानं कीर्तितो बांधायन एव भवितुमर्हति । तत्र इति भगवानुवपचपः' इति शत्ररांनर्दिष्टोपवर्ष मतादाहरन सङ्गच्छतं । अतः कश्चित् सङ्गतत्वाय अयमुखपः बांधाचन एवेति टिप्पस लिलेख | सा क्रमेण ग्रन्थान्तर्गता_ बभूव' इत्युक्त्वा अतिनिगूडानन्यां लभ्यपरमार्थोपलन्नाभिमानजनित- विस्मयाध्मानचेतः इत्थं मुखरीभवति - अाश्चर्योऽयं महमा टिप्पणीकारस्य, तत्कौशलेख कस्य, तद्- मन्थमुद्रलकारस्य च, येनाविच्छिन्नतया पश्चात्तनपुरुषाणां भ्रमपरम्परा समजनि । जनिष्यते च । इति । ५६. अथ कथं तस्य वाक्यस्याग्रन्थत्वं टिप्पणीत्वं चाध्यवसीयत इत्यत्राह – अत्र प्रथमं निर्दिष्टो वृत्तिकारः मीमांसावृत्तिकारः उपवर्ष एव । तद्वाक्यम्यैवोपरि प्रदर्शनात् । तत्र वोधायनस्यैव उपवर्षं इत्यपर नामेत्युक्तेः कः प्रलङ्गः, कथमन्वः । अतस्तथा निर्णय इति । अत्र बुद्धि- मन्त एन पृच्छेयुः – ननु वृत्तिकारेति सामान्यशब्दोऽयम् । स मीमांसा - वृत्तिकार एवंांत कथमुच्यत इति । स प्रतिवदेत् - अनन्तरवाक्ये तत्कीर्तनादित्युक्तमिति । ते पुनः तृतीयवाक्यानुरोधेन स वृत्ति५७ : ५८ 5] अनुबन्धः ३६५ कारो बोधायन एव | ग्रन्थश्चैवं व्यान्येयः । बोधायनोपज्ञ स्वमतमाह- शब्दस्यैकरूपत्वमपि न साधीय इति । तदुपज्ञमिदं मतमिति कथं ज्ञायत इत्यत्राह अत्र शात्ररमिति | नन्वत्र उपवर्पमतमुच्यते, न बंधायन- मतमित्यत्राह–वृत्तिकाग्स्य वोधायनस्यैव ह्युपवर्ष इति स्वन्नामेति । अत्र का असङ्गतिः ? कोऽनन्वयः | तस्मात् प्रतिपर्व मौढ्यदौर्जन्ये विना नन्यत् किमपि शास्त्रिका प्रकाश्यत इति तत्त्वमस्मानिरगत्या वक्तव्यं भवति । बोधायनोपवर्मनोरनन्थत्वपक्षोपचे-स्परांऽयं तत्त्वटीकाग्रन्थः । ऋन्यथा श्रुनप्रकाशिऋग्रन्थवदेव स्यात् । इदं ज्ञातु सर्वया अक्षमः शास्त्री | ५७. ननु सेश्वरमीमांसायामुपवर्षं खण्डयति श्रीवेटनाः । स चेतू बांधायन एव, भगवद्द्बोधायनेति श्रीभाष्यकार बहुमतस्य तस्य खण्डनं कथमयं कुर्यादिति चेत् स्वस्यात्वन्तबहुमतस्य सूत्रकारस्य खण्डनं श्रीशङ्करा यथा करोति तथेति ग्रहणे कः क्लेराः। प्रानशिक इति दृढगृहीतार्थविपये प्रतीपभाषिणां महतामपि मतं प्रौडा कार्या निरस्यन्ति । परन्तु प्रैढिवाद इति [अन्वारुह्यवाद इति ब्रु वाणा आत्मनो विनयं रक्षन्त्येव । न तेषां तिरस्कारे अल्पाऽपि मनिः । थोपवर्षस्य विंशतिलक्षणीवृत्तिकारत्वेन प्रसिद्धत्वात् तस्यैव बोधायनत्वे 'बोधायनो विशतिलणी मीमांसां व्याख्यांदांत वृद्धा विदा- मासुः' इति वृद्धांत या तद् ज्ञायत इति सेश्वरमीमांसाचां साधनं क्रिम- र्थम॑ति चेत् श्रूयत म् । उपवर्षस्य तथात्वं कुतः प्रसिद्धम् ? न हि शबर- कलाद्नन्तरं उपवपवृत्तिः प्रचारं अवर्ततत्यत्र किञ्चित् प्रमाण- मस्ति । शबरशङ्करोक्तचें व तत्प्रसिद्धिरिति चेन् तदेवोक्तं श्रीदेशिऋचरणैः 'वृद्धा विदामासुः' इत्यनेन | बौधायननाम्नैव तस्य तश्कृतिकारत्वं प्रार्चनैरन्यैत्रन्थकारैः स्वग्थेषूक्तं स्यात् । तच्च कर्णेपरम्च या श्रयमाण- मभिप्रेत्य वृद्धा विदामासुरित्युक्तम् । ३६६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ५८ : ५६ अत्र पुनरध्युन्मत्तडिण्डिमं ताडयति शास्त्री । उन्मत्तेनैव तत्र प्रति- पटहस्ताडनीयः । स्यान्नामेति पक्षभेदमात्रं ज्ञापितं श्रीदेशिकैः । उपवप- बोधायनयोर्भेदपक्षो न निरस्तः | भेदपक्षेऽपि बांधायनः उपवर्षवत् विंश- तिलक्षुण्याः स्वर्कायवृत्चन्तरकार इत्यभिप्रेत्य च तत्र प्रमाणतया वृद्धा विदामासुरित्युक्तिः । ८. दण्डिकृता अर्थान्तसुन्दर कथा श्रीमत्यनन्तपुरे मुद्रितप्रका- शिना उपलभ्यते । अस्यां कथायां कविः स्वस्य सवज्ञतां प्रकाशयन् लोकशास्त्र कला सम्बन्धिनः सर्वान् विपवान् यथोचितं तत्र तत्र घटयित्वा वर्णयति । तत्र सः अष्टं बोधायनं नाम्ना कीर्तयन् तस्यैव उपवर्षत्वं ज्ञापयति । ! स्त्रामगृहे सुत्रह्मण्यं ब्रह्मविद्याहेता: अभ्यधार (रा) वयम् आज्ञप्त च देवेन, एनमेतत्सखं पुरस्कृत्य बोधायनपाश्वमगमत् । अन म्भावी चायमर्थः । भाजनं च दिव्याध्ययनस्यैप दोर्चायुः । अतो विसृज्येतरप्रमदासुलभं स्नेहकातरत्वमिदमस्मासु पुरुषरत्नं निक्षिप्यताम् । कृते चार्थे हस्त एव ते प्रत्यर्पयिष्यामति । इतीन्द्रदत्तनाम्नः कत्यचिद्वाक्यं तत्रास्ति । अत्र वचनोतिः स्पष्टा । इयं दुस्सहं शिरःशूलं शास्त्रिणो जनयति । अतोऽस्या विध्वं सनमेव ताच्चकित्सेत्यध्यवसाय तत्करोति । “आदिष्ट च स्वात्मना श्रुतघरमादाय उपवपें भजस्त्रेति व्या- डिवाक्यच्छायामनुसृत्य "आज्ञप्त च देवेन एनमेतत्सखं' पुरस्कृत्य बाधाय नः उपवर्षभजनम् । भावी चायमर्थः” इति इन्द्रदत्तवाक्यस्य शाधनं कर्तव्यम् । नः व्याडीन्द्रदत्तवररु- चीनां बांधाय साङ्गवेद्ग्रहणाय उपवर्षभजनं देवेन आज्ञत- मित्यर्थः ” इति । ५६. एवं कृत्वाऽनुपदं वइति - " अत्र केचिन्नवीनाः ग्रन्थविप ५६ ] अनुबन्धः ३६७ र्यास वा शोधनं वा मध्ये प्रक्षेपं वा निष्कासनं वा सर्वं वाष्टयेंन कर्तुं कुशलाः इत्यादि । "श्र तश्रेणीचूडाग्दबहुमते लक्ष्मणमते स्वपक्षस्थान् दाषान् वितथमतिरारोपयति यः । स्वहस्तेनोत्क्षिमैः स ख़लु निजगात्रेषु बहुलं गलद्भिजंम्बालैगनतलमालिम्पति जडः ॥" इति श्रीसूक्तेः प्रथमदाहरगतामयं भजने | बोधायनेति रूढः संज्ञाशब्दः श्रूयते । तं ‘बोधाय नः' इति विपर्यासयति । 'न' इत्येतन् ‘नः' इति शोध- यति | उपवर्षभजनमिति मध्ये प्रक्षेपं कराति । गमनं श्रुतं निष्कासर्यात | एवमतिघाटन सर्वे कुवंन्नयं परान् एवंविधवःष्ट्रय भाजोऽभिशंसति । यद्यथाऽवगम्यतं तत् तथा नास्त । यद्यथा नावगम्यते तत् तथाऽस्ति, इति यत्र साधयितुमिष्यते तद्द्वैत दर्शन मिति अस्य लक्षण॒माहुः । जग- दस्तीति सवैः प्रमाणैरुपलभ्यते । तन्नास्तीति साधने व्यग्रा भवन्ति । निर्विशेषं वस्तु किञ्चिदस्तीति न येन केनापि प्रमाणेनोपलभ्यते । तद्- स्तीति साधनाय बहु प्रयस्यन्ति । एतदर्शनाभ्यास जनित रूढमूतवासना- विसरवासिनान्तःकरणोऽयं परमसात्त्विकान् प्रामाणिकमूर्धन्यान् पाप- भीरून् मह्तः साहसकारिणी घोषयति । सर्वे साहसं बुद्धिपूर्व दोर्ज- न्यकाष्ठायां स्थित्वा कुर्वन् प्रामाणिकमित्र परमार्थवादिनमिव आत्मानं दशयितु] यतते | वायग्रन्थवाक्येषु ईदृशं साहसमनेन कृतं पूर्व प्रद- शयाम | अद्य दण्डिवाक्ये एकत्र समुच्चित्य सर्वं करोतीति विशेषः । नारिकेलापांजहीर्षया तवृक्षमारूढः चोरः कश्चिन कुत एवमारुक्ष इति पृष्टः वत्सस्य घासग्रहणायेत्यवोचदिति अस्ति कश्चिदाभाणकः । तया रीत्या स्त्रक्रीयस्य दुःशोधनस्य हेत्वाभासान उपन्यस्यति । तत्र “इन्द्रदत्तवाक्ये ब्रह्मविद्याहेता रति वेदान्तविद्यापरं न भवितुमर्हति । पूर्व साङ्गवेदविद्याया एव प्रस्तुतत्वात् । व्याडीन्द्रदत्तवररुचीनां वैया३६८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ५६ करणत्वेनैव प्रसिद्धःवाच्चे”ति चदुच्यते तद् बालभापितम् । पूर्वं “चतु- भिर्वेदैरङ्गश्च पड्भिः” इत्याह कविः । तत्र किं वेदान्तभागवर्जमेव चत्वारो वेदा विवक्षिताः । विदेदनिनिविष्टः । तत्र नास्माभि- रुत्तरं वक्तव्यम् । विद्वत्कुलपरिहास एव तं प्रतियोववन्तं करिष्यति । महावैयाकरणत्वप्रसिद्धिः किं तेषां वेदान्तविग्रामत्वे तदध्येतृत्वे च विरुष्यते | 'ब्रह्मणा वाव सर्वे वेदा महीयन्ते' 'सर्व वेदा यत्पद्मामनन्ति' 'वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः' 'स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्टां' इत्यादिभिः प्रतिपाद्यं महान्तमर्थं मनसि निधाय प्रथमं चतुर्भिर्वैरिति निर्दिष्टानेव वेदान् पुनः ब्रह्मविद्यात्वेनकवः रसमयं भावं ग्रहीतुमनु- भवितु' च 'दम्भो दनिगम क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं च इति भगवदुक्तां आसुरी सम्पदमभिजातस्यास्य नास्नि प्रसङ्गः । पूर्वं व्याडिवाक्चे उपवर्ष इत्येवोक्तम | उपरि च उपवर्प इत्येव प्रोच्यते । मध्ये परं बोधायन इति विक्षरानामकरणम्य श्रोतुः पूर्वापरानुसन्धानवतः कोऽयमिति संशयावहस्य प्रसक्तिर्नास्ति । इति यदुच्यते तन् स्थूलदृष्टेः कविहृदयानभिज्ञता निबन्धनम् । कविहि प्रथमं वररुचिं नाम सुतमसून' इति, उपर्येपि 'तेनैव वररुचिमुखेन' इति वररुचि नाम निर्दिशन्नपि मध्ये 'श्रुतवरमादाय' इत. 'एकेन कात्यायनः ' इति च वररुचिमेव श्रुतवरेत कात्यायनेति द्वाभ्यां नामान्तराभ्यां निर्दिशति । वररुचेः एवमपि द्वे नाम्नी आस्तामिति स्पष्टोक्ति कवि मार्गाननुरूपामाकलय्य वक्रमार्गेण तद्व्यञ्जयति । एवमेव उपवर्षस्य बोधायन इति नामान्तरमासीदिति व्यञ्जनायात्र बोधायननामनिर्देशः एतद्वष्टम्भेनैव ‘वृत्तिकारस्य बोधायनम्यैव ह्युपवर्प इति स्यान्नाम’ इति तत्त्वटीकायामुच्यते । कवितार्किकसिंहो हि स्वकालविद्यमानसर्वग्रन्थ- दर्शी । 'नामूलं लिख्यते किञ्चित् इति च प्राचां व्रतम् । अथ यत् ' बोधाय, नः, इति पदद्वये एक पदत्वभ्रान्तिः परेषाम' ४६ ] अनुबन्धः ३६६. इति तत्र ब्रूमः | सुरापायी किल कश्चिदुवाच --नन सुरां पिबेविति नकार- इयवति श्रुतिवाक्ये एकनकार भ्रान्तिः शठानामिति । 'बोधायनपार्श्व- गमत्' इत्य न्वितं वाक्यमिति सत्यमेनत् | “बांधाय नः उपवपभजनं इत्येव शुद्धः पाठः" इति तु 'नन सुरां पिबेत्' इत्येव शुद्धः पाठः इत्येत- त्तुल्यम् । आज्ञप्तमित्यस्य विशेष्यमपेदयते | यःवता तल्लाभः तात्रत् शोधनं कर्तव्यम्, न त्वधिकम् । अतत्वात् । तत्र बांधायनेति पार्श्वोति च पदद्वयमपेक्षितविशेष्य समर्पणे अक्षमम् । तदनन्तरश्रुतगम्यर्थो गमनं तत्क्षमम् | तत्र लुङर्थो भूतत्वं नान्वेति । अतस्तन्मात्रं परित्यज्य गमनमिति शोधनमपरिहार्यतया कर्तव्ये भवन । तथा च आज्ञप्तं च देवेन बोधायनपार्श्वगमनम्” इत्यन्वयाथयाः सामञ्जस्यात् अन्यत् यत् किमपि कल्प्यमानमप्रामाणिकम् । एवमपि 'अनम्भावी चायमर्थ' इत्युपरि दृश्यमानमनबगतार्थमेव झवतिष्ठते । तदर्थं ‘बोधायनपार्श्वगमनमनु भावी' इति वा 'बोधायन- पार्श्वगमनेन भावी' इत वा शोधनं साधयः । 'आज्ञप्तं च देवेन इति प्राक्तनं उत्तरत्र नाति । स्वत त्रवाक्यमेव भवति । कृता च कर्तव्यविषये आज्ञा देवेनेत्यर्थः । कर्तव्यं च व्याडिवाक्यज्ञातमेत्रेति पुनरिह स्पष्टं नोच्यते । किन्तु उत्तरवाक्येन व्यज्यते । बोधायनपाश्व- गमनेन भावी चायं ब्रापोऽर्थः' इत्युक्तचा हि तत्पार्श्वं गन्तव्यमित्येवंरूपा सा आतिशं प्रतीयते युक्तं च । आवश्यकं च ज्ञप्तं चेत्यस्य पृथग्वायत्वम् | 'आदिष्टं च स्वामिना श्रुतधरमा- योपवर्षं भजेति’ इति व्याडिवाक्य इवेह इतिशब्दाश्रवणान् । 'कृते चार्थे हस्त एव ते प्रत्यर्पयिष्याम इति' इतीन्द्रदत्तवाक्यावसान एव तच्छ्वान् | अतः एनमेतत्सखमित्यादि इन्द्रदत्तस्य स्ववाक्यमेव | न त्वाज्ञा भिलापक्रम | एवं प्रमाणप्रतिपन्नार्थैकवादिनो विशिष्टाद्वैतिनः । अणुमात्रमपि न ३७० विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ ६० स्वयं किमपि कल्पयेयुरिति स्थितम् । अन्ये तु नैवम् । तदिदं किञ्चिदत्र निदर्शनीचं प्राप्तं मन्यामहे । महोपनिषदि नारायणानुवाके स ब्रह्मा स शिवः सेन्द्रः सोऽक्षरः परमः स्वराट् । इत्यस्मदीयः पाठः । अत्र सेन्द्र इत्यतः परं 'स हरिः' इति स्मार्तपाठोड. धिको दृश्यते । पूवंत्र नारायणं विष्णु परमात्मेत्यभिधाय तद्विभूति- भूतानां देवानामत्र निर्देशात् विभूतिमतः परमात्मनो विष्णोरिह ग्रहणे नास्त्यौचित्यम् । अपि च अनुष्टुप्छन्दोबद्धोऽयं मन्त्रः । सोऽचि लोपे चेत् पादपूरणमिति पाणिनि सूत्रानुराधेन सुलोपं कृत्वा सेन्द्र इति संहि- तया अक्षरनियमोऽत्र रक्ष्यते । तस्मात् विष्णुपारम्यासहै: छन्दोभङ्ग- मध्यगणयित्वा धाष्टचद् वैदिक मन्त्रेऽपि स हरिरिति प्रक्षेपः कृत इति सुस्पष्ट पश्यामः । अथाग्येवं वदतोऽस्मान् प्रति ' भवद्भिरेव सहरिरित्य- स्योद्वापः कृतः' इति परे प्रत्यवतिष्ठेरन् । तैः - अत्र विष्णोरग्रहणेऽपि कैवल्योपनिषदि श्रयते - इत्यनुपपत्त्यधिकरणश्रीकण्ठभाष्यं, तत्रत्या नारायणानुवाके विष्णोरुगविभूति ( त्व/ विवक्षायामपि तदनभिधाननुपासकःवनिर्देशनैव तल्लाभात्' इति शिवार्कमणिदीपिका च यथावदवगन्तव्ये | दीक्षितादप्यर्वाचनैः कल्पितोऽयमावाप इति स्पष्टम् | न चात्र भाष्ये 'विष्णोरग्रहणेऽपी'त्यपि- श्रवणात् ग्रहणपक्षोऽप्यस्तीत्यभिप्रायो गम्यत इति शङ्कयम् । अत्र अग्र- हणेऽपि कैवल्योपनिषदि ग्रहणात् नारायणस्य परमेश्वरविभूतित्वं सिद्धच तीति प्रतिपादनेन अपेविरोधार्थत्वात् । पक्षान्तरसमुच्चयार्थत्वाभावा व्याख्यानग्रन्थे स्पष्टमेतत् । ६०. कथासरित्सागरविसंवादात् अर्वान्तसुन्दरीकथा न प्रमाण- मिति वदति । स्वतन्त्रनानाग्रन्थसंवादात् तत्त्वविषये इयमेव प्रमागतया ग्राह्या । कविप्रतिभाधीन कल्पनाविशेषवन्तः कथासरित्सागरायां ६१ : ६२ ] ३७१ ग्रन्थाः । नहि अनर्घराघवादिवशेन रामायणकथा शोधनीया भवति । ग्रन्थपातादिदुस्थिताऽप्यवन्तिसुन्दरी प्रकृतांवषये स्पष्टार्थैव । अनुबन्धः ६१. विशिष्टाद्वैतद्रूपणाभिनिवेशसन्निपातज्वराभिभूतबुद्धिः पुन- जंल्पति - किञ्च अशुद्धमुद्रितण्डिकृता वन्तिसुन्दरी ग्रन्थानुसारेण बांधा- यन एव उपवर्ष इति कथञ्चिद्वगतावपि भक्षितेऽपि लसुन इत्याभागकरीत्या न परेप्टसिद्धिः । यतस्तत्र दण्डिग्रन्थे बांधायनाभिमतस्योपवर्षस्य शिवकुमारसुत्रह्मण्यम तत्वमवग- तम् | पराभिमतश्च बोधायनः परमैकान्ता देवतान्तरस्मरण- मात्र म यसहमानः...... इत्यादि। ‘काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः | क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धर्भवति कर्मजा । इत्युक्तरीत्या विद्याप्रत्यर्थं स स्कन्दमाराधयामास शात्रफलसिद्धयर्थम् | ब्रह्मविद्याधिगमानन्तरं स पर सैकान्त्येव | परब्रह्मभूत विष्णुपरमैकान्त्यपि स्वपितृवदेव परमवैष्णवे स्कन्दे आचार्यप्रतिपतिं न विजहौ । न खल्वाचार्यभक्तिः पारमैकान्त्य- विरुद्धा । प्रत्युत व्यतिरेके अनबंकरी | विद्यार्थिजनसाचारणीः शङ्काः अयं प्रौढवादि जनोपक्षेप्य महाप्रश्नवदाविष्करोति । 1 ६२. मणिमेखलानाम्नि प्राचीने प्रौढे द्रविडभाषाकाव्यग्रन्थे 'वेद- व्यासः कृतकोटिः जैमिनिरत्येते आचार्याः दश अष्टौ पट् च प्रमा- गानि स्वस्वमतेन अबाचन्' इत्युक्तम् । अयंकृतकोटि: बोधायनापर- नामा उपवर्ष इति दण्डिवाक्यं स्मरतां निश्चिता धीनं नांदियात् । एवं चेन् अहो बत विशिष्टाद्वैतांसद्धान्तप्रवर्तकमूलपुरुषः प्राचीनो त्रस्तुसन् सिद्धां भवतीति समुत्थितासूयानलज्वालामा लाप्रदीत सर्वाङ्गः अयमन्यः कृतकोटिर्शित प्रदर्शने यततं । ननु वेदव्यासः सूत्रकारः । जथा जैमिनिरांप । अन्योर्मध्ये वृत्तिकारस्य कथं गणना भवेत् । न चायं विशिष्टाद्वैतांसद्धिः ३७. [ ६२: वृत्तिबारः वेदव्यासजैमिनिमतविरुद्धां प्रमाणसङ्ख्यां वदेत् इति युक्ति- माह । “अत: कृतकोटिरिति वश्चनाचार्यः बादरायणजैमिनिवदेव कस्य- चित् सूत्रग्रन्थस्य कर्ता प्रमाणसङ्ख्याविषये तद्विरुद्धवादी भवितुमर्हतीति प्रतीयते' इति सिद्धान्तमाचष्ट | प्रतीयत इत्याह । निश्चीयत इति तत्प्रकृत्यनुगुणं वक्तव्यम् । तत्तस्य हृदयमेव नूनं नानुमेने | अत्र धीमद्भिरयं प्रष्टव्यः - सूत्रकारी वेदव्यासः कुत्र प्रमाणानि दशेत्याह ? जैमिनि: कुत्र पडित्या | आचार्यमतविरुद्धं कथं जैमिनिः षडिति ब्रूयात् । ऋतोऽत्र कीर्तितो व्यासजैमिनी पाकि श्चिद्ग्रन्थकारौं, न प्रांसद्धमीमांसाकाण्डड्यन्त्रक्तराविति कुतो न भवतीति । न जानीमः तपस्वी किमुत्तरं प्रतिपद्येति । अत्रेदं तत्त्वम् | अनुपलब्ध्यन्तैः षभिः प्रमाणैः सह ऐत्यिसम्भवचेष्टालिप मेलखित्वा दश प्रमाणानीति मतं पौराशिकानामिति प्रसिद्धम 'अष्टादशपुराणानं कर्ता तीसुतः' इति भगवती व्यासस्य सर्वपुराणकर्तृत्वप्रसिद्धे प्रमाणविषयं तत्पौरा: कमतं व्यासप्रोक्तत्वनैवात्रोत्तम् । चेष्टालिपी वर्जयित्वा ऋष्ट्र प्रमाणानि पूर्वोत्तरमीमांसावृत्तिकारण कृतकोटिना अभ्युपगतानीति तदनुसारेण अष्टानं कृतकोटिप्रतित्वोक्तिः । शबरा- दिभिः षण्णामेव प्रतिपादनान् एतदुक्तमपि पटत्वं सूत्रकारजैमिनिमत- मिति कृत्व तत्प्रोक्तत्वोक्तिः । कृतकोटिवृत्ते. विंशतिलक्षण्यात्मक कृत्स्न- मीमांसाव्याख्यानरूपत्वात न तन्मतं जैमिनीयत्वेन वा वादरायणीयत्वेन वा वक्तुं शक्यम् । अतस्तस्य विशिष्य निर्देशः । शत्ररोत्तस्य षट्कस्य द्वे 'सूत्रेष्विव हि तत्सर्वं यद्भाव्ये यच्च वार्तिके' इांत न्यायेन जैमिनीयत्वेनैवी- भिधानं सुशकांमति तथाऽभिवानम | दश अष्ट पडित क्रमेण सङ्ख्या- निर्देश कर्तव्ये, तदनुरोधेन च प्राचार्य निर्देशे क्रियमाणे सूत्रकारवृत्ति- कारत्वकृती विशेषो न कस्यचिद् गणनापदं भवेत् विना दोषान्वेपण- श्रद्धोन्मेषकलुषीकृतशेमुषीक मेनं अस्थानत्रामोद्य मोद्धततीच लेख३७३ •जीशस्त्रियं शास्त्रि एन् । तदयं मणिमेखत्तामन्योऽपि कृत कोटिनामकस्य -मीमांसाग्रन्थकारस्य प्राचानस्य स्थित अतिं मात | ६३. उक्तस्य द्राविड काव्यग्रन्थस्य मुद्रणाय शांवने प्रवृतः प्रादः पण्डितः कश्चित् उक्तवमाणसापराणां पङ्कीनां भावं जिज्ञासमानः तद्वगनक्षमान् अभिज्ञःन् काश्चिदुपेत्य पुजा प्राञ्चहृदयाभिधानं ग्रन्थं प्रमागोव्य तैरुक्तान् अर्थान् टिप्पण्या प्रकाश्य ग्रन्थः मुद्रयामास | स्वमतप्रचारसमचनतीक्षिपः विनः एवं तस्य बोधनं कृत्वा महदन्याय्यं चक्रुरिति सन्तापमेष भजते । नूनमयं स्वप्नेषु विशिष्टा- तिव्या उत्पत्य स्वापार पततः पश्यति । ६४. स्वकीयायां श्लाकवतिकवाख्यायां काशिकायां सुचरित- मिश्रः शाबरमाध्ये वृत्ति कारमतनिरूप्रकरणे मानानन्तरं अर्थात निरूपणे हेतुमाह - "ततः पाराराचे नावतिरुत्ता | तदुत्तरकालमेव तन्मतानुसारिणा कृतकोटिना उन्" इति । गद्य कारों दण्डो, द्राविडक व्यकारः तद्भापाकविः मीमांसाग्रन्थकारः सुचरितमित्रः इत्येते सर्वे यथा विद्युः तथा प्रसिद्धः कृतकोटिराचार्य इति निस्सन्दिग्ध- मत्रगच्छामः । अयं वाचतानामा अवर्ष दण्डिवाक्यान्निश्चोयते । शाखा नायं नामांलावृत्तिकार उपवर्षः कृतकाटिः । अनि तु शास्त्रा- न्तरग्रन्थ कारोऽन्यः कश्चिदिति साधनाय प्रवस्यति । अनुबन्धः काशिकाकारः 'ननु वृतिकारमते' इत्युनकम्य प्रत्यज्ञानन्तरं शास्त्र. व निर्णायम् | कुताऽनुमानेन तत्र्यवीयते' इत्य शिष्य "सत्यमे- | तु तन्त्रान्तरानुसारेण क्रमश्रित" इत्यादिना न्यायशे- मिननिर्देश पूर्वकं समाधानमा | अत्र प्रथमनिर्दिष्टो वृत्तिकारः अनंः 'अय तु तत्रान्तरेत नितन्त्रान्तरं मीमांजातन्त्रादन्यदेव तन्त्रम् | ईहरातन्त्रान्तरानुसारिक्रमनिरूरणप्रकरणे च पाराशर्यमता- नुसारो कृतकांडिरुकः । तदिमौ पारावैमोमांसको यो ३७४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ६४ कौचित् । एवं सति कृतकोटिरेच बांधायनः स एव चोपवर्ष इति कथं भवेत्, इति पृच्छति । अयं भ्रान्तः | यदुक्तं तन्त्रान्तरप्रकरणे. पाराशर्यकृतकोटी निदिष्ट विति तन्नास्ति । 'तेनेहापि तावत् प्रत्यक्षा- नन्तरमनुमानमुत्तम्' इत्यनेन तत्प्रकरणस्य समानत्वात् । " ततो महा- विषयतया प्रकृतत्वेन पुरुषार्थीपवित्वेन च शास्त्रम्” इत्यत्र क्रमे तन्त्रा- न्तरानुसारस्याभावादनुक्तत्वाच्च । महाविषयतया प्रकृतत्वं हि 'चोदना- लक्ष गोऽर्थो धर्मः' इति सूत्रोक्तलक्षरगघटकतया उपस्थितत्वमभिप्रेत्यो- च्यते । न्यायविस्तरे अनुमानानन्त मेवोपम ननिरुपलाचदनुसारोक्तिरत्र न सम्भवति च । शब्दानन्तरं उपमाननिरूपणे तन्त्रान्तरप्रसिद्धिः पुनर्हेतुतयोक्ता – 'तदनन्तरं च यत्रक्वचन वाच्ये बहूनां प्रसिद्धमित्यु- पमानमुत्तम्। न्यायविस्तरे हि प्रसिद्धसाधर्म्यात् साध्यसाधनमुपमान- मित्युक्तम्' इति । इति बहूनां, न केवलमस्मदोयानां, अपितु परेपाम- पीत्यर्थः । शब्दोपमानयोः अत्र अदृतस्य क्रमस्य तन्त्रान्तरसिद्धत्वा- भावेऽपि स्वरूपतस्तावत् इमे द्वे अपि तत्र प्रसिद्धे एव । अर्थापत्तिस्तु स्वरूपतोऽपि तत्र न प्रसिद्धा | न हि चतुर्भ्योऽधिक प्रमाण वादिनः तन्त्रा- न्तरकाराः केचन सन्ति । अतः स्वकीय एव तन्त्रे प्राचीनेषु ग्रन्थेषु प्रसि- द्धत्वमाह—ततः पाराशर्यमतेनार्थापत्तिरुक्ता' इति । पाराशर्येातिरिक्त- प्रमाणतया अङ्गीकृता या अर्थापत्तिः सा उपमानादनन्तरं भाष्यकारेगो- तेत्यर्थः । पाराशर्यो व्यास इति सर्वविदितम् । अर्थात् पाराशर्य- सम्मतत्त्वे उपमानानन्तर्ये च कि मानमित्यत्राह – 'तदुत्तरकालमेव तन्मतानुसारिणा कृतकोटिनोक्तत्वात् ', इति । उपमाननिरूपणान ‘अर्थापत्तिरपि प्रमाणमिति भगवान् पाराशर्यः' इत्येवमर्थकं किञ्चिदुक्त्वा तन्निरूपणं कृतकोटिना कृतम् । अतः भाष्यकारेण वृत्तिकार मतानुसार- विवरणावसरे तथैव कृतमित्यर्थः । एवमभावोऽपि कृतकोटिग्रन्थोक्तत्वा- देव भाष्यकारेणोक्त इति सुचरितमिश्रस्याभिप्रायः । मणिमेखलोक्तिमनु- ६५ ] अनुबन्धः ३७३. सृत्य सम्भवैतिह्य अपि कृतकोटिना पृथक्प्रमाणतया अङ्गीकृते इति, भाध्ये तयोरनुक्तेः शबरस्वामी नाङ्गीचकारेति च ज्ञायते । अत्र भाष्य- काराभिप्रायमाह वातिंककारः - इह भवति शतादौ सम्भवाद् या सहस्रा- न्मतिरवियुतिभावात् साऽनुमानाद भिन्ना | भवति बहु न सत्यं नित्य मैतिह्ययुक्तं भवति तु यदि सत्यं नागमाद् भियते तत् ॥ इति । एवं प्रत्यक्षशब्दभिःनि तन्त्रान्तरानुसारे-- ऐत्युक्त्वा तदनुसरणस्य प्रयोजनमाह - किं पुनरित्यादिना । अत्र तन्त्रा- न्तरेत्येतत् समानतन्त्रग्रन्थान्तरस्याप्युपलक्षणम् । उपपत्तेरुक्तत्वात् । अन्यथा ग्रन्थकारस्य शून्यहृदयत्वापत्तेः | तस्मात् मीमांसाग्रन्थकारः कश्चिन् कृतकोटिनामाऽभवदित्यत्र काशिका प्रमाणं भवत्येव । ६५. प्रपञ्चहृदये मीमांसाशास्त्रस्य पूर्ववृत्तं सुस्पष्टमुच्यते । तत्र विंशत्यध्याय निबद्धस्य मीमांसाशास्त्रस्य कृतकोटिनामधेयं भाष्यं बोधायनेन कृतम् । तद् ग्रन्थबाहुल्यभयात् उपेक्ष्य किञ्चित् संक्षिप्तं उपवर्षेण कृतम् । इति कृत्स्नमीमांसाशास्त्रव्याख्यातृत्वं बोधायनस्य सन्देहगन्धलवलेशाना- स्पदसुविशद सुनिश्चितार्थैरक्षरैरावेद्यते । वृद्धा विदामासुरिति यत् श्रीदेशिकचरणैरुक्तं तद्नेन सत्यापितं भवति । अत्राप्रामाण्यं वक्तु- अयुक्त: पाठान्तरं शरणीकृत्य किचिदाह । 'कृतकोटिना भाष्यं बोधाय- नेन कृतम्' इति पुस्तके अस्तात् पाठान्तरं दर्श्यते । उपरितनपाठे भाध्यस्य नाम कृतकोटीति | अन्यत्र कतुर्बोधायनस्य नाम | तथा च सन्देहापादक्रपाठभेदूषितं प्रपञ्चहृदयभिमप्रमाणमित्याइ । ननु कृत. कोटिनामकत्वं कर्तुर्वा ग्रन्थस्य वेति कामं सन्देहोऽस्तु | मीमांसाशास्त्रस्य कृत्स्नस्य व्याख्याता बोधायन इत्यत्र तु न सन्देहगन्धः । कृतकोठिनाम३७६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ६५ धेर्यामत्यत्र लेखकप्रमःदेन वा, कर्तृनामेति कुर्ताचा शोधनं कार्य मिति मत्या वा 'मधेयं' इति त्रीण्यक्षराणि परित्यक्तानि । अतः 'कृत- कोटिना' इति पाठप्रवृत्तिः । अथवा 'कृतकोटिना' इति स्थिते ग्रन्थनाम- धेयमिति श्रुतवता केनचित् 'मधेयं' इत्यक्षरत्र्यं योजितमिति पाठान्तरो- पलम्भः । इति पाठभेदो ग्लम्भोपपत्तिः । तत्रावन्तसुन्दर्यनुरोधेन कर्तृना- मत्वं निश्चीयते । कर्तृनाम्नैव ग्रन्थानामपि व्यवहारस्य 'माघं पठामि, भारवि पठामि' इति बहुलमुलम्मान प्रकृतेऽपि तथाव्यवहार आसी- दिति श्रुक्तरभ्युपगग्गुन् । कथमपि नायं पाठभेदः प्रपञ्चहृदयस्याप्रामा- ण्यापादकः । अन्यमपि पाठभेदमवलम्ब्य किचिदाह । प्रथमं बांधायनः ततः उपवपश्च कृत्स्नमीमांसाशास्त्रव्याख्याता | अनन्तरं जैमिनीयषांड- शलक्षणीमात्रं देवस्त्रामी भवदासश्च व्याख्यातवन्तौ । ततः परं द्वादश- लणीमात्रस्य शाबरं भाष्यमिति एकस्मिन् पाठे उच्चते | पाठान्तरे तु बोधायनानन्तरमेव शबरस्याभिधानम् । पूर्वस्मिन् पाठे कृतकोटिवाधार यनःद् भिन्न उपवर्षः । उत्तरर्रास्मन् न तथा प्रतीतिः । एवं संदेहकारिणा अनेनापि पाठभेदेन न प्रामाण्यं प्रपञ्चहृदयस्येति । पूर्ववदेव इदमपि दूषणमन्वकाशमिति न विस्तरेण वक्तव्यम् | कृत्स्नमामासावृत्तिकारो बोधायनः आसीदित्येतन् गांपुरामजामत्प्रदीपार्चिंरिव प्रकाशते । स बोधायन कृतकोटिनामा भवतु वा मा वा । उपवर्ष एव भवतु वा मा वा । किमनेन अस्माकम् | ये तु भगवद्द्बांधायनकृतामिति भाषितवतः भग- वद्रामानुजस्य धूर्ततां स्थापचनुमुचुञ्जते तेषां शिरसि गाढं प्रहारं दत्वा सञ्चू तहृदयनामापातीदं प्रपञ्चहृदयम् । । ‘उपवर्षस्थ बोधायन इति नान्नि विप्रतिपत्तिरस्माकम्" इत्युच्यते । अवन्तिसुन्दरी अत्र भावकोटमवलम्बते । प्राञ्चहृदये एकः पाठः अभावपक्षम् । कालविप्रकर्षात् मतिभेद उत्पन्न आसीत् | तेन एको · ग्रन्थकारः स्वेनाकणितं पक्षनाश्रयति । अस्वैनाकणितमन्यम् । ६५ ] ३७७ ग्रन्थानुपलम्भेन निर्णयस्य कर्तुमशक्यत्वादत्रास्माभिरुदासीनैर्भाव्यम् । उपपंचाधायनी यदि मिश्री मिन्नी तर्हि उभाभ्यां कृते वृत्ती वभूवतुरिति, यदि न मिन्नौ नई एकैच वृतिरासीत् । सा एकैव उपवर्षवृत्तिरिति कैश्चित् बोधायनवृत्तिरित्यन्यैश्च व्यवहृता बभूवेति तु निश्चप्रचमिदम् । 'न बोवायन आसत् । नानि तत्कृता वृत्तिरिति शास्त्रिया चद्भिमतं तत् साधयितुं सर्वशक्ताऽपि न शक्तः । त्यद्भुतलति शास्त्री - "पाटभेदबहुलाप्रामाण्यास्कन्दितप्रप- श्चहृदयमात्रात् निश्चेतुं न शक्यम् । यतः 'कृतकोटिना भाष्यं बोधायनेन कृतम्' इति स्थाने ‘इनिभायंकृतम्' इति बाधायनपदं विहाय पाः स्यादिति ऊहितुं शक्यते ।” ‘कृत कोटिना भाष्यं' इति अधो मुद्रितं पाठान्तरमेव तस्य ज्ञाप- कम् | बोवायन इवपि पदं यदि स्यात् 'कृत कांटिना बांधायनेन भाष्यं' इति किल पाठान्तरं प्रदर्शनीयम् । न तु कृतकोटिना बोधायनेन इति समानाधिकरण पदयांमध्ये भाष्यमिति निवेशः समञ्जसः ।" “तेन ज्ञायते 'कृतकोटिना भाध्यं कृतमित्येव पाठः । परैः रन्ध्रान्वे- पिभिः बवायनेनेतियोजितं पदमिति । " “परेषु च कांचन वोबायनांपवभेदकल्पकाः । अपरे ऐवयकल्नकाः । उमयेऽनि क्रमेण पूर्वनिर्दिष्टं उपरि अधश्च मुद्रितं बोधायनोपत्रष॑भेद्ग- मकं तद्गमकं च पाठद्वयं कल्पयामासुः ।" इति अनुबन्धः इदं पठन्तः शास्त्रिणि पक्षपातिनाऽपि भक्ता अपि च भवन्तः प्रज्ञावन्तः नून्ऽमयमत्यन्तमस्त्रस्थबुद्धिः इति अनुपजातप्रत्यया भवितुं न शक्नुयुः । अधस्तने पाठे वौधायनेनेति पदं किष्कासयति । “अस्माकं श्रुत- ज्ञानाश्रुतकल्पनाविकारः परिपूर्ण: । अतो नास्मासु यथेच्छं किमपि कुर्वसु काचन वाच्यते" त्यभिमन्यत इव | श्रुतो यदि कर्तव्यः तहि 'कृतकोटिना' इत्येतदेव कुतो न परित्यज्यते । बोधायनेनेत्येतत् २५ ३७८ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ ६५ परित्याज्यमिति कुत्तः, इति ह्यत्र धीमन्तः पृच्छेयुः ? 'तथा सति मया क्रियमाणस्य परदूषणस्यावकाशो न स्यान', इत्येव जडेन निर्लज् प्रतिवक्तव्यम् । अथ परपरित्यागस्य हेतुः समानाधिकरणयोः पदयोर्मध्ये भाष्यपद्- निवेशी न युज्यत इति । इदमयुक्तत्वं कृतकोटिनेत्यम्य परित्यागेऽपि परिहृतं भवति । 'मीमांसाशास्त्रस्य भाष्यं बोधायनेन कृतम्' इति पाठ- निष्पत्तेः । अथवा न किञ्चित् परित्याज्यम् । पाठान्तरानुराधात् अक्षरत्र- ययोजनेन 'कृतकोटिनामधेयं भाप्यं बोधायनेन कृतमित्येव शोधनस्य युक्तत्वात् । समानाधिकरणपदमध्ये पदान्तरनिवेशनमसमञ्जसमिति च वाक्यशैलीविशेषसंस्तवशून्यस्य वचनम् | वाक्यशोभां मन्वाना हि मन्थकाराः बुद्धि पूर्वमेवं पदानि पदान्त रैर्व्यवद्धति । यथा - तस्माद् ग्रथाऽनधीयानस्येष्टौ निषादस्थपनेरधिकारों वचनान् इति भामत्यां अपशूद्राधिकरणपूर्वपक्षान्ते । यः पुनरन्ते परिवादः A तेनावश्यकर्तव्य एव । अभिज्ञहृदयङ्गमाभिर्युक्तिभिरभिमतमर्थं साधयितु- मक्षमस्य कोपेनैव पूरणस्य कर्तव्यत्वात् । पाठद्वयम्यापि कल्पितत्वं वदति । अन्यतरपाठेनापि हीनं कर्ता प्रथमं लिलेखेव । पाठद्वयकल्पनं च किं मातृकावस्थायामेव, उत मुद्रणावसरे | मुद्रणकाराः के शोधन- काराः के। ग्रन्थकारः कः । मातृका कुत्र स्थिता । कैः रक्षिता ! कुत्र लब्धा । किं तत्र विशिष्टाद्वैताभिनिविष्टाः केचिद्गच्छन्, इत्यादि पर्या- लोच्य हि कल्पनापत्र उत्प्रेक्षणीयः | लोकशास्त्रमर्यादयोः अत्यन्ता- नभिज्ञोऽयं वृश्चिकानां विषं पुच्छे मक्षिकारणां शिरस्पदे | दुर्जनानां पुनर्लोके सर्वाङ्गीसमवस्थितम् || इति वर्णितानां व्यक्तिविशेषाणामयेसरः दुर्भाषते । ६६ : ६७ ] अनुबन्धः ३७६ ६६. अवन्तिसुन्दर्या उपवर्षकृतकोटि बोधायनसंज्ञावान एक एवं चाचार्य इत्युच्यमानं सूपपन्नमित्युपपीपदाम | मेखलायामुक्तः कृतकोटिरपि स एवेत्यदहशाम एवं सुचरितमिश्रकीर्तितः कृतकोटिरांप स एवेति । प्रपञ्चहृदयेऽपि कृतकांटेरेव बोधायनत्वं, ‘तस्योपचदन्यत्वे पृथगू वृत्त्यन्तरकर्तृत्वं च स्फुटं प्रतीयत इति न्यरूरुपाम | अतः उपवर्षा- दन्यो वा अनन्यो वा कृमीनाशाबोधायनो नाम महात्मा आसीदित्यप्रकम्प्यमेतत् । “नास्तीत्येवास्माकं निश्चय इति सिद्धम्” इति यदुपसंहियते तत् कामं युक्तम् । शान्त्रिण एवं निश्चय इति हि सिद्धमेव । द्वेषपारवश्यकृतेन आन्ध्येन सतोऽपि वस्तुनः वीक्ष णाक्षमत्वात् | अनेनानुसृतया नीत्या भेदश्रुनयः घटकश्रुतयश्च रन्ध्रान्वे- षिमिः विशिष्टाद्वैतभिः कल्पयित्वा उपनिषत्सु प्रक्षिप्राः, न वस्तुतः श्रुतयः इत्युक्त्वा सुखमद्वैतं प्रतिष्ठापयतुं शक्यते । प्राचाऽतिनः किल • तथा बुद्धिमन्तः यथाऽयं शास्त्री । अयं नूनमचिरान् तथानि वक्ष्यति । ६७. परेषामयोग्यत्वनिरूपणसंरम्भान् पुनर 'हिरण्मयः पुरुषो दृश्यत इति प्राज्ञः सर्वान्तरः स्यात्' इत्यादिवाक्यतद्भाष्यग्रन्थविषयं वेदान्तसारादिकं प्रति किञ्चिदाह | अयं वेदान्तसारग्रन्थः - तदेतद्वाक्यकारश्चाह - 'हिरण्मयः पुरुषो दृश्यत इति प्राज्ञः सर्वेश्वरः स्यात् लोककामेशोपदेशःत्, तथोद्यात्पाप्मनाम्' इत्यु- क्तूवा, तद्रूपस्य कार्यःवं मायामयत्वं वेति विचार्य 'स्याद्रूपं कृतक- ममुग्रहार्थं तच्चेतसामैश्वर्यान्' इति निरसनीयं मतमुप-यस्य 'रूपं वाऽतीन्द्रियमन्तःकरणप्रत्यक्ष निर्देशान्' इति । व्याख्यातं च द्रमिडाचार्यैः - 'नवा मायामात्रम् | अञ्जसैव विश्वसृजो रूपम् | तत्तु न चक्षपा ग्राह्यम् । मनसा त्वकलुषेण साधनान्तरवता गृह्यते.…………." ३८० विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ ६७ इति । अत्र 'नवा मायामात्रम्' इति द्रमिडभाष्यस्थतया पठ्यमान- मसहमानो बहु लिखति । अत्र भरवतोऽप्राकृतनत्यरूपतत्त्वसाधक तया वाक्यभाव्ये अद्वैतप्रतिकूले एवेति सम्बनिरूपितम् । अथान ते अप्रति- कूले इनि कुर्वन् 'न बा मायामयं इत्येतत् प्रक्षिप्तमिति प्रतिजानीते। सगुणब्रह्मचपयं रूपवचनमित्वंतत् पर्यायेन मिथ्यात्वप्रतिपादन मेवेति पूर्वमेवातम | लालायां वत्तासव इतिवत् शब्दभेदमात्रामति तत्र भवान् वार्तिककारः । न वा मायाम मित्त विनाऽपि मायामात्रत्वनिरासपरं भाष्यमिति दर्शितमेव श्री सुदर्शनसूरिभिः । ऐन्द्रजालिषवस्तुवत् मायाकृतमिति शङ्काव्यावृत्त्यर्थमाह- तत्तु इति | मिथ्याभूतं दुष्टेन्द्रयग्राह्यम् अदुष्टकरणग्राह्यत्व- श्रवणात् परमार्थभूतमिया॑भप्रायः । इति हि तेषां विवरणम् | पञ्चत्रिशे पर्वणि इदं विवरणमुदाहृत्य शास्त्री दुनिया परज्ञाननिबन्धन यामत बाह्य- अलिखत् – 'तत् -- इत्यादि । अत्र वीमद्भरेवं विवेचनीयम् | माध्ये न्द्रियाग्राह्यत्वमुक्त्वा 'अकलुपेरा मनसा साधनान्तरवता गृह्यते' इत्युच्यते । अत्रत्येन विशेषन केवलेन मनसा माह्यत्वं व्यवच्छि- द्यते । तत्र अऋतुगेत्यनेन सर्वदोषहानिरुक्ता | 'साधनान्तरवता' इत्यनेन भक्तिकृतयोग्यताविशेषविशिष्टत्वमुक्तम् । एवं सर्वदापांवनिर्मुक्त- पारमार्थिकत्वस्य समग्रयोग्यतासम्पन्नान्तःकरण जनितप्रत्यर्थाविपचे सर्वथाइसम्भवान् पारमार्थिकत्वं साधु प्रतिपादितं भवति । अयमाह - भाग्यवाक्यं तु “भगवद्रूपं चक्षुपा न गृह्यते । किंतु विशुद्ध मनसा गृह्यते,” इति वस्तुतत्त्वं बोधयत । न तु चक्षुरप्राज्ञत्वेन विशु- द्धमनीग्राह्यत्वेन च पारमार्थ्यं साधयति । इति । इदमयुक्तम् । चक्षुरग्राह्यत्वेन पारमार्थ्यसिद्धिर्न कस्यचिदभिमता । विशुद्धमनोप्राह्यत्वेन तत्सिद्धिरित्येतत्तु दुरपलपम् । अदुष्टकरणजन्य६७ ] अनुबन्धः ३८१ प्रत्यययाथार्थ्याय तद्विषयतथात्वाय च अपेक्षयान्तगभावात्। अद्वैतं ध्वस्तं भवेदिति भवतां भी तिरप्रीतिराक्रोशी वा प्रमाणस्वभावं प्रमेय स्वभावं वा विपर्यसितुं नालम् । यदुच्यते अञ्जसेति पदेनोक्तं यथाभूनत्वं न हीनि वाक्येन शास्त्रस्य यथा- भूतवादित्वेनोपपद्यते इति तत् तथा । यथाभूतत्वं च पारमार्थिकत्वमेव | न मायामात्ररूप- त्वम् | मायया प्रदर्शितस्य अभूतत्वात् । यथाप्रतीनि सत्त्वं हि यथाभूतत्वम् । यत्तु “यथाभूतत्वमसत्त्वाभावमात्रं, न पारमार्थिकत्वम्” इति, तत् बटत्वं घटभिन्नभेदमात्रं, न तु जातिविशेष इतिवदुपहास्यम् । असत्त्वाभावस्य सत्त्वरूपत्वान् | सत्त्वस्यैव पारमार्थिकत्वशब्देनोक्तेः । नन्व- द्वैतिनामस्माकं नैवमिति चेत् कामं तथा । पारिभाषिकसत्त्वासत्वादिकल्प- नातू । इमिडभाष्यवाक्यानां तु लोकप्रसिद्धार्थस्यैव वक्तव्यत्वात् | यदपि पारमार्थिऋत्वार्थऋत्वाभिप्रायेण च परकीयमद्वैतव ददूषणं, "पर- मेश्वरस्यापि सर्वशत्तत्वात् उपासकानुग्रहाय रूपोपादानसम्भ- वत् । किं मायामयं रूपम् | नेति ब्रूमः | पारमार्थिक.मेवै- तत् | यथाभूतार्थज्ञापकं हि शास्त्रम् |" इति भास्करग्रन्थार्थ- चौर्यरूपम् ।” इति चौर्यत्र्यपदेशेन निन्दनं, तेन दूषणस्य कः परिहारः । इमिडभाष्य- ग्रन्थं मर्नास निधायैव हि एवं भास्करी भाषते । अनेन 'स्याद्रूपं कृतक' मिति पूर्व क्षवाक्यं सिद्धान्ततया स्वीत् तत्र कृतकमित्यस्य माया- ममिति शङ्करं यद् विवरणं तद् द्रमिडभाष्यविरुद्धं अत एवोपेच्य मिति हि भास्कराभिप्रायः स्फुटीभवति । यो हि कामनोपहनः कश्चित् शङ्खपीतिमवादी तं प्रथमं 'तात, शङ्खो न पीतः अपितु पाण्डर एव' इति प्रतिबोध्यापकान्ते देवदत्ते, यदि यज्ञादत्तोपाधयेत् तत्र यज्ञदत्ते देवदत्तोक्तार्थचोरत्वाभिधानमात्रेण शमा न जातु ३८२ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः सेत्स्यति । नापि यज्ञदत्तवाक्यस्याप्रामाण्यम् । एवं 'न वा मायामात्रं' इत्यस्य द्रमिडभाध्ये असत्त्वेऽपि तस्य माया- मयरूपनिरासपरत्व स्थितमेवेति प्रत्यपादि । तेन वृथैव शास्त्री तत्र तद्- सत्त्वनिरूपण वैययमवत्तम्ब्य मलिनमात्मानं मलिनतरं करोति । श्री- वेदान्तसारे 'कार्यत्वं मायामयत्वं वेति 'स्याद्रूपं कृतकमनुग्रहार्थं तच्चेतसा- मैश्वर्यात्' इति निरसनीय मतमुपन्यमय' इति शुद्धः समीचीनः पाठः । कार्यत्वं मायामयत्वं वेति यत् निरसनीयं मतं तत् ‘स्याद्रूप' इत्यनेन वाक्येनोपन्यस्येति योजना अर्थश्च कृतकं क्रियया निष्पादितम् । तत्त्वं च घटादेः कार्यत्वे पर्यवसितम् । ऐन्द्रजा- लिकवस्तुनः मायामयत्वे पर्यवलितम् । द्विविधमपीदं कृतकत्वं निरसना- यम् । 'रूपं वा' इति सिद्धान्तवाक्यस्य साक्षाद्विवरणपरं भाप्यं 'अञ्ज- सैव विश्वसृजो रूम्” इति । ततः पूर्वं अर्थसिद्धं पूर्वपक्षनिराकरणं 'न' वा मायामात्रं’ इत्येवं क्रियते । इतः प्राक् 'न कायँ' इत्यपि पठितं स्यादिति भाति । कार्यत्वं मायामयत्वं वेति कोटिद्वयं हि निरसनीयस्य मतस्य प्रागुक्तम् तत् द्रमिडभाष्ये "न कार्य न वा मायामात्रं, अञ्जव विश्व- सृजो रूपम्' इति स्थितं बुद्धौ कृत्वैवातमिति हि युज्यते । 'न कार्यं' इत्येतदेव कथञ्चित् विचार्य' इति विकृतं सत् पङ्क्तिभेदेन 'मायामयत्वं वेति' इत्यस्यानन्तरं पठितमासीदित्यपि भाति । मायामयत्वं पूर्वपक्षतयैवाक्कं द्रमिडभाध्य इति भास्करभाष्यवेदार्थ संग्रहाभ्यां स्पष्टम् । तत् श्रीशङ्करः सिद्धान्ततयैव परिजग्राह| द्रमिड- भाष्यविरोधं जानन्नपि अगत्या तच्च वाक्यं च उपेक्षीयं मेने । अत्र शास्त्रिणः विपरीतसावनप्रयासो वृथा । ६८. यथा द्वेषभूम्ना तथा रागभूम्नाऽपि मिथ्या कल्पनासुप्रसितः शास्त्री । सूत्रभाष्य समन्वयाधिकरणान्ते 'गोणमिथ्यात्मनोऽसत्त्वे' अनुबन्धः ३८२ ६८ ] इत्यादि श्लोकत्रयमुदाहृतं सुन्दर पाण्डचवार्तिकस्थमिति चिरात्पूर्वं अस्मद् द्वितीयमीमांसागुरवः म० म० श्री कुप्पुस्वाभिशास्त्रित्रयोः निरू- पितवन्तः । इदं श्लोकत्रयं द्रविडाचार्यकृतमिति श्रीचालकृष्णानन्दसर- स्वतीनामा अत्यन्तमर्वाचीनः कश्चित् स्वकीये ग्रन्थे वदति । अतो द्रविडचार्यः अद्वैतीति ज्ञायत इत्याह । इदं श्लोकत्रयं सुन्दरपाण्डय- कृतमित्याप्ततरेण म.धवाचार्येण विशिष्योक्तत्वात् स द्रविडाचार्यः सुन्दर- पाण्डच एव, न वाक्यभाष्यकारी द्रमिडाचाये इति सुस्पष्टमेतत् । तदुपेक्ष- चैव अयं अभिनवद्रविडाचार्यः | यदि त्वयं बालकृष्णानन्द सरस्वती ट्रांनडभाष्यकारमेव अभिप्रेतीति गमकं किश्चित् स्यात् तर्हि सभ्रान्त इति सद्योऽवचारणीयम् । सुन्द्रपाण्डचवार्तिकमपि देहात्म- प्रत्यय ... इति' इति विशिष्य सुस्पष्टं माधवाचार्येतत्वात् । सुन्दर- पण्डय इत्यभिधा अस्य द्रविडदेशीयत्वमवगमयति । अतोऽयमेव वडावेन अभिनवद्रविडार्यस्याभिमत इति ग्रहणे माधवाचार्योति- विरोधोऽपि परिहृतो भवति । सुन्दरपाण्ड चग्रन्थस्य वार्तिकमिति नाम | बालकृष्णानन्दसरस्वत्यपि स्वग्रन्थं वार्तिकमित्येवाचष्टे । अतोऽ- यमभिनवसुन्दरपाण्डच: सन् अभिनवद्रविडाचार्यो भवतीति सुसङ्ग- तमेतत् । सुन्दरपण्डया इति प्रसिद्धाः प्राचीनाचार्या : उभयमीमांसा.. चार्याः अद्वैतसम्प्रदायस्य प्रवर्तका इति स्फुटमवगम्यते इत्याह स्वयमेव शास्त्रो । उभयमीमांसाचार्यत्वं न प्रवचनेन । अपितु ग्रन्यकरणेन । कुमारिलेन शङ्करेण च तद्ग्रन्थोदाहरणादेव तत्सत्ताया अवगम्यमानत्वात् । इमिडभाष्यकारस्य तदितरग्रन्थकर्तृत्वं न केनापि प्रमाणेनावगम्यते । इदं शतत्व आम्रेडयामास शास्त्री । एवमपि " द्रविडाचार्याणामेव सुन्दरपाण्डया इत्यपि नाम स्यादिति कल्पने माधवाचार्यवचनं च अविरुद्धं भवेत्” इति स्वमतानुरागातिशयेन विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ६६ कल्पनप्रमोदानुभवे प्रवर्तते । 'सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि' | किं पुनरितरः । एवं कल्पनमुपक्षिप्य अनुप “सर्वथा द्रविडाचार्याः ३८४ सम्प्रदायप्रवतका इत्यत्र नाक्षेपले- शस्याप्यवकाश इति सुधीर मुद्धोपयामः । इत्यलम | इत्युपसंहरति । यावत् कण्ठनिरोधं यावद् वाग्बन्धं घोपणं सुरम् । प्राज्ञास्तु प्रमाणमपेक्षरन् । न खलु परगर्हामात्रेण सिद्धिर्भवेत् । किं तावद् द्रमिडाचार्यस्य तद्वाक्यं यत् तस्याद्वैतित्वं बोधयति ? १. व्याधसंवर्धितराजकुमारविषयं २. मधुविद्याफलभोगकालविषय ३. शूद्रशब्दव्युत्पादनकषयं ४. ब्रह्मोपनिषद् विवरणपरं ५. संवर्गपदव्युत्पत्तिप्रदर्शनपरं वा द्रमिडभाष्यवाक्यं छान्दोग्यभाष्यसूत्र भाष्यभामतीषु उदाहृतं न द्रमि चार्यस्य अद्वैत सिद्धान्तावलम्वित्ववोधनक्षमम् | तत्त्वबोधनपरत्वाभावात् । ६. अन्तगुण. मेव देवतां भजते । इत्येतत् अन्तगु गमित्यस्य अपार्थंकरोन अद्वैतानुगुगातया हठात् योजितमिति, तत्र शसक्रियमाणा प्रत्यग्गुणामित्यधिकपद प्रक्षेपो ऽप्रामाणिक इति चोक्तम् । अतो यथास्थितं तत् नाद्वैतपरमिति स्पष्टम् । वाक्यान्तराणि चास्मग्रन्थोदाहृतानि सगुणविषयतया 'योज्यन्ते पाठशोधनं च तत्र क्रियते । एवं सङ्कोचान्यथाकरणाद्यनुकूलं कि.पि वाक्यं नास्ति । तस्मात् यथास्थितं अद्वैतपरं एकमपि वाक्यं द्रमिड- भाष्यस्थं स्वग्रन्थेषु परग्रन्थेषु वा उदाहृतं दर्शयितुं न शक्यते । एवं च तस्य अद्वैतित्वघोषणं ऊर्मिमाल्यूमिमालाघोपनिर्विशेषम । ६६. एवं अद्वैतपरं एकमपि ब्रह्मनन्दिवाक्यं वा द्रमिडभाष्यवाक्यं वा नास्तीति सुविशदं निरूपितम् । निर्विशेषं ब्रह्म नास्ति, जगतो ७ : ७१ ] अनुवन्धः ३८५. मिथ्यात्वं नास्ति इांत परमतम्य कण्ठोक्तचा निरसनविरहेऽपि ब्रह्मणोः रूपगुए महिमादिप्रतिपादनात द्वैतनिरसनमर्थसिद्धम् । निर्गुणवाक्य- सत्त्वे ६ि वःक्थःन्तगणां समुत्परत्वेन सङ्काचः सिद्धयंत् । तदभावात् गुरु. मेच तेषां ते पनपदं परमं तत्त्वमिति निश्चीयते। अद्वैतस्य ततोऽर्वाचीनतया तयोः काले असत्त्वादेव ताभ्यामनिराकरणम् । 'आत्मेत्येव तु गृह्णीयान सर्वस्य तनिष्पत्तेः इत्येतत् ब्रह्मनन्दिवाक्यं तदैन बहु स्यां प्रजायेयनि छान्दोग्योपदिष्ट सर्वसृष्टि परामर्श । तत्र दहु ग्यां प्रजायेयेति उपादानत्वस्य तवैज्ञतेति निमित्तत्त्वस्य चोपदेशात् पुनः 'तत्तंज ऐक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति तदपोऽसृजतेति निमित्तःवोपा- दानत्वोपदेशानुवर्तनात तन्निष्पत्तरिति वाक्ये तस्मादुपादानभूतात् निमित्त भूनामच उत्पवित्यर्थो विवक्षित इति स्पष्टम् । तत्र निमित्तत्वन भेदस्य उपादानत्वेन अभेदस्य च प्रतीतेः शरीरशरीरिभावोऽर्थात् सिद्धयति । स उपरिष्ठत सन्मृलाः सांम्चेत्यादिना स्पष्टीक्रियत इति च वाक्याभि प्रायः । अतः वीरात्मभाव एव जगद्ब्रह्मणोर्वाक्यकार विवक्षितः । न त्यधिष्ठानविवर्तभावः । अस्य वाक्यस्य तद्गत्वाभावान | वाक्यान्तरस्य. भवदीयैरप्य प्रदर्शनात् । प्रत्युत शरीरशरीग्भिावप्रत्यायनेन तस्यार्थतः- प्रतिक्षिप्तत्वात् । सर्वस्य तन्निध्यत्तेरिति परैः कल्पतमति, अन्यथा त्वेऽपि विवर्तपरतया नेयमिति भवदुत्तेः प्रलापमात्रत्वात् । तस्मात् वाक्य- आष्यमन्त्रौ अद्वैतप्रतिक्षेपको विशिष्टाद्वैत तत्पररावत्येतत् सुप्रतिष्ठितम् । ७०–७१. श्रीमद्भाष्ये ब्रह्मसूत्रवृत्तिकारी भगवान् बोधायनो नाम्ना- कीर्तितः ! तदीयानि वाक्यानि चोदाहतानि | सप्तस्वेच स्थलेषु तद्वा-- क्योदाहरणमिति गयित्वा कुतोऽधिकानि वाक्यानि नौदाहृतानीति जडप्रश्नं करोति पामरः । वाक्यद्रमिडमाण्याभ्यां त्रिचतुराण्येच वाक्यानि बुद्धौ कृत्वा श्रीशङ्करः तत्र तत्र किञ्चिदुतवान् | तत् कृत. इति तं वृष्ट्वा तस्मात् यदुत्तरं लभ्यते तदेव प्रकृतेऽपीति प्रतिबोधनाधिकं. ३८६ विशिष्टाद्वैतसिद्धि [ ७२ किमपि वक्तुं नेच्छामः। अथवाऽत्यन्तं प्रतिकूलत्वात् वाक्यद्र मिडभाष्य- योरनुदाहरणं शाङ्करग्रन्थेषु वस्तु विशिष्टाद्वैतै कपरा | तस्याः प्रतिपदमुदाहरणे श्रीभाष्ये ग्रन्थविस्तरो भूयान् भवेदिति तद्वर्जनम् । ७२. 'सुमनसो भौमाः पिबन्त्वन्वहं' इति श्रीभाष्यरलोकव्याख्या- नावसरे भौमपत्रृत्यं विवृण्वन्तो व्यासार्याः 'देवादीनां वृत्तिकारग्रन्था- दिभिः सुगमत्वाद् भौमा इत्युक्तम्' इत्याद्याहुः । एवं श्रीदेशिका अपि "स्वतो विदुषां स्वर्गादिभुवां प्रायो न सूत्रव्याख्यानापेक्षा | सत्यामपि तस्यां विशालधयोग्यैः वृत्त्यादिमिस्ते चरितार्थाः । अतो न वृथाऽत्र भौमत्वोक्तिः।” इति। अनभिज्ञ बहु जपति । एवं वद्भिः वृत्ति- ग्रन्थः स्वर्गादिलोऋ एव वर्तते, न भूलोक इति स्पष्टमुक्तं भवतीत्याह । अनिविस्तृतत्वात् अतिष्लङि क्षत्त्वाच्च वृत्तिवाक्यादयो ग्रन्थाः विशिष्ट- बुद्धशक्तिमतां देवादीनामुपयोगार्हा भवन्ति । अतोन तेषां अभिनव- भाष्यापेक्षा । अतादृशानां मनुष्याणां तु एतदपेक्षा विद्यत इति भौमपदा- भिप्रायं आचार्या वदन्ति । अत्र वृत्तिग्रन्थस्य भूलोकावृत्तित्वं कथमुक्तं भवति । यद्युक्तं भवति तर्हि वाक्यद्रमिडभाष्यग्रन्थयोरपि तदुक्तं मवति । अतिविस्तृतस्येव अंतिसङ्ङ्क्षिप्तस्याप्यत्र व्यावर्तितत्वात् । तत्र वृत्तिमा- त्रस्य भूलोकावृत्तित्वं स्वयमेव एतैः स्पष्टीकृर्तामत्युक्ति: अज्ञत्वदौरात्म्य - प्रकाशनमात्रफला । यच्च स्वयं प्रतिभातवेदतदर्था देवा इति तत्र वक्तव्यं, कथं देवेन्द्रः शरीरातिरिक्त त्मविज्ञानाय एकशतं वर्षाणि प्रजापतौ ब्रह्मचर्यमुवासेति । मनुष्यापेक्षया पटुतरकरणाअपि आत्मज्ञाने आचार्यशास्त्र सापेक्षा एव 'देवःः । 'सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्तीति श्रुतिव्यञ्जितया रीत्या ब्रह्म- 'विन्मनुष्योऽपि देवानां पूज्यो भवति । “बोधायनवृत्तिः शशशृङ्गायमाा कुत्रापि नास्ति ।" सत्यं नास्ति | ७२ ] अनुबन्धः ३८७ वाक्यद्रविडभाष्ये अपि न स्तः । ननु ते आस्ताम् । ननु साऽप्यासीत् । कुत इदं ज्ञायते । तत् कुतः । आचार्यनिर्दिष्टत्वात् इति चेत् तुल्यम् । अस्मदाचार्यैर्निर्दिष्टे उदाहृते च ते | वृत्तिस्तु न तथा । अतो न सा सीदिति चेत् । किं यज्ञदत्तस्य पित्राः अनिर्दिष्टत्वात् देवदत्तस्या महा नासीदिति निश्चयां भवितुमर्हति । ननु वोधायनवृत्तेः स्थितत्वे किं प्रमाणम् । ननु "भगवद्बोधायनकृतां विस्तीर्ण ब्रह्मसूत्रवृत्तिं" इति भगवद्रामानुजोक्तिरंव प्रभारणम् । न सा प्रमाणम् । स्वमतस्यात्व- प्रकटनाय कल्पनया तेन तथोक्तेरिति चेत् सा कल्पनेत्यत्र किं प्रमाणम् ? कल्पितत्वनिश्चय हि प्रमाणसापेक्षः । विशिष्टाद्वैतं वैष्णवैः स्थापितं दूपणी- यमित्य भनिवेशं विन। न खलु किमपि तत्रोपष्ठम्भकं वक्तुं शक्यते । यथेदं भवद्धृदयज्ञग्नं भवत् तथा किञ्चिद् ब्रूमः, श्रूयताम् । सूत्रभाष्ये समन्वयाधिकरणान्ते अपि चाहुरित्युक्त्वा पठितं श्लोकत्रयं शङ्कराचार्येण रचयं कल्पितम् | स्वकीयमद्वैतं पूर्वमप्यासीदिति प्रकटनार्थम । तत्रान्यस्य कतुः शशशृङ्गायमाणत्वान् 'अत्रैव ब्रह्मविदां गागामुदाहरति' इति सामान्येनाह वाचस्पतिः । शङ्करकृतां वञ्चनां छादयितुकामः माधवा- चार्य: 'तथा सुन्दरपाण्डचत्रार्तिकमपि' इत्युपक्षेपपूर्वकं तत् श्लोकत्रयं 'पपाठ स्वक यायां सूतसंहिताव्यख्यायाम् । कुमारित्तवार्तिके निःश्रेण्या- रोहणप्राप्यमित्यादिश्लाकोदाहरणात् तत्कर्ता सुन्दरपाण्ड्यः पूर्व- मीमांसाग्रन्थकार इत्येतद्युक्तम् । अद्वैतपरं उत्तरमीमांसाग्रन्थमपि स चकारेति तु केवला कल्पनाऽद्वैतस्य प्राचीनत्वख्यापनाय कृता । अत एव कल्पतरुकारेण वेवायधिकरणे सुन्दरपाड्यनामनिर्देशपुरस्सरं एत- दीयान् श्रुतिलिङ्गाधिकरणश्लोकान् पठताडांप समन्वयाधिकरणे गौण- मिथ्यात्मन इत्यादिश्लोकाः सुन्दरपाण्ड्यवार्तिकस्था इति नोक्तम् । अवश्यवक्तव्यं ह्ये तत् | यस्मान्नक्तं तस्मान्निश्चीयते "नैते श्लोकाः सुन्द रपाण्ड्यस्येति स मेने, इति । यदि श्रीरामानुजसुदर्शन सूरिप्रभृतयः ३८८ विशिष्टाद्वत सद्धिः [ ७३ । अनृजवः अयोग्याः, वञ्चनपराः, शङ्करमाधवप्रभृतयो नेति कः प्रत्ययः । वस्तुतस्तु बंधायनवृत्तिं निर्दिशत्येव शङ्कराचार्यः । 'नन्विह् कर्मा- वबोधानन्तर्य' विशेषः' इत्यनेन निरसनायोप हि मतं वृत्तात् कर्मा- धिगमादनन्तरं ब्रह्मविविदिपा' इति वदतो बोधायनस्यैव । 'अपरेतु वादिनः पारमार्थिकमेव जैवं रूपमिति मन्यन्ते, अस्मदीयाश्च केचित् इति दहराधिकरणे केचिदित्युत्तो बोधायन एव | तस्य नारमार्थिक- जीवस्वरूपस्येष्टत्वात् । वेदान्तित्वेन तं 'अस्मदीयाः' इति विशिष्ट । श्रीभाध्ये यत्र यत्र वृत्तिकार उदाहृनः तत्र तत्र बोधायनमताननुसारित्वं तन्निराकरणपरत्वं च शङ्करस्य ज्ञापितम् । अतो बोधायनस्य स्वकीय ग्रन्थेष्वनिर्दिष्टत्वात् तद्वृत्तेः कल्पितत्वं सुवच मिति वृथा मनोरथं कुर्वन शास्त्री खलजनक्षुण्णे पथि सुदूरं गत इति शोचनीयमेतत् । 2 ७३. ब्रह्मसूत्रवृत्तिकारस्य बोधायनम्य शशशृङ्गायमःणतामुप- पादयितुकामः प्रथमं नस्य श्रौतगृह्यधर्मसूत्रकारबोधायन महर्षेर्व्यतिरिक्तता साधयितुं प्रवृत्तः अयं महर्षिः परमाद्वैती शिवभक्तश्चेति प्रतिजानीते | तस्याद्वैतित्वं प्रमाणं किमपि न प्रदर्शयति । शिवभक्त. स्याद्वैतित्वं स्वतः सिद्धमिति मन्यत इव | तत्तु न | शैवसिद्धान्ते जगत्सत्यत्वस्य जीवाना- मोश्वरात् अन्योन्यं च भेदम्य चाभ्युपगमात | शिवाद्वैतादेरत्यन्तमर्वा- चीनत्वात् | शाङ्क‍स्याद्वैतस्य गौडाज्ञत्वेन ततः शक् सर्वथा अप्रसिद्ध- त्वाच्च । ऋषःणां काले यद्यप्यात्माद्वैतं ब्रह्माद्वैतभित्येवमात्मकं विञ्जिद- द्वैतं स्थितं तथाऽपि तस्यैकस्यात्मनो ब्रह्मणो वा निर्गुणत्वं केवलचैतर्भय- रूपत्वं जगन्मिथ्यात्वं च न येन केनापि ऋणानृषिणा वा मसा ऽपि चिन्तितमासीत् । सर्वमिदं सौगतप्रतिभाविलसितं गौडपादेन परिगृहीतम | तस्मात् श्रमप्राचीनो यः कोऽपि श्रद्य विद्यमानाति- तुल्योऽद्वैती बभूवेत्येतदसम्भवदुक्तिकम् । शिवभक्तत्वं च किं शिव एव भक्तत्वं अथवा शिवेऽपि भक्तत्वमिति ७३ ] अनुबन्धः ३८६ - चिन्तनीयम् । अत्र आद्यपक्षोपयुक्तं न किञ्चिदुक्तम् । 'रुद्रपुरुषसूक्तयो- स्तुल्यं पावनत्वं वोधयति' इति उभयभक्तत्वं तु ज्ञापितम् | द्वितीयपक्षे तु सूर्यज्येष्ठादिकलां विधानात् तद्भक्तत्वमपि प्रसज्यते । मोक्षप्रदस्य सर्वेश्वरस्य एकत्वान् नःनादेवताभक्तःवे स न मोक्षार्थीति परतत्त्वज्ञान- शून्य इति च वक्तव्यं स्यात् । यत्त त्रिपुण्ट्र्धारणं भस्मसम्पादनतद्धा- रणनकारं च बांधावनी विधत्त इनि तनः किम् ? " होमपूजादिसमये सायं प्रातः समाहितः । ऊध्वंपुष्टूवरो विप्रो भवेच्छुद्धां न चान्यया " इत्यूर्धपुण्ट्रवारणं सविशेष विधत्ते | तेन एकातिप्राणां द्विजातीनां त्रिपुष्टचारणं व्यवतिष्ठते । इदं वचनं स्मृतिरत्नाकरं वैदिकसार्वभौमे- नाप्युदाहृतम् । इदं वचनं कल्पितमिति चेन् भवता प्रयुक्तोऽयं बाणः भवन्तमेव प्रहरति — 'अथातो द्विजातीनां त्रिपुष्ट्धारणविधिं' इत्यादि शैत्रैः कल्पितमिति । श्रीसच्चरित्ररक्षःयां देशिकचरणैरुदाहृतस्य होमपूजादिसमये' इत्यादि- श्लोकस्य स्वेनारोपितं कल्पितत्वं द्रढयितुमना जड: अन्यद्प्याह- एबमेत्र वेङ्कटन'थः स्वीयाभिनिवेशेन 'अथातो महापुरुपस्था- हरहः परिचर्याविधिं व्याख्यास्यामः' इत्यादिवांधायनवचने “इदं विष्णुर्विवक्रमे' इत्येतया चरु प्राश्नीयात्” इति श्रहं वैवोऽस्मीति यः प्रतिब्रूयात् तम्मै शेनं प्रदद्यात् । एतैरेव मन्त्रैः प्राश्नंय.त् ।" इति अधिकमप्यंश तिवान् | स चाधिकभागः स्मृतिनुक्ताफलादिनिबन्धेषु न दृश्यते । वैदिकः बोचायनमहर्षिश्च कथं तान्त्रिकं निर्माल्यभक्षणादिकं विद ध्यात् । तस्मात् तत् वेङ्कटनाथकल्पितमेव । एवं च प्रसिद्धो बोधायन महर्पिः परमाद्वैती शिवभक्तश्च । इति । अत्र तत्त्रमनुपदं विशदीकरिष्यामः । द्रमिडात्रेय दर्शनाभिचाने अम्मिन् निबन्धने कामक्रोधादिप्रत्रलान्तःशत्रुवर्गोपहतचेताः शास्त्री ३६० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ७३ जायमानकटाक्ष विशेषधन्येषु आर्जवनिधिषु प्रामाणिकमूर्धन्येषु अपार- नीतिसागरपारगेषु वेदान्तवित्तमेषु ब्रह्मवित्सु अस्मदाचार्येषु असह्याप- चारपरम्परां महतीमाचरितवान् तत्त्वमिदं विज्ञाय आत्मत्यागपर्यन्त मात्मनः प्रायश्चित्तं यदि व्यवस्येत् तदपि पर्याप्तं न वेति संशेमहे | 'जिह्वामुलाट्य सपदि मर्तव्यं ननु मानिना' इत्यन्यत्र क्वचिदस्माकं वक्तव्यमासीत् । तदिदानीं स्मृतिपदमायाति । त्यै निष्ठाः सत्यैकबलाः । अहिंसा प्रथमं पुष्पमित्यारभ्य 'सत्यमष्टविधं पुष्पं विष्णोः प्रीतिकरं भवेत्' इत्युपदिष्टैरष्टाभिः पुष्पैः भगवदर्चनपराः | तैरुदाहृतं वचनं यद्याकरे न दृश्यते तर्हि तत्र ग्रन्थपात इति वा अभि निविष्ठैः कैश्चिदुद्वापः कृत इति वा सर्पाद अध्यवसातव्यम् । न त्वाचा- र्येषु अनार्जवं मनागपि शङ्कनीयम् । तेषां स्वभावस्यात्यन्तविरुद्धत्वात् । इदं विष्णुविंचक्रम इत्येतया चरु प्रश्नीयादित्यादि सच्चरित्ररक्षाया- मुदाहृतं बोधायनवचनं तदीये गृह्यसूत्रे अस्ति च दृश्यते च | तत्त् न महापुरुषनित्यपरिचर्याविधिप्रकरणे | अपि तु तत उत्तरं विष्णुकल्प- विधानप्रकरणे | तत्रान्ते एवं पठ्यते- - इदं विष्णुर्विचक्रम इत्येतया चरु प्राश्नाति । एवं घोषयेत् - यो वैष्णव इत्याह । वैष्णवोऽस्मीति यः प्रतिब्रूयात् तस्मै शेपं दद्यात् | एतैरेव मन्त्रैः प्रश्नाति । प्राश्याप आचम्य....द्वादशा- क्षरं जपित्वाऽश्वमेधफलमाप्नोति सकृदिष्वा सनातनमिति । [ मैसूर् मुद्रणे २७५--६ पुटयोः] इति । शिवविष्णुपूजयोरुभयोरपि विधानेऽपि शिवस्योत्कर्ष सूचयति बोधायन इति बोधायन शिवपूजाविधौ ब्रह्मविष्णवोस्तदावरणे निवेशात् देवतान्तरपूजाविधिषु शिवस्यावरणदेवतास्वनिवेशाच्च तस्य सर्वोत्कर्ष सूचयामास । ७३ ] अनुबन्धः ३६१ इति शिवतत्त्वविवेके दीक्षितोक्तमुदाहरन्नाह | स्पष्टार्थैर्वचनैः सुप्रतिष्ठितैः. समीचीनैन्यांयैश्च देवनापारमार्थ्ये आचार्यैरवधार्यमाणे पामरैकह- द्याभिः श्वासमात्रविधूननीयाभिरीहशीभिः क्षुद्रयुक्तिभिः किं भविष्यति । शिवः स्वरूपेणः शिवः । अतः तस्य रुद्र इति स्वनाम्ना कीर्तनं कीर्तय तामशिवावमिति स शिवशब्देनोच्यते । तथा नालवर्धनमिति छेदनं वर्धनशब्देनोच्यते तथा । अत एव 'रुद्रः पशूनामधिपतिः' 'मानः स्तोके तनये' इत्यादिभिर्मन्त्रैः रुद्रहो मे ते उपस्पृश्य' इति वदन्तः अपामु- पस्पर्शनं कुवन्ति । रुद्रो बहुशिरा बभ्रुरिति भगवतरतया प्रयुज्यमानस्य रुद्रनाम्नः रुद्रावकत्व व्युत्पत्तावपि शिवपरतया प्रयुज्यमानस्य हि रोदि- तीति वा रोदयतीति वा व्युत्पत्त्या ऋशुगर्भयाचक्त्वं भवति । 'एषा वा अस्य घोरा तनूर्यद्रुद्रः' इति च श्रुतिः । अतो यत्र तस्य पूजा क्रियते तस्य देशस्याप्यशुद्धिप्रसङ्गान् तत्परिहाराय 'पवित्राणां पवित्रं यो मङ्ग- लानां च मङ्गलम्' इति प्रथितप्रभावस्य विष्णोः तदाबरणे निवेशनम् | विष्णुपूजास्थलस्य स्वयं पूतत्वात् अशुद्धिप्रसङ्गस्य परिहार्यत्वाच्च न शिवस्य तत्र निवेशनमिति विभाव्यम् । शिवनिर्माल्यं सर्वं प्रतिषिद्धम् । विष्णवे समर्पितं तु सर्वं 'यज्ञशिष्टाशिनः सन्तः' इत्युक्तरीत्या परमपाव- नमू । विष्णवे असमर्प्य उपयुज्यमानं तु सर्वं पापाय । शास्त्रैः प्रतिषिद्धम् । अत्रेद’ बोध्यम् । “कामैस्तैस्तैह तज्ञानाः प्रपद्यन्नेऽन्यदेवताः । तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्त्रया |" इत्युक्तरीत्या नानाप्रकृतीनां अनानां तत्तदधिकारानुगुणविविधक्रियोपदेशं कुर्वाणा ऋषयः स्वग्रन्थेषु विहितं सर्वं स्वयमप्यन्वतिष्ठन्निति ग्रहणं मूढकृत्यम् | यो यां यां यां तनूंं भक्तः, न बुद्धिभेद्रौं जनयेत्, इत्यादिनीत्या अप्रवुद्धानामनुग्रहाय तद्- वलम्बितस्यैव मार्गस्य सम्यगनुवर्तनप्रकारं प्रदर्शयन्ति | भगवन्नाराय- णेतरभजनपराः सर्वे 'तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्य विधिपूर्वकम्' इति विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ७३

भगवदुक्तक्रमेण अविधिपूर्वक कर्मकारिण इति जानता महर्पयः 'अन- न्याश्चिन्तयन्तो माम्' इत्येतद्रीत्या स्वयं परमैकान्तिन एवाभवन् । षण्मतस्त्राननाचार्योऽपि श्रीशङ्करः स्वयं परमैकान्लेव | स खलु गीता- भाध्ये एवमाह - याति मद्याजिनः मद्यजनशोला वैष्णवाः मामेव यान्ति | समानेऽप्यावाले मामेव न भजन्ते अज्ञानात् । तेन तं अल्प- फलभाजा भव·तीत्यर्थः । -३६२ इति । एवमुक्तवान् स किमज्ञानां पन्थानमनुसृतवान् भवेत् । आहुश्च श्रीदेशिकाः सर्ववमांनिति लोकविवरणान्ते तात्सर्यचन्द्रिकायाम्- क्शि चरन्तिदेत्रगुप्तशङ्करयादवप्रकाशभास्करनारायणार्ययज्ञस्वामिप्रभृति- भिः स्व स्वं मतमास्थितैः परश्शतैर्भाप्यकांद्भः अस्मत्सिद्धान्ततीर्थकरैश्च 'भगवद्यानुनाचार्यभाष्यकारादिभिः अवगीतपरिगृहीतोऽयमत्र सारार्थ:- " भगवानेव परं तत्त्वम् | अनन्यशरणैर्यथाधिकारं तदेणं परम धर्मः ।" इति । इति । प्रान्थकाराः प्रायेण वैष्णव एव । शङ्करमठसन्न्यासिनोऽपि 'नारायणस्मृतिमेव' सदा कुर्वन्ति, शिवस्मृतिम् । मोक्ष | श्रमो हि सन्यासः | मोक्षप्रदश्च जनादनः । “ब्रह्माणं शितिकण्ठं च यश्चान्या देवता स्मृताः । प्रतिबुद्धा न संवत्ते यस्मात्परि- मितं फलम्” इति पञ्चमे वेदे भगवान् व्यासः देवतान्तरभजनमप्रतिबुद्ध- विषयमवचारयति । गृहस्था अपि स्मार्ताः पूर्व शैवत्वेनाभिहिताः क्रुद्धा अभवन् । चन्दनांर्ध्वपुण्ट्र्धारण आसन् । भस्मधारिणोऽपि श्राद्धकाले तद्धार वर्जयन्ति स्म । शास्त्राः सर्वजनविषयगि । तत्र यत्स्वाधिकारानुरूपं तत् तेन तेन ग्राह्यम् | 'थावानर्थ उदपाने, त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्या भवार्जुन' इति भगवदुपदेशं जानद्भिः निश्श्रेयसकामैः तवरमै कातिभावाद्न्यन्म- नसाऽपि न चिन्तनीयम् । परब्रह्माभिधानः सर्वेश्वर एक एवेनि वेदा ७३ ] ३६३ उपदिशा॑न्त । तस्य लक्षण जगज्जन्मस्थितिलयकारत्वम् । परन्तु इद्- मन्यच्च परब्रह्म नक्षणं बहुत्र श्रूयते । इन्द्रसोमसूर्यादिषु । अथाप्येषां सृष्टिवचनात यागेन वा अपर्यवसानवृत्त्या वा एषां शब्दानां परब्रह्मा- भिधायित्वं वक्तव्यं भवति । अत इन्द्रादीनां न परब्रह्मता । एवमेव रुद्रस्थापि | सृष्टिश्रवणात् । विष्णो: सृष्टिश्रवणं अवतारपरम् | अजाय- माना बहुधा विजायन इति श्रुत्यैत्र विवरणात् । न च शिवस्य अवताराः केनचिदिष्यन्ते ज्ञायन्ते वा । न ब्रह्मा नेशान इति प्रलयं तद्भावश्चा- मनायते । न च भगवत एवं क्वचिदसत्त्वश्रवणमस्ति । नारायणानुवा- केन, अग्निरवमा देवतानां विष्णुः परम इत्यनेन च कण्ठोक्त्या भगवतः परत्वं सिद्धम्। साक्षादुपादान कारणस्यैव परब्रह्मभाव मुपनिषदः श्रावयन्ति । तन्त्रोक्तं शिवनारम्यं वैदिकं चिकीर्षन्ताऽपि साक्षादुपादानत्वं शिवस्य नेच्छन्ति | सृज्यमानो रुद्रोऽन्यः । परमेश्वरो रुद्रोऽन्यः । अयं विष्णु- द्वारा आदानांमति कल्पयन्ति । उपादानव्यतिरिक्तः परो नास्तीति ओपनिषदः सिद्धान्तः । अतो रुद्रस्य परत्वश्रवणं इन्द्रादिपरत्वश्रवणव- दुपपद्यत इति रुद्रान्तरकल्पने न किञ्चित् प्रमाणमस्ति । तस्मात् विष्णु- रेव परं तत्त्वमिति महर्षीणां सर्वेषां प्राचामाचार्याणां च एकः सिद्धान्तः । अनुबन्धः “गीतिज्ञो यदि योगेन नाप्नोति परमं पदम् । रुद्रस्यानुचरो भूत्वा तेनैव सह मोदते ॥ " इति योगप्राध्यात् परमपदस्थात् अन्यः अर्वाचीन देवो रुद्र इति स्ष्ट्रमाह' याज्ञवल्क्यः। न चायं सिद्धान्तः यैः कैश्चिद्प्यन्यथाकर्तुं शक्यः । एवं तत्त्वनिर्णयं कृतवन्तः प्राज्ञाः तत्प्राप्तिरूपपरमपुरुषार्थकां- क्षिणां तदनुरूपां वृत्तमनि व्यवस्थापयामासुः । तदवगमाय वृद्धहारीत- स्मृतिश्लांका इमे इहोदाहियन्ते - २६ ३६४ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः द्वितीयेऽध्याये - शुभ्रेणैव मृदा पश्चाद् विभृयात् सुसमाहितः ||५७ त्रिसन्ध्यासु सदा विप्रो यागकाले विशेषतः । श्राद्धे दाने तथा होमे स्वाध्याये पितृ तर्पणे ॥ ५८ श्रद्धालुरूर्ध्व पुराट्राणि बिभृयाद् द्विजसत्तमः । तद्धारयेद्धरेर्नित्यमूर्ध्वपुण्ट्र विधानतः ॥५६ श्राद्धं होमस्तथा दानं स्वाध्यायः पितृतर्पणम् । भस्मीभवति तत्सर्वमूर्ध्वपुण्ट्रं विना कृतम् ॥६०. ऊर्ध्वपुष्ट्रं विना यस्तु श्राद्धं कुर्वीत स द्विजः । सर्वं तद्राक्षसैनीतं नरकं चाधिगच्छति ॥६१ ऊर्ध्वपुण्ट्रविहीनं तु यः श्राद्धे भांज येद् द्विजम् । अनन्ति पितरस्तस्य विमूत्रं नात्र संशयः ॥६२ तस्मात्तु सततं धार्यमूर्ध्वपुष्ट्र द्विजन्मना । धारयेन्न तिर्यक्पुण्ट्रमापद्यपि कदाचन ||६३ तिर्यकपुष्ट्रधरं वि चण्डालमिव सन्त्यजेत् । सोऽनईः सर्वकृत्येषु सर्वलोकेषु गर्हितः ||६४ अष्टमेऽध्याये - नारायणः परं ब्रह्म विप्राणां दैवतं सदा । तस्य भुक्तावशेषं तु पावनं मुनिसत्तमाः ॥७१ हरिभुक्तोज्झितं दद्यात् पितॄणां च दिवानिशम् । तदेव जुहुयाइहौ भुञ्जीयात्तु तदेव हि ॥७२ हरेरनर्पितं यत्तु देवानामपिंतं च यत् । मधुमांससम प्रोक्तं तद् भुञ्जीयात् कदाच न ॥७३ हरेः पादजलं पाश्यं नित्यं नान्यद् (?) दिवौकसाम् सुराणामितरेषां तु फलपुष्पजलादिकम् ॥७४ [ ७३ ७४ : ८५ ] अनुबन्धः निर्माल्यमशुभं प्रोक्तमस्पृश्यं हि कदाचन । विधिोष द्विजातीनां नेतरेषां कदाचन ||७५ शिवार्चनं त्रिपुष्ट्रं च शूद्राणां च विधीयते || हरियंस्य गृहे भुङ्क्ते तस्य भुङ्क्ते जगत्त्रयम् ॥ स्कान्दे वैष्णवखण्डे मार्गशीर्पमासमाहात्म्ये पञ्चदशाध्याये स्थिता इमे श्लोकाः - ३६५ भोक्तव्यं मम चोच्छिष्टं मम भक्तिपरायणैः । पवित्रकरणं पुत्र पापिनामपि मुक्तिदम् ॥ २४ अनर्पयित्वः यो भुङ्क्ते अनं पानं च यत् ( मम ) । वनविष्ठासमं चानं पानं च मदिरासमम् ॥२८ तस्मान्मामर्पयेत् पुत्र अन्नपानादि चौषधम् । भक्षयेत्परया भक्त्या अशुचेः शुचिकारणम् ||२६ तीर्थयज्ञादिकफलं कलिदोषविनाशनम् | मयोच्छिष्टं सुगतिमनि दुष्कृतकर्मणाम् ||३० अन्येषां दैवतानां च न गृह्णीयाच्च भक्षितम् ॥ ( कलकत्ता - मनसुखराय मोर - प्रकाशने ५७५-६ पु ) अतः परापरतत्त्वयाथात्म्यवित् सूत्रकारो महर्षिर्बोधायन: श्रीमन्नारायण- परमैक्रान्त्येवेति तद्पह्नवेन तस्य वृत्तिकाराद्न्यत्व साधनमशक्य मिति सिद्ध महादेवप्रतिष्ठादिकं विदधानोऽपि हि सः प्रथमं महापुरुष- गतिनादिकं विधाय तदनन्तरमेव विधत्ते | उपरिकल्पविधाने वाचकत्वेन प्ररणवकल्पं प्रथमं, तत्प्रसङ्गादन्यान कांश्चन कल्पान् अनन्तरं, विधा- नोऽपि ततः परं विष्णुकल्पं विधाय ततः परमेव रुद्रकल्पं विधत्ते । अतस्तस्य रुद्रादुत्कर्षं स्वाराध्यदेवत्वं च स्पष्टमेव ज्ञापितवान् बोधा- यनः । इति । ७४ : ८५ एषु दशाधिकेषु पर्वसु सङ्कर्षकाण्ड इति व्यवहियमाणं विशिष्ट तसिद्धिः [७४ : ८५ मीमांसाशास्त्रस्य काण्ड विशेषं स्तुत्य अस्मदाचार्यदूषणानि कुर्वन् महान्तं कोलाहलं वितनांति । अत्र चत्वारिंशतोवत्सरेभ्यः पूर्वं अस्म- दीये मीमांसाभ्युदयनःम्ति विमर्शग्रन्थे यद्वयमवोचाम तदुदाहरामः :- "एषामनि कर्ता भगवान् जैमिनिरिति बहवः | कंचिल्लिखन्ति काशकृत्स्न इति ४ । अत्रान्यतरावधारणमस्मच्छक्तिमतीत्य वर्तत इति प्राञ्च एबाशेरते ५ । अस्ति पुनरम्यूहितुमवकाशः काशकृत्स्नेन कृत एका देवताकाण्डः जैमिनिना चापर इति देवताकाण्डद्वयमा सोदिति |६ ( १२३ पुढे ) ६. "यः खलु जैमिनिः साध्यधर्मविचारार्थं द्वादशाध्यार्थी प्रणीय तत्राविचारितोऽपि कियानंशोऽस्तीत्यालोच्य तद्विचा- रार्थं पुनः सङ्कर्षणाख्यां चतुरध्यार्थी प्रणिनाय ", ३६६ [ शिवाकमणिदीपिकाप्रथमसम्पुटे ३५. पुढे ] “सङ्घष राकाण्डोऽप्यविचारित कर्मविशेषविषय एव । जैमि- निहिं द्वादशलक्षण प्रणीय तत्राविचारितांशमालोच्य पुनर्राप चतुर्लक्षण प्रणिनायनि प्रसिद्धिः । अत एव हि संहितमेतच्छा- रीरकं जैमिनीयेन पांडशलक्षणेनेति वृत्तिग्रन्थोऽपि सङ्गतः । अतएव प्रदानवदेवैयधिकरणे भाष्ये यत् संवादतयोक्तं 'नाना वा देवता पृथक्त्वात्' इति तत् जैमिनीय एत्र दृश्यते, न तु देवताकाण्डे काशकृत्स्नोये । अनोऽपि सङ्कर्षः कर्मविषय एव। तत्रैव केषाविद् देवताकाण्डत्र्यवहारोऽप्यस्तीति ।” 9 [ श्रीरङ्ग रामानुजमुनिवरचितायां ग्रन्थाक्षरमुद्रिताय श्रुतप्रकाशिकाव्याख्यायां भावप्रकाशिकायां ४४ पु० ] काशकृत्स्नसम्बन्धो मीमांसाया आसीदति 'मितश्च तत्प्रत्य- यात् ( ४. ३. १५५ ) इति सूत्रमहाभाष्यमन्थेनाप्यनेन ज्ञायते ७४:८४ ] ३६७ अनुवन्धः काशकृत्स्निा प्रोक्ता मीमांसा काशकृत्स्नी । तामधीते काशकृत्स्ना ब्राह्मणीति ।" अनेन वस्तुस्थितिरियमत्र प्रदर्शिता भवति । तत्त्वरत्ना करे काशकृत्स्न- कृतो देवताकाण्डः कीर्तितः । मेघनादारिसूरिया 'देवताकाण्डस्तु अम्मा- भिरदृष्टचरः । अतस्तत्प्रक्रिया मृग्या' इति वदता स्वस्य तददर्शनं ज्ञापयतःऽपि तत्सत्ता ज्ञापितैव | प्रपञ्चहृदये चायं काण्डः देवताकाण्ड इत्येव निर्दिष्टः । एवं श्रीदेशिकोऽनि 'तत् उपरि चतुर्लक्षणी देवनार्था' इति देवनाकाण्डसंज्ञां बुद्धौ कुर्वन्नेव इदमाह । एवमेषामैकठ्यात् देवताकाण्डः कश्चिदासीदित्यत्र न सन्देहः | परन्तु शबरादिभिर्व्यव हृतत्वात् सङ्कर्ष काण्डः कश्चिदासीदित्यत्रापि न सन्देहः | तत्त्वरत्नाकर- कारप्रभृतयः कुमारवरदाचार्यपर्यन्ता आचार्याः सङ्कर्ष काण्डं वा देवता- काण्डं वा स्वयमनवलोकितवन्तः स एक एव द्विनामा काण्ड इति मेनर इति स्पष्टं ज्ञायते । अतः सम्प्रदायतः पूर्वाचार्यप्रथेभ्यश्च ये विषयाः यानि च सूत्राणि सङ्कर्षस्थतया वा देवताकाण्डस्थतया वा अवगतानि तानि ते तत्र एकत्रैव स्थिततया अगृह्णन | "तदुक्तं सङ्घर्ष 'नाना वा देवता पृथक्त्वात्” इति, इति भाष्योक्तेः इदं सूत्रं, ग्रन्थान्त- रेषु 'अन्ते हरौ तदर्शनात्' 'स विष्णुराह हि' 'तं ब्रह्मेत्याचक्षते तं ब्रह्मे- त्याचक्षते' इत्येषां सूत्राणां देवताकाण्डस्यान्ते स्थितत्वेन प्रतिपादनात् एतानि च तथैवेति जगृहु: । एकस्य ग्रन्थस्य जैमिनिकृतत्वकाशकृत्स्न कृतत्ववप्रतिपत्तौ क्वचिदुपचरितत्वं कृत्वा निर्वाहः कार्य इत्यप्यवोचन् । पतरु कारोऽमलानन्द सरस्वत्यपि सङ्कर्ष देवताकाण्डं च एकं मत्वा 'देवताकाण्डाधिकरणस्य प्रदानभेदविषयस्य पूर्वपक्षं सिद्धान्तं चाह' इति भामतीग्रन्थमवतारयति । अप्पय्यदीक्षितकाले तु सङ्घर्ष काण्डः देव ( भव ) स्वामिभाष्येण सह उपलब्ध आसीत् । तेन सः सङ्कर्ष - काण्डं सभाष्यं स्वयमवलोक्य तस्य देवताकाण्डत्वानुपपत्तिं, तेन कल्प३६८ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ७४ : ८५ तरुक्तेरनुपपन्नतां च पश्यन् तत्परिहाराय S यद्यपि सङ्कर्ष काण्डो न देवताविचारार्थं प्रवर्तितः... तथापि .....इत्यादि देवताविचारभूयस्त्वात् भूम्ना सङ्घष काण्डस्यैव देवनाकाण्ड इत्यपि व्यवहारोऽस्तीति तस्य तेनोपादानम् । इति शङ्कासमाधाने अकरोत् । अयारीत्या द्वादशलक्षण्यपि देवता- काण्डो भवितुमर्हति । बहुष्वधिकरणे देवताविषयव दारसत्त्वात् । अतः कल्पतरूक्तिसमर्थंनाय कर्मशेषविचारपरस्यैव सङ्कर्षस्य देवता- काण्डत्र्यवहारौचित्यमुपपादयन्नपि दीक्षितः देवता विचारतत्परग्रन्थान्त- रसत्तायां न विप्रतिपद्यत इति स्फुटं ज्ञायते । अस्मिन काले सङ्घर्षकाण्डः पुनः प्रचारमलभन । तत्र 'वचनात् सर्वेषां सहावदीयेत' इति परिमलो- दाहृतं सूत्र' 'सहावदोयेरन्' इति बहुवचनान्ततया चण्डमारुते दृश्यते । एवं ‘तेषां पृथक्प्रदानमवदानैकत्वान्' इति तत्र स्थितेत्र 'तेषां सह प्रदानं' इति दृश्यते । अयमेव पाठः सङ्गतः | नेपाम थप्रदानमिति साधीयान् पाठ उपलब्धः | नयमयूखमत्तिकायां दीक्षितः " जैमिनिना तु उदाहृतं देवताध्यानविधानं तत्र देवतावाचि - शब्दध्यानविषयमिति निरूपितं सङ्घर्षे” इति जैमिनीयं सङ्कषं काण्डं पृथगवोचत् । ततः परं- वृत्तिकारेण संहितमेतत् जैमिनीवेन षोडशलक्षणेनेति कर्मविचा- रार्थया द्वादशलक्षण्या देवताविचाराथेया चतुर्लक्षण्या च ऐकतन्त्र्यं प्रतिपादित मित्युदाहृतं भाष्ये । तत्र फर्मविचारभागे द्वादशानां लक्षणानां धर्मप्रमाणत-द्भेदतच्छेषशेषिभावाद्यर्थभेक सुलभसिद्धः । देवनाविचारभागे चतुर्णां लक्षणानामर्थभेदं इत्यमाहुः – स्वरूपमादौ तद्भेदस्तदुपासनपूर्वकम् । फलं च देवताकाण्डे देवतानां तु कथ्यते ॥” इति ।

• ४ : ८५ ]

अनुबन्धः ३६६ इत्याह । अत्र देवताविचारभागः कश्चिदस्ति । स तु भागान्तरवत् न सुलभः । अतस्तदर्थः पूर्वाचार्यसूक्त्यै वावगन्तव्यः, इति दीक्षितो वदतीति स्पष्टम् । अवको 'देवताकाण्डः शशशृङ्गायमाणः इत्ति दाक्षितः स्पष्टं सूचयनीति कल्पनां करोति । तस्य काण्डस्य प्रचार- विरहात् तत्प्रतिपाद्योऽर्थः साक्षात् ज्ञातुं न शक्यत इत्येतावदत्राहेति अनभिनिविष्टानां सुगममेतत् । देवताविचारार्थया चतुर्लक्षण्या' इति वदन् हि तत्सत्तामङ्गीकरोति । सङ्कषकाण्डः देवताकाण्डञ्च एक एवेति मतिं तु व्यावर्तयति 'जैमिनिना तु निरूपितं सङ्घर्षे देवताविचाराथया चतुर्लक्षण्या' इति विभज्य वदन् | यत्त 'देवताविचारार्थया चतुलें- क्षण्या च ऐक्यतन्त्र्यं प्रतिपादितमित्युदाहृतं भाष्ये' इत्ययमाह | तन्न तथेति भावप्रकाशिकाकारा वदन्ति । 'जैमिनीयन षोडशलक्षणेन' इत्ये- तावन्मात्रं हि तत्रोक्तम् । तत्र चरमा चतुर्लक्षणी देवताकाण्डरूपेति पाष्यकाराभिप्राय इति कथं लम्यते । जैमिनिकृत कर्मविचारपरसङ्कर्ष- काण्डोपलम्भात् पूर्वं यद्यपि तस्यैव देवताकाण्डत्वं पूर्वे व्याख्यातारो मेनिरे तथापि तदुपलम्भात् परं तेनैव षोडर लक्ष सत्योपपत्तेः ततः पृथग्भू- तस्य काशकृत्स्नकृतस्य देवताविचारपरस्य अत एव मुख्यवृत्या देवता- काण्डस्य तत्रान्तर्भावो न युक्तः ऋतु म् । तदिदं पूर्वोदाहृतात् भावप्रका- शिकाग्रन्थात् स्पष्टम् । S जैमिनीयः सङ्घर्ष काण्डः काशकृत्स्नीयो देवताकाण्डः उभावपि मारावभवताम् । अतः कालक्रमेण तयोरैक्यबुद्धिरुदभवत् । तत्र - ॠष इत्येतदपेक्षया देवताकाण्ड इत्येव व्यवहारी निरूढ आसीत् । अत एव तत्त्वरत्नाकरकार आनन्दतीर्थः प्रपञ्चहृदयकारः अमलानन्दः श्रीवङ्कटनाथः कुमारवरदाचार्य इति सर्व इमे तथैव व्यवहरन्ति । देवता- काण्डस्य काशकृत्स्नकृतत्वप्रसिद्धि 'काशकृत्स्त्रिा प्रोक्ता मामांसा' इति महाभाष्यांक्तिः प्रामाणिक करोति । स्वयमनवताकत देवताकाण्डा अपि ४०० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ७४ : ८५ वृद्धानां मुखान् पूर्वग्रन्थेभ्यो वा तत्रत्यानि सूत्राणि कानिचित् अध्या- यानामर्थाच स्वग्रन्थेषु न्यबध्नन । अतः अन्ते हरौ तदर्शनादित्यादीनि सूत्राणि देवताकाण्डस्थानी त्येतत् 'स्त्ररूपमादौ इत्युक्ता: देवताकाण्डा- ध्यायार्था इत्येतच सूपपन्नम् | इमेच प्रपञ्चहृदये संवादमृच्छन्ति । यस्तु यथाशीलं प्रपव्वहृदयस्याप्रामाण्यप्रतिपादनप्रयासः शास्त्रिणः स मुधा । यदुच्यते विरुद्धबहुविधपाठभेदयुतं तदिति तत्रोक्तं अपेक्षितप्रामा- एयांशे न स पाठभेदो विरोधीति । एतेन विरुद्ध नानार्थबोधकं तदित्येत- दपि प्रत्युक्तम् । अपेक्षितांशे प्रामाण्यवघटकविरोधवरहात् । यदृष्य- ज्ञातनामधेयेन कृर्तामति तत् अज्ञातकर्तृकत्वस्य श्रप्रामाण्यानापादऋत्वा-- दनुपपन्नम् । यास्कनिरुक्त व्याख्येयस्य पदसमाम्नायस्य तैत्तिरीयप्राति शाख्यस्य च कर्ता क इति न ज्ञायते । तौ च सर्वैरत्यन्तमाहतौ महा- मन्थौ । यच्च आधुनिकेन कृतमिति तत्र आधुनिकत्वमेव प्रमा हेतुश्चेत् भवतः सर्वं वाक्यं अप्रमाणमिति स्वयमभ्युपगतं भवता । अप्पय्यदीक्षितादिभ्यश्चिरप्राचीनः स इत्यत्र च न सन्देहः । श्रीशङ्करं भगवत्पादेति व्यवहरन् सः अद्वैती । विशिष्टाद्वैतभिः स जातसमागम इत्यत्र न किश्चित् प्रमाणम् । अतो यदुत्प्रेक्ष्यते 'प्रायशः तदनुसारेण देवताकाण्डप्रमेयं प्रपञ्चहृदये उपवर्णित मिति तद्भवतः श्रप्रामाणि- कार्थ कल्पनाशीलत्वस्यापरं निदर्शनम् । अत्र देवताकाण्डप्रमेयवर्णन- प्रकार: वस्तुतः स्वतन्त्रमूलान्तरानुसारित्वं सुस्पष्टमावेदयति । अन्यदिदमत्यन्तमवधेयम् । अखण्डं कूश्माण्डं अपिघातुमिच्छति शास्त्री । माण्डूक्योपनिषत्कारिकाविवरणे "अग्नीन्द्रादयो देवास्तत्फ- लदातारः, नेश्वरस्तथा, इति देवताकाण्डीयाः” इत्यानन्दगिरिणा उक्तं देवताकाण्डपदमपि प्रसिद्धं सङ्कर्ष काण्ड मेवाभिप्रैति । न पराभिमतं देवताकाण्डमिति बोध्यम् ।' इत्याह । किमानन्द गिरिवाक्यादेवं बो ८६ ] अनुबन्धः ४०१ पण्डितः कञ्चिदलम् ? शब्दमयी देवता अपूर्व फलप्रद मिति हि जैमि- निमतं सुप्रसिद्धम्। “जैमिनिना तु उदाहृतं देवताध्यानविधानं तत्तद्देव- तावाचिशब्दध्यानविषयमिति निरूपितं सङ्कर्ष" इति नयमयूखमालि- कायां दीक्षिनेनोक्तं स्वयमयं सप्तसप्रतितमे पर्वणि उदाहरत् । तादृशे जैमिनीये सङ्घर्ष काण्डे अग्नीन्द्रादिदेवानां फलप्रदत्वप्रतिपादनं कथं भवेत् । कथं सङ्गतं स्यात् । अनेन "बोध्यम्” इत्युक्ते सर्वैः तदाज्ञावशंवदः अविचार्य तथैव बोद्धव्यम्, तथैव भोत्स्यन्ते सर्व इतिह ङ्कार महीघरोत्तुङ्गशिखरारूढो नूनं मन्यते । आनन्दगिरिवाक्यमिदमेकं पर्याप्तं देवताकाण्डस्थितिपारमाध्ये- प्रत्यायनाय | सुस्पष्टोक्तिमिमां स्वाभिमतसिद्धिपरिपन्थिनीं यथावदव- गन्तुमक्षमः महतामधक्षेपे उद्युक्त इति जितं कलिना । ८६. 'तस्य निमित्तपरीष्टिः' इति पूर्वमीमांसासूत्रं नमध्याहारेण उपवर्ष वृत्तौ व्याख्यातम् । तदयुक्तमिति श्रीदेशिकः सेश्वरमीमांसाया- माह । अतो वृत्तिकारभक्ता अपि तत्खण्डनपरा एते इति परिवाद करोति । 'नममध्याहत्यातिमहता क्लेशेन व्याख्यातम् । तदप्यनेन निरस्तम्' इति निरासं कृतवताऽपि अनुपदं 'अतो भगवानप्युपवर्पोऽप- रीक्षणीयत्वपूर्वपक्षमन्वारुरोह' इति तस्मिन् स्वबहुमानातिशयमाविष्कु- वता तस्य वस्तुतोऽनभिमत एव नमध्याहारपक्ष इति प्रत्यपादि । अत्राह शास्त्री 'बहिर्मधुरवचोविन्यासेन खण्डनं न कृतवानिव चाभिनयति । अहो महामायित्वं वेङ्कटनाथस्येति । स्वबहुमतेषु ग्रन्थेषु तत्र तत्र व्याख्यातारः 'अयं प्रौढिवादः' 'अभ्युपेत्यवादः' इति वाक्यानि योज- यन्तीति सर्वसाधारणमेतत् । न ते मायिनः । अयं तु सम्प्रति जनान मोहयितुं अवस्तुनि घोरां पिशाचीं, इङ्गाले भास्वत्स्वरूपं च प्रदर्शयिष्या मीति सङ्कल्प्य मायाकलामभ्यस्यति । प्राचीनवृत्ति कारखण्डनं बहुधा करोति शङ्कराचार्य इति पदे पदे ४०२ विशिष्टाद्वैत सिद्धिः [ ८६ प्राज्ञाः प्रदर्शयन्ति । तेष्वपि तं दोषं दर्शयिष्यामिति मतिं कृत्वा शास्त्रो श्रीदेशिकः उपवर्ष खण्डनकार इत्यवोचत् । उपवर्षादन्य एव ब्रह्मपुत्र- वृत्तिकारो बोधायन इति पक्षे अस्य दूषणस्य प्रसङ्ग एव नास्तीत्यास्ता- मेतत् । अथान्यदाह - - भूमज्यायस्त्वाधिकरणे श्रीभाष्ये 'ज्यायस्त्वं प्रामाणिकत्वमि- त्यर्थः' इति, श्रु० प्र० यां 'ज्यायस्त्वशब्दश्रवणात् व्यस्तोपासन- पक्षोऽपि सूत्रकाराभिमत इति चैन्न । वाक्यभेदः दिप्रसङ्गात् । ज्यायस्त्वशब्दस्तु प्रामाणिकत्वाभिप्रायेरणाप्युपपन्नः । इति च वृत्तिकारमतखण्डनं कृतम् | भगवत्पादभाष्येऽपि वृत्तिकारमत- मेतत् खण्डिनम् । कोऽयं वृत्तिकारः वृत्तिकारमतानुसारी वृत्तिकारभक्तः पर एव प्रष्टव्यः । इति । ज्यायस्त्वशब्दस्वारस्यमाश्रित्य व्यस्तोपासनस्यापि सूत्रकारा- नुमतत्वशङ्कातत्परिहारौ शङ्करभाष्ये स्थित श्रीमद्भाष्ये व्यञ्जतौ, श्रु० प्र० यां कण्ठोकौ । प्राचीनवृत्तिकारेण केनचित् स्ववृत्तिग्रन्थे तथोक्तमिति न शङ्करेगोच्यते, न वाचस्पतिना, नाप्यन्येन केनचित् | शङ्करसमकालिक एव कश्चित् पण्डितः एवं कथितवान् भवत् । अथवा तच्छिष्येष्वेव कश्चित् पृष्टवान् भवत् । अथवा ईयसुन्प्रत्ययबलात् तथाऽ- व्यर्थः प्रतीयत इति स्वयमेव इमां शङ्कां कृत्वा अधिकरणेषु पूर्वपक्ष- कल्पनन्यायेन 'केचित् कथयन्ति' इति श्रीशङ्करः 'कांश्चित्' कल्पयित्वा- ऽवदित्युपपद्यते । शङ्कराचार्योक्तोऽयं शङ्कापरिहारः उपपन्नत्वात् अवश्य - वक्तव्यत्वाच्च श्रीभाष्यश्रुतप्रकाशिकयोरप्यादृतः । अत्र स्वकीयपरकीय- ग्रन्थजातं सर्वे महता श्रमेणान्विष्य अवलोक्य इमान् 'कांश्चित्' वृत्तिका रत्वेन स्वयं व्यपदिश्य तत्खण्डनकरणात् वृत्तिकारखण्डनकारित्वं विशिष्टाद्वैतिष्यतीति प्रदर्शनाय शास्त्री यं प्रयासं वृथैव अङ्गीकार · तत्र नूनमयमनुकम्पनीयः । कोऽयं वृत्तिकार इति पृच्छति । यः कोऽपि अनुबन्धः ४०३ नेत्येव समञ्जसमुत्तरम् | अपि ब्रूमः | अत्यन्तापशदः कश्चित् । न भगवान् बोधायनः | नापि तादृशोऽन्यः कश्चिदिति ग्रहणे कः क्लेशः । ८. प्राचीनवृत्ति कारखण्डनं बहुधा करोति श्रीशङ्कर इत्येतदप्र- त्याख्येयम् । तत्र प्राचीनवृत्तिकारा बहवः । तेषु ये सम्प्रदायानुसारिणः तानाद्रियत एव शङ्करः | अन्यान् निरस्यति । तत्र का वाच्यतेत्याह शास्त्री | सम्प्रदायवदां उपवर्ष सुन्दरपाण्ड्यब्रह्मनन्दिद्रविडाचार्यगौड- पादप्रभृतीनामुक्तयः बहुत्र भगवत्पादैः प्रमाणीक्रियन्ते । 'वेदा- न्तार्थगहनसम्प्रदायहीन' इत्येव भास्कराचार्य: पञ्चपादिका - विवरणादिषु तिरक्रियते । इति च । अत्र भगवानिति विशेषगदानमात्रेण उपवर्षस्य अद्वैतित्वं न सिध्यतीति पूर्वमेवोक्तम् । शबरोऽध्याह भगुवानुपवर्ष इति । किं तेन तस्य निरीश्वरमीमांसकत्वं भवितुमर्हति । न चाद्वैतपरं उपवर्ष ग्रन्थं कंचिदुदाहृतवन्तः। अतस्तस्याद्वैतित्वमप्रामाणिकम् । “न चाहम्प्रत्ययो व्यामाह इति शक्यते वक्तुम् | बाधकप्रत्ययाभावात् ।" "तस्मान्न विज्ञान- मात्रम्" इति शबरेण उपचपत आत्माऽहन्प्रत्ययविषयः विज्ञाता च न तु विज्ञानमात्ररूप इति प्रतिपादनात् उपवर्षस्य अद्वैतित्वं वह्न: शीत- त्वमिवेति ज्ञेयम् । सुन्दरपाण्ड्यस्याप्यद्वैतग्रन्थकारत्वं नास्तीत्येव नश्चेतव्यं भवति । कल्पतरुकृता हि समन्वयाधिकरणे 'गौणमिथ्या- त्मनोऽसत्त्वे' इत्यादि श्लोकविवरणःवसरे तन्नाम अवश्यं कीर्तनीचं दसतेषां ऋर्ताsभविष्यत् । अतः अवश्य कीर्तनीयस्य कीर्तनाभावः तस्य तदकर्तृत्वमेव प्रत्याययति | माधवाचार्योक्तिस्तु अनाप्तवाक्यश्रव- गाद्वा सम्भावनामात्राद्वा भवन्मार्गानुसारेण कल्पनामात्राद्वा | तस्य तत्कर्तृत्वं कृत्वा चिन्तायामपि तस्य आत्माद्वैतित्वमेवोदाहतैः श्लोकः सिध्येत्, न विश्वमिथ्यात्ववादित्वम् । ततोऽप्रतीतेः । [ ८७ ब्रह्मनन्दि द्रविडाचार्ययोरेकमपि वाक्यमद्वैतपरं नोदातमिति सुनि- रूपितम् । अतो गौडपाद एकः परिशिष्यते । एतदुपज्ञं शङ्कराद्वैत- सम्प्रदायः । एतत्सम्प्रदायहीनत्वेनैव भास्कराचार्यनिगकरणं पचपा- दिकादिषु । गौडब्रह्मानन्द शिष्यः अभिनवद्रविडाचार्यपदभाक् बालकृष्णानन्द- सरस्वती उपवर्षादप्राचीनवृत्तिकारानुराधेन सूत्रभाध्यमारचितमिति स्वकीये वार्तिक वदतीत्याह । वाचस्पतिप्रभृतिभिरदृष्टा उपवर्षावृत्ति ह्यस्तनो बालकृष्णानन्दः किल साक्षात् दृष्ट्वा एवं वदति । तस्मानूनं परमं प्रमाणं तस्य वाक्यम् । अहो अहो अत्यद्भुता, सर्वथा दुर्निरसा इयं युक्तिः । अयं किल महान् वार्तिककारः जन्मादिसूत्रभाष्यं त्रिविध- मिति विभागमुक्त्वा “प्रथमं प्राचीनवृत्तिकारमताभिप्रायेण लोकसिद्धल- क्षणपरम् |” इत्याह । लोकसिद्धलक्षरणपरमिदं सूत्रमिति, इदं प्राचीन. वृत्तिकारमतमिति च ज्ञापकं भाष्ये न किविदस्ति । श्रुतिसिद्धमेव लक्षणं विलक्षणब्रह्मसद्भावसम्भावनासिद्धये शास्त्रमनुपादायोक्तम् । इदं एतदधिकरणारम्भ एव 'श्रुतिनिर्देशस्तावत् यतो वा इमानि' इत्या- दिना, शास्त्रयोनित्वाधिकरणे 'पूर्वसूत्राक्षरेण स्पष्टं शास्त्रस्यानुपादानात्” इत्यादिना च भाष्येण स्पष्टम् । न च शास्त्रैकवेद्यस्य ब्रह्मणः लोकसिद्धं लक्षणं भवतुमर्हति । वृत्तिकारप्रस्तावस्तु न भाष्ये न च व्याख्यानेषु । अतः श्रोतॄणां प्राचीनसम्प्रदायानुरोधित्वधीजननाय कल्पनामात्रमिह स्थितम् । व्युत्पत्तिसिद्धे अर्थे अक्षरश उच्यमाने वृत्तिकारमतस्य कः प्रसङ्गः ? । विशिष्टादूतासाद्धः ८. शङ्करात् पूर्वं विशिष्टाद्वैत मतावलम्बी वृत्तिकारों यः कोप- नासीत् । सत्त्वे कथमनेन खण्डनं न कृतम् | स्वमतविरोधि सर्वखण्डन- कारोह्ययम् | अखण्डनादसत्त्वं सिद्ध यतीत्या | प्रतिबोधनं कुर्मः । परस्य ब्रह्मणः निर्गुणत्वं साधयन् सगुणत्ववादः खण्ड्यति । तेन पूर्व == ] अनुवन्धः ४०५ सगुणपरब्रह्मवादिन सन्तित् सिद्धम् | जीवत्रह्मभेदं जीवनानात्वं च खण्डयति । तेन एतद्वादन आसन्नित्येतत् सिद्धम् । विश्वस्य तदुः पादानभूतायाः प्रकृतेश्च पारमार्थिकत्वं खण्डयति । तेन तद्वादिन । येत् सिद्धम्। इतः परं विशिष्टाद्वैतिनां प्रति तन्त्रसिद्धान्त - भृतस्य शरीरशरीरिभावस्य खण्डनादर्शनात तद्वादिनः पूर्वं नासन्निति प्रतिज्ञायेत । तत्रेदं तत्त्वम | 'यस्य पृथिव शरीरं, जगत्सर्वं शरीरं ते, 'सोऽभिध्याय शरीरात स्वात्' इत्यादिश्रुतिस्मृतिषु जगतः परमात्म- शरीरत्वस्य स्पष्ट मभिधानात्, जगत इव शरीरशरीरिभावस्य व्यावहारि कस्य अद्वैताविरोधित्वाच्च एतत्खण्डनमकतंत्र्यं शङ्करो मेने | शुद्धचैत- न्यस्य सर्वज्ञत्वादिकारणतया जडद्रव्यस्य शरीरत्त्रव्यवहारमुपपादर्यात च प्रकरणग्रन्थ कस्मिंश्चित् | तदन्यत्रोदाहृतवन्तः स्मः | अतः अखिलय- प्रत्यनीककल्याणैकानं परं ब्रह्म ततो मिन्नान् नाना जीवान्, सत्यां त्रिगुरणां, अचिरादिगम्यां परमां मुक्ति, तत्सावनं भक्तिं चाभ्युपगच्छन्तः बादरायणीय ब्रह्मसूत्रवृत्तिकाराः वेदान्तमन्थान्तरकाराश्च प्राञ्चः सर्वे जगद्ब्रह्मणोः शरीरशरीरिता विशिष्टाद्वैतिन एवेत्यत्र न सन्देहगन्धः । अर्वाचीनास्त्वद्वैतिनः परैरुक्तं सर्वं निराकरणीयमिति मूढग्रहेण जगतो ब्रह्मशरोरत्वनिराकरणे सम्भ्रमं विभ्रति । बौद्धताकिकपरवृढाः वेदवेदान्तसिद्धान्तविध्वंसने बद्धपरि- करा अभवन् । तानभियोद्धुं प्रवृत्ताः नैयायिकाः तेषां प्रसरं निरुन्धाना अपि वेदान्तांसद्धान्तपरिपालने न श्रद्धामकुर्वन् । नापि तत्र ते समर्था आसन् । अतां वेदान्तदर्शनस्य आत्यन्तिकलोपदशा उपस्थिता बभूव । अस्यां स्थितौ गौडपाद: तलरिरक्षणाय किञ्चित् कर्तव्यं मेन । वेदान्तसम्प्रदायस्तदानीं ग्रन्थमात्रशरण आसीत् । प्रवचन- कारा: प्रसिद्धा आचार्यों नासन् | तस्मात् स्वबुद्धिबलेनैव उद्देश्य- निर्वर्तनं तस्य कर्तव्यमभवत् । तत्र वेदान्त विद्यासाध्यस्य मोक्षस्य विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ८८ । नित्यत्वोपपादनं प्रथमकर्तव्यं कष्टतमं चासीत् | क्रियासाध्यां हि मोक्षः स्वर्गवदनित्य एव स्यात् । एकविंशतिदुःखध्वंसो मोक्ष इति नैयायिकाः, पुण्यपापात्मक सर्वकर्मध्वंसो मोक्ष इति मीमांसकाश्च प्रति- पेदिरे । एकैकस्मिन्नपि जन्मनि उत्तरोत्तरं शुभाशुभकर्मणां क्रियमाणत्वात् अवर्जनीयत्वाच्च उक्तोभर्यावधोऽपि ध्वंसोऽसम्भवीति परमार्थ एषः | अतः अज्ञानेन संसार : तत्त्वज्ञानेन तन्निवृत्तिर्मोक्ष इति, एतत्परमेव वेदान्तदर्शनं भवितुमर्हतीति च गौडपादो निश्चिकाय | सर्वनाशापेक्षया वरमध॑त्याग इति नीत्या शुद्धचैतन्यात्मकं ब्रह्म रक्षन् विश्वमिथ्यात्वमूरी- चकार । इममर्थं कारिकासु निबध्य तदनुगुणं प्रस्थानत्रयं योजयितुं. इमं सिद्धान्तं लोके सर्वत्र प्रथयतुं च समर्थ कञ्चन महापुरुषमन्विष्य- नास्त । तस्य प्रशिष्यः नैसर्गिकबुद्धिबलसम्पन्नः श्रुताढ्य तेजस्वी धीरः श्रीशङ्करः तां धुरं बभार । प्राचार्यमवन्ध्य मनोरथं चकार । अव लोकितप्राचीनविविधवेदान्तग्रन्थोऽपि भगवतः स्वरूपरूपगुण विभवैश्व- र्यशीलादिषुश्रुति स्मृतिशताधिगतेषु यत् किमप्यनपह्न त्य वेदान्तदर्शनं प्रतिष्ठाप्य मोर्ज्ञानत्यत्वं चोपपाद्य सर्वनिर्वाहक्षमे चिरन्तने सम्प्रदाय शिक्षां प्राप्तु अलब्धावसरः गौडपादोर्पादिष्टवर्त्मनैव प्रवचनं ग्रन्थनि- र्माणं चाकरोत् । गुरुभजने वा सम्प्रदायानुसरणे वा श्रीशङ्करस्य श्रद्धावैकल्यं न कश्चिन्मेने, न कश्चिदवोचत् । नवीनसम्प्रदायनिष्ठां गतस्य तस्य प्राचीनसम्प्रदायसिद्धार्थप्रतिक्षेपः अगत्या कर्तव्य आसीत् । तं निष्कम्पं चकार | श्रुतिवाक्यान्यपि हठात् स्वाभिमतार्थे योजयामास । ब्रह्मसूत्राण्यपि स्वच्छन्दं व्याख्यौ । भूयिष्ठेषु स्थलेषु खण्डनमेव भाष्यव्यपदेशेनाकार्षीत् । एतदर्शी भास्करः अतीव हृदयसन्तापं भेजे । परन्तु तस्यापि चिरन्तनसम्प्रदायपरिचयो दुर्लभो बभूव । अतः स्वबुद्धिबलमात्रायेण वेदान्तदर्शनं परिष्कर्तुळे प्रावर्तत । तथा यादवप्रकाशोऽपि । अस्य = ] अनुबन्धः सकाशे चिरं विद्यार्थिभावं गतः श्रीरामानुजः अनेन, शङ्करभास्कराभ्यां च कृतैः वेदान्तवाक्यार्थविवरणैः अत्यन्तमतृतः विषण्णः दैवात् भगवद्यामुनमुनिशिष्यमहापूर्णसेवासमधिगतप्राचीनसम्प्रदायार्थः परम- सन्तुष्टः न परं बहुसहस्रसङ्ङ्ख्येभ्यः शिष्येभ्य उपदेशेन अपितु श्रीभा- ब्यादिग्रन्थप्ररणय नेनापि चिरन्तनं त्रय्यन्तसिद्धान्तं लोके पुनः प्रवर्तया मास । एषां ग्रन्थानां विशेषमित्थं वरणयन्ति श्रीदेशिकचरणाः- लक्ष्यं बुद्धेर्ललितरसनालास्यलीलानिदानं शुद्धास्वादं किमपि जगति श्रोत्रदिव्यौषधं नः । लक्ष्यालक्ष्यैः स्थिरजलधिवद् भाति तात्पर्यरत्नै- र्लक्ष्मीकान्तस्फटिकमुकुरो लक्ष्मणार्योपदेशः ।। आकर्षण निगमान्तसरस्वतीना- - ४०७. मुच्चाटनानि बहिरन्तरुपलानाम् । पथ्यानि घोरभवसञ्ज्वरपीडितानां हृद्यानि भान्ति यतिराजमुनेर्वचांसि || इति । एवमुपनिषदां तात्त्विकोऽर्थः सर्वलोकवद्यः कृतः। अस्य खण्डन- मशक्यम् । नहि सूर्ये सूर्यत्ववादः खण्ड्यत इत्यस्ति सभ्भवः | वस्तु-- तत्रे एवं स्थिते असूयादुष्पिशाचीग्रहपरवशः शास्त्री उच्चावचं जल्पति । ८६ उन्मत्तोक्ती नामनुन्मत्तैरुत्तरं न देयम् । तथापि शास्त्रिणः उम्मत्ततामजानन्तः केचिन्मा भ्रमिषुरिति अवश्यवक्तव्यमुच्यते । यामु- चप्रभृतीनां श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य च अपारा भक्तिः श्रीमन्नाथमुनौ । वेदान्तगुरुपरम्परायां प्रथमत्वात् । यद्यपि ततः पूर्वं शठकोपसूरिरस्ति । तथाऽपि तस्मिन् चिरात्पूर्व मुक्तिं गते श्रीमन्नाथमुनिः योगमहिम्ना तं साक्षास्कृत्य तदुपा॑दृष्टं औपनिषदं तत्त्वं विज्ञाय स्वशिष्यपरम्परया लोके प्रकाशयामास । यदि नायमेवमकरिष्यत् तर्हि लोके प्राचीनवशिष्टाद्वेतसिद्धिः [८६ : ६० वेदान्तविद्यासम्प्रदायस्य पुनः प्रवृत्तिनैव अभविष्यत् । अतोनाथोपज्ञ प्रवृत्तमिदं दर्शनमित्याहुः । श्रीमन्नाथमुनिभिः कृतः न्यायतत्त्वाभिधानो मन्थन ब्रह्मसूत्राणां उपनिषदां वा विवरणपर: | अपि तु वेदान्तदर्शनानुगुणतया प्रमाण- प्रमेयव्यवस्थापनपरी न्यायशास्त्रमन्थः । आक्षपादे न्यायसूत्रे वेदान्त- विरुद्धांशा बहवः सन्ति । तान् विमृश्य न्यायशास्त्रपरिष्कारोऽत्र कृतः । त्वेऽपि न्यायशास्त्रस्य वेदविरुद्धांशाः स्मृत्यधिकरणन्यायेन अनाद- रणीया इति श्रीदेशिकचरणा आहुः । ब्रह्मसूत्राणां आर्षाणां मेव अविरुद्धमनुकूलं च व्याख्यानमस्ति चेत् तदेव माझं, मन्वाद्यपढहरावत्, न तु विरुद्धमनार्षं च शाङ्करादिकमिति श्रु० प्र० यामुक्तम् । उभयमिदं सुसङ्गतम् । इत्थं न्यायशास्त्रपरिष्कारस्य श्रीमन्नाथमुनिभिः स्वमन्थेन कृतत्त्रेऽपि तैः कृतं वेदान्तप्रवचनं बादरायणसूत्रतत्कालस्थिततद्वृत्ति- विशेषादिग्रन्थमुखेनैव श्रीमन्नाथमुनेः शिष्याः अष्टौ परिचिताः आत्मसिद्धौ यामुनाचार्यैर्निदिष्टः श्रीवत्साङ्क मिश्रः शङ्करानन्तरकालिकः न नाथमुनिशिष्यः | अयं श्रीवत्साङ्क मिश्रः सूत्राणां साक्षाव्याख्यानकारः, न तु द्रमिडभाष्यव्याख्यातेत्यादि प्रागुक्तम् । तदत्र ‘ऊ६ः' इत्युपक्रम्य असंबद्ध बहूक्त्वा निश्चप्रचमित्युपसंहरन् तपस्वी दुश्चिकित्सचित्तविकारः शोच्यः | ६०. बोधायनवृत्तेः . अतिविस्तृतत्वात् सम्यक्प्रचारविरहात्, सर्वत्र प्रचारे वर्तमानानामेव ग्रन्थानां कीर्तनस्याद्दिष्टत्वाच भगवद्यामुनमुनिः बोधायनं न निर्दिष्टवानित्युक्तम् । एतन्मतानुसारिणोः ब्रह्मनन्दद्र मिन- चार्ययोः निर्देशादेव तस्मिन्नपि उपकारस्मृतिः कृतैव । अत्र पूर्व षोडशे पर्वणि कृतां अद्भुतां काञ्चन कल्पनां उपबृहयन् वदति - आत्मसिद्धौ 'द्रमिडभाष्यकृता' इति निर्दिष्ट न ब्रह्मनन्दिवाक्यभाष्यकारी इमिडा चार्यः । द्रमिडाचार्य इत्येत्र निर्देशे कर्तव्ये द्रमिडभाष्यकृदिति तस्य १० ] अनुबन्धः ४०६ निर्देशायागात् । किन्तु शठकोपकृतं यद् द्राविडगाथासहस्रं तद् द्रमिड- भाष्यम् | तस्य कर्ता शठकोप एव द्रमिडभाष्यकृत् । अस्मिंश्च महती भक्तिर्यामुनाचार्यस्य । प्रतीक्रग्रहणपूर्वकं ब्रह्मसूत्राणां विवरणा करणेऽपि तत्तात्पर्यस्य गम्भीरतया विवरणकरणात् गाथासहस्रं तद्भाष्यं भवतीति समेने | 'विवृतानि च तानि ( ब्रह्मसूत्राणि ) परिमितगम्भीरभाषिणा द्रमिडभाष्यकृता? इति ह्याह यामुनाचार्यः | सूत्राणां साक्षाद्भाष्यमिद्- मिति हि प्रतीयते । वाक्यभाष्यग्रहणे 'वितश्रवादी स्याद्यामुनाचार्यः | यदि च वाक्यभाष्यकार एवेहाभिप्रेतः स्यात् तर्हि तदीयं वाक्यं किञ्चिद् ग्रन्थे उदाहृतं स्यात् । तद्भावात् स नाभिप्रेत् इति स्पष्टम् । शठकोप- वाक्यमपि एकमपि नांदाहृतमिति युक्तम् । तस्य द्रविडभाषामयस्य संस्कृतग्रन्थे उदाहरणानौचित्यात्- इति । अस्मत्सम्प्रदायबाह्यानां बुद्धिवैपरीत्यस्य ईदृशमुदाहरणान्तरं मृग्यम् । केपुचिदपराधेषु जिह्वाच्छेदं कशाघातं च दण्डं विद्धांत । दैवात् एवमादिकिञ्चित्करणे वयमत्यन्तमशक्ता इति प्रमोदामहे । अन्यथा हि 'यथाशक्ति निगृह्णीयात् देवतागुरुनिन्दकान्' इति तादृशे घोरे कर्मरण॒ प्रवर्तयितुं पर्याप्त पारुष्या इमा दुरुक्तयः। ननु भो द्रमिडा- चार्य इति वक्तव्ये मिडभाष्यकृदित्युक्तिर्भावगर्भेति गाढमवगाह्य उच्यते । 'रामानुजभाष्यकार:' ( ६६. पु ) इति, 'रामानुजभाष्यकारैश्च' ( १०६. पु ) इति च वदतस्तव को भावः । किं रामस्यानुजं भाष्यं किञ्चित् । तत्कर्तेति । द्रमिडभाष्यमिति ग्रन्थस्य रूढं नाम | अतस्तत्ऋ- त्वेन आचार्य निर्दिशन्ति । भवानीपतिः मृडानीपतिरित्यादिवत् तत्र कुर्कैल्पनायाः कोऽवकाशः ? बाधितं च शठकोपार्थत्वम् । न हि शठकोप- गाथासहस्रं कस्यचिन्मूलग्रन्थस्य भाष्यमित्यस्मत्सम्प्रदाये कैश्चि- दिष्यते । अपितु वेद इति उपनिषदिति च । तथा च नाथमुनिकृतः मधुर कविस्तुतिश्लोकः- २७ ४१० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः विदित विषयान्तरः शठारेरुपनिषदामुपगानमात्रभोगः | इति । श्रीशठकोपस्तुतिश्लोकच- भक्तामृतं विश्वजनानुमोदनं सर्वार्थदं श्रीशठकोपवाङ्मयम् । सहस्रशाखोपनिषत्समागमं { ६० नमाम्यहं द्राविडवेदसागरम् || इति । एतेन 'तत्पूर्वतनो यामुनस्तु शठकोपभाऽपि सन् 'उपनिषत् ' इति उद्घोषणमतिप्रसङ्गादनुचितं मन्वानः' इति पामरजल्पितं पराम्तम् | तत्पिता महेनैव तथा घोषणस्य कृतत्वात् । एवंविधेषु विषयेषु औचि- त्यानौचित्यविवेचने महिषप्रायाणामनधिकारित्वात् । यदपि साक्षा- द्भाष्याग्रहणे वितथवादी स्यादाचार्य इति तद् ब्रह्मह्त्याशीलस्य मशक- वारणसन्त्रासकल्पम् । आचार्याणां प्रतारकत्वमुच्यते । अत्र तस्य वितथवादित्वापत्तेः का भीतिः | 'सप्तमे पर्वणि 'छान्दोग्योपनिषद्भाष्य- कारः' इति नृसिंहाश्रमोक्तौ 'अत्र छान्दोग्योपनिषद्भाष्यमिति पदेन 'छान्दोग्योपनिषद्वाक्यभाष्यमित्यर्थो ग्राह्यः' इत्युपदष्टवता त्या आत्मसिद्धौ 'तानि च विवृतानि' इत्यत्र तथाऽर्थग्रहणासम्भवादिव वितथवादित्वापत्तिः कथमुद्भाव्यते । इदं हि नृशंसत्वं नाम | अथ यत् द्रमिडभाष्यवाक्यं न किञ्चिदुदाहृतमिति, उदाहरणीयमिति को निर्बन्धः। अथवा सूत्रेषु, वृत्तिषु, वाक्ये, तद्भाष्ये च स्पष्टमुक्तानेवार्थान् उपेक्षमाणाः खण्डयन्तञ्च अवमन्यन्ते परे । तर्कबलवाश्रित्य विपरीत सिद्धान्तं साधयितुमुयुञ्जने । तान् प्रति किं पूर्वाचार्यग्रन्थोदाहरणेन तर्कबलेनैव तान् निरः करिष्यानि यामुनाचार्यो मेने। अनेनैव हेतुमा द्राविडवेदसूक्तीनामपि अनुदाहरणम् । न तु द्राविडभाषामयत्वेन । संस्कृतेन परिवर्त्य उदाहर्तुं शक्यत्वान् । तथा करोति च श्रीवेङ्कटनाथ- गुरुः यातयामं गतरसमित्यत्र तात्पर्य चन्द्रिकायाम्६१ ] अनुबन्धः ४११ एतेन परमातस्य भक्ताङ्घ्रिरेणोर्भाषागाथाऽपि निव्यू ढा । एवं - हिसा संस्कृतेन विपरिणंस्यते – “दिव्यैरवेद्यविभवांत यदि ब्रवन्ति माध्वीमनोज्ञतुलसीक यदीति चाहुः । ऊनक्रिया अपि परानपि कारयन्तो भुक्ताधिकं दति चेन्ननु तत् पवित्रम् | " इति । ‘यदन्त्या मीमांसा श्रुतिशिखरतत्त्वं व्यवृणुत । तदादौ गाथाभिः' इत्यभियुक्तश्लाकेनापि ब्रह्ममीमांसया निर्धारितां यः उपनिषदः स गाथाभिः प्रतिपाद्यत इति उपनिषदर्थप्रतिपादकत्वमेवाच्यते, न तु ब्रह्मसूत्रव्याख्यानरू१त्वम् । अतः सम्भावनेत्युपक्रम्य 'मनागपि नाक्षेपावकाशः’ ‘असन्दिग्धमावेदयती'त्युपसंहारः शास्त्रियः अस्वस्थ- चित्ततामेव प्रकाशयति । आत्मसिद्ध मिडभाष्यकृतेत्यत्र 'भाष्यकृता' इत्येव पाठो दृश्यते । अत्र शास्त्रियः कुकल्पनाया नैवावकाशः । ६१. महत आचार्यान् प्रति [अन्तरमातः पदेपदे परिवहतः इयतः क्रोधस्य द्वेषम्य च मूलकारणमन्त्र प्रकटयति शास्त्री | श्रीदेशिकः शत- दूषण्यां 'अतः तद्वचनकारिषु व्यासादिसमाख्यां सङ्केतेन प्रतिष्य धर्म- सूनुरिव सत्यवादी भव' इत्याह । अतः ईदृशं दोषं न परं देशिके अपि तु सर्वेष्वेव विशिष्टाद्वैताचार्येषु वदयामीति सङ्कल्प्य तदनुसारेण अस्मिन् ग्रन्थे सर्वं वदामीति वदति । मार्जारः किल व्याघ्रं दृष्ट्वा स्वाङ्गेषु तापा- नकरोदिति कश्चिदाभारणकः | सोऽत्र स्मर्यंते । शतषणीशातनं कृत- वानस्मीति लिखति । द्रविडात्रेयदर्शनग्रन्थादेव शास्त्रिगो वैदुष्यं विमश वाटवं आर्जवं प्रामाणिकत्वं लेखनचातुर्यं सर्वं सुव्यक्तम् । अथापि तद् दृष्टिपथमागच्छेत् कर्तव्यमवश्यं करिष्यामः । बोधायनवृत्त्यपह्नवस्य स्वेन साभिनिवेशं क्रियमाणस्य कारणान्तर- मपि ज्ञापयति । शाङ्करे सूत्रभाष्ये बहुषु स्थलेषु बोधायनवृत्तिविरोधः श्रीभाष्यकारैः प्रदर्शितः । स विरोधः परिहर्तुमशक्यः | नास्तीति वक्तुं ४१२ विशिष्टाद्वेतसिद्धिः [ ६२ न शक्यते । अतः " बोधायनवृत्तिरेव नासीन् । भवद्भिः कल्पिता काचन वृत्तिः सा । तद्विरोधो न परिहरणीयः" इत्युक्त्वा सङ्कटादात्मानं मोच- यिष्यामीत्यध्यवस्यति स्म । अतः गम्भीरमिव लिखति - एवं च यानि वृत्तिग्रन्थवचनानि सप्त सप्तसु स्थलेषु रामानुजभाष्ये निर्दिष्टानि तानि नायशिष्यश्रीवत्साङ्कमिश्रकृतवृत्तिग्रन्थस्था- न्येवेति न तद्विरोधः परिहरणीयोऽस्माकम् । इति । साक्षात् सूत्रकारमेव खण्डग्रति शङ्करः आनन्दमयाधिकरणे गुहाधिकरंणे इतरव्यपदेशाधिकरणे कार्याधिकरणे चेत्युक्तम् । वाचस्पतिस्पष्टोक्तिरीत्या श्रुतिविरोधात् सर्वमिदमन्यथाकरणं सह्य- मिति शङ्करो मन्यत इति ऋजुप्रकृतिभिरङ्गीकर्तव्यम् । तदनुगुणहृदय- गाम्भीर्यस्य धैर्यस्य च विरहात् परपरिवादमार्गेऽवतीर्णः शास्त्री मलिन- मात्मानं मलिनतरीकरोति । - ६२. "वृत्तात् कमाधिगमादनन्तरं ब्रह्मविविदिष।" इति वृत्ति- कारवाक्यमुदाहृतं श्रीभाष्ये । इदं शङ्करानन्तरकालिकस्य कस्यचिद् वाक्यम्, न तु प्राचीनवृत्तिकारस्य, इति कथमपि प्रदर्शनीयमिति प्रबला आशापिशाची शास्त्रिां जग्राह । अतो विलक्षणां स्वप्रतिभां तीव्रं व्यापारयन्नाह – ““नन्विह कर्मावबोधानन्तर्य विशेष: ' इति भगवत्पाद- भाष्ये आशङ्कय निरस्ताऽर्थः प्राचीनः साम्प्रदायिकः स्यादिति भ्रान्त्यैव भास्करेण भगवत्प'दप्रद्वेषिणा खग्रन्थे निबद्धः– 'तस्मात् पूर्ववृत्तात् धर्म- ज्ञानादनन्तरं ब्रह्मजिज्ञासेति युक्तम्' इति । अत्र ज्ञानपदस्थ अधिगम- पदं जिज्ञासापदस्थाने विविदिषः पदं च घटयित्वा भास्करभाष्यपंक्तिरे बोधायनत्वाभिमतनाथ शिष्य श्रीवत्साङ्कमिश्र वृत्तावनूद्यते 'वृत्तात् कर्मी- विगमादनन्तरं ब्रह्मविविदिषा' इति, भास्करीतार्थः सम्प्रदायागतः स्यादिति भ्रमेण” इति । एवं भास्करं श्रीवत्सामिश्रं यामुनाचार्यं भग- वद्रामानुजं अन्यांश्च भ्रान्तान् अयोग्यान् घोषयति शास्त्री स्वयमयो- . ६२ ] अनुबन्ध: ४१३

ग्यानामग्रताम्बूलग्राही सन् । 'नन्विह कर्मावबोधानन्तर्यं विशेषः' इति शङ्करेण स्वग्रमाशङ्कितोऽर्थः, न तु साम्प्रदायिक इति तस्य साम्प्रदायि- कत्वं असन्दिग्धं सुनिश्चितं च सम्यग् जानन्नपि स्वान्तरात्मानं वञ्चयन् लोकवञ्चनायँ लेखित्वा मुद्रयित्वा प्रकटयति, अभीतोऽनृतवादात्, अभीतो दैवान् । ८७ तमे पर्वणि शङ्करात पूर्वं बहवो वृत्तिकारा आसन, इति निरूपाय अनेन पञ्चपादिकायामपि तथा च वृत्त्यन्तरे वर्णितम्' 'अन्यैरपि स्ववृत्तौ वर्णितम् । इति पञ्चपादिकाग्रन्थः प्रदर्शितः । तत्र 'तथा च वृत्त्यन्तरे वर्णितम्' इत्यतः परं "आनन्तर्यवचनोऽथशव्दः । अधिगतानन्तरम् ।" इत्यस्ति । “अन्यैरभि स्ववृत्तौ वर्णितम्” इत्यतः परं “अथेति पूर्व- प्रकृतां वर्नजिज्ञासामपेक्ष्य अनन्तरं ब्रह्मजिज्ञासाप्रारम्भार्थः ।” इत्यस्ति । एवं ब्रह्मजिज्ञासा सूत्रे अथशब्दः कर्मवचारानन्तयपर इत्ये- तत् चिरन्तनसम्प्रदायसिद्धम् । अस्य सम्प्रदायस्य प्रवर्तक: बोधा- यनः । तस्योतिः— वृत्तात् कर्माविगमादनन्तरं ब्रह्मविवि दुषेति इमां बुद्धौ निधायैव 'अधिगतानन्तरं' इत्येको वृत्तिकार | 'पूर्वप्रकृतां धर्मजिज्ञासामपेक्ष्य अनन्तर' इत्यपरः । “पूर्ववृत्तात् धर्मज्ञानादनन्तरं” इति भास्करः । एवमेषु किञ्चित् किद्विपर्यस्य स्वोक्तथा तमेवार्थं वदत्सु श्रीभाष्यकृतः तामेव शब्दानुपूर्वीमुदाजहुः । इत्थं चिरन्तन- सम्प्रदायसिद्धं अथशब्दस्यानन्तर्यार्थत्वं मुक्तिसाधनतया स्वाभिमते ज्ञाने कर्मनैरपेक्ष्यवादी शङ्करः अनुचितं असतं च मन्यमानः प्रतिक्षि- पति । शास्त्री तु प्रामाणिकाः पर्यालोचयन्तु सहृदयाः पश्यन्तु इति निष्पक्षपातत्त्वतत्त्वोपतम्भवैयग्रचार मसाविकभावादिक स्वस्य पढ़े षदे घोपयन् स्वकीयं विप्रलम्भकत्व न कोऽपि ज्ञास्यतीति गाढवित्रम्भः अवशात् स्वस्वरूपमिह सम्यगाविश्वकार | सूत्रभाष्ये कृता शङ्का प्राचीन- ! विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ६३ : ६४ वृत्तिकारोक्तार्थविषयेति पञ्चपादिकायां स्पष्टमुच्यत इति जाननेव भाष्य- कारेण स्वयं कृतेचं शङ्केति शुद्धमनृतं वदन् रेषु भ्रान्तिं विप्रलिप्सां च अयं शास्त्री क इति वाच्य इति स्वयं प्रामाणिकाः परिशील- यितुमर्हन्ति । ४१४ ६३. अत्यन्तजुगुप्सावहा: कल्पना: पुनरप्यत्र प्रकाशयति । ताः सर्वाः पूर्व कृतैरेव निरूपणैर्विध्वस्ता इति न किञ्चिदिह वक्तव्यं पश्यामः । श्रीवत्साङ्कमिश्रः इमिडभाष्यवस्तृतव्याख्यातृत्वेन यामुना- चार्यैः कथित इति भ्रमं पुनरत्र प्रस्टयति । द्विः कीर्तितं श्रीवत्साङ्कमिश्रं एकत्र 'श्रीकण्ठ' इति पाठं परिष्कुर्वन् अन्यत्र नाथमुनिरेव श्रीवत्साङ्क- मिश्र इति प्रमत्तैलिखित इति कल्पयंच अभावसात् कराति । न्यायतत्त्वं नाम नाथमुनिग्रन्थः न्यायशास्त्रमन्थः वेदान्तदर्शनानुकूलतया प्रमाण- प्रमेयव्यवस्थापक इत्युक्तम् । अस्येदृशं स्वरूपं श्रीदेशिकचरणैः न्याय- सिद्धाञ्जनादिषु ग्रन्थेषु असदुदाहृतैस्तद्वाक्यैरपि स्फुटमवगम्यते । इदं न्यायतत्त्वं शठकोपकृतद्रमिडभाष्यस्व विस्तृतं व्याख्यानमिति अयं महानुभावः अत्यत्यतिसमञ्जसं नितान्तात्यन्तनिकामप्रकामरमणीयं च वावद्यते । ज्ञानसम्बन्धनाम्नः शिवभक्तस्य द्राविडगाथामालिकैव द्रमिडभाष्यम् । तस्य विस्तृतव्याख्याता गौडदेशं गत्वाऽधीत्य निवृत्तः, तेन हेतुना गौडपाद इति प्रथितो द्राविडः कश्चित् । तदुपजीवनेन स्वग्र- न्थानकरोत् शङ्कर इत्यन्यो महानुभावः कथयति । तयं परिशीलयतु । एतदानुगुण्येन सर्वपरिवर्तने सर्वकल्पने च सति इदं तत्वं कुतो स्यात् ? अत्रापि तर्कयाम इत्युपक्रमः | तत्त्वं सर्वे परिशीलयन्तु, इति उपसंहारः । ६४. द्रमिडभाष्यकृतेति पाठेऽपि द्रमिडभाष्यमिति शठकोपगा- थासहस्रं नैव मेने यामुनाचार्यः । गाथाः पठन् यः कोऽपि इदं भाष्य- मिति भ्रममपि न प्राप्नुयात् । अयमुन्मत्तः तत्स्वरूपस्य अत्यन्तानभिज्ञः ६५ ] अनबन्धः ४१५ तथा स मेने, इति कल्पयित्वा प्राकू बहवोचत् । अथाद्य यामुनाचायः यत् तथा आह तन्न युक्तम् । स्वतन्त्रग्रन्थ एव शठकोपद्राविडग्रन्थः, न ब्रह्मसूत्रभाष्यमिति तस्य खण्डनं करोति । अन्य प्याकुलं बहु जल्पति । उभयमीमांसेत्यत्र मीमांसाशब्दोऽवयवपरः । उभयी मीमांसेति । उभयविधा मीमासेति वा विवक्षा । अत एव हि कर्मकाण्डः ब्रह्मकाण्ड इति व्यवहारः । अत एव चोभयोरैकशास्त्र्यम् । नैवं उभयवदान्त इत्यत्र । न हि संस्कृतकाण्डः द्राविडकाण्ड इति व्यवहारोऽस्ति । अतो- ऽत्र पार्थक्यमेव, उपनिषदामन्योन्यमिव तत्र एकप्रबन्ध्यस्य कः प्रसङ्गः । गुरुपरम्पर।श्लोके ब्रह्मसूत्रका रव्यासादीनामप्रवेशे न्यूनतां पश्चत । गुरुत्व पन्थकारत्वं च नैकम् | गुरुपरम्परायां अन्वेषां कथं प्रवेशः स्यात् । अधीयमानमहाग्रन्थकारा अपि वन्दनीया एव । वन्द्यन्ते च । “सम्यडू न्यायकलापेन महता भारतेन च । उपबृंहितवेदाय नमो व्यासाय विष्णवे। इति श्रृ॰ प्र॰ आरम्भे स्थितःलाः श्रीभाष्याध्ययनकाले सबै- रेवानुसन्धीयते । ‘विभूषणं मौनमपण्डितानां' इत्येतद् विस्मृत्य शब्दा- यते शास्त्री | - ६५. पूर्वं ६१ तमे पर्वणि अद्वैतभाष्ये प्राचीनवृत्तिग्रन्थविरोधान् श्रीभाष्यकारैः प्रदर्शितान् प्रति श्रीवत्साङ्कमिश्रवृत्तिविरोधा इमे नास्माभिः परिहरणीयाः इति गभीरमुक्तवानपि “कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः” इत्युक्तरीत्या पुनस्तत्र चापलं करोति । ‘संहितमेत- छारीरकं जैमिनीयेन षोडशलक्षणेनेति शास्त्रैकत्वसिद्धिः' इति वृत्ति - मन्थबोधितं पूर्वोत्तरमीमांसयोरेकशास्त्रत्वं अभ्युपगतमेवास्माभिः । अतो न तद्विरोध इत्याइ । एवं वदन्नेव 'भगवत्पादभाष्यटकियोरपि प्रौढ्या तद्भ्युपगतमेव’ इत्युपस्करोति । परमार्थत एव तत्र तद्भ्युपगतम् | अप्पय्य- दीक्षितः तद्विपर्यासे अभिनिविष्टः । एवमेकशास्त्रत्वे स्थिते अथ कर्मविचारानन्तरं ब्रह्मजिज्ञासा' इत्यानन्तर्यार्थत्व मथशब्दस्य स्वरसतः ४१६ विशिष्टाद्वैतसिद्धिः [ ६५ 1 सिद्धर्थात । इदं तु नेष्टम् । अत इदं प्रतिषेधन्नाह - ऐकशास्त्र्यस्याभ्यु- पगमेऽपि न कर्मवचारानन्तर्यस्य ब्रह्मविचारे प्रसक्तिः । 'भाग्योक्तरीत्या ब्रह्मविचारे कर्मानुष्ठानस्थापेज्ञानियमाभावेन तदप्रसक्तेः' इति परिमले व्यक्तम् ।—इति । अत्र परिमलवाक्ये कर्मानुष्ठानस्येत्येतत् कर्मविचार- स्येति वा कर्मावगमस्येति वा शोधनीयमिति भाति । 'धर्मजिज्ञासायाः प्रागण्यधीतवेदान्तस्य ब्रह्मजिज्ञासोपपत्तः' इति भाग्यस्यैवात्र अभिप्रेत- त्वात् । ब्रह्मविचारे कर्मानुष्ठानापेक्षायाः कनाप्यनुक्तत्वाच्च । एकशास्त्रत्वे अथशब्दस्य कर्मवचारानन्तर्याथत्वं स्वरसतः प्राप्नोति । परन्तु करिष्य- माणस्य ब्रह्मविचारस्य नियमेन तद्पंक्षाविरहात् तदानन्तर्यपरत्वं परि- त्यज्यते । कर्मवचारात् पूर्वमपि ब्रह्मविचारस्य कर्तुं शक्यत्वात तद्पेक्षा नास्तीति हि स्पष्टमेतत् । एवं प्रथममुक्तवान् परिमलकार एव अपेक्षा- नियममुपरि स्वयं दर्शयत- ननु सगुणज्ञानानन्तरं तदुपासनानिष्ठस्य कर्मानुष्ठानं सम्भ- बति । फलभूयस्त्वार्थं सहकारित्वेन तदपेक्षितं च भवति । तत्रैव चाचार्यैः अग्निहोत्रादि तु तत्कायांयैव तद्दर्शनादित्यधि- करणे वक्ष्यते । सगुणतदुपासनात् सगुणोपासना फलविचार- चात्रैव शास्त्रे महता प्रवन्धेन करिष्यत । तद्विचारसाध्यं च तदनुष्ठानम् । अतः सगुणोपासनासहकारिकर्मानुष्ठानापक्षितः कर्मावबोध इति तदानन्तर्यमथशब्दार्थः कुतो न भवेत् । इति । कर्मकाण्डोक्तन्यायापेक्षानियमं चास्मदाचार्या आहुः । - कोऽसाबुपयोग इति चेत् | न्यायोपजीवनं तावत् | तथा हि । बाह्यान्तरनिमित्ताप्रामाण्यनराकरणेन प्रमाणलक्षणं तावत् कृत्स्नोपयुक्तम् । भेदलचरणोपजीवी च गुणोपसंहारपादः । तार्ती- याश्च श्रुतिलिङ्गादयः सार्वत्रिकाः । प्रयुक्तिश्च वर्णाश्रमधर्माणां विद्याप्रयुक्तत्वाश्रमप्रयुक्तत्वादिविमर्शे निविशते । गतिचिन्तायां पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३० पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३१ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३२ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३३ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३४ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३५ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३६ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३७ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३८ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५३९ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४० पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४१ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४२ ४३० विशिष्टाद्वैतसिद्धिः श्रज्ञानांवप्रलिप्साक्रामक्रोधभ्रमोपहतबुद्धेः। दूषणयत्नो मह्तां मलिनीकरणोद्यमी विचतः । विहाय तृष्णां परदूपणेपु तत्त्वोपलम्भेषु निधाय हांष्टम् ॥ विमर्शमार्गं प्रतिपद्यते यः सभाजनीयः स सतामतीव || [ १०० पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४४ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४५ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४६ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४७ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४८ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५४९ पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५५० पृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५५१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५५२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५५३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५५४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५५५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:विशिष्टाद्वैतसिद्धिः.djvu/५५६