वाचस्पत्यम्/द
| ← वाचस्पत्यम्/थ | वाचस्पत्यम्/द तारानाथ भट्टाचार्य |
वाचस्पत्यम्/ध → |
|
थुर्व्व बधे भ्वा० पर० सक० सेट् । थूर्वति अथूर्वीत् । तुथूर्व । थैथै अव्य० थै--थै इत्यव्यक्तशब्दानुकरणशब्दभदे संगीतदामो० । थो(थु)ड़न न० थुड़--भावे ल्युट् कुटादित्वेऽपि बा० गुणः ।
थौणेय त्रि० स्थूणायां हितादि ढक् पृषो० । स्वणाहितादौ शब्दार्थचि० ।
द दकारः तवर्गीयतृतीयवर्णः व्यञ्जनवर्णभेदः अस्यो-
|
द पु० दैप्--शुद्धो दा--दाने टो--खण्डने वा क दद--दाने
दंश पु० दन्श--कच् भावे घञ् वा । (डाश) प्रसिद्धे
दंशक पु० दन्श--ण्वुल् । (डाश) १ मक्षिकाभेदे हारा० ।
दंशन न० दन्श--भावे ल्युट् । (कामड़ान्) (हुलवमान)
दंशनाशिनी स्त्री दंशं नाशयति नाशि--णिनि--ङीप् ।
दंशभीरु पु० दंशात् भीरुः । महिषे हेमच० । दंशमूल पु० दंश्यते कर्मणि घञ् दंश मूलमस्य । शिग्रौ
दंशित त्रि० दंशः वर्म संजातोऽस्य तार० इतच् । १ कृतसन्नाहे
दंशूक त्रि० दन्श वा० उक । दशनशीले । “तस्मात् क्लीवाः
|
|
दंष्ट्रा स्त्री दंश--ष्टन् गौरादिषु नातामहशब्दस्य पाठात्
दंष्ट्रानखविष पु० दंष्ट्रायां नखे च विषं यस्य ।
दंष्ट्राल त्रि० दंष्ट्रा + अन्त्यर्थे चूड़ा० ल । दंष्ट्रायुक्ते “धूम्बकेशो
दंष्ट्राविष पु० दंष्ट्रायां विषमस्य । १ भौमे गर्पे “भौमास्तु
दंष्ट्रास्त्र पुंस्त्रो दंष्ट्रास्त्रमिवास्य । वराहे शब्दार्थग्नि० । दंष्ट्रायुधादयोऽप्यत्र दंष्ट्रिका स्त्री दंष्ट्रा स्वार्थे क कापि ह्रस्वे अत इत्त्वम् ।
दंष्ट्रिन् पु० दंष्ट्रा अस्त्यर्थे व्रीह्या० इनि । शूकरे अमरं
दंसना स्त्री चु० दनूस--भावे युच् । १ कर्म्मणि निरुक्ते दंशस्
दंसस् न० दन्स--असुन् । कर्म्मणि निघण्टुः “चारुतम-
दंसि पु० दन्स--इन् । कर्म्मणि । “कुत्साय मन्मन्नह्यश्च दं-
|
दंसिष्ठ त्रि० दन्स--तृन् दंसयिता अतिशयेन सः इष्ठन्
दक न० उदक + पृषो० दैप्--शोधे क ततः संज्ञायां कन् वा ।
दकोदर न० दकं जलस्फीतमुदरं यत्र । सुश्रुतोक्ते
दक्ष वृद्धौ शीघ्रार्थे च भ्वा० आत्म० अक० सेट् । दक्षते
दक्ष हन्त्यर्धे (गतौ बधे च) भ्वा० आत्म० सक० सेट् । दक्षते
दक्ष पु० दक्ष--कर्त्तरि अच् । १ ताम्रचूड़े दक्षसंहिताकर्त्तरि
|
|
दक्षकन्या स्त्री ६ त० । दक्षस्य सुतासु ताश्च षष्टिः । यथाह
दक्षक्रतु पु० ६ त० । दक्षप्रजापतिकृते निरीश्वरभागे यज्ञ-
|
|
दक्षक्रतुध्वंसिन् पु० दक्षक्रतुं ध्वंसयति ध्वन्स--णिच्-
|
|
दक्षजा स्त्री दक्षात् जावते जन--ड । सतीरूपायां १ दक्षक-
दक्षजापति पु० ६ त० । १ शिवे २ चन्द्रे च हेमच० । दक्षतनया स्त्री ६ त० । दक्षप्रजापतेर्दुहितरि १ अश्विन्यादौ
दक्षपितृ पु० दक्षः दक्षप्रजापतिः पिता उत्पादकोऽस्य
दक्षविहिता स्त्री १ गीतिकाभेदे । “ऋग्गाथा पाणिका
दक्षस् न० दक्ष--करणे असुन् । बले । “वृषणा दक्षसे यसुः”
दक्षसावर्णि पु० मनुभेदे नवमे मनो । “नवमो दक्षसावर्णि
|
दक्षसुत पु० ६ त० । १ देवे शब्दार्थचि० ।
|
दक्षाध्वरध्वंसक दक्षस्याध्वरं ध्वंसयति ध्वन्स--णिच्-
दक्षाय्य पु० दक्ष--आय्य । १ गरुडे २ गृध्रखगे च उणादिवृत्तौ
दक्षिण त्रि० दक्ष--इनन् । १ परच्छन्दानुवर्त्तिनि पराभिप्रा-
|
|
|
दक्षिणकालिका स्त्री दक्षिणा कालिका । १ शिवहृदये न्यस्त-
दक्षिणगोल पु० कर्म० । विषुवरेखातो दक्षिणस्थिते
दक्षिणतस् अव्य० दक्षिणा--तसिल् सर्वनाम्नोवृत्तिमात्रे
दक्षिणतस्कपर्द्द त्रि० दक्षिणतः शिरसो दक्षिणभागे
दक्षिणतीर न० कर्म० तीरस्य तारभावः । नद्यादे र्दक्षिणस्थतीरे । दक्षिणत्रा स्त्री दक्षिण + वेदे नि० त्रा । दक्षिणभागादौ ।
दक्षिणदिक् स्त्री दक्षिणा दिक् । स्वापेक्षया मेरुतो
|
दक्षिणपश्चात् अव्य० दक्षिणस्याः परायाश्च दिशः अन्तराला
दक्षिणपश्चिमा स्त्री दक्षिणस्याः पश्चिमाया दिशोऽन्तराला-
दक्षिणपूर्व्वा स्त्री दक्षिणस्वाः पूर्वस्या दिशोऽन्तराला दिक्
दक्षिणमानस न० गयास्थिते तीर्थभेदे “तस्य दक्षिणभागे
दक्षिणमार्ग पु० १ तन्त्रोक्ते आचारभेदे २ पितृयाणे मार्गभेदे
दक्षिणसमुद्र पु० कर्म्म० । दक्षिणदिक्स्थे समुद्रे लवणाम्बुधौ । दक्षिणस्थ त्रि० दक्षिणे भागे तिष्ठति स्था--क ७ त० ।
दक्षिणा अ० दक्षिणा + प्रथमापञ्चमीसप्तम्यर्थे आच् । प्रथमा-
दक्षिणांसव्रणिन् पु० दक्षिणांसे दक्षस्कन्धे व्रणीऽस्त्यस्य
दक्षिणाग्नि पु० दक्षिणोऽग्निः । अन्वाहार्य्यपचनाख्ये यज्ञा-
|
दक्षिणाग्र पु० दक्षिणस्यामग्रमस्य । दक्षिणदिग्भागस्थाग्रे
दक्षिणाचल पु० दक्षिणस्थितोऽचलः । मलयपर्वते हेमच०
दक्षिणाचार पु० कर्म० १ तन्त्रोक्ते आचारभेदे । “स्वधर्मनि-
दक्षिणाज्योतिस् पु० दक्षिणा दक्षिणस्यां ज्योतिरस्य ।
|
|
दक्षिणात् अव्य० दक्षिण + प्रथमापञ्चमीसप्तम्यर्थे आति ।
दक्षिणान्तिका स्त्री “षड्विषमेऽष्टौ समे कलास्ताश्च समे
दक्षिणापथ पु० दक्षिणा (आजन्तः) पन्थाः अच् समा० ।
|
दक्षिणापरा स्त्री दक्षिणाया अपराया दिशोऽन्तराला दिक्
दक्षिणाप्रवण त्रि० दक्षिणा (आजन्तः) दक्षिणस्यां प्रवणं
दक्षिणाप्रष्टि पु० धुर्य्यापेक्षया प्रकृष्टं देशमश्नोति प्र +
दक्षिणाबन्ध पु० दक्षिणायां बन्धः अनुबन्धः ।
दक्षिणाभिमुख त्रि० दक्षिणा दक्षिणस्यामभिमुखमस्य ।
|
|
दक्षिणामूर्त्ति(क्) पु० दक्षिणा अनुकूला मूर्त्तिरस्य वा
दक्षिणायन न० दक्षिणा दक्षिणस्यां दक्षिणे गोले
|
|
|
दक्षिणारण्य न० दक्षिणस्थमरण्यम् । अरण्यभेदे । |
|
दक्षिणारुस् पु० दक्षिणे भागे अरुर्व्रणमस्य । व्याधकृतदक्षि-
दक्षिणार्ह पु० दक्षिणामर्हति अर्ह--अण् उप्र० स० । दक्षिण्ये ऋत्विजि । दक्षिणावत् त्रि० दक्षिणा + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । दक्षि-
दक्षिणावर्त्त त्रि० दक्षिणे आवर्त्तते आ + वृत--अच् ।
दक्षिणावर्त्तकी स्त्री दक्षिणावर्त्त इव कायति कै--क
दक्षिणावह पु० दक्षिणा दक्षिणदिक्तो वहति वह--अच् । दक्षिणानिले । दक्षिणावृत् त्रि० दक्षिणा आवर्त्तते वृत--क्विप् । दक्षिणा-
दक्षिणाशापति पु० ६ त० । १ यमराजे २ भौमे ग्रहे च । दक्षिणाहि अव्य० दक्षिण + आहि दूरे । दूरस्थे दक्षिणभागे दक्षिणित् अव्य० दक्षिणात् + वेदे पृषो० । दक्षिणस्यामित्या-
दक्षिणीय पु० दक्षिणामर्हति छ । दक्षिणार्हे ऋत्विजि ।
दक्षिणेन अव्य० दक्षिण + एनप् । सप्तम्यर्थवृत्तौ १ दक्षिणस्यां
दक्षिणेर्म्मन् पु० दक्षिणे ईर्म्मं व्रणं यस्य नि० अनिच् ।
दक्षिण्य यि० दक्षिणामर्हति यत् । दक्षिणार्हे ऋत्विगादौ
दक्षेश्वत् न० काशीस्थे दक्षप्रजापतिस्थापिते लिङ्गभेदे तत्कथा
|
दगा(का)र्गल न० दकस्य जलद्वाररोधस्यार्गलमिव गमध्य-
|
|
|
|
|
|
दग्ध त्रि० दह--क्त । कृतदाहे १ भस्मीकृते “दृशा दग्धं
|
|
दग्धकाक पुंस्त्री० दग्ध इव काकः । द्रोणकाके हेमच० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । दग्धमन्त्र पु० नित्यकर्म्म० । “वह्निर्वायुसमायुक्तो यस्य मन्त्रस्य
दग्धरथ पु० दग्धो रथोऽस्य । चित्ररथगन्धर्वे चित्ररथशब्दो २९४६ पृ० तद्रथदाहकथा दृश्या । दग्धरुह पु० दग्धोऽपि रोहति रुह--क । १ तिलकवृक्षे,
दग्धिका स्त्री कुत्सिता दग्धा कुत्सिते कन् । (पोड़ाभात)
दग्धेष्टका स्त्री कर्म्म० । झामके (झामा) हारा० । दघ त्यागे पालने च भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । दङ्घति
दघ घातने स्वा० पर० सक० सेट् दघ्नोति अदाघीत्--अद-
दण्ड दण्डपातने दमने च अद० चुरा० उभ० सक० सेट् । दण्डयति
|
|
दण्ड पुंन० दण्ड--अच् कर्म्मणि पुंसि घ वा दमेर्डो वा ।
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
दण्डक पु० दण्ड + स्वार्थे क । १ इक्ष्वाकुराजपुत्रभेदे “दण्ड-
दण्डकन्दक पु० दण्डः प्रकाण्डः कन्दोऽस्य कप् । भूमिकन्दे राजनि० । दण्डकाक पुंस्त्री० दण्डः यम इव कृष्णत्वात् काकः ।
दण्डगौरी स्त्री अप्सरोभेदे “उर्वशी मिश्रकेशी च दण्डगौरी वरूथिनी” भा० व० ४३ अ० । दण्डग्राह त्रि० दण्डं गृह्णाति ग्रह--अण् उप० स० ।
दण्डघ्न त्रि० दण्डेन देहेन हन्ति हन--क । देहेन घातिनि
दण्डढक्का स्त्री दण्डा प्रकाण्डा ढक्का । (दामामा) ख्याते वाद्यभेदे त्रिका० । दण्डताम्री स्त्री ताम्रेण निर्वृत्ता अण् ङीष् दण्डा
दण्डदास पु० दण्डेन कृतो दासः । दण्डद्रव्यदाना-
दण्डधर पु० दण्डं लोकानां कर्मानुसारिणं दण्डं लगुड़ं वा
|
दण्डधार पु० दण्डं धरति धृ--अण् उप० म० । १ यमे २ नृपे
दण्डनायक पु० दण्डं नयति नी--ण्वुल् ६ त० । १ सेनान्याम्
दण्डनीति स्त्री दण्डो नीयतेऽनया नी--करणे क्तिन् ।
|
|
दण्डनेतृ न० दण्डं नयति अपराधिनम् नी--तृच् ६ त० ।
|
|
दण्डप पु० दण्डेन पाति पा--क । दण्डेन पालके नृपे
दण्डपांशुल पु० दण्डेन यष्टिधारणेन पांशुलः अधमः ।
दण्डपाणि पु० दण्डः यष्टिः पाणौ यस्य । दण्डधरे यमे ।
दण्डपारुष्य न० दण्डेन देहेन पारुष्यम् । व्यवहारविषय-
|
|
दण्डपाल पु० दण्डं देहं पालयति भक्षणात् पालि--अण्
दण्डपिङ्गलक पु० दण्डः देहः पिङ्गलोऽत्र । उत्तरस्थदेशभेदे
दण्डबालधि पु० दण्ड इव बालधिरस्य । हस्तिनि शब्दर० ।
दण्डबाहु त्रि० दण्ड इव वाहुरस्य । १ दण्डाकारबाहुयुक्ते
दण्डभृत् त्रि० दण्डं यष्टिं लोकदमनं वा बिभर्त्ति
दण्डमत्स्य पु० दण्ड इव मत्स्यः । दण्डाकारे शकुलमत्स्ये ।
दण्डमांन(ण)व पु० दण्डप्रधानो मान(ण)वः शा० त० ।
दण्डमातङ्ग पु० पिण्डतगरे पारस्करनिघण्टुः । दण्डमाथ पु० दण्डाकारो माथः पन्थाः शा० त० । प्रधानपथे
दण्डमुद्रा स्त्री दण्डाकारा मुद्रा “उत्तानोर्द्ध्वमुखा मध्या
|
दण्डयात्रा स्त्री दण्डार्थं शत्रुदमनार्थं दण्डा प्रकाण्डा वा
दण्डयाम पु० दण्डेन यच्छति यम--बा० कर्त्तरि यम--घञ् ।
दण्डरी स्त्री दण्डं तदाकारं राति रा--क गौरा०
दण्डवादिन् पु० दण्डेन तदुत्तोलनेन वदति
दण्डवासिन् पु० दण्डे दण्डनिमित्तं वसति द्वारदेशे
दण्डविष्कम्भ पु० दण्डं मन्थानदण्डं विष्कभ्नाति वि +
दण्डवृक्ष पु० दण्डाकारः पत्रादिहीनत्वात् वृक्षः । स्नुही-
दण्डव्यूह पु० दण्डसंज्ञको व्यूहः । व्यूहभेदे दण्डशब्दे
दण्डसहाय पु० दण्डे सहायः । दुष्टनिग्रहादौ राज्ञा
दण्डसेन पु० पौरवे विष्वक्सेनसुते नृपभेदे विष्यक्सेनस्य
दण्डस्थान न० ६ त० । मनूक्तेषु दशसु दण्डस्थानेषु उपस्थादिषु
|