वाचस्पत्यम्/फ
| ← वाचस्पत्यम्/प | वाचस्पत्यम्/फ तारानाथ भट्टाचार्य |
वाचस्पत्यम्/ब → |
फ फकारः पञ्चमवर्गस्य द्वितीयवर्णः स्पर्शवर्णेषु द्वाविंशतितमः ।
|
फ न० फक्क--ड । १ रूक्षकथने २ निष्फलवाक्ये ३ फुत्कारे च
फकार पु० फ + स्वरूपे कार । फस्वरूपे वर्णे । फक्क असदाचारे मन्दगतौ च भ्वा० पर० अक० सेट् । फक्कति
फक्किका स्त्री फक्क--धातुनिर्देशे भावे ण्वुल्--टाप्
फगुन पु० गोत्रप्रवरर्षिभेदे प्रवराध्यायः । फञ्जिका स्त्री भञ्जति रोगान् भन्ज--मर्दने ण्वुल् पृषो० ।
फञ्जिपत्रिका स्त्री भन्ज--णिनि पृषो० फञ्जि रोगमर्दि-
|
|
फञ्जि(ञ्जी) स्त्री भन्ज--इव पृषो० वा ङीप् । भार्ग्याम्
फट पुंस्त्री० स्फुट--विकाशे अच् पृषो । १ सर्पाणां फणायाम्
फट् अव्य० स्फुट--क्विप् पृषो० । १ योगे तन्त्रोक्ते २ अस्त्रनामके
फडिङ्गा स्त्री फडिति इङ्गते इङ्ग--अच् । (फड़िङ) ख्यातायां झिल्लिकायां शब्दच० । फण अनायासेनोत्पत्तौ भ्वा० पर० सक० सेट् फणति
फण गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । फणति अफाणीत् अफणीत्
फण पुंस्त्री० फण--अच् । दर्व्याकारे सङ्कोचविकाशवति सर्प-
फण(णा)कर पु० फणः(णा) कर इव यस्य । सर्पे शब्दरत्ना० । फणादि न० “फणाञ्च सप्तानाम्” पा० किति लिठि सेटि
फण(णा)धर पुंस्त्री० फणं(णां) धरति धृ--अच् । सर्पे
फणाभर पुंस्त्री० फणां बिभर्त्ति भृ--अच् । सर्पे हारा०
फणिकार पु० देशभेदे स च देशः वृ० सं० १४ अ० दक्षिणस्यामुक्तः । फणिकेसर पु० फणिनामकः केसरः । नागकेसरे राजनि० । फणिखेल पुंस्त्री० फणिना खेलति खेल--अच् । (भारुइ)
फणिचक्र न० फण्याकारं चक्रम् । विवाहादौ शुभाशुभ-
|
फणिजा स्त्री फणीव जायते जन--ड । (फणिमनसा) वृक्षे
फणिजिह्वा स्त्री फणिजिह्वा आकारेऽस्त्यस्य अच् । १ महा शतावर्य्याम् २ महासमङ्गायाञ्च राजनि० । फणिज्झक पु० फणिनमुज्झति ण्वुल् पृवो० । १ तुलसीभेदे
फणितल्पग पु० फणिरूपे तल्पे गच्छति तिष्ठति गम--ड ।
फणिन् पु० फणा अस्त्यस्य इनि । दर्वीकरे सर्पभेदे अमरः ।
फणिप्रिय पु० फणिनां प्राणप्रदत्वात् प्रियः । वायौ शब्दर०
फणिफेन न० फणिनां फेन इव । (आफिङ) अहिफेने रत्न मा० फणिभुज् पु० फणिनं भुङ्क्ते भुज--क्विप् । पन्नगाशने गरुडे फणिमुख न० फणिन इव मुखमस्य । स्तेय साधनोपयोगिनि
फणिवल्ली स्त्री फणिसदृशी दीर्घा, फणिलोकस्था वा वल्ली ।
फणिहन्त्री स्त्री फणिनं--हन्ति हन--तृच् ङीप् । गन्धना-
फणिहृत् स्त्री फणिन हरति अपसारयति हृ--क्विप् । क्षुद्रदुरालभायां राजनि० । फणीन्द्र पु० ६ त० । सर्पेश्वरे अनन्ते २ वासुकौ च । फणीश्वर पु० ६ त० । १ अनन्ते २ वासुकौ शब्दरत्ना० । फणीश्वरचक्र न० नक्षत्रभेदे शनिस्थित्या सप्तद्वीपस्थ शुभा-
फण्ड पु० फण--गतौ ड तस्य नेत्त्वम् । जठरे उणादिकोषः । फत्कारिन् पु० फदित्यव्यक्तं करोति कृ--णिनि । खगमात्रे
फर न० फल + अच् लस्य रः । फलके मरतः । फरुवक न० पूगपात्रे हारा० । फर्फर त्रि० स्फुर--अच् पृषो० । अत्यन्तचले “गण्डूषजलमात्रेण शफरी फर्फरायते” उद्भटः । फर्फरीक न० स्फुर--ईकन् “फर्फरीकादयश्च” उणा० नि० ।
फर्ब गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । फर्बति अफर्बीत पफर्ब ।
|
|
फर्बर त्रि० फर्ब--पूरणे अरन् । पूरके ऋ० १० । १०६ । २ भा० । फल भेदने म्बा० पर० सक सेट् । फलति अफालीत् पफाल
फल निष्पत्तौ भ्वा० पर० अक० सेट् । फलति अफालीत् ।
फल गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । फलति अफालीत् । ज्वला०
फल न० फल--अच् । १ वृक्षादीनां शस्ये २ लाभे ३ फलके (ढाल)
|
फलक न० स्वार्थे क । (ढाल) इति ख्याते चर्ममये अस्त्रप्रति-
फलकक्ष पु० यक्षभेदे भा० स० १० अ० । फलकण्टक पु० फले कण्टकं यस्य । कण्टकिफलवृक्षे नैषण्टुप्र० फलकपाणि पु० फलकं पाणौ यस्य । (ढालि) चर्मिणि अम० फलपुर न० पुरभेदे तस्य नान्तोदात्तता । फलकयन्त्र न० सि० शि० उक्ते यन्त्रभेदे यथा
|
फलकर्कशा स्त्री फलेन कर्कशा कठोरा । वनकोल्याम् । फलकसक्थ त्रि० फलकमिव सकिथ यस्य मच्समा० ।
फलकाम त्रि० फलं कामयते कमि--अण् उप्० स० । विहि-
फलकिन् पु० फलकं तदाकारोऽस्त्यस्य इनि । (फलुइ)
फलकीवन न० वनरूपतीर्थभेदे भा० व० ८३ अ० । फलकृष्ण पु० फलेन कृष्णः । १ पानीयामलके शब्दच० । फलं
फलकेशर पु० फले केशरा इवास्य । नारिकेलवृक्षे जटाध० । फलकोष पु० फलस्य सुष्कस्य कोष इव । सुष्कावरकचर्म-
फलकोषक पु० फलं मुष्क एव कोषोऽत्र कप् । मुष्के अण्डकोषे
फलग्रहि पु० ग्रह--इन् ६ त० । उचितकालफलधरे वृक्षे भरतः फलग्राहिन् पु० फलं गृह्णाति ग्रह--णिनि । १ वृक्षे धरणिः
फलघृत न० फलजनकं घृतम् शा० त० । शुक्रादिवृद्धिकारके
|
फलचमस पु० १ दधिमिश्रितवटत्वक्चूर्णे तदधिकृत्यप्रवृत्ते २ न्याय-
फलचोरक पु० फलं चोर इव यस्य कप् । चोरनामगन्धद्रव्ये
फलत्रय न० ६ त० । १ वयस्थामलकीहरीतकीरूपेषु २ द्राक्षापरूषकाश्मीररूपेषु च त्रिषु फलेषु । फलत्रिक न० ६ त० । त्रिफलायाम् शुण्टीपिप्पलीमरिचरूपा-
फलद पु० फलं ददाति दा--क । १ वृक्षमात्रे २ फलदातरि त्रि० । फलपञ्चाम्ल न० अम्लपञ्चफले तच्छब्दे ३३३ पृ० दृश्यम् । फलपाक पु० फलेषु पाको यस्य । १ करमर्दके भरतः २ पानी-
फलपाकान्त स्त्री फलपाकेनान्तो नाशोऽस्याः । कदलीधा-
फलपाकिन् पु० फलपाकोऽस्त्यस्प इनि । गर्दभाण्डे वृक्षे रत्नमा० । फलपुच्छ पु० फलं पुच्छ इवास्य । वरण्डालौ त्रिका० । फलपुष्पा स्त्री फलानि पुष्पाणीव यस्याः । पिण्डखर्जूर्य्याम्
फलपूर(क) पु० फलेन पूरः पूर्णः । वीजपूरे स्वार्थे क । तत्रैवार्थे अमरः । फलप्रिया स्त्री फलेन प्रीणाति प्री--क । प्रियङ्गौ राजनि० । फलबन्ध्य पु० फले बन्ध्यः । अबकेशिनि फलशून्यवृक्षे हेमच० । फलभूमि स्त्री फलभोगार्थं कर्मफलभोगार्थं भूमिः । कर्म
फलभोग पु० ६ त० । फलानां कर्मफलानां मुखदुःखादीनां भोगे अनुभवे फलमुख्या स्त्री फलेन मुख्या श्रेष्ठा । अजमोदायाम राजनि० फलमुहरिका स्त्री मुदं गिरति गृ--इन् फलं पुद्गरि
|
|
फलयोग पु० ६ त० । फलसम्बन्धे नाटकाङ्गकार्यस्य अवस्था
फललक्षणा स्त्री फलहेतुका लक्षणा । प्रयोजनहेतुकायां
फलवत् त्रि० फल + अस्तर्थे मतुप् षस्य वः । १ फलयुते पुरुषे
फलवर्तुल पु० फलं वर्तुलं यस्य । १ कालिङ्गेवृक्षे । २ तत्फले न० राजनि० । फलवृक्षक पु० फलप्रधानो वृक्षः संज्ञायां कन् । पनसवृक्षे
फलशाक न० “पत्रं पुष्पं फलं नालं कन्दं संस्वेदजं तथा ।
फलशाडव पु० दाड़िमवृक्षे राजनि० । फलशालिन् त्रि० फलेन शालते श्लाघते शाल--णिनि ।
फलशैशिर पु० शिशिरं प्राप्तमस्य अण् फलं शैशिरं यस्य । वदरवृक्षे राजनि० । फलश्रुति स्त्री श्रु--करणादौ क्तिन् ६ त० । १ वैदिककर्मणां
फलश्रेष्ठ पु० फलेन श्रेष्ठः प्रशस्यतरः । आम्रवृक्षे शब्दच० । फलश पु० फल + तृणा० श । १ फलयुक्ते २ पनसे भरतः फलस
फलस्थापन न० फलयोरौडम्बरफलयोः स्थापनमत्र ।
फलस्नेह पु० फले स्नेहो यस्य । अङ्कोटवृक्षे राजनि० । फलहारिन् त्रि० फलं हरति ह्व--णिनि । फलहारके । |
फलहारी त्री० फलं हारो हरणं यस्यै गौरा० ङीष् ।
फलाढ्या स्त्री फलेनाढ्या सम्पन्ना ३ त० । १ काष्ठकदल्याम् । राजनि० । २ फलयुक्ते त्रि० फलादन पुंस्त्री० फलमदनमस्य । १ शुकखगे हेमच० स्त्रियां
फलाध्यक्ष पु० फलमध्यक्षमिव यस्य । १ राजादने अमरः ।
फलान्त पु० फलेनान्तोऽस्य । १ वंशे शब्दमा० । ६ त० । २
फलाफलिका स्त्री फलसहितमफलं शा० त० तदस्त्यस्य ठन् टाप्
फलाबन्ध्य पु० फलेनाबन्ध्यः । फलयोग्ये वृक्षे हेमच० । फलाम्ल न० फलमम्लं यस्य । १ वृक्षाम्ले २ अम्लवेतसे पु०
फलाम्लपञ्चक न० अम्लपञ्चके तच्छब्दे दृश्यम् । फलि पु० फल--इन् । (फलुइ) मत्स्यभेदे रायमु० । फलिका स्त्री फल + अस्त्यर्थे ठन् टाप् । निष्पाव्याम् राजनि० फलिग पु० फलिनं गच्छति गम--ड । मेघे निघण्टुप्र० । फलित त्रि० फल--निष्पत्तौ क्त फलं जातमस्य तार० इतच्
फलिन् त्रि० फल + अस्त्यर्थे इनि । १ फलयुते स्त्रियां ङीप्
फलिन पु० फल + अस्त्यर्थे इनच् । १ फलयुक्ते २ तादृशे वृक्षे पु० अमरः । फली स्त्री फलमस्त्यस्याः अच् गौ० ङीष् । प्रियङ्गुवृक्षे अमरः फलीकार पु० फल + च्वि--कृ कर्मणि घञ् । फलेच्छायं भाग०
फलीय त्रि० फल + उत्करा० चतुरर्थ्यां छ । १ फलयुक्ते २ फलसन्निकृष्टादौ च । फलेग्रहि पु० फले फलं (कर्मण आधारत्वविवक्षा) गृह्णाति
|
|
फलेन्द्र पु० फलेन इन्द्र ऐश्वर्य्यान्वितः । राजजम्बुवृक्षे ।
फलेपुष्पा स्त्री फले फलमुखे पुष्पमस्याः । द्रोणपुष्पीवृक्षे भावप्र० फलेरुहा स्त्री फले तन्निमित्तं रोहति रुह--क । पाटलिवृक्षे
फलोत्तमा स्त्री फलेन उत्तमा । १ द्राक्षाभेदे राजनि० । ३ त्रि-
फलोत्पत्ति पु० फनाय उत्पत्तिरस्य । १ आम्रवृक्षे शब्दच० । ६ त० । २ फलस्योत्पत्तौ स्त्रीं । फलेच्छुक पु० १ यक्षभेदे भा० स० १० अ० । २ फलकामे त्रि० । फलोदय पु० ६ त० । १ फलोत्पत्तौ २ लाभे ३ स्वर्गे ४ हर्षे च शब्दर० फल्क पु० फल--क नेत्त्वम् । विशोधिताङ्गे उज्ज्वलद० । फल्गु त्रि० फल--उ गुक् च । १ रम्ये मेदि० २ असारे अमरः ।
फल्गुदा स्त्री फल्गुनद्यां “तत्र देशे गया नाम पुण्यदेशोऽस्ति
फल्गुन पु० फलगुचूर्णभेदो नीयतेऽस्मिन् नी--ड । १ फाल्गुने मासि २ अर्जुने च भरतः । फल्गुनी स्त्री फल--उनन् गुक् च गौरा० ङीष् । १ काकोडुम्बु-
फल्गुलुका बायुकाणस्थे देशभेदे वृ० सं० १४ अ० । फल्गुवाटिका स्त्री फल्गूनां वाटीव इवार्थे कन् । काको-
फल्गुवृन्ताक पु० फल्गुना रम्येण वृन्तेन आकायति आ +
|
फल्गूत्सव पु० फल्गुनिमित्तक उत्सवः । फाल्गुणचौर्ण-
फल्य न० फलाय हितं यत् । पुष्पे शब्दच० । फल्लकिन् पु० फलक + पृषो० तदाकारोऽस्त्यस्य इनि । (फलुइ)
फल्लफल पु० शूर्पवाते जटाधरः । फा पु० फल--बा० डा । १ निष्फलभाषणे शब्दर० । २ सन्तापे
फाटकी स्त्री स्फुट ण्वुल् पृषो० गौरा० ङीष् । (फट्किरी) उपधातुभेदे राजनि० । फाणि स्त्री स्फाय--नि पृषो० । १ गुडविकारे, २ करम्भे (दधि-
फाणित न० फण--णिच्--क्त । गुडविकारभेदे (फेणी) अमरः
फाण्ट न० फण--क्त नि० । १ अनायासेन कृते अमरः । “क्षिप्त्वोष्ण-
फाल न० फलाय शस्याय हितम् अण्, फल्यते विदार्य्यते
|
फाल्गुन पु० फल्गुनीयुक्ता पौर्णमासी अण् सा यत्र मासे
फाल्गुनानुज पु० फाल्गुनादनुजायते अनु + जन--ड । १ चैत्रे
फाल्गुनिक पु० फाल्गुनीनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी अस्मिन्
फि पु० फल--वा० ड़ि । १ निष्फालवाक्ये २ पापे च एकान० को० ३ कोपे शब्दर० फिङ्गक पु० कलिङ्ग + पृषो० । (पिङा) पणिमेदे शब्दमा० । |
फिरङ्क पु० स्वनामख्याते म्लेच्छदेशे १ रोगविशेषे २ मावप्र०
फु पु० फल--डु । मन्त्रोच्चारणपूर्वके १ फुत्कारे २ तुच्छवाक्ये च विश्वः । फुक पु० णगे शब्दच० । फुट त्रि० स्फुट--क पृषो० । १ विदीर्णे २ प्रस्फुटिते च । ३ सर्पफणायां पु० हेमच० । फु(फू)त् अव्य० कल--डुति पृषोऽवा दीर्घः । कनुकरणशब्दे । फुत्कर पु० फुदित्यष्यक्तं शब्दं करोति कृ--ट । वह्नौ शब्दच० फुत्कार पु० कृ--भावे घञ् फुदित्यव्यशब्दस्य कारः । फुदिव्य-
फुप्फुम पु० सुश्रुतोक्ते हृदयस्य वामपार्श्वस्थिते (फुलका) इति
|
फुल्त(ल्ल) त्रि० फल--आरम्भे भावे क्त वा तयोर्नेट् अत
फुल्ल विकाशे भ्वा० पर० अक० सेट् । फिल्लति अफुल्लीत् पुफुल्ल । फुल्ल त्रि० फुल्ल--विकाशे अच् । विकशिते पुष्पे अमरः । फुल्लकाल पु० फुल्लं फलति फल--अण् । शूर्पवाते त्रिका० । फुल्लटामन् न० ६ त० । १ फुल्लानां दामनि “मोगौ नौ तौ गौ
फुल्ललोचन त्रि० फुल्लं बिकसितं लोचनमस्य । १ विकसितनेत्रे
फुल्लरीक पु० फल--फर्फरीकादि० नि० १ देशभेदे २ सर्पे च संक्षिप्तसा० । फेण(न) पु० स्फाय--न पृषो० मतान्तरे णत्वम् । दुग्धजलादे-
फेण(न)क स्वार्थे क संज्ञायां कन् वा । १ फेनशब्दार्थे
फे(ण)नका स्त्री फे(ण)न इव कायति कै--क ।
फेण(न)दुग्धा स्त्री फेणः(नः) इव दुग्धं निर्यासोऽस्य ।
|
फेण(न)वाहिन् पु० (फेण(न)मिव वहति श्वेतताम ।
फेणा(ना) स्त्री फेण(न) अस्त्यर्थे अच् । सातलाक्षुपे राजनि० । फेणा(ना)ग्र न० ६ त० । बुद्बुदे । हारा० । फे(णि)निका स्त्री (णाजा) इति ख्याते पक्वान्नभेदे कृतान्न-
फेणि(नि)ल त्रि० फे०--(ण) + अत्यर्थे इलच् । फेन(ण)वि-
फेत्कारिणी स्त्री तन्त्रभेदे । फेत्कारीय पु० तन्त्रभेदे । फेर पुंस्त्री० फे इत्यव्यक्तं रौति रु--वा० ड । शृगाले शब्दर० स्त्रियां ज्वातित्वात् ङीष् । फेरण्ड पुंस्त्री० फे इत्यव्यक्तं रण्डति रण्ड--अच् । शृगाले
फेरव पुंस्त्री फे इत्यव्यक्तो रवोऽप्य । १ शृगाले अमरः ।
फेरु पु० फे इत्यव्यक्तं रौति रु--डु । १ शृगाले अमरः । फेल गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । फेलति अफेलत् पिफेल ।
फेल(ला) न० स्त्री० फेल--अच् वा टाप् । १ भुक्तसमुञ्झिते
फेलि स्त्री फेल--इन् । उच्छिष्टे भुक्तावशिष्टे व्यदाध०
|