रघुवंशम्/दशमः सर्गः
| ← नवमः सर्गः | रघुवंशम् दशमसर्गः कालिदासः |
एकादशः सर्गः → |
| रघुवंशस्य सर्गाः |
|---|
पृथिवीं शासतस्तस्य पाकशासनतेजसः ।
किंचिदूनं अनूनर्द्धेः शरदां अयुतं ययौ । । १०.१ । ।
न चोपलेभे पूर्वेषां ऋणनिर्मोक्षसाधनं ।
सुताभिधानं स ज्योतिः सद्यः शोकतमोपहम् । । १०.२ । ।
अतिष्ठत्प्रत्ययापेक्षसंततिः स चिरं नृपः ।
प्राङ्मन्थादनभिव्यक्तरत्नोत्पत्तिरिवार्णवः । । १०.३ । ।
ऋष्यशृङ्गादयस्तस्य सन्तः संतानकाङ्क्षिणः ।
आरेभिरे जितात्मानः पुत्रीयां इष्टिं ऋत्विजः । । १०.४ । ।
तस्मिन्नवसरे देवाः पौलस्त्योपप्लुता हरिं ।
अभिजग्मुर्निदाघार्ताश्छायावृक्षं इवाध्वगाः । । १०.५ । ।
ते च प्रापुरुदन्वतं बुबुधे चादिपूरुषः ।
अव्याक्षेपो भविष्यन्त्याः कार्यसिद्धेर्हि लक्षणं । । १०.६ । ।
भोगिभोगादनासीनं ददृशुस्तं दिवौकसः ।
तत्फणामण्डलोदर्चिर्मणिद्योतितविग्रहम् । । १०.७ । ।
श्रियः पद्मनिषण्णायाः क्ष्ॐआन्तरितमेखले ।
अङ्के निक्षिप्तचरणं आस्तीर्णकरपल्लवे । । १०.८ । ।
प्रबुद्धपुण्डरीकाक्षं बालातपनिभांशुकं ।
दिवसं शारदं इव प्रारम्भसुखदर्शनं । । १०.९ । ।
प्रभानुलिप्तश्रीवत्सं लक्ष्मीविभ्रमदर्पणं ।
कौत्सुभाख्यं अपां सारं बिभ्राणं बृहतोरसा । । १०.१० । ।
बाहुभिर्विटपाकारैर्दिव्याभरणभूषितैः ।
आविर्भूतं अपां मध्ये पारिजातं इवापरम् । । १०.११ । ।
दैत्यस्त्रीगण्डलेखानां मदरागविलोपिभिः ।
हेतिभिश्चेतनावद्भिरुदीरितजयस्वनं । । १०.१२ । ।
मुक्तशेषविरोधेन कुलिशव्रणलक्ष्मणा ।
उपस्थितं प्राञ्जलिना विनीतेन गरुत्मता । । १०.१३ । ।
योगनिद्रान्तविशदैः पावनैरवलोकनैः ।
भृग्वादीननुगृह्णन्तं सौख शायनिकानृषीन् । । १०.१४ । ।
प्रणिपत्य सुरास्तस्मै शमयित्रे सुरद्विषां ।
अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यं अवाङ्मनसगोचरं । । १०.१५ । ।
नमो विश्वसृजे पूर्वं विश्वं तदनु बिभ्रते ।
अथ विश्वस्य संहर्त्रे तुभ्यं त्रेधास्थितात्मने । । १०.१६ । ।
रसान्तराण्येकरसं यथा दिव्यं पयोऽश्नुते ।
देशे देशे गुणेष्वेवं अवस्थास्त्वं अविक्रियः । । १०.१७ । ।
अमेयो मितलोकस्त्वं अनर्थी प्रार्थनावहः ।
अजितो जिष्णुरत्यन्तं अव्यक्तो व्यक्तकारणम् । । १०.१८ । ।
एकः कारणतस्तां तां अवस्थां प्रतिपद्यसे ।
नानात्वं रागसंयोगात्स्फटिकस्य्ऽएव ते स्मृतम् । । १०.१९ । ।
हृदयस्थं अनासन्नं अकामं त्वां तपस्विनं ।
दयालुं अनघस्पृष्टं पुराणं अजरं विदुः । । १०.२० । ।
सर्वज्ञस्त्वं अविज्ञातः सर्वयोनिस्त्वं आत्मभूः ।
सर्वप्रभुरनीशस्त्वं एकस्त्वं सर्वरूपभाक् । । १०.२१ । ।
सप्तसामोपगीतं त्वां सप्तार्णवजलेशयं ।
सप्तार्चिर्मुखं आचख्युः सप्तलोकैकसंश्रयम् । । १०.२२ । ।
चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्था चतुर्युगा ।
चतुर्वर्णमयो लोकस्त्वत्तः सर्वं चतुर्मुखाथ् । । १०.२३ । ।
अभ्यासनिगृहीतेन मनसा हृदयाश्रयं ।
ज्योतिर्मयं विचिन्वन्ति योगिनस्त्वां विमुक्तये । । १०.२४ । ।
अजस्य गृह्णतो जन्म निरीहस्य हतद्विषः ।
स्वपतो जागरूकस्य याथात्म्यं वेद कस्तव । । १०.२५ । ।
शब्दादीन्विषयान्भोक्तुं चरितुं दुश्चरं तपः ।
पर्याप्तोऽसि प्रजाः पातुं औदासीन्येन वर्तितुं । । १०.२६ । ।
बहुधाप्यागमैर्भिन्नाः पन्थानः सिद्धिहेतवः ।
त्वय्येव निपतन्त्योघा जाह्नवीया इवार्णवे । । १०.२७ । ।
त्वय्यावेशितचित्तानां त्वत्समर्पितकर्मणां ।
गतिस्त्वं वीतरागाणां अभूयःसंनिवृत्तये । । १०.२८ । ।
प्रत्यक्षोऽप्यपरिच्छेद्यो मह्यादिर्महिमा तव ।
आप्तवागनुमानाभ्यां साध्यं त्वां प्रति का कथा । । १०.२९ । ।
केवलं स्मरणेनैव पुनासि पुरुषं यतः ।
अनेन वृत्तयः शेषा निवेदितफलास्त्वयि । । १०.३० । ।
उदधेरिव रत्नानि तेजांसीव विवस्वतः ।
स्तुतिभ्यो व्यतिरिच्यन्ते दूरेण चरितानि ते । । १०.३१ । ।
अनवाप्तं अवाप्तव्यं न ते किंचन विद्यते ।
लोकानुग्रह एवैको हेतुस्ते जन्मकरमणोः । । १०.३२ । ।
महिमानं यदुत्कीर्त्य तव संह्रियते वचः ।
श्रमेण तदशक्त्या वा न गुणानां इयत्तया । । १०.३३ । ।
इति प्रसादयां आसुस्तव संह्रियते वचः ।
भूतार्थव्याहृतिः सा हि न स्तुतिः परमेष्ठिनः । । १०.३४ । ।
तस्मै कुशलसंप्रश्नव्यञ्जितप्रीतये सुराः ।
भयं अप्रलयोद्वेलादाचख्युर्नैरृतोदधेः । । १०.३५ । ।
अथ वेलासमासन्नशैलरन्ध्रानुनादिना ।
स्वरेणोवाच भगवान्परिभूतार्णवध्वनिः । । १०.३६ । ।
पुराणस्य कवेस्तस्य वर्णस्थानसमीरिता ।
बभूव कृतसंस्कारा चरितार्थैव भारती । । १०.३७ । ।
बभौ स दशनज्योत्स्ना सा विभोर्वदनोद्गता ।
निर्यातशेषा चरणाद्गङ्गेवोर्ध्वप्रवर्तिनी । । १०.३८ । ।
जाने वो रक्षसाक्रान्तावनुभावपराक्रमौ ।
अङ्गिनां तमसेवोभौ गुणौ प्रथ्ममध्यमौ । । १०.३९ । ।
विदितं तप्यमानं च तेन मे भुवन्त्रयं ।
अकामोपनतेनेव साधोर्हृदयं एनसा । । १०.४० । ।
कार्येषु चैककार्यत्वादभ्यर्थ्योऽस्मि न वज्रिणा ।
स्वयं एव हि वातोऽग्नेः सारथ्यं प्रतिपद्यते । । १०.४१ । ।
स्वासिधारापरिहृतः कामं चक्रस्य तेन मे ।
स्थापितो दशमो मूर्धा लव्यांश इव रक्षसा । । १०.४२ । ।
स्रष्टुर्वरातिसर्गात्तु मया तस्य दुरात्मनः ।
अत्यारूढं रिपोः सोढं चन्दनेव भोगिनः । । १०.४३ । ।
धातारं तपसा प्रीतं ययाचे स हि राक्षसः ।
दैवात्सर्गादवध्यत्वं मर्त्येष्वास्थापराङ्मुखः । । १०.४४ । ।
सोऽहं दाशरथिर्भूत्वा रणभूमेर्बलिक्षमं ।
करिष्यामि शरैस्तीक्ष्णैस्तच्छिरःकमलोच्चयं । । १०.४५ । ।
अचिराद्वज्वभिर्भागं कल्पितं विधिवत्पुनः ।
मायाविभिरनालीढं आदास्यध्वे मिशाचरैः । । १०.४६ । ।
वैमानिकाः पुण्यकृतस्त्यजन्तु मरुतां पथि ।
पुष्पकालोकसंक्षोभं मेघावरणतत्पराः । । १०.४७ । ।
मोष्यध्वे स्वर्गबन्दीनां वेणीबन्धानदूषितान् ।
शापयन्त्रितपौलस्त्यबलात्कारकचग्रहैः । । १०.४८ । ।
रावणावग्रहक्लान्तं इति वागमृतेन सः ।
अभिवृष्य मरुत्सस्यं कृष्णमेघस्तिरोदधे । । १०.४९ । ।
पुरुहूतप्रभृतयः सुरकार्योद्यतं सुराः ।
अंशैरनुययुर्विष्णुं पुष्पैर्वायुं इव द्रुमाः । । १०.५० । ।
अथ तस्य विशांपत्युरन्ते काम्यस्य कर्मणः ।
पुरुषः प्रबभूवाग्नेर्विस्मयेन सहर्त्विजां । । १०.५१ । ।
हेमपात्रगतं दोर्भ्यां आदधानः पयश्चरुं ।
अनुप्रवेशादाद्यस्य पुंसस्तेनापि दुर्वहं । । १०.५२ । ।
प्राजापत्योपनीतं तद्(?) अन्नं प्रत्यग्रहीन्नृपः ।
वृषेव पयसां सारं आविष्कृतं उदन्वता । । १०.५३ । ।
अनेन कथिता राज्ञो गुणास्तस्यान्यदुर्लभाः ।
प्रसूतिं चकमे तस्मिंस्त्रैलोक्यप्रभवोऽपि यथ् । । १०.५४ । ।
स तेजो वैश्नवं पत्न्योर्विभेजे चरुसंज्ञितं ।
द्यावापृथिव्योः प्रत्यग्रं अहर्पतिरिवातपं । । १०.५५ । ।
अर्चिता तस्य कौसल्या प्रिया केकयवंशजा ।
अतः संभावितां ताभ्यां सुमित्रां ऐच्छदीश्वरः । । १०.५६ । ।
ते बहुज्ञस्य चित्तज्ञे पत्न्यौ पत्युर्महीषितः ।
चरोरर्धार्धभागाभ्यां तां अयोजयतां उभे । । १०.५७ । ।
सापि प्रणयवत्यासीत्सपत्न्योरुभयोरपि ।
भ्रमरी वारणस्येव मदनिस्यन्दलेखयोः । । १०.५८ । ।
ताभिर्गर्भः प्रजाभूत्यै दध्रे देवांशसम्भवः ।
सौरीभिरिव नाडीभिरमृताख्याभिरम्मयः । । १०.५९ । ।
समं आपन्नसत्त्वास्ता रेजुरापाण्डुरत्विषः ।
अन्तर्गतफलारम्भाः सस्यानां इव संपदः । । १०.६० । ।
गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः ।
जलजासिगदाशार्ङ्गचक्रलाञ्छितमूर्तिभिः । । १०.६१ । ।
हेमपक्षप्रभाजालं गगने च वितन्वता ।
उह्यन्ते स्म सुपर्णेन वेगाकृष्टपय्ॐउचा । । १०.६२ । ।
बिभ्रत्या कौस्तुभं न्यासं स्तनान्तरविलम्बिनं ।
पर्युपास्यन्त लक्ष्म्या च पद्मव्यजनहस्तया । । १०.६३ । ।
कृताभिषेकैर्दिव्यायां त्रिस्रोतसि च सप्तभिः ।
ब्रह्म र्षिभिः परं ब्रह्म गृणध्बिरुपतस्थिरे । । १०.६४ । ।
ताभ्यस्तथाविधान्स्वप्नाञ्छ्रुत्वा प्रीतो हि पार्थिवः ।
मेने परार्ध्यं आत्मानं गुरुत्वेन जग्द्गुरोः । । १०.६५ । ।
विभक्तात्मा विभुस्तासां एकः कुषिष्वनेकधा ।
उवास प्रतिमाचन्द्रः प्रसन्नानां अपां इव । । १०.६६ । ।
अथाग्रमहिषी राज्ञः प्रसूतिसमये सती ।
पुत्रं तमोऽपहं लेभे नक्तं ज्योतिरिवौषधिः । । १०.६७ । ।
राम इत्यभिरामेण तेनाप्रतिम तेजसा ।
नामधेयं गुरुश्चक्रे जगत्प्रथममङ्गलं । । १०.६८ । ।
रघुवंशप्रदीपेन तेनाप्रतिम तेजसा ।
रक्षागृहगता दीपाः प्रत्यादिष्ट इवाभवन् । । १०.६९ । ।
शय्यागतेन रामेण माता शातोदरी बभौ ।
सैकताम्भोजबलिना जाह्नवीव शरत्कृशा । । १०.७० । ।
कैकेय्यास्तनयो जज्ञे भरतो नाम शीलवान् ।
जनयित्रीं अलंचक्रे यः प्रश्रय इव श्रियं । । १०.७१ । ।
सुतौ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्रा सुषुवे यमौ ।
सम्यगागमिता विद्या प्रबोधविनयाविव । । १०.७२ । ।
निर्दोषं अभवत्सर्वं आविष्कृतगुणं जगथ् ।
अन्वगादिव हि स्वर्गो गां गतं पुरुषोत्तमं । । १०.७३ । ।
तस्योदये चतुर्मूर्तेः पौलस्त्यचकितेश्वराः ।
विरजस्कैर्नभस्वद्भिर्दिश उच्छ्वसिता इव । । १०.७४ । ।
कृशानुरपधूमत्वात्प्रसन्नत्वात्प्रभाकरः ।
रक्षिविप्रकृतावास्तां अपविद्धशुचाविव । । १०.७५ । ।
दशाननकिरीटेभ्यस्तत्क्षणं राक्षसश्रियः ।
मणिव्याजेन पर्यस्ताः पृथिव्यां अश्रुबिन्दवः । । १०.७६ । ।
पुत्रजन्मप्रवेश्यानां तूर्याणां तस्य पुत्रिणः ।
आरम्भं प्रथमं चक्रुर्देवधुन्दुभयो दिवि । । १०.७७ । ।
संतानकमयी वृष्टिर्भवने चास्य पेतुषी ।
समङ्गलोपचाराणां सैवादिरचनाभवथ् । । १०.७८ । ।
कुमाराः कृतसंस्कारास्ते धात्रिस्तन्य पायिनः ।
आनन्देनाग्रजेनेव समं ववृधिरे पितुः । । १०.७९ । ।
स्वाभाविकं विनीतत्वं तेषं विनयकर्मणा ।
मुमूर्छ सहजं तेजो हविषेव हविर्भुजां । । १०.८० । ।
परस्पराविरुद्धास्ते तद्रघोरनघं कुलं ।
अलं उद्द्योतयां आसुर्देवारण्यं इवर्तवः । । १०.८१ । ।
समानेऽपि हि सौभ्रात्रे यथोभौ रामलक्ष्मणौ ।
तथा भरतशत्रुघ्नौ प्रीत्या द्वन्द्वं बभूवतुः । । १०.८२ । ।
तेषां द्वयोर्द्वयोरैक्यं बिभिदे न कदाचन ।
यथा वायुविभावस्वोर्यथा चन्द्रसमुद्रयोः । । १०.८३ । ।
ते प्रजानां प्रजानाथास्तेजसा प्रश्रयेण च ।
मनो जह्रुर्निदाघान्ते श्यामाभ्रा दिवसा इव । । १०.८४ । ।
स चतुर्धा बभौ व्यस्तः प्रसवः पृथिवीपतेः ।
धर्मार्थकाममोक्षाणां अवतार इवाङ्गभाक् । । १०.८५ । ।
गुणैराराधयां आसुस्ते गुरुं गुरुवत्सलाः ।
तं एव चतुर्नतेशं रत्नैरिव महार्णवाः । । १०.८६ । ।
सुरगज इव दन्तैर्भग्नदैत्यासिधारैर्नय इव पणबन्धव्यक्तयोगैरुपायैः ।
हरिरिव युगदीर्घैर्दोर्भिरंषैस्तदीयैः पतिरवनिपतीनां तैश्चकाशे चतुर्भिः । । १०.८७ । ।