विष्णुपुराणम्/तृतीयांशः/अध्यायः ३
मैत्रेय उवाच।
ज्ञातमेतन्मया त्वत्तो यथा सर्वमिदं जगत् ।
विष्णुर्विष्णौ विष्णुतश्च न परं विद्यते ततः १ ।
एतत्तु श्रोतुमिच्छामि व्यस्ता वेदा महात्मना ।
वेदव्यासस्वरूपेण यथा तेन युगेयुगे २ ।
यस्मिन्यस्मिन्युगे व्यासो यो य आसीन्महामुने ।
तंतमाचक्ष्व भगवञ्छाखाभेदांश्च मे वद ३ ।
श्रीपराशर उवाच ।
वेदद्रु मस्य मैत्रेय शाखाभेदास्सहस्रशः ।
न शक्तो विस्तराद्वक्तुं संक्षेपेण शृणुष्व तम् ४ ।
द्वापरेद्वापरे विष्णुर्व्यासरूपी महामुने ।
वेदमेकं सुबहुधा कुरुते जगतो हितः ५ ।
वीर्यं तेजो बलं चाल्पं मनुष्याणामवेक्ष्य च ।
हिताय सर्वभूतानां वेदभेदान्करोति सः ६ ।
ययासौ कुरुते तन्वा वेदमेकं पृथक्प्रभुः ।
वेदव्यासाभिधाना तु सा च मूर्तिर्मधुद्विषः ७ ।
यस्मिन्मन्वंतरे व्यासा येये स्युस्तान्निबोध मे ।
यथा च भेदश्शाखानां व्यासेन क्रियते मुने ८ ।
अष्टविंशतिकृत्वो वै वेदो व्यस्तो सहर्षिभिः ।
वैवस्वतेंतरे तस्मिन्द्वापरेषु पुनःपुनः ९ ।
वेदव्यासा व्यतीता ये ह्यष्टाविंशति सत्तम ।
चतुर्धा यैः कृतो वेदो द्वापरेषु पुनःपुनः १० ।
द्वापरे प्रथमे व्यस्तस्स्वयं वेदः स्वयंभुवा ।
द्वितीये द्वापरे चैव वेदव्यासः प्रजापतिः ११ ।
तृतीये चोशना व्यासश्चतुर्थे च बृहस्पतिः ।
सविता पंचमे व्यासः षष्ठे मृत्युस्समृतः प्रभुः १२ ।
सप्तमे च तथैवेंद्रो वसिष्ठश्चाष्टमे स्मृतः ।
सारस्वतश्च नवमे त्रिधामा दशमे स्मृतः १३ ।
एकादशो तु त्रिशिखो भरद्वाजस्ततः परः ।
त्रयोदशो चांतरिक्षो वर्णी चापि चतुर्दशो १४ ।
त्रय्यारुणः पंचदशो षोडशो तु धनंजयः ।
क्रतुंजयः सप्तदशो तदूर्ध्वं च जयस्स्मृतः १५ ।
ततो व्यासो भरद्वाजो भरद्वाजाच्च गौतमः ।
गौतमादुत्तरो व्यासो हर्य्यात्मा योभिधीयते १६ ।
अथ हर्य्यात्मनॐते च स्मृतो वाजश्रवा मुनिः ।
सोमशुष्कायणस्तस्मात्तृणबिंदुरिति स्मृतः १७ ।
ऋक्षोभूद्भार्गवस्तस्माद्वाल्मीकिर्योभिधीयते ।
तस्मादस्मत्पिता शक्तिर्व्यासस्तस्मादहं मुने १८ ।
जातुकर्णोभवन्मत्तः कृष्णद्वैपायनस्ततः ।
अष्टाविंशतिरित्येते वेदव्यासाः पुरातनाः १९ ।
एको वेदश्चतुर्द्धा तु तैः कृतो द्वापरादिषु २० ।
भविष्ये द्वापरे चापि द्रौ णिर्व्यासो भविष्यति ।
व्यतीते मम पुत्रेस्मिन् कृष्णद्वैपायने मुने २१ ।
ध्रुवमेकाक्षरं ब्रह्म ओमित्येव व्यवस्थितम् ।
बृहत्वाद्बृंहणत्वाच्च तद्ब्रह्येत्यभिधीयते २२ ।
प्रणवावस्थितं नित्यं भूर्भुवस्स्वरितीर्य्यते ।
ऋग्यजुस्सामाथर्वाणो यत्तस्मै ब्रह्मणे नमः २३ ।
जगतः प्रलयोत्पत्त्योर्यत्तत्कारणसंज्ञितम् ।
महतः परमं गुह्यं तस्मै सुब्रह्मणे नमः २४ ।
अगाधापारमक्षय्यं जगत्संमोहनालयम् ।
स्वप्रकाशप्रवृत्तिभ्यां पुरुषार्थप्रयोजनम् २५ ।
संख्यज्ञानवतां निष्ठा गतिश्शमदमात्मनाम् ।
यत्तदव्यक्तममृतं प्रवृत्तिर्ब्रह्म शाश्वतम् २६ ।
प्रधानमात्मयोनिश्च गुहासंस्थं च शब्द्यते ।
अविभागं तथा शुक्रमक्षयं बहुधात्मकम् २७ ।
परमब्रह्मणे तस्मै नित्यमेव नमोनमः ।
यद्रू पं वासुदेवस्य परमात्मस्वरूपिणः २८ ।
एतद्ब्रह्म त्रिधा भेदमभेदमपि स प्रभुः ।
सर्वभेदेष्वभेदोसौ भिद्यते भिन्नबुद्धिभिः २९ ।
स ऋङ्मयस्साममयः सर्वात्मा स यजुर्मयः ।
ऋग्यजुस्सामसारात्मा स एवात्मा शरीरिणाम् ३० ।
स भिद्यते वेदमयस्स्ववेदं करोति भेदैर्बहुभिस्सशाखम् ।
शाखाप्रणेता स समस्तशाखाज्ञानस्वरूपो भगवानसंगः ३१ ।
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशो! तृतीयोऽध्यायः ३।
।