वाचस्पत्यम्/छ
| ← वाचस्पत्यम्/च | वाचस्पत्यम्/छ तारानाथ भट्टाचार्य |
वाचस्पत्यम्/ज → |
छ छकारो व्यञ्जनवर्णभेदः स्पर्शसंज्ञस्तस्योच्चारणस्थानं
छ पु० १ छकारवर्णे । छो--घञर्थे भावे क । २ छेदने स्त्री
छग पुंस्त्री छं रोमभिश्छादनं गच्छति गम--ड । अजे छागे
छगण पुंन० । छाय वह्नेश्छादनाय गण्यते गण--कर्मणि
छगल पुंस्त्री छो--कलच् गुक् हस्वश्च । १ छागे स्त्रियां
छगलक पुंस्त्री छगल + स्वार्थे क । छागे अमरः । छगलण्ड पु० दक्षिणदेशे समुद्रसन्निधौ प्रचण्डादेव्याःस्थाने
छगलाङ्घ्रि(न्त्री) स्त्री छगलस्येवान्त्रम् अङ्घ्रिर्मूलं वा यस्याः
छगलिन् पु० ऋषिभेदे । स च कलाप्यन्तेवासी । हरिद्रु-
छच्छिका स्त्री “छच्छिका सरहीनं स्यादच्छा प्रचुरवा-
|
छटा स्त्री छो--अटन् किच्च । १ दीप्तौ, २ परम्परायाञ्च शब्दा-
छटाफल पु० छटेव परम्परान्वितं फलं यस्य । गुवाके । त्रिका० । छटाभा स्त्री छटया दीप्त्या भाति भा०--क । विद्युति
छत्त्र पु० छद--णिच् ष्ट्रन् ह्रस्वः अर्द्धर्चा० । छत्राकारपत्रे
छत्त्रक पु० छत्रमिव कायति कैक । (राङ्गाकुलेखाडा)
छत्त्रगुच्छ पु० छत्त्रमिव गुच्छोऽस्य । गुण्डतृणे राजनि० । छत्त्रध(धा)र पु० छत्त्रं धरति धारयति वा अच् अण् वा ।
छत्त्रपत्र पु० छत्त्रमिव पत्रमस्य । १ स्थलपद्मे, रत्नमाला
छत्रपुष्प(क) पु० छत्त्रमिव पुष्पमस्य वा कप् । तिलकवृक्षे
छत्त्रभङ्ग पु० छत्रस्य भङ्गो यत्र । १ नृपनाशे २ वैधव्ये ३ अस्वातन्त्र्ये च मेदि० । छत्त्रा स्त्री छद--त्रण् टाप । (मौरि) वृक्षे मेदि० २ अतिच्छत्रे
छत्त्राक न० छत्त्रा अतिच्छत्त्रेव कायात कै--क । १ शिलीन्ध्रे
छत्त्रातिच्छत्त्र पु० च्छत्त्रमतिक्रम्य छत्रमावरणमस्त्यस्य
छत्त्रादि पु० “छत्त्रादिभ्योणः” पा० शीलार्थे णप्रत्ययनि-
छत्त्राधान्य न० छत्त्रा धान्यमिव । कुस्तुम्बुरौ धन्याके राजनि० । |
|
छत्त्रिका स्त्री छत्त्रं तदाकारं पुष्पं वाऽस्त्यस्य ठन् ।
छत्त्रिन् त्रि० छत्त्रमस्त्यस्य । १ आतपत्रयुक्ते । “छत्त्रिणो
छत्वर पु० छद--ष्वरच् नि० दस्य तः । १ गृहे २ कुञ्जे च सि० कौ० छद संवृतौ अद० चु० उभ० सक० सेट् । छदयति ते अचिच्छदत् त छद संवृतौ वा चु० पक्षे भ्वा० उभ० सक० सेट् ।
छद संवृतौ चु० उभ० सक० सेट् इदित् पाणि० । छन्द-
छद पु० छद--पुंसि संज्ञायां घः ह्रस्वः । १ वृक्षादिपत्त्रे
छदन न० छद--ल्युट् । १ पत्रे, २ पक्षे मेदिनिः (तेजपात)
छदपत्त्र पु० छदर्थं पत्रमस्य । भूर्जपत्रे रत्नमाला । |
छदि स्त्री छद--कि । छदिषि पटले (चाल) अमरः “छदिः
छदिस् न० छद--इसि । पटले सान्तं क्लीवं रायमुकुटः ।
छद्मतापस पु० छद्मना, छलेन तापसः । लोकप्रतार-
छद्मन् न० छाद्यते स्वरूपमनेन छद--मनिन् । १ कषटे २ छले ।
छद्मिका स्त्री छद्म अस्त्यस्याः व्रीह्या० इनि सज्ञायां कन् ।
छद्मिन् त्रि० छद्म अस्त्यर्थे व्रीह्या० इनि । छद्मयुक्ते “ब्राह्म-
छन्द पु० छदि--संवरणे धातोरनेकार्थत्वात् इह इच्छायाम्
छन्दक त्रि० छन्दयति संवृणोति रक्षति छदि--ण्वुल् ।
छन्दःपर्ण्ण पु० छन्दांसि वेदविहितकर्म्माणि पर्ण्णानीव यस्य ।
छन्दश्चिति स्त्री ६ त० छन्दसां समूहे । तत्र छन्दोभेदे
|
छन्दस् न० छन्दयति असुन् । १ वेदे भावे असुन् । २ स्वैरा-
|
|
|
छन्दस्तुभ् पु० छन्दसा पक्षेण स्तुम्नाति सूर्य्यम् स्तुभ--क्विप् ।
छन्दु त्रि० छदि--उण् । उपच्छन्दयितरि । “कृषा छन्दुर्भवति
छन्दोग पु० छन्दः सामवेदं गायति गै--क । “सामवेदज्ञे
छन्दोदेव पु० ब्राह्मण्यां नापितेन जाते मतङ्गनामके चण्डा-
|
छन्दोभाषा स्त्री छन्दसा भाषा । १ छन्दसा कथन ततोभवे
छन्दोम पु० त्रिसूत्ये अहीने यागभेदे “त्र्यहाः पञ्च गर्गवैद
छन्दोमदशाह पु० दशाहसाध्ये यागभेदे “छन्दोमदशाहः
छन्दोमान न० ६ त० । छन्दसां माने ततो भवे व्याख्याने-
छन्दोविविति स्त्री ६ त० । छन्दमां गायत्र्यादीनां १
छन्न त्रि० चु० छद--क्त नि० । १ आच्छादिते । २ निर्ज्जने
|
छपगतौ वा चुरा० उभ० पक्षे भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् ।
छम भक्षणे भ्वा० पर० सक० सेट् । छमति अच्छमीत् ।
छमण्ड पु० छम--अण्डच् । मातापितृविहोने (छ्ॐड) उणादिकोषः छर्द्द वमने चरा० उभ० सक० सेट् । छर्दयति ते अचच्छर्दत्
छर्द्द न० छर्द--भावे अच् । वमने हेम० । क्लीवत्वमभिधानात् । छर्द्दन न० छर्द--भावे ल्युट् । १ वमने । हेमच० । “छर्दनं
छर्द्दपनिका स्त्री छर्दं वमनमापयति आपि--ल्यु स्वार्थे क
छर्द्दि स्त्री छर्दयति छर्द--हेतौ णिच--इन् । वमनरोगे
|
छर्दिका स्त्री छर्द--णिच् ण्वुल् । १ उत्कासिकायां, २ विष्णु-
छर्दिकारिपु स्त्री पु० ६ त० । १ क्षुद्रैलायाम् । २ छर्दिनाशके च शब्दच० । छर्दिघ्न पु० छर्दिं हान्त--हन--टक् । १ निम्बभेदे । २ छर्दिना-
छर्दिस् स्त्री छर्द--भावे इसि । १ वममे० २ कर्त्तरि इसि ।
छल न० छल--अच् । १ स्वरूपाच्छादने २ व्याजे ३ यथार्थगूहने
|
|
छल नामधातुः छल + कृतौ--णिच् सक० सेट् । छलयति
छलन न० छल + कृतौ णिच्--भावे ल्युट् । १ प्रतारणे
|
छलिक न० नाटकभेदे अलङ्कारशब्दे ३९२ पृ० उक्ते दृश्य
छलित छल + नामधा० कर्म्मणि क्त । १ प्रतारिते “छलितरामं
छल्ली स्त्री छद--क्विष् तां लाति ला--क गौरा० ङीष् । १
छवि(वी) स्त्री छ्यति असारं छिनत्ति तमो वा छो--वि-
छष बधे भ्वा० उभ० सक० सेट् । छषति ते अच्छा(च्छ)षीत्
छा पु० छो--क्विप् । १ पारदे एकाक्षरको० २ छेदनकर्त्तरि त्रि० । छाग पुंस्त्री छो--गन् स्वनामख्याते पशुभेदे अमरः । जाति-
|
|
छागण पु० छया छादनेन गण्यते गण--कर्म्मणि अच् ।
छागभोजिन् पु० छागं भुङ्क्ते भुज--णिनि । १ वृके
छागमय न० छाग + मयट् । स्कन्दस्य षष्ठे वक्त्रे “षष्ठ छागमयं
छागमुख पु० छागस्य मुखमिव मुखमस्य । १ कुमारानु-
छागमित्र पु० छागस्य मित्रम् । देशभेदे तत्र भवः काश्या०
छागरथ पु० छागोरथोऽस्य । छागवाहने वह्नौ हेमच० छागल पुंस्त्री छगल एव प्रज्ञा० अण् । १ छागे पशुभेदे ।
छागलाद्यघृत न० चक्रदत्तोक्ते छागमांसपक्वे घृतभेदे यथा
|
|
छागवाद्वन पु० छागोवाहनमस्य । वह्नौ त्रिका० । छात त्रि० छो--क्त । १ छिन्ने २ दुर्बले अमरः । “छातेतराम्बुच्छटा” छात्त्र पु० छत्त्रं गुरोर्वैगुण्यावरणं शीलमस्य छत्त्रा० ण ।
छात्त्रगण्ड पु० छात्त्री गण्ड इव । पद्यस्य पादमात्रवेत्तरि अल्पज्ञे मन्दे शिष्ये हारा० । छात्त्रदर्शन न० छात्त्रं मधुभेद इव दृश्यते दृश--कर्म्मणि
|
|
छात्त्रव्यंसक पु० छात्रो व्यंसकः मयू० परनि० । मन्दशिष्ये छात्त्रि स्त्री चु० छद--क्तिन् । छादने । कर्त्तरि क्तिच् । २ छाद्के
छात्त्र्यादि पु० “छात्त्र्यादयः शालायात्” पा० शालान्त
छाद न० छादयात् चु० छद--अच् । पटले (छात्) चाल ।
छादन पु० चु०--छद--ल्यु । १ नीलाम्लानवृक्षे । भावे ल्युट् ।
छादित त्रि० छद--क्त “वादान्तत्यादिना पक्षे णिलो-
छादिषेय न० छदिषे हितम् “छदिरुपधिबलेर्ढक्” पा० । ढक् । तृणे । छाद्मिक त्रि० छद्मना चरति व्यवहरति ठक् । १ कापटिके
छान्दड पु० ऋषिभेदे छान्दस पु० छन्दोऽधीते वेत्ति वा पक्षे अण् । वेदाध्येतरि
छान्दोग्य न० छन्दोगानां धर्म्म आम्नायः समूहो वा
|
छान्दोमिक त्रि० छन्दोमस्येदम् ठक् । यज्ञभेदसम्बन्धिनि
छाया स्त्री छो--ण । १ आतपाभावे २ प्रतिविम्बे ३ सूर्य्यपत्नी
|
<Picture> |
<Picture>
<Picture>
|
<Picture>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
छायाकर त्रि० छायां करोति छत्त्रेण कृ--ट ६ त० । छत्त्रधरे हेमच० । छायाङ्क पु० छाया सूर्य्यप्रतिविम्बः अङ्कोऽस्य । चन्द्रे
छायातनय पु० ६ त० । शनैश्चरे हला० । छायाशब्दे तस्य
छायातरु पु० छायाप्रधानस्तरुः शा० त० । “पूर्व्वाह्णे च
छायापथ छायायुक्तः पन्थाः । आकाशस्थे ज्योतिश्चक्रमध्य
छायापाद पु० छायायाः शङ्कुच्छायाया पाद इव
|
छायापुरुष पु० छायायां दृश्यः पुरुषः पुरुषाकृतिः । आकाशे
|
छायायन्त्र न० छायया कालज्ञानसाधकं यन्त्रम् ।
छायामान पु० छायया सूर्य्यप्रतिविम्बेन मीयते मा--कर्म्मणि
छायामित्र न० छायाया मित्रमिव । आतपत्रे शब्दरत्न० । छायामृगधर पु० छायारूपं मृगं धरति धृ--अच् । चन्दे-
छायाविप्रतिपत्ति स्त्री छायानां देहकान्तीना तत्प्रभृतीनां
|
छाल पु० न० छा० वा० अलच् अर्द्धार्चा० । वल्कल । छालिक्य पु० छलिके रूपकभेदे भवः ष्यञ् । गानभेदे । तच्च
|
छि स्त्री छो--वा० कि । गहायाम एकाक्षरकोषः । छिक्कनी स्त्री छिक् इत्यव्यक्तं नासिकाशब्द कनात शब्दा
|
|
छिक्कर पु० छिक् इत्यव्यक्तं शब्दं करोति कृ--ट । वृ०
छिक्का स्त्री छिक् इत्यव्यक्तं शब्दं करोति कृ--ड । क्षुते । शन्दरत्ना० । छिक्कार पु० छिगित्यव्यक्तं शब्दं करोति कृ--अण् । मृगभेदे ।
छिक्किका स्त्री छिक्का क्षुतं साध्यत्वेनास्त्यस्याः बा० ठन् ।
छित त्रि० छा--क्त वा इत् । छिन्ने अमरः इडभावपक्षे छित्ति स्त्री छिद--क्तिन् । १ छेदने कर्त्तरि क्तिच् । २ करञ्जवृक्षे
छित्त्वर त्रि० छिद--ष्वरप् पृ० दस्य तः । १ वैरिणि, २ धूर्त्ते
छिद द्वैधीकरणे रुधा० उभ० सक० अनिट् । छिनत्ति छिन्ते
|
छिद् त्रि० छिद--क्विप् । छेदनकर्त्तरि । “रामस्य हृदयच्छिदः” रामा० सु० ३७ । १० छिदक न० छिद--क्वुन् । वज्रे उणादिको० । छिदा स्त्री छिद--भावे भिदा० अङ । छेदने । छिदि स्त्री छिद्--इन् किच्च । १ परशौ २ वज्रे उज्वल० । ३ छेत्तयि
छिदिर पु० छिद--किरच् । १ कुठारे २ पावके, ३ रज्जुभेदे, ४ करवाले च मेदि० ५ असौ उज्वल० । छिदुर त्रि० छिद--कुरच् । १ वैरिणि, २ धूर्त्ते ३ छेदके, ४
छिद्र भेदने अद० चुरा० उभ० सल० सेट् । छिद्रयति ते
छिद्र न० छिद--रक् छिद्र--अच् वा । १ दूषणे, २ गर्त्ते, ३
छिद्रकर्ण त्रि० छिद्रयुक्तः कर्णोऽस्य । दुर्लक्षणरूपच्छिद्रयुक्त
छिद्रदर्शिन् त्रि० छिद्रं पश्यति दृश--णिनि । १ रन्ध्रान्वे-
छिद्रवैदेही स्त्री छिद्रप्रधाना वैदेही । गजपिप्पल्याम् राजनि० छिद्रान्तर पु० छिद्रमन्तर्मध्ये यस्य । नले । राजनि० । |
|
छिद्राफल न० छिद्रं दूषणमाफलति आ + फल--अच् ।
छिद्रित त्रि० छिद्र--कर्म्मणि क्त । १ कृतवेधे विद्धे हेमच० ।
छिद्वर त्रि० छिद--ष्वरच् वा दस्य न तः । छित्वरशब्दार्थे विश्वः । छिन्न त्रि० छिद--क्त । १ कृतच्छेदने लूने अमरः । “सच्छि-
छिन्नकर्ण त्रि० छिन्नः कर्णोऽस्य “कर्णे लक्षणस्य” पा० पूर्वस्य
छिन्नग्रन्थिनी छिन्ना ग्रन्थिनी संज्ञायां कन् । त्रिपर्णिकालतायाम् । राजनि० । छिन्नद्वैध त्रि० छिन्नं द्वधं संशयोऽस्य । वेदान्तदिश्रवण
छिन्ननास त्रि० छिन्ना नासाऽस्य । द्विधा भूतनासिके तस्य रोगस्य
छिन्नपत्री स्त्री छिन्नं पत्रं यस्याः ङीष् । अम्बष्ठायाम् । (आकनादी) राजनि० । छिन्नमस्ता स्त्री छिन्नं मस्तं यस्याः । दशमहाविद्यान्तर्गते
छिन्नरुह पु० छिन्नः सन् रोहति रुह--क । १ तिलकवृक्षे
छिन्नवेशिका स्त्री छिन्नो वेशो यस्याः संज्ञायां कन्--टापि
छिन्नश्वास पु० कर्म्म० । क्षुद्रश्वासशब्दे २३८३ पृष्ठे दर्शित
|
छिन्ना स्त्री छिद--क्त । १ गुड़ूच्यां २ पुंश्चल्याञ्च विश्वः । छिन्नीद्भवा स्त्री छिन्नाप्युद्भभवति उद् + भू--अच् । प्रडूज्या
छिलिहिण्ड पु० पातालगरुडवृक्षे छिलिहिण्डः परो
छुछुका स्त्री छुछु इत्यव्यक्तशब्दं कायति कै--क पृषो०
छुछुन्दर पुंस्त्री छछु इत्यव्यक्तः शब्दोर्दार्य्यतेऽस्मात् द्वृ-
छुच्छु स्त्री छुछुकायाम् “शिवा श्यामा रला छुच्छु
छुट छेदने वा चुरा० उभ० पक्षे तु० कुटा० पर० सक० सेट् ।
छुड छादने तु० कु० पर० सक० सेट् । छुडति अच्छुडीत्
छुड पिधाने भ्वा० प० सक० सेट् । छोडति अच्छोडीत् चु च्छोड । छुद्र न० छद--रक् पृषो० । १ प्रतीकारे २ रश्मौ च उणादिको०। छुप स्पर्शे तु० पर० सक० अनिट् । छुपति अच्छापसीत् चुच्छोप । छुप पु० छुप--कर्त्तरि क, घञर्थे क वा । क्षुपे ह्रस्वशास्वे
छुबुक न० चुबुक + पृषो० । चुबुके ओष्ठाधरप्रदेशे । “कर्ण्णा-
छुर छेदे भ्वा० पर० सक० मेट् । छोरति अच्छोरीत् । चुच्छोर छुर लेपने तु० कु० पर० सक० सेट् । छरति अच्छुरीत् ।
|
|
छुरा स्त्री छुर--क । सौधलेपनद्रव्ये सुधायां चर्ण्णे (कलि
छुरिका स्त्री छुर--छेदे क स्वाथं क टापि अत इत्त्वम्
छुरिकापत्री स्त्री छुरिकेव पत्रमम्याः ङीष । श्रेतालता-
छुरित त्रि० छुर--क्त । २ खचिते जटाधरः । २ लिप्ते ३ छिन्ने
छुरी स्त्री छुर--क गौरा० ङीष् । छुरिकायाम अमिधेनौ
छूरिका स्त्री छुरिका + पृषो० । १ छुरिकार्थ २ बन्धघ्रायां गवि
छूरी स्त्री छुरी--पृषो० । छुरिकायां हेम० । छृद सन्दीपने वा चु० उभ० पक्षे भ्वा० पर० सक० सेट् ।
छृद देवने दौप्तौ च अक० वसने सक० रुधा० उभ० सेट् ।
छृप याचने द्विक० शब्दे अक० वा चुरा० उभ० पक्षे भ्वा०
छेक पु० छो--वा० डेकन । १ गृहासक्ते मृगपक्ष्यादौ २ नागरे
छेकापह्नुति स्त्री अर्थालङ्कारभेदे । अलङ्कारशब्दे पृ० ३९८ दृश्यम् छेद छेदने अद० चु० उभ० सक० सेट् । छेदयति ते
छेद पु० छिद--भावे घञ् अच वा । २ छेदने “अभि-
|
छेदन न० छिद--भावे ल्युट् । १ द्विधाकरणे “करपाददतो-
छेदनीय पु० छेदनाय जलकालुष्यभेदनाय हित--छ । १
छेदादि पु० नित्यमर्हतीत्यर्थे ठञ्प्रत्ययनिमित्ते शब्दगणे
छेदि पु० छिद--इन् । १ वज्रे उज्ज्व० । २ छेत्तरि त्रि० ।
छेदित त्रि० छेदो जातोऽस्य तारका० इतच् । द्विधाकृते हेमच० । छेद्य त्रि० छेत्तुं योग्यः कर्म्मणि योग्यार्थे ण्यत् । भेत्तुं
|
छेमण्ड पु० छमण्ड + पृषो० अत एत्त्वम् । मातृपितृहीने
छेलक पुंस्त्री छो--कर्म्मणि बा० डेलकन् । १ छागे २ छाग्यां
छेलु पु० छो--बा० डेलु । सोमराज्याम् शब्दच० छैदिक त्रि० छेदं नित्यमर्हति ठञ् । नित्यछेदार्हे वेतसे पु० |
छो छेदने दि० पर० सक० अनिट् । छ्यति अच्छात् अच्छा-
छोटिका स्त्री छुट--ण्वुल् । तर्ज्जन्यङ्ग ष्ठध्वनौ (तुडी देओया) छोटिन् पु० छुट--णिनि । कैवर्त्ते त्रिका० । छोरण न० छुर--भावे ल्युट् । १ परित्यागे त्रिका० । छोलङ्ग पु० छुर--वा० अङ्गच् रस्य लः । मातुलुङ्गे (टावा-
छोहारा स्त्री द्वीपान्तरखर्जूरिकायाम् । “खर्जूरी गोस्त-
छ्यु गतौ भ्वा० आत्म० सक० अनिट् । छ्यवते अच्छ्योष्ट
|