विष्णुपुराणम्/द्वितीयांशः/अध्यायः ७
मैत्रैय उवाच
कथितं भूतलं ब्रह्मन्ममैतदखिलं त्वया
भुवर्लोकादिकाँ ल्लोकाञ्छ्रोतुमिच्छाम्यहं मुने १
तथैव ग्रहसंस्थानं प्रमाणानि यथा तथा
समाचक्ष्व महाभाग तन्मह्यं परिपृच्छते २
श्रीपराशर उवाच
रविचन्द्र मसोर्यावन्मयूखैरवभास्यते
ससमुद्र सरिच्छैला तावती पृथिवी स्मृता ३
यावत्प्रमाणा पृथिवी विस्तारपरिमण्डलात्
नभस्तावन्प्रमाणं वै व्यासमण्डलतो द्विज ४
भूमेर्यो जनलक्षे तु सौरं मैत्रेय मण्डलम्
लक्षाद्दिवाकरस्यापि मण्डलं शशिनः स्थितम् ५
पूर्णे शतसहस्रे तु योजनानां निशाकरात्
नक्षत्रमण्डलं कृत्स्नमुपरिष्टात्प्रकाशते ६
द्वे लक्षे चोत्तरे ब्रह्मन् बुधो नक्षत्रमण्डलात्
तावत्प्रमाणभागे तु बुधस्याप्युशनाः स्थितः ७
अङ्गारकोपि शुक्रस्य तत्प्रमाणे व्यवस्थितः
लक्षद्वये तु भौमस्य स्थितो देवपुरोहितः ८
सौरिर्बृहस्पतेश्चोर्ध्वं द्विलक्षे समवस्थितः
सप्तर्षिमण्डलं तस्माल्लक्षमेकं द्विजोत्तम ९
ऋषिभ्यस्तु सहस्राणां शतादूर्ध्वं व्यवस्थितः
मेढीभूतः समस्तस्य ज्योतिश्चक्रस्य वै ध्रुवः १०
त्रैलोक्यमेतत्कथितमुत्सेधेन महामुने
इज्याफलस्य भूरेषा इज्या चात्र प्रतिष्ठिता ११
ध्रुवादूर्ध्वं महर्लोको यत्र ते कल्पवासिनः
एकयोजनकोटिस्तु यत्र ते कल्पवासिनः १२
द्वे कोटी तु जनो लोको यत्र ते ब्रह्मणः सुताः
सनन्दनाद्याः प्रथिता मैत्रेयामलचेतसः १३
चतुर्गणोत्तरे चोर्ध्वं जनलोकात्तपः स्थितः
वैराजा यत्र ते देवाः स्थिता दाहविर्जिताः १४
षड्गुणेन तपोलोकात्सत्यलोको विराजते
अपुनर्मारका यत्र ब्रह्मलोको हि संस्मृतः १५
पादगम्यन्तु यत्किञ्चिद्वस्त्वस्ति पृथिवीमयम्
स भूर्लोकः समाख्यातो विस्तरोस्य मयोदितः १६
भूमिसूर्यान्तरं यच्च सिद्धादिमुनिसेवितम्
भुवर्लोकस्तु सोप्युक्तो द्वितीयो मुनिसत्तम १७
ध्रुवसूर्यान्तरं यच्च नियुतानि चतुर्दश
स्वर्लोकः सोपि गदितो लोकसंस्थानचिन्तकैः १८
त्रैलोक्यमेतत्कृतकं मैत्रेय परिपठ्यते
जनस्तपस्तथा सत्यमिति चाकृतकं त्रयम् १९
कृतकाकृतयोर्मध्ये महर्लोक इति स्मृतः
शून्यो भवति कल्पान्ते योत्यन्तं न विनश्यति २०
एते सप्त मया लोका मैत्रेय कथितास्तव
पातालानि च सप्तैव ब्रह्माण्डस्यैष विस्तरः २१
एतदण्डकटाहेन तिर्यक् चोर्ध्वमधस्तथा
कपित्थस्य यथा बीजं सर्वतो वै समावृतम् २२
दशोत्तरेण पयसा मैत्रेयांडं च तद्वृतम्
सर्वोम्बुपरिधानोसौ वह्निना वेष्टितो बहिः २३
वह्निश्च वायुना वायुर्मैत्रेय नभसा वृतः
भूतादिना नभः सोपि महता परहिवेष्टितः
देशोत्तराण्यश्षोआ!णि मैत्रेयैतानि सप्त वै २४
महान्तं च समावृत्य प्रधानं समवस्थितम्
अनन्तस्य न तस्यान्तः संख्यानं चापि विद्यते २५
तदन्तमसंख्यातप्रमाणं चापि वै यतः
हेतुभूतमसेषस्य प्रकृतिः सा परा मुने २६
अंडानां तु सहस्राणां सहस्राण्ययुतानि च
ईदृशानां तथा तत्र कोटिकोटिशतानि च २७
हारुण्यग्निर्यथा तैलं तिले तद्वत्पुमानपि
प्रधानेऽवस्थितो व्यापी चेतनात्मात्मवेदनः २८
प्रधानं च पुमांश्चैव सर्वभूतात्मभूतया
विष्णुशक्त्या महाबुद्धे वृतौ संश्रयधर्मिणौ २९
तयोः सैव पृथग्भावकारणं संश्रयस्य च
क्षोभकारणभूता च सर्गकाले महामते ३०
यथा सक्तं जले वातो बिभर्त्ति कणिकाशतम्
शक्तिः सापि तथा विष्णोः प्रधानपुरुषात्मकम् ३१
यथा च पादयोर्मूलस्कन्धशाखादिसंयुतः
आदिबीजात्प्रभवति बीजान्यन्यानि वै ततः ३२
प्रभवन्ति ततस्तेभ्यः सम्भवन्त्यपरे द्रु माः
तेपि तल्लक्षणद्र व्यकारणानुगता मुने ३३
एवमव्याकृतात्पूर्वं जायन्ते महदादयः
विशेषान्तास्ततस्तेभ्यः संभवंत्यसुरादयः
तेभ्यश्च पुत्रास्तेषां च पुत्राणामपरे सुताः ३४
बीजाद्वृक्षप्ररोहेण यथा नापचयस्तरोः
भूतानां भूतसर्गेण नैवास्त्यपचयस्तथा ३५
सन्निधानाद्यथाकाशकालाद्याः कारणं तरोः
तथैवापरिणामेव विश्वस्य भगवान्हरिः ३६
व्रीहिबीजे यथा मूलं नालं पत्राङ्कुरौ तथा
काण्डकोषस्तु पुष्पं च क्षीरं तद्वच्च तण्डुलाः ३७
तुषाः कणाश्च सन्तो वै यान्त्याविर्भावमात्मनः
प्ररोहहेतुसामग्र्यमासाद्य मुनिसत्तम ३८
तथा कर्मस्वनेकेषु देवाद्याः समवस्थिताः
विष्णुशक्तिं समासाद्य प्ररोहमुपयान्ति वै ३९
स च विष्णुः परं ब्रह्म यतः सर्वमिदं जगत्
जगच्च यो यत्र चेदं यस्मिंश्च लयमेष्यति ४०
तद्ब्रह्म तत्परं धाम सदसत्परमं पदम्
यस्य सर्वमभेदेन यतश्चैतच्चराचरम् ४१
स एव मूलप्रकृतिर्व्यक्तरूपी जगच्च सः
तस्मिन्नेव लयं सर्वं याति तत्र च तिष्ठति ४२
कर्त्ता क्रियाणां स च इज्यते क्रतुः स एवतत्कर्मफलं च तस्य
स्रुगादियत्साधनमप्यश्षॐ हरेर्न किञ्चिद्व्यतिरिक्तमस्ति ४३
इति श्रीवुष्णुमहापुराणे द्वितीयेंशे सप्तमोऽध्यायः ७
<