वाचस्पत्यम्/ऐ

by तारानाथ भट्टाचार्य

← वाचस्पत्यम्/ए

वाचस्पत्यम्/ऐ तारानाथ भट्टाचार्य

वाचस्पत्यम्/ओ →

पृष्ठ १५४३

ऐ ऐ ऐकारः स्वरवर्णभेदः एदैतौ कण्ठतालव्यावित्युक्तेः कण्ठ- तालुस्थानयोरुच्चार्य्यः । स च दीर्घः द्विमात्रत्वात् प्लुतस्तु त्रिमात्र इति भेदः । द्विमात्रस्य उदात्तानुदात्तस्वरित- भेदैः प्रत्येकमनुनासिकाननुनासिकभेदाभ्याञ्च षड्विधः एवं प्लुतस्यापीति द्वादशविधः । तन्त्रे तस्य वाचकशब्दा उक्ता यथा । “ऐर्लज्जा भौतिकः कान्ता वायवी मोहिनी विभुः । दक्षा दामोदरः प्रज्ञो धरो विकृतमुख्यपि । क्षमात्मको- जगद्योनिः परः परनिबोधकृत् । ज्ञानामृता कपर्द्दिश्रीः पीठेशोऽग्निः समातृकः । त्रिपुरा लोहिता राज्ञी वाग्- भवो भौतिकासनम् । महेश्वरी द्वादशी च विमलश्च सरस्वती । कामकोटो वामजानुरंशुमान् विजयो जटा” । “ऐकारः कोठराक्षी च मालिन्युन्मत्तभैरवी” इति च वर्णा- भिधा० । मातृकान्यासेऽधरोष्ठे न्यस्यत्वात् तच्छब्दा- भिधेयता । तस्य ध्येयरूपं काभधेनुत० उक्तं यथा “ऐकारं परमं दिव्यं महाकुण्डलिनीं स्वयम् । कोटि- चन्द्रप्रतीकाशं पञ्चप्राणमयं सदा । ब्रह्मविष्णुमयं वर्ण्णं तथा रुद्रमयं प्रिये! । सदाशिवमयं वर्णं विन्दुत्रय- समन्वितम्” । तपरत्वे कारपरत्वे च तत्स्वरूपपरः । ऐ अव्य० आ + इण--विच् । १ आह्वाने २ स्मरणे ३ आमन्त्रणे च ४ महेश्वरे पु० तस्य सर्वगत्वात्तथात्वम् । ऐक वि० एक + स्वार्थे अण् । एकशब्दार्थे ततोभवाद्यर्थे गहा० छ । ऐकीय एकसम्बन्धिनि तद्भवादौ च त्रि० । ऐकध्यम् अव्य० एकधा + धास्थाने ध्यमुञ् एकधेत्यर्थे “ऐकध्यं च श्रपणम्” कात्या० १४, ३, २४ । “एतदैकध्यं संगृह्य” सुश्रु० । ततः स्वार्थे ड । ऐकध्य तदर्थे न० “ऐकध्येन श्रपणम्” उक्तकात्या० सूत्रभाष्ये कर्कः । ऐकपत्य न० एकपतेर्भावः कर्म वा ष्यञ् । सार्वभौमत्वे “अप्रतिद्वन्द्वतामैकपत्यञ्च सर्वदेहिनाम्” भाग० ७, ३, ३४ । एकपतौ भवः पत्युत्तरपदत्वात् ण्य । एकपतिभवे त्रि० । ऐकपदिक त्रि० एकस्मिन् पदे स्थाने विभक्त्यन्ते वा भवः ठञ् । १ एकस्थानभवे २ एकविभक्त्यन्तपदभवे च । एकपदाय प्रभवति ठञ् । “कृतोऽप्येकपदिका भवन्ति यथा व्रततिर्दमूनाः” इत्यादि निरु० “एकार्थमनेकशब्द- मित्येतदुक्तम् अथ यान्यनेकार्थान्येकपदानि तान्यतो- ऽनुक्रमिष्यामोऽनवगतसंस्कारांश्च निगमान् तदैकपदिक- मित्याचक्षते इति निरु० उक्ते अनेकशब्दे एकार्थपरे समासादिवृत्तिरूपे ३ वाक्यभेदे च ।

ऐकपद्य न० एकपदस्य एकार्थकैकविभक्त्यन्तस्य भावः ष्यञ् । संसृष्टार्थत्वे अनेकपादानामेकार्थबोधकतासम्पादने ससादिभावे । ऐकभाव्य न० एको भावो यस्य तस्य भावः ष्यञ् । एकस्वभावत्वे । ऐकमत्य न० एकं मतं येषां तेषां भावः ष्यञ् । तुल्यसम्मतौ “स्वर्गामिणस्तस्य तमैकमत्यात्” रघुः । “ऐकमत्यं हि नोराजन्! सर्वेषामेव लक्षये” भा० व० ७ अ० । “ऐकमत्यञ्च सर्वस्य जनस्याथ नृपं प्रति” भा० व० २९८ अ० । “सुहृदश्चैकमत्यात्” भा० उ० २२ अ० । “क्वैकमत्यं महाधियाम्” नीतिः । ऐकमत्यमत्रास्ति अच् । ऐकमत्ययुक्ते त्रि० । “गर्हेतान्योन्यमतयो मस्त्रिणो ब्रुवते सदा । नचैकमत्यः शेषोऽस्ति मन्त्रः सोऽधम उच्यते” रामा० । ऐकराज्य न० एकराजो भावः ष्यञ् । चक्रवर्त्तित्वे “यत्- सुपर्ण्णेयेनैकराज्यमजयो हि ना” आश्व० श्रौ० ५, १९, ४ । ऐकलव्य पुंस्त्री एकल्वः अपत्यं गर्गा० यञ् । एकलू- नामकर्षेर्गोत्रापत्ये स्त्रियां ङीप् यलोपः ऐकलवी । ऐकलव्यस्य छात्राः कण्वा० ततोऽण् यलोपः । ऐकलव तच्छात्रेषु स्त्रियां ङीप् । ऐकशतिक त्रि० एकशतमस्यास्ति ठञ् । एकशतपरिमित- द्रव्यस्वामिनि । एवमैकसहस्रिकादयोऽपि तत्तत्संख्यद्रव्य- युक्ते त्रि० । ऐकश्रुत्य न० एका श्रुतिर्यत्र तस्य भावः ष्यञ् । “उदात्तानुदात्त स्वरितानां परः सन्निकर्ष ऐकश्रुत्यम्” आश्व० श्रौ० १, २ ९, सूत्रोक्ते स्वरभेदे । एकश्रुतिशब्दे विवृतिः ऐकस्वर्य्य- मप्यत्र न० । ऐकागारिक त्रि० एकमसहायमगारं प्रयोजनमस्य ठञ् । चौरे स्त्रियां ङीप् । “ऐकागारिकवद्भूमौ दूराज्जग्मु- रदर्शनम्” माघः “केनचिदैकागारिकेण हस्तवता” दशकु० । ऐकाग्र त्रि० एकाग्र + स्वार्थेऽण् । एकाग्रचित्ते एकतानचित्ते ऐकाग्र्य न० एकाग्रस्य भावः । अनन्यासक्तचित्तत्वे एकमात्रालम्बिचित्तत्वे एकाग्रताशब्दे विवृतिरुदाहरणञ्च । ऐकात्म्य न० एक आत्मा स्वरूपं यस्य तस्य भावः ष्यञ् । १ ऐक्ये २ एकस्वरूपत्वे । “तथैकात्म्यानुभावानां विकल्पर- हितः स्वयम्” भाग० ६, ८, ३१ । “एतेषां श्रेयआशासे उतैकात्म्यं महात्मनि” ७, १३, ३९ । “एकात्म्यगमनात् सद्यः कलुषाद्विप्रमुच्यते” भा० अनु० ३७५ । ३ अभेदे च

पृष्ठ १५४४

“ऐकात्म्यं वासुदेवस्य प्रोक्तवानर्ज्जुनस्य च” भा० आ० १ अ० । एकआत्मा तस्य भावः । ४ आत्मन एकत्वे ऐकात्म्यवादः ऐकातत्म्यवादी ऐकादशिन त्रि० एकादशानां संघ इनि एकादशिनी खलिनीवत् स्त्रीत्वं सा साधनतयाऽस्त्यस्य अण् । एकादशिनी- साध्यफले । “द्वे त्वेर्वते एकादशिन्यावालभेत य एवैका- दशिनेषु कामस्तस्याप्त्यै” शत० ब्रा० १३, ३, ३, ३ तत्रा- लभ्यद्विविधैकादशसंख्यपपशुभेदाः देवतासहिताः यजु० २९, ५८, ५९ उक्ता यथा “आग्नेयः कृष्णग्रीवः १ सारस्वती मेषो २ बभ्रुः सौम्यः ३ पौष्णः श्यामः ४ शितिपृष्ठो वार्हस्पत्यः ५ शिल्पोवैश्वदेव ६ ऐन्द्रोऽरुणो ७ मारुतः कल्माष ८ ऐन्द्राग्नः संहितो ९ ऽधो रामः सावित्रो १० वारुणः कृष्ण एकशितिपात् ११ पेत्वः” ५८ “अश्वमेधे श्रुतिरस्ति द्वे त्वेवैते एकादशिन्यावालभेतेति” तयोरेकादशिन्योः पशवस्तद्देवताश्च कण्डिकाद्वयेनो- च्यन्ते नेनेमानि ब्राह्मणवाक्यानि द्रव्यदेवताप्रति- पादकानि नतु मन्त्राः । कृष्णा ग्रीवा यस्य स कृष्णग्रीवः पशुराग्नेयः अग्निदेवत्यः १, मेषी स्वारस्वती स्वरस्वती- देवताका २ बभ्रुः पिङ्गलवर्णः पशुः सौम्यः सोमदेवत्यः ३ श्यामः कृष्णवर्णः पौष्णः पूषदेवत्यः ४ शिति श्यामं पृष्ठ- मस्य स शितिपृष्ठः वार्हस्पत्यः वृहस्पतिदेवत्यः ५ शिल्पो विचित्रवर्णो वैश्वदेवः विश्वदेवदेवत्यः ६ अरुणः रक्तः ऐन्द्रः इन्द्रदेवत्यः ७ कल्माषः कर्वुरो मारुतः मरुद्देवत्यः ८ संहितः दृढ़ाङ्गः ऐन्द्राग्नः इन्द्राग्निदेत्यः ९ अधोरामः अधोदेशे श्वेतः सावित्रः सवितृदेवत्यः १० एकः शितिः श्वेतः पादो- यस्य स एकशितिपात् एकपदे श्वेतोऽन्यत्र कृष्णः पेत्वः पतनशीलो वेगवान् पशुः वारुणः वरुणदेवत्यः ११ । एव मेकादश” वेददी० । “अग्नयेऽनीकवते रोहिताञ्जिरन- ड्वानधोरामौ सावित्रौ पौष्णौ रजतनाभी वैश्वदेवौ पिशङ्गौ तूपरौ मारुतः कल्माषः आग्नेयः कृष्णोऽजः सारस्वती मेषी वारुणः पेत्वः” ५९ । “द्वितीयैकादशिनीपशुदेवानाह । रोहिती रक्तोऽञ्जिस्तिलको यस्य सोऽनड्वान् वृषभोऽनीक वतेऽग्नये आलभ्य अनीकं मुखं सैन्यं वा यस्य सोऽनीक वान् तस्मै १ अधोरामौ अधोभागे श्वेतौ द्वौ पशू सावित्रौ सवितृदेवतौ२, ३ । रजतवर्णा नाभिर्ययोस्तौ रजतनाभी द्वौ पौष्णौ पूषदेवत्यौ४, ५ “पिशङ्गौ पीतौ तूपरौ निःशृङ्गौ वैश्व देवौ धिश्वदेवदेवत्यौ ६, ७ कल्माषः कर्वुरो मारुतः ८ कृष्णः श्यामोऽजोमेषः आग्नेयः आग्निदेवत्यः ९ मेषी सारस्वती १० पेत्वःवेगवान् वरुणदेवत्यः ११ एवमेकादश” इति वेददीपः

ऐकाधिकरण्य न० एकाधिकरणस्य भावः ष्यञ् । एकाधि- करणवृत्तित्वे सामानाधिकरण्ये । “अथवा हेतुमान्न- ष्ठविरहाप्रतियोगिना । साध्येन हेतोरैकाधिकरण्यं व्याप्तिरुच्यते” भाषा० । तुल्यविभक्तिकपदयोः स्वोप- स्थाप्यार्थयोरभेदबोधकत्वं च । ऐकान्तिक त्रि० एकान्तमवश्यं भावी ठञ् । १ अवश्यभव्ये । “सुखस्यैकान्तिकस्य च” मनुः । “ऐकान्तिकमात्यन्तिक- मुभयमाप्नोति कैबल्यम्” सां० का० ऐकान्तिकमववश्यं भावि” कौ० । एकान्त भूतः स्वसत्तया व्यापी ठञ् । २ एकान्तस्य स्वसत्तया व्यापके “कृष्णश्चिअकान्तिकः सुहृत्” भाग० ३, २, स्त्रियां ङीप् “ऐकान्तिकी हरेर्भक्तिरुत्- पातायैव कल्पते” वरा० पु० । ऐकान्यिक त्रि० एकमन्यत् विपरीतं वृत्तमध्ययनेऽस्य । “कर्म्माध्ययने वृत्तम्” पा० ठक् । यस्याध्ययने प्रवृत्तस्य परीक्षाकाले विपरीतोच्चारणरूपं स्खलनमेकं जातम् तादृशे कुपाठके छात्रे । ऐकायन पुं स्त्री एकस्य तन्नाम्नोमुनेर्गोत्रापत्यम् नडा० फक । एकस्यर्षेर्गोत्रापत्ये स्त्रियां टाप् । ऐकार्थ्य न० एकार्थस्य भावः ष्यञ् । एकशक्त्या विशिष्टेका- र्थोपस्थापने एकार्थीभावे । १ एकप्रयोजने च । “२ पणबन्धेनैकार्थ्यं सन्धिः” सि० कौ० । ऐकाहिक त्रि० एकाहमधीष्टोभूतोभृतोभावी वा ठञ् । १ एकाहसाध्ये यागादौ स्त्रियां ङीप् । ततोऽन्त्यान्यैका- हिकानि” आश्व० श्रौ० ८, १६, १६, “ताभ्यां पूर्ब्बे ऐकाहिके” २, १०, १०, “अन्त्यानामैकाहिकानामुत्त मान्” २ एकाहव्यापके ज्वरादौ “समुद्रस्योत्तरे तीरे द्विपदोनाम वानरः । ऐकाहिकज्वरं हन्ति तस्य नामानु- कोर्त्तनात्” । ऐकाहिकज्वरश्च एकाहानन्तरे एकदिनं व्यापकोज्वरः इति वैद्यके प्रसिद्धम् । एकाहभृते ३ दासे एकाहमधीष्टे सत्कृत्य व्यापारिते ४ अध्यापके स्वसत्तया एकाह व्याप्तव्यकाले ५ एकाहभाविनि उतसवाटौ च । एकाहसाध्ययागभेद एकाहः तस्य दक्षिरा ठञ् ङीप् । ६ एकाहसाध्ययागदक्षिणायां स्त्री । ऐक्य न० एकस्य भावः ष्यञ् । १ एकत्वे २ अभिन्नत्वे ३ एकार्थी भावे च “दैक्यं सोऽन्वये” मुग्ध० “ऐक्यसंयोगनानात्व समवायविशारदः” भा० स० ५ अ० । ४ ऐकमत्ये सौहार्दे च “तेषां द्वयोर्द्वयोरैक्य बिभेदे न कथञ्चन” रघुः । एकस्या- पत्यं गर्गा० यञ् । एकापत्ये पुंस्त्री० स्त्रियां ङीप् यलोप ऐकी ।

पृष्ठ १५४५

ऐक्षव त्रि० इक्षोर्विकारः विल्वा० अण् । इक्षुविकारे गडादौ इक्षुविकारभेदाश्च इक्षुशब्दे ९०९ पृ० उक्ताः । “ऐक्षवं गुडवर्जितम्” “फलान्यगुडमैक्षवमिति” च स्मृतिः । २ मद्यभेदे च । “पानसं द्राक्षमाधूकं खार्जूरंतालमैक्षवम् । माक्षिकं टाङ्कमाध्वीकमैरेयं नारिकेलजम् । समानानि विजानीयान्मद्यान्येकादशैव तु । द्वादशन्तु सुरामद्यं सर्व्वेषामधमं स्मृतम्” पुलस्त्यः । मद्यान्येकादशेत्युक्तिः अधिकदोषार्था अन्येषामपि मद्यानां मदनपालेन दर्शितत्वात् । प्रसङ्गात् तान्यत्र गुणसहितानि दर्श्यन्ते । “मद्यं हाला सुरा शुण्डा मदिरा वरुणात्मजा । इरा गन्धोत्तभा कल्या देवस्पृष्टा च वारुणी । मद्यं पित्तकर प्रायं सरं रोचनदीपनम् । विदाहि सृष्टविण्मुत्रं तीक्ष्णं वातकफापहम् । विधिना तु युतं पीतं तस्मा- दमृतसन्निभम् । अन्यथा कुरुते रोगानातपीतं विषोप- मम् । १ द्राक्षोत्थमविदाहि स्याद्रक्तपित्तेषु शस्यते । बल पुष्टिकरं मद्यं रक्तार्शोहारि दीपनम् । माध्वीकल्य गुणं किञ्चित् २ खार्जूरमनिलप्रदम् । तदेव विशदं रुच्यं श्लेष्मघ्नं कर्षणं लघु । शालिषष्टिकपिष्टादिकृतं मद्यं सुरा ३ मता । सुरा गुर्वी बलस्तन्यपुष्टिमेदःकफप्रदा । ग्राहिणी शोथगुल्मार्शोग्रहणीमूत्रकृच्छ्रनुत् । पुनर्णवाशालिपिष्टैर्विहिता वारुणी ४ मता । सुरावद्वारुणी लध्वी पीनसाध्मानशूलनुत् । प्रसन्ना ५ स्यात्सुरामण्ड- स्तस्मात्कादम्बरी ६ घना । ७ जङ्गलस्तदधः प्रोक्तो जङ्गला- न्मेदको ८ धनः । पक्वसो ९ जङ्गलः सारः सुरावीजन्तु किण्वकम् १० । प्रसन्नानाहपुल्मार्शश्छर्द्यरोचकवात- जित् । दीपन्याध्मानहृत्कुक्षितोदशूलप्रणाशिनो । कादम्बरी गुरुर्वृष्यां दीपनी वातकृत् सरा । जङ्गलः कफनुद् ग्राही शोफार्शोग्रहणीहरः । मेदको मधुरो बल्यस्तम्भनः शीतलो गुरुः । पक्वसो हृतसारत्वात् विष्टम्भी वातबर्द्धनः । किण्वकं वातशमनमहृद्यं दुर्ज्जरं गुरु । आक्षिकी ११ सा सुरा या स्यादक्षत्वकशालितण्डुलैः । आक्षिकी पाण्डुशोथार्शःपित्तास्रकफकुष्ठनुत् । किञ्चिद्वात- करी रूक्षा दीपनी रेचनी लघुः । यवपिष्टकृतं मद्यं प्रोक्तं यवसुरा १२ च सा । काकोलिकी १३ हला ज्ञेया मैरेयो १४ धान्यजासवः । आसवश्च सुरायाश्च द्वयोरप्येक- भाजनम् । साधनं तद्विजानीयात्मैरेयमुभयात्मकम् । क्वचित्तु धातकीपुष्पं गुड़धान्याम्बुसाधितम् । गुर्व्वी

यवसुरा रूक्षा स्याद्विष्टम्भत्रिदोषकृत् । काकोली वृंहणी वृष्या दृष्टिमान्द्यप्रदा गुरुः । मैरेयं वृंहणं वृष्यं गुरु सन्तर्पणं सरम् । मद्यं सर्व्वरसं जातं मधूलकमुदीर्य्यते । मधूलकं १५ गुरु स्वादु स्निग्धं शुककफप्रदम् । पर्करो १६ दीपन स्वादुः पाचतो रोचनो लघुः । स्त्रीविलासकरो वातशोषवस्तिविकारनुत् । मध्वासवो १७ लघूरूक्षः कुष्ठ मेहविषापहः । गौड़ोऽ१८ ग्निवर्द्धनो वर्ण बलकृत्तर्पणः कटुः । तिक्तको वृंहणः स्वादुः सृष्टविण्मूत्रमारुतः । इक्षोः शीतरसः १९ पक्वः सीधुः २० पक्वरसः स्मृतः । आमैः स एव विहितो बुधैः शोतरसो मतः । सीघुः पक्वरसः श्रेष्ठः स्मराग्निबलवर्णकृत् । वातपित्तकरो हृद्यस्नेह- नो रोचनो जयेत् । विबन्धमेहशोथार्शःशोथोदर कफामयान् । तस्मादल्पगुणः शीतरसः संलेखनः स्मृतः । जाम्बवः क्षौद्रसम्भूतः जम्बूरसगुड़ोद्भवः । जाम्बवो २१ बद्धनिष्यन्दः कषायोऽनिलकोपनः । अरिष्टा- संवसीधूनां गुणान् कर्म्माणि चादिशेत् । बुद्ध्वा यथास्वं संस्कारमवेक्ष्य कुशलो भिषक् । सान्द्रं विदाहि दुर्गन्धि विरसं कृमिसङ्कुलम् । अहृद्यं तरुणं रूक्षमुष्णं दुर्भोजने हितम् । अल्पौषधं पर्य्युषितमत्यर्थपिच्छलञ्च यत् । कफप्रकोपि तन्मद्यं दुर्जरञ्च विशेषतः । पित्त- प्रकोपि बहुलं तोक्ष्णमुष्णं विदाहि च । अहृद्यं पेशलं पूतिकृमिलं विरसं गुरु । तथा पर्युषितं वापि विन्द्यादनिलकोपनम् । सर्व्वदोषैरुपेतन्तु सर्व्वदोषप्रको- पणम् । चिरस्थितं यातरसं दीपनं कफवातजित् । रुच्यं प्रसन्नं सुरभि मेध्यं सेव्यं महासवम् । तस्मान्नैक- प्रकारस्य मद्यस्थ रसवीर्य्यतः । स सौक्ष्म्यादौष्णवातत्वाद् विकाशित्वाच्च वह्निनुत् । समेत्य हृदयं प्राप्य धमनी- रूर्द्ध्वमार्गगाः । विक्षुभ्येन्द्रिय चेतांसि मदयत्याशु वीर्य्यतः । चिरेण श्लेष्मिके पुंसि पातनो जायते मदः । अचिरा द्वातिके दृष्टः, पैत्तिके शीघ्रमेव च । नवं मद्यमभिष्यन्दि त्रिदोषजनकं सरम् । अरिष्टं वृंहणं दाहि दुर्गन्धि विशदं गुरु । जीर्णं तदेव रोचिष्णु कृमिश्लेष्मानिलाप- हम् । हृद्यं सुगन्धि सुगुणं लघु स्रोतोविशोधनम् । सात्विके गीतहास्यादि राजसे साहसादिकम् । तामसे निन्द्यकर्माणि निद्रादि कुरुते तदा । शुक्रं कफघ्नं तीक्ष्णोणं लघु रोचनपाचनम् । पाण्डु कृमिहरं रूक्षं भेदन रक्तपित्तकृत् । गौड़ादिरसयुक्तानि मद्येषूक्तानि यानि च । यथापूर्बं गुरुतराण्यभिष्यन्दकराणि च ।

पृष्ठ १५४६

स्यात्काञ्जिकन्तु २२ सौवीर २३ मारनालं २४ तु दोषकृत् । काञ्जिकं शिशिरस्पर्शं पाचनं रोचनं लघु । तुषोदकं यवैरामं सतुषैः सकलैः कृतम् । सौवीरकं कृतन्त्वामैः पक्वैर्वा निस्तुपैर्यवैः । सर्व्वैरसैरसाम्लं २५ स्यात् सौवीरकमिति क्वचित् । तुषाम्बु दीपनं हृद्यं पाण्डु कृमिगदापहम् । सौवीरकं ग्रहण्यर्शोनाशनं भेदि दीपनम् । धान्याम्ल २५ न्धान्ययोनित्वात्प्रीणनं लघु दीपनम् । स्पर्शदाहकर पानात्पाचनं श्लेष्मनाशनम् । गण्डूषान्मुखवैरस्यदौर्गन्ध्य- कफकृन्तनम्” । ऐक्षवस्य द्वैविध्यमाह भावप्र० “इक्षोः पक्वैः रसैः सिद्धः सीधुः पक्वरसश्च सः । आमैस्तैरेव यः सीधुः स च शीतरसः स्मृतः” इति । इक्षुः काशमूलं तस्येदम् अण् । ३ काशमूलावयवभूते स्त्रियां ङीप् । इक्षुः इक्षुपत्रा- कारः अस्त्यस्य अण् । ४ इक्षुपत्राकारे च स्त्रियां ङीप् । “ऐक्षव्यौ विधृती” कात्या० ८, १, १४, “विधृती ऐक्षव्यौ काशमूलावयवभूते अत्र भवतः “काशमयः प्रस्तरः काशमूलमये विधृती” शाखान्तरीयवाक्यशेषात्” कर्कः । अधिकरणमालायां “बर्हिःप्रस्तरयोवन्तराले तिर्य्यक्- प्रसार्य्यमाणौ दर्भौ विधृती ते अत्र इक्षुपत्ररूपे स्याता मिति” माधवः । तेनात्र ऐक्षव्यशब्दकल्पनंप्रामादि- कम् । “द्रोणकलशं वायव्यानिध्मकार्ष्मर्यमयान् परिधीना- श्ववालं प्रस्तरमैक्षव्यौ विधृती तद्बर्हिरुपसंनद्धं भवति” शत० ब्रा० ३, ६, ३, १०, ऐक्षुक त्रि० इक्षौ साधु गुडा० ठञ् । इक्षुसाधुनि क्षेत्रादौ इक्षुं भारभूतं वहति आवहति वा ठञ् । १ भारभूतेक्षु- वाहके २ तदावाहके च । इक्षवःसन्त्यस्यां नडादि० छ कुक् च । इक्षुकीया भूभिस्तस्यां भवः अण् विल्वकादि० छमात्रस्य लुक् । ऐक्षुक । तादृशभूमिभवे त्रि० । ऐक्षुभारिक त्रि० इक्षुभारं वहत्यावहति वा ठञ् । इक्षु १ वाहके २ तदावाहके च । ऐक्ष्वाक पु० इक्ष्वाकोर्गोत्रापत्यम् अण् नि० । १ सूर्य्यवंश्ये नृपे बहुषु अणोलुक् । “इक्ष्वाकूणां दुरापेऽर्थे त्वदधीनाहि सिद्धयः” रघुः । इक्ष्वाकोरयं जनपदः । ऐक्ष्वाक २ तद्रा- जके जनपदे च बहुषु लुक् । तत्र भवः कोपधत्वातण् ऐक्ष्वाक तज्जनपदभवे बहुषु लुक् । क्वचिन्न लुक् । “ऐक्ष्वाकेषु च मैथिलेषु च फलन्त्यस्माकमद्याशिषः” इति मुरारिः । “ऐक्ष्वाक पुरुषव्याघ्रमतिमानुषविक्रमम्” भा० शा० २९ अ० । “त्रिशङ्कुर्बन्धुभिर्मुक्त ऐक्ष्वाकः प्रीति- पूर्व्वकम् भा० अनु० ३ अ० । अत्र ऐक्ष्वाकुरितिपाठस्तु आर्षत्वात् साधुः

ऐङ्गुद न० इङ्गुद्याः फलम् फले अण् तस्य प्लक्षा० न लुक् । इङ्गुदोवृक्षफले (जिँआपुती) ऐच्छिक त्रि० इच्छया निर्वृत्तः ठञ् । इच्छया कृते स्त्रियां ङीप् ऐड पु० इडाशब्दोऽस्त्यत्रानुवाकेऽध्याये वा विमुक्ता० अण् । इडाशब्दयुक्ते १ अध्याये २ अनुवाके च एडस्येदम् अण् ३ मेषसम्बन्धिनि त्रि० स्त्रियां ङीप् । इडा + अपत्ये शिवा० अण् । इडापत्ये पुरूरवसि पु० । ऐडक पुंस्त्री एडक एव स्वार्थेऽण् । १ मेषाकारे दक्षिणापथ- प्रसिद्धे पशुभेदे “त्रयो वा पशवोऽमेध्यादुर्वराह ऐडकः श्वा च” शत० ब्रा० १२, ४, ६, ४ । एडकस्येदम् अण् तत्संबन्धिनि त्रि० एडकशब्दे उदा० । ऐड(ल)विड(ल) पु० इड(ल) विडा(ला) या अपत्यम् “अवृ- द्धाभ्यो नदीमानुषीभ्य स्तन्नामिकाभ्यः” पा० ढकोऽपवादः अण् डलयोरेकत्वस्मरणात् उभयत्र अन्यतरतो वा डस्य लो वा । कुवेरे । “तस्य प्रौतेन मनसा तान् दत्त्वे डविडस्ततः” भाग० ४, १२, ८ । ऐडिविड पु० सूर्य्यवंश्ये क्षत्रियभेदे “नारीकवच इत्युक्तो निःक्षत्रे मूलकोऽभवत् । ततोदशरथः पुत्रस्तस्मादिडिविडस्ततः” भाग० ९, ९, ३२ । सूर्य्यवंशवर्णने । ऐण त्रि० एणस्य कृष्णमृगमेदम् अण् । कृष्णमृगचर्म्मादौ । एणशब्दे उदा० । ऐणीपचन त्रि० एणीपचनदेशं भवः छाभावपक्षे अण् एणीपचनदेशभवे । ऐणेय त्रि० एण्या इदम् ढक् । १ कृष्णमृगचर्म्मादौ “ऐणेयरौर- वाजानि अजिनानि” गोभि० । २ रतिबन्धभेदे हेम० । ऐतर त्रि० इतरस्यादूरभवादौ सङ्कलादि० चतुरर्थ्याम् अण् । इतरादूरभवदेशतत्सन्निकृष्टदेशादौ । ऐतरेय न० इतरस्य तन्नाम्न ऋषेरपत्यम् शुभ्रा० ढक् । १ इतरर्षेरपत्ये । “महिदायः ऐतरेयः छवि तेन प्रोक्तम् उ० अण् । २ आरण्यकादि व्रताख्यापके ऋग्वेदीयब्राह्म- णभेदे “ऐतरेयञ्च छान्दोम्यं वृहदारण्यकं दश” इत्युक्ते तदीये ३ उपनिषद्भेदे ४ वेदशाखाभेदे च तदधीयते इनि । ऐतयेरिन् तदध्येतृषु “अन्तरेण हविषी विष्णुमुपां- श्वैतरेयिणः” आश्व० श्रौ० १, ३, १२ “अग्नीषोमावेवमि- त्यैतरेयिणः ३, ६, ३ । एकाहांश्चैतरेयिणः” १०, १, १३ । ऐतिकायन पुंस्त्री इतिकस्यर्षेर्गोत्रापत्यं नडादि० फक् । इतिकर्षेर्गोत्रापत्ये । अनन्तरापत्ये तु इञ् । ऐतिकिरिति ऐतिशायन पु स्त्री ऐतिकवत् । इतिशर्षेर्गोत्रापत्ये । ऐतिहासिक त्रि० इतिहासादागतः इतिहास वेत्त्यधीते वा ठक् । १ इतिहासग्रन्थलब्धे २ तद्वेत्तरि ३ तदध्येतरि च ।

पृष्ठ १५४७

ऐतिह्य न० इतिह पारम्पर्य्योपदेशः अनिर्द्दिष्टप्रवक्तृकोप- देश इति यावत् स्वार्थे ष्यञ् । पारम्पर्य्योपदेशे । यथात्र वटे यक्षः प्रतिवसतीत्यादि परम्परोपदेशमात्रम् न तु के नाप्येतदुपलभ्य कथितम् । अष्टप्रमाणवादिनः पौरा- णिका इदं प्रमाणान्तरमुरीचक्रुः तदेतन्मतं सां० कौ० निराकृतम् यथा “यच्चानिर्द्दिष्टप्रवक्तृकं प्रवादपार म्पर्य्यमात्रम् इति होचुर्वृद्धा इत्यैतिह्यं यथा इह वटे यक्षः प्रतिवसतीति न तत् प्रमाणम् अनिर्द्दिष्टप्रव- क्तृकत्वेन सांशयिकत्वात् आप्तप्रवक्तृकत्वनिश्चये त्वागम इत्युपपन्नं त्रिविधम् प्रमाणमिति” “स्मृतिः प्रत्यक्षमैतिह्य मनुमानं चतुष्टयम्” ऐतरे० “ऐतिह्यमनुमानञ्च प्रत्य- क्षमपि चागमम् । ये हि सम्यक् परीक्षन्ते कुतस्तेषा- मबुद्धिता” रामा० । ऐदंयुगीन त्रि० इदंयुगे साधु प्रतियुगा० खञ् । इदंयुगसाधौ ऐनस न० एन एव प्रज्ञा० स्वार्थे अण् । पापे । ऐन्दव न० इन्दुर्देवताऽस्य । १ मृगशिरोनक्षत्रे २ इन्दुदेव- ताके हविरादौ त्रि० । तस्येदम् अण् । ३ चान्द्रे मासे पु० “ऐन्दवस्तिथिभिस्तद्वत् संक्रान्त्या सौर उच्यते” सू० सि० । ४ चन्द्रसम्बन्धिनि त्रि० । इन्दुःइन्दुलोकप्राप्तिः प्रयोजनमस्य अण् । ५ चान्द्रायणे व्रतभेदे । “सङ्करापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम्” मनुः । “कर्त्तव्यमैन्दवद्वयम्” स्मृतिः तद्व्रतस्य यथा चन्द्रलोकप्राप्तिफलकत्वं तथा चान्द्रायणशब्दे वक्ष्यते । ६ सोमराज्याम् स्त्री ङीप् । ऐन्द्र त्रि० इन्द्रोदेवताऽस्य अण् । इन्द्रदेवताके १ हविरादौ “ऐन्द्रं दधि ऐन्द्रं पयः” श्रुतिः । २ ऋग्विशेषे स्त्री । “ऐन्द्र्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते” श्रुतिः । सा च ऋक् “कदाचन स्तरीरसीत्यादि” । ३ तद्देवताके ज्येष्ठा- नक्षत्रे न० “ऐन्द्रे गुरुः शशी चैव प्राजापत्ये रविस्तथा” प्रा० त० पुरा० । तस्येदम् अण् । ४ इन्द्र- सम्बन्धिनि त्रि० “ऋद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः” “ऐन्द्रं पदं भूमिगतोऽपि भुङ्क्ते” रघुः । ऐन्द्रं स्थान- मुपासीना ब्रह्मभूता हि ते सदा” “ऐन्द्रस्थानमभिप्रेप्- सुर्य्यशश्चाक्षयमव्यवम्” मनुः । ५ तच्छक्तिरूपदेवीमूर्त्ति- भेदे स्त्री ङीप् । “ऐन्द्रीतमसुरेश्वरम्” देवीमा० तन्त्रोक्ते भूतशुद्ध्यङ्के ६ धारणाभेदे “ऐन्द्र्या धारणया देहं स्थिरीकृत्येति भूतशुद्धौ” रघु० । तत्र भवः अण् । ७ अर्ज्जुने ८ वालिवासरे च पु० तयोस्तत उत्पत्तिमत्त्वात् ।

अपत्ये तु इञ् । ऐन्द्रिरित्येव ९ वनार्द्रके न० राजनि० । “ज्यैष्ठे मूले च नक्षत्रे चरेद्यदि वृहस्पतिः । ऐन्द्रः संवत्सरः स स्यात् सर्बमूताशिवप्रदः” विष्णुध० उक्ते द्वादशवर्षमध्ये १० संवत्सरभेदे पु० । तत्फलञ्च “ज्यैष्ठे जातिकुलश्रेणी श्रेष्ठा नृपाः सर्वधर्म्मज्ञाः । पीड्यन्ते सर्वधान्यानि हित्वा कङ्कुशमीजानि” मल० त० । ऐन्द्रजालिक त्रि० इन्द्रजालेन चरति ठक् । मायाविनि (वाजिकर) जटाधरः । ऐन्द्रद्युम्न न० इन्द्रद्युम्नमधिकृत्य कृतमाख्यानमण् । इन्द्र- द्युम्ननृपाधिकारेण कृते आख्याने “व्रोहिद्रोणिकमाख्यान मैन्द्रद्युम्नं तथैव च” भा० आ० १ अ० । इदञ्चाख्यानं ब्री- हिद्रोणिकाख्यानात् परं मुद्रितभारते न दृश्यते क्वचित् पुस्तकान्तरेऽस्ति । ऐन्द्रमहिक त्रि० इन्द्रमहः प्रयोजनं कारणंफलं वास्य ठञ् । १ ऐन्द्रमहकारणके २ तत्फलके च । ऐन्द्रवायव त्रि० इन्द्रश्च वायुश्च इन्द्रवायू वायुशब्दयुक्तत्वात् देवताद्वन्द्वेऽपि नानङ्तौ देवते अस्य अण् । इन्द्रवायुदेव- ताके हविरादौ । ऐन्द्रवायवपत्रं तत्तस्थ द्वितीयम्” शत० ब्रा० ४, १, ५, १९ “यदैन्द्रवायवाग्रान् प्रातःसवने” ४, ४, १, १७ । ऐन्द्रशर्म्मि पुंस्त्री इन्द्रशर्म्मणोऽपत्यं बाह्वा० इञ्--टिलोपश्च । इन्द्रशर्म्मनामकनृपस्यापत्ये स्त्रियां ङीप् । ऐन्द्रहव त्रि० ऐन्द्रहव्यस्य छात्रः कण्वा० अण् यञो लुक् । ऐन्द्रहव्यछात्रे । इन्द्रहूशब्दे इन्द्रहव्यसाधनं दृश्यम् । ऐन्द्राग्न त्रि० इन्द्राग्नी देवते अस्य अण् । इन्द्राग्निदेवताके हविरादौ । “एता ऐन्द्राग्नी द्विरूपा अग्नीषोमीया” यजु० २४, ८ “ऐन्द्राग्नः संहितोऽधोरामः” २९, ५८ । “ऐन्द्राग्नेन विधानेन” भा० अनु० ६० अ० । ऐन्द्रापौष्ण त्रि० इन्द्रश्च पूषा च द्वन्द्वे आनड् इन्द्रापूषाणौ देवते अस्य अण् उपधाऽतोलोपः । इन्द्रापूषदेवताके हविरादौ । “ऐन्द्रापौष्णं चरुमिति” शत० ब्रा० ४, २, ५, ५ । “अग्नापौष्णः ऐन्द्रापौष्णः” कात्या० १५, ३, १४ एवम् ऐन्द्रामारुतैन्द्रावार्हस्पत्यादयोऽपि इन्द्रसहित तत्त- देवताके हविरादुअ त्रि० । ऐन्द्रायण पु० इन्द्रस्यापत्यम् बा० फक् । इन्द्रापत्ये ततः चतुरर्थ्यां अरीह० वुञ् । ऐन्द्रायणक तेन निर्वृत्तादौ त्रि०

पृष्ठ १५४८

ऐन्द्रि पु० इन्द्रस्यापत्यम् इञ् । १ जयन्ते २ अर्ज्जुने ३ वाहि- वानरे ४ काके च” मेदिनिः । तत्र काके । “ऐन्द्रिः किल नस्वैस्तस्याः” रघुः । जयन्ते “कामस्तु कमलेक्षणः । ऐन्द्रिमभ्यर्द्दयामास वाणैराशीविषोपमैः” हरिवं० १३२ अ० अर्ज्जुने “सम्मोहनं शत्रुसहोऽन्यदस्त्रं प्रादुश्चका- रैन्द्रिरवारणीयम्” भा० वि० ६६ अ० । ऐन्द्रिय त्रि० इन्द्रियेण प्रकाश्यते अण् । १ इन्द्रियप्रकाश्ये प्रत्यक्षात्मके ज्ञानभेदे तस्येदम् अण् । २ इन्द्रियसंबन्धिनि त्रि० “चतुर्थस्त्वैन्द्रियः सर्गः” भा० ३, १०, १६ । स सर्गः “मनसश्चेन्द्रियाणाञ्चेति” भाग० ३, १५, २६, उक्तः । स च तैजसएव “तैजसानीन्द्रियाण्येव” भा० ३, २५, ३१, उक्तेः । इन्द्रियमेव स्वार्थेऽण् । ३ इन्द्रिये न० । “वैका- रिकं तामसमैन्द्रियं सृजे” भाग० ५, २४, १७ । ऐन्द्रियक त्रि० इन्द्रियेण प्रकाश्यः वुञ् । इन्द्रियप्रकाश्ये १ प्रत्यक्षात्मके ज्ञाने २ तद्विषये च “स च परिणामभेद ऐन्द्रि- यक इति नास्ति प्रत्यक्षाद्यनवरुद्धोविषय इति” सां० कौ० “यथा मनोरथः स्वप्नः सर्व्वमैन्द्रियकं मृषा” भाग० ७, २, ४४ ऐन्द्री स्त्री इन्द्रस्येयम् इन्द्रोदेवताऽस्या वा अण् ङीप् । १ शच्याम् । २ ज्येष्ठायां तारायां ३ पूर्वस्यां दिशि ४ अलक्ष्म्याम् त्रिका० । इन्द्रवारुण्यां (राखालससा) रत्नमा० ६ सूक्ष्मैलायाम्” राजनि० । ऐन्द्रशब्दोक्तार्थेषु च । ऐन्धायन पुं स्त्री इन्धस्यर्षेर्गोत्रापत्यम् नडा० फक् । इन्ध- नामर्षेर्गोत्रापत्ये स्त्रिया टाप् । ऐन्य त्रि० इने सूर्य्ये स्वामिनि वा भवः कुर्व्वा० ण्य । १ सूर्य्यभवे २ स्वामिभवे च । ऐभावत पु० इभावतोऽपत्यम् अण् । ऋषिभेदे प्रतोदर्शे । “तद्धैतत् पपच्छुः सुप्ताः शार्ञ्जयः प्रतीदर्शमैभावतम्” शत० ब्रा० २, ८, २१३ । ऐभी स्त्री इभ इभवाचकशब्दः अस्त्यस्याः प्रज्ञा० अण् ङीप् । १ हस्तिघोषलतायाम् राजनि० इभस्येयम् अण् ङीप् । २ हस्तिसम्बन्धिनि त्रि० । ऐर त्रि० इरायाम् अन्ने पृथ्व्यां जले वा भवः अण् । १ अन्न- मवे मण्डे २ तत्पूर्णे ब्रह्मलोकस्थे सरसि न० । “तदैरं मदीयं सरः” छान्दो० उ० । “तत् तत्रैव इरान्नं तन्मय ऐरोमण्डस्तेन पूर्णमैरम् मदीयं तदुपयोगिनां मदकरं हर्षोत्पादकं सरः” भा० । तेन ऐरमित्येकं पदम् मदीयमित्यपरं पदम् ऐरंमदीयमित्येकशब्दकल्पनं प्राना- दिकमेव । ३ भूमिभवे ४ जलभवे च त्रि० । ऐरक्य त्रि० एरका + भतार्थे कुर्व्वादि० ण्य । एरकाभवादौ त्रि० ।

ऐरावण पु० इरा सुरा वनमुदकं यत्र तत्र भवः अण् । पूर्व्वपदादिति णत्वम् । १ इन्द्रगजे ऐरावते । इरया उदकेन वणते शब्दाथते वण--अच् इरावणः समुद्रस्तत्र भवः अणित्येव न्याय्यम् । “श्वेतैर्दन्तेश्चतुर्भिस्तु महाकायस्ततः परम् । ऐरावणो महानागोऽभवत् वज्र- भृता धृतः” भा० आ० १८ अ० । तस्य क्षीरसमुद्रोद्भवत्वेन सुरासमुद्रोद्भवत्वाभावात् । सुरेवापेयत्वात् वनमुदकमस्य तत्र मवः अण् णत्वमित्यपि साषु । प्रागुक्ता क्षीरस्वाम्युक्ता- व्युत्पत्तिस्तु काल्पनिकी सुरासमुद्रेतस्याजातत्वात् । २ सर्प- भेदे “वासुकिस्तक्षकश्चैव नानश्चैरावणस्तथा” भा० स० ९ अ० । वरुणलोकवर्णने । ऐरावत त्रि० इरा जलानि भूम्ना सन्त्यस्य इरा + मतुप् मस्य व इरावान् समुद्रस्तत्र भवः अण् । समुद्रजाते इन्द्रगजे । “प्रावृषेस्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव” ऐरावतास्फा- लनविश्लथं हरिः” रघुः । “ऐरावतस्फालनकर्कशेस” कुमा० “कुर्वन् कामं क्षणमुखपटप्रीतिमैरावतस्य” मेघ० । ३ नारङ्गेवृक्षे ४ नकुचद्रुमे च गेदि० । ५ पञ्चकलमात्रा- प्रस्तारे आदिलघुके अन्त्यगुरुद्वयके प्रथमे भेदे पु० ६ ऋजुदीर्घे शत्रुधनुषि मेदि० । इरावत्याः नद्याः सन्नि- कृष्टोदेशः अण् । ७ मरुस्थलभेदे न० । “बभूव परमाश्वाना मैरावतपथे यथा” भा० व० १६२ अ० तत्र भवः “धन्वयोपधा- द्वुञ्” पा० वुञ् । ऐरावतक ऐरावतरूपधन्वदेशभवे त्रि० । ऐरावती स्त्री इराः सन्त्यस्य भूम्ना मतुप् मस्व वः इरावान् मेघः तत्र भवा अण् । १ विद्युति । २ ऐरावतयोषाया च मेदि० ३ वटपत्रीवृक्षे राजनि० । ४ पाञ्चालदेशस्थे नदीभेदे । ऐरिण न० इरिणे उषरे भवम् अण् । लवणभेदे । (पाङ्गा) राजनि० ऐरेय न० इरायामन्ने भवम् ढक् । १ अन्नपिष्टभवे मद्ये । इराभूमि स्तत्र भवः ढक् । २ मङ्गले पु० ३ अन्नादौ त्रि० ऐर्म्य न० इर्स्माय हितम् ष्यञ् । “महावीर्य्यस्तुवरकः कुष्ठ- मेहापहः परः । सोन्तर्धूमस्तस्य मज्जा तु दग्धः क्षिप्त- न्तैले सैन्धवं चाञ्जनञ्च । ऐर्म्यं हन्यादिम्मनक्तान्ध्य- काचान्नीलीरोग तैमिरं चाञ्जनेन” सुश्रुतोक्ते अञ्जनभेदे अञ्जनेन नेत्रे लेपनेन । ऐल पु० इलाया अपत्यम् शिवा० अण् । १ बुधपुत्रे पुरूरवसि । “सोमपुत्राद्बुधाद्राजंस्तस्यां जज्ञे पुरूरवाः । जनयित्वा सुतं सा तमिला सुद्युम्नतां गता” हरिवं० १७८ अ० इड़ाशब्दे विवृतिः । “षट्सुता जज्ञिरे चैलादायुर्धी- मानमावसुः । दृढायुश्च वनायुश्च शतायुश्चोर्वशीसुताः” भा० आ० ७५ अ० । इला पृथ्वो तर्स्या भवः । २ भौमे

पृष्ठ १५४९

मङ्गले । इलानामन्नानां समूहः अण् । ३ अन्नसमूहे न० । इलायाः पृथिव्याइदम् अण् । ४ पृथिवीजाते अन्ने च । “ये पथां पथि रक्षस ऐलबृदा आयुर्युधः” यजु० १६, ६०, ऐलमन्नसमूहमन्नं वा बिभ्रति ऐलभृतः परोक्षवृत्त्या भतकारयोर्बदकारौ । डलयोरैक्यात् ऐडशब्दोऽप्य्क्नार्थेषु ऐलवालुक एलवालुकमेव स्वार्थे अण् । एलवालुके (लालुका) मगन्धिद्रव्ये शब्दरत्ना० । ऐलविल न० राजभेदे । “भरतश्चापि दौष्मन्तिर्लेभे भूमिशया दसिम् । तस्माल्लेभे च घर्म्मज्ञो राजन्नैलविलस्तथा । ततश्चैलविलाल्लेभे” भा० शा० १६१ अ० । असिविद्यावंश- वर्ण्णने । २ कुवेरे च । “बरासनगतं तत्र यथैवैलविलं तथा” हरिवं० १७७ अ० । ऐडविडशब्दे व्युत्पत्तिः । ऐलाक त्रि० ऐलाक्यस्य छात्रः कण्वा० अण् यञोलोपः । ऐलाक्यछात्रे । ऐलिक पु० इलिन्यां भवः ठक् पुंवत् । इलिन्यपत्ये दुष्मन्तादिपितामहे तंसौ राजनि “इलिनीगाम तस्यासीत् कन्या वै जनमेजय! । ब्रह्मवादिन्यधि स्त्री च तंसुस्ता- मभ्यगच्छत । तंसोः सुरोधो राजर्षिर्घर्म्मनेत्रः प्रताप- वान् । ब्रह्म वादी पराक्रान्तस्तस्य भार्य्योपदानवी । उपदानवी सुतान् लेभे चतुरस्त्वैलिकात्मजात् । दुष्मन्तमथ सुष्यन्तं प्रवीरमनघं तथा” हरिव० ३२ ऐलेय पु० इलायाः अपत्यम् ढक् । १ भौमे मङ्गले इलायां भवः ढक् । २ एलुवालुके गन्धद्रव्ये न० शिवादौ० इलाशब्दस्तु भानुपुत्रीडापरस्तेन ततोऽणेवेति भेदः । ऐश त्रि० ईशस्येदम् अण् । ईशसंबन्धिनि “सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्यूतमैशम्” रघुः “यो लोकवीरसमितौ धनुरैशमुग्रम्” भाग० ९, १०, ६ । एवमैशानैश्वरादयोऽ- प्यत्र स्त्रियां ङीप् । ऐशानी “पूर्व्वोत्तरयोरन्तरालदिशि “ऐशानीक्रमतो रेखोत्तराग्रा देवमण्डले । नैरृतीक्रमतो- रेखा प्रागग्रा पितृमण्डले” स्मृतिः । “ऐशान्यां मरणं ध्रुवं निगदितं दिग्लक्षणं खञ्जने” ति० त० बर्धकृत्यम् । ईश्वरसम्बन्धिनि त्रि० “पश्य मे योगमैश्वरम्” गीता “ऐश्वरं धनुरभाजि यत्त्वया” रघुः २ दुर्गायां स्त्री ॥ ऐश्वर्य्य न० ईश्वरस्य भावः ष्यञ् । १ प्रभुत्वे “तस्मै निशाच- रैश्वर्य्यं प्रतिशुश्राव राघवः” रघु० । इच्छानभिघातात्मके २ ईश्वरधर्मे ३ अणिमादौ च “ऐश्वर्य्यश्य समग्रस्य वीर्य्यस्य यशसः श्रियः” इति पुरा० । ऐश्वर्य्यञ्च द्विविधं नित्यं नित्येश्वरानुध्यानमन्यं योगजं वा तत्र नित्यैश्वर्य्यर्मश्वरस्य

स्वाभाविकम् “स्वाम्यं यस्य निजं जगत्सु” आत्मत० । योगजञ्च बुद्धेः सात्विकगुणभेदः यथोक्तम् “अध्यवसायो बुद्धिर्धर्म्मो- ज्ञानं विराग ऐश्वर्य्यम् । सात्विकमेतद्रूपम् तामसमस्माद्वि- पर्य्यस्तम्” सां० का० । व्याख्यातञ्चेदं वाचस्पतिना “ऐश्वर्य्य- मपि बुद्धिधर्मः यतोऽणिमादिप्रादुर्भावः । तत्राणिमा अणुभावः यतः शिलामपि प्रविशति । लघिमा लघुभावः यतः सूर्य्यमरीचिमालम्ब्य सूर्य्यलोकं याति । महिमा महतो- भावः यतोमहान् संभवति । प्राप्तिरङ्गुल्यग्रेण स्पृशति चन्द्रम् । प्राकाम्यमिच्छानभिघातो यतोभूमावुन्मज्जति निमज्जति यथोदके । वशित्वं भूतभौतिकं वशीभवत्य- स्यावश्यम् । ईशिचं भूतभौतिकानां प्रभवस्थितिमीष्टे यच्च कामावसायित्वं सत्यसङ्कल्पता यथास्य सङ्कल्पो भवति भूतेषु तथैव भूतानि भवन्ति । अन्येषां निश्चया निश्चेतव्य- मनुविधीयन्ते योगिनस्तु निश्चेतव्याः पदार्था निश्चयमिति चत्वारः स त्विका बुद्धिधर्म्मा” । पातञ्जलसूत्रभाष्यविवरणेषु कारणफलसहितं तस्य स्वरूपादिकं दर्शितं यथा । “कायाकाशयोः सम्बन्धसं- यमाल्लघुतूलसमापत्तेश्चाकाशगमनम्” ४१ सू० । “यत्र कायस्तत्राकाशं तस्यावकाशदानात् कायस्य तेन सम्बन्धप्राप्तिस्तत्र कृतसंयमो जित्वा तत्सम्बन्धं लघुषु तूलादिष्वापरमाणुभ्यः समापत्तिं लब्ध्वा जितसम्बन्धो लघु र्भवति लघुत्वाच्च जले पादाभ्यां विहरति ततस्तूर्णनाभि तन्तुमात्रे विहृय रश्मिषु विहरति ततो यथेष्टमाकाश- गतिरस्य भवतीति” भा० ४१ । “कायाकाशसम्बन्धसंयमाद्वा लघुनि वा तूलादौ कृतसंयमात्समापत्तिं चेतसस्तत्समलघुतां लब्ध्वेति सिद्धि- क्रममाह जल इति” वि० ४१ । “बहिरकल्पिता वृत्तिर्म्महाविदेहा ततः प्रकाशावरणक्षय” सू० “शरीराद्बहिर्मनसोवृत्तिलाभोविदेहा नाम धारणा सा यदि शरीरप्रतिष्ठस्य मनसोबहिर्वृत्तिमात्रेण मवति सा कल्पितेत्युच्यते या तु शरीरनिरपेक्षा बहिर्भूतस्यैव मनसो बहिर्वृत्तिः सा खल्वकल्पिता । तत्र कल्पितया साधयतृ- कल्पितां महाविदेहामिति यया परशरीराण्याविशन्ति योगिनः ततश्च धारणातः प्रकाशात्मनोबुद्धिसत्वस्य यदावरणं क्लेशकर्म्मविपाकत्रयं रजस्तमोमूलं तस्य च क्षयोभवति” भा० ४२ । “अपरमपि परशरीरावेशहेतुसंयमं क्लेशकर्म्मविपाक- क्षयहेतुं विदेहामाह शरीरादिति । अकल्पिताया

पृष्ठ १५५०

महाविदेहाया य उपायस्तत् प्रदर्शनाय कल्पितां विदेहा- माह सा यदीति । वृत्तिमात्रं कल्पनाज्ञानमात्रं तेन महाविदेहामाह या त्विति । उपायोपेयते कल्पिता- कल्पितयोराह तत्रेति । किं परशरीरावेशमात्रमिती नेत्याह ततश्चेति । ततोधारणातो महाविदेहायै मनसि प्रवृत्ते सिद्धे क्लेशश्च कर्म्म च ताभ्यां विपाकत्रयं जात्यायु- र्भोगाः तदेतद्रजस्तमोभूल विगलितरजस्तमसः सत्वमात्रात् विबेकख्यातिमात्रसमुत्पादात्तदेतद्विपाकत्रयं रजस्तमोभूल- तया तदात्मकं सद्वुद्धिसत्वमावृणोति तत्क्षयाच्च निरावरणं योगिचित्तं यथेच्छं विहरति जानाति” वि० “स्थूलस्वरूप- सूक्ष्मान्वयार्थवत्त्वसंयमाद्भूतजयः” मू० ४३ । “तत्र पार्थि- वाद्याः शब्दादयोविशेषाः सहकारादिभिर्धर्म्मैः स्थूलशन्देन परिभाषिता एतद्भूतानां प्रथमं रूपं द्वितीयं रूपं स्वसा- मान्यं मूर्त्तिर्भूमिः स्नेहोजलं वह्निरुष्णता वायुः प्रणामी सर्व्वतीगतिराकाशैत्येतत् स्वरूपशब्देनीच्यते अस्य सामा- न्यस्य शब्दादयोविशेषाः तथाचोक्तम् “एकजातिसम- न्वितानामेषां धर्म्ममात्रव्यावृत्तिरिति” सामान्यविशेषस- मुदयोऽत्र द्रष्टव्यः । द्विष्ठोहि समूहः प्रत्यस्तमितभेदाव- यवानुगतः शरीरं वृक्षोयूथं वनमिति शब्देनोपात्तभेदा- वयवानुगतः समूह उभये देवमनुष्याः समृहस्य देवा एकोभागो मनुष्या द्वितीयोभागस्ताभ्यामेवाभिधीयते समूहः । स च भेदाभेदविवक्षित आम्राणां वनं ब्राह्मणानां सङ्घ “आम्रवन ब्राह्मणसंघ” इति स पुनर्द्विविधोयुतसिद्धावयवोऽयुतसिद्धावयवश्च युतसिद्धावयवः समूहोवनं सङ्घ इति । अयुतसिद्धावयवः सङ्घातः शरीरं वृक्षः परमाणुरिति । अयुतसिद्धावयवभेदानुगतः ममूहो द्रव्यमिति पतञ्जलिः । एतत्स्वरूपमित्युक्तम् । अथ किमेषां सूक्ष्मरूपं? तन्मात्रं भूतकारणं तस्यैकोऽवयवः परमाणुसामान्यविशेषात्मा अयुतसिद्वावयवभेदानुगतः समुदाय इत्येवं सर्व्वतन्मात्राणि एतत् तृतीयम् । अथ भूता- नां चतुर्थं रूपं ख्यातिक्रियास्थितिशीलगुणाः कार्य्यस्व भावानुपातिनोऽन्वयशब्देनोक्ताः । अथैषां पञ्चमरूपमर्थ वत्त्वं भोगापवर्गार्थता गुणेष्वन्वयिनी गुणास्तन्मात्रभूतभौ- तिकेष्विति सर्वमर्थवत् । तेष्विदानीं भूतेषु पञ्चसु पञ्चरूपेषु सयमात्तस्य तस्य रूपस्य स्वरूपदर्शनं जयश्च प्रादुर्भवति तत्र पञ्चभूतस्वरूपाणि जित्वा मूतजयी भवति तज्जयाद्वत्सानु- सारिस्थ इव गावोऽस्य सङ्गल्पानुविधायिन्योभूतप्रकृतयो भवन्ति” भा० । स्थूलञ्च स्वरूपञ्च मूक्ष्मञ्चान्वयश्चार्थं- वत्त्वञ्चेति स्थूलस्वरूपसूक्ष्मान्वयार्थवत्त्वानि तेषु संय-

मात्तज्जयः । स्थूलमाह तत्रेति पार्थिवाः पाथसीया- स्तैजसा वायवीया आकाशीयाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा यथासम्भवं विशेषाः षड्जगान्धारादयः शीतोष्णादयो नीलपीतादयः कषायमधुरादयः सौरभादयश्च, एते हि नामरूपप्रयोजनैः परस्परतोमिद्यन्तैति विशेषाः एतेषां पञ्च पृथिव्यां, गन्धवर्ज्जञ्चत्वारोऽप्सु, गन्धरसवर्जं त्रयस्तेज- सि, गन्धरसरूपवर्जं द्वौ नभस्वति, शब्दएवाकाशे । तत्र त ईदृशा विशेषाः सहकारादिभिर्घर्म्मैः स्थूलशब्देन परिभाषिताः शास्त्रे तत्रापि पार्थिवास्तावद्धर्म्माः । “आकारो गौरवं रौक्षं वरणं स्थैर्य्यमेव च । वृत्तिभेदः क्षमा कार्ष्ण्यं काठिन्यं सर्व्वभोग्यता” । अपां धर्म्माः “स्नेहः सौक्ष्म्यं प्रभा शौक्ल्यं मार्द्दवं गौरवञ्च यत् । शैत्यं रक्षा पवित्रत्वं सन्धानं चौदका गुणाः” । तैजसाधर्म्माः “ऊर्द्ध्वभाक् पाचकं दग्धृ पावकंलघु भास्वरम् । प्रध्वंस्योजस्वि वै तेजः पूर्व्वाभ्यां भिन्नलक्षणम्” । वायवीयाधर्म्माः “तिर्य्यग्यानं पवित्रत्वमाक्षेपो नोदनं बलम् । चलमच्छायता रौक्ष्यं वायौ धर्म्माः पृथग्विधाः” । आकाशीया धर्म्माः “सर्व्वतो गतिरव्यूहो विष्टम्भश्चेति च त्रयः । आकाशधर्म्मा व्याख्याता पूर्ब्बधर्म्मविलक्षणाः इति । तत्र आकारप्रभृतयो धर्म्मास्तैः सहेति आकार सामान्यविशेषो गोत्वादि । द्वितीयरूपमाह । द्वितीयं रूपं स्वसामान्यं मूर्त्तिः सांसिद्धिकं काठिन्यं, स्नेहः जलं मृज्जलजपुष्टिर्बलाधानहेतुः । वह्निरुष्णता औदर्य्येशौर्य्ये भौमे च सर्व्वत्रैव तेजसि समवेतोष्णतेति सर्व्वञ्चैतद्धर्म्म- धार्म्मणोरभेदविवक्षयाभिधानम् । वायुः प्रणामी वहन शीलः तदाह “चलनेन तृणादीनां शरीरस्याटनेन च । सर्व्वगं वायुसामान्यं नामित्वमनुमीयते” सर्व्वतो- गतिराकाशः सर्व्वत्र शब्दोपलब्धिदर्शनात् श्रोत्रा- श्रयाकाशगुणेन हि शब्देन पार्थिवादिशब्दोपलब्धि- रित्युपपादितमधस्तात् एतत् स्वरूपशब्देनोक्तम् । अस्यैव मुर्त्त्यादिसामान्थस्य शब्दादयः षड्जादयः उष्ण- त्वादयः शुक्लचादयः कषायत्वादयः सुरभित्वादयो मूर्त्त्यादीनां भेदाः सामान्यान्यपि मूर्त्त्यादोनि जम्बीरप- नसामलकफलादीनि रसादिभेदात् परस्परं व्यावर्त्तन्ते तेनै- तेषाम् एते रसादयो विशेषाः तथा चोक्तम् “एजजाति सम न्वितानां प्रत्येकं पृथिव्यादीनामेकैकया जात्या मूर्त्ति स्नेहा- दीनां समन्वितानामेषां षड्जादिधर्म्ममात्रव्यावृत्तिरिति । तदेवं सामान्यं मूर्त्त्याद्युक्तं विशेषाश्च शब्दादय उक्ताः ।

पृष्ठ १५५१

ये चाहुः “सामान्यविशेषाश्रयो द्रव्यमिति” तान् प्रत्याह सामान्यविशेषसमुदायोऽत्र दर्शने द्रव्यम् येऽपि तदाश्रयो द्रव्यमास्थिषत तैरपि तत्समुदायोऽनुभूयमानो नापह्नोतव्यः नच तदपह्नवे तदाधारो द्रव्यमिति भवति तस्मात्तदेवास्तु द्रव्यं न तु ताभ्यां, तत्समुदायाच्च तदाधारमपरद्रव्यमुपल- भामहे ग्रग्वेभ्यो ग्रावसमुदायादिवच्च तदाधारमपरं पृथग्विधं शिखरं समूहो द्रव्यमित्युक्तम् । तत्र समूह मात्रं द्रव्यमिति म्रमापनुत्तये समूहविशेषीद्रव्यमिति निर्द्धारयितुं समूहप्रकारानाह । द्विष्ठोहीति यस्मादेवं तस्मान्न समूहमात्रं द्रव्यमित्यर्थः । द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां तिष्ठतीति द्विष्ठः । एकं प्रकारमाह । प्रत्यस्तमितेति प्रत्य- स्तमितोभेदो येषामवयवानां ते तथोक्ता प्रत्यस्तमितभेदा अवयवा यस्य स तथोक्तः एतदुक्तं भवति शरीरवृक्षयूथ वनशब्देभ्यः समूहः प्रतीयमानोऽप्रतीतावयवभेदस्तद्वा- चकशब्दाप्रयोगात् समूह एकोऽवगम्यते इतियुतायुतसिद्धा वयवत्वेन चेतनाचेतनत्वेनचोदाहरणचतुष्टयम् । युतायुत- सिद्धावयवत्वञ्चाग्रे वक्ष्यते । द्वितीयं प्रकारमाह । शब्दे- नोपात्तभेदावयवानुगतः समूहः उभये देवमनुष्या इति देवमनुष्याः इति हि शब्देनोभयशब्दवाच्यस्य समूहस्य भागौ भिन्नावपात्तौ । ननूभयशब्दात्तावदवयवभेदो न प्रतीयते तत्कथमुपात्त भेदावयवानुगत इत्यतआह । ताभ्यां भागाभ्यामेव समूहोऽभिधीयते उभयशब्देन भागद्वयवाचि शब्दसहितेन समूहोवाच्यः वाक्यस्य वाक्यार्थवाचकत्वा- दिति भावः । पुनर्द्वैविध्य माह स चेति । भेदेन चाभेदेन च विवक्षितमाह । आम्राणां वनं ब्राह्मणानां समूहः इति । भेदएव षष्ठीश्रुतेः । यथा गर्गाणां गौरिति । अभेद विवक्षितमाह । आम्रवनम् । आम्राश्च ते वनञ्चेति समूह समूहिनोरभेदं विवक्षित्वा सामानाधिकरण्यमित्यर्थः । विधान्तरमाह । स पुनर्द्बिविधः युतसिद्धावयवः समूहः युतसिद्धाः पृथक्सिद्धाः सान्तराला अवयवा यस्य स तथोक्तः यूथं वनमिति सान्तराला हि तदवयवा वृक्षाश्च गावश्चायुतसिद्धावयवश्च समूहो वृक्षोगौः परमाणुरिति निरन्तराह तदवयवाः सामान्यविशेषा वा सास्रादयोवेति । तदेतेषु समूहेषु द्रव्यभूत समूहं निर्धारयति अयुतसिद्धेति तदेवं प्रासङ्गिकं द्रव्यं व्युत्पाद्य प्रकृतमुपसंहरति एतत्- स्वरूपमित्युक्तमिति । तृतीयं रूपं विवक्षुः पृच्छति अथेति । उत्तरमाह । तन्मात्रमिति । तस्यैकोऽवयवः परिणामभेदः परमाणुसामान्यं मूर्त्तिः । शब्दादयोविशेषाः

तदात्मानः अयुतसिद्धा निरान्तरायेऽवयवाः सामान्यविशे- षास्तद्भेदेष्वनुगतः समुदायः यथा च परमाणुः सूक्ष्मं रूपम् एवं सर्वतन्मात्राणि सूक्ष्मं रूपमिति उपसंह- रति एतदिति । अथ भूतानां चतुर्यं रूपं ख्यातिक्रिया स्थितिशीलागुणाः कार्य्यस्वभावमनुपतितुमनुगन्तुं शीलं येषां ते तथोक्ताः अतएपान्वयशब्देनोक्ताः । अथैषां पञ्चमं रूपसर्थवत्त्वं विवृणोति भोगेति । नन्वेवमपि सन्तु- गुणा अर्थवन्तस्तत्कार्य्याणां तु कुतोऽर्थवत्त्वमित्यत आह । गुणा इति । भौतिका गोघटादयः । तदेवं संयमविषय मुक्त्वा स यमं तत् फलञ्चाह तेष्विति । भूतप्रकृतयो- भूतस्वभावाः” ४३ वि० ॥ “ततोऽणिमादिप्रादुर्भावः कायसम्पत्तद्धर्म्माऽनभिघातश्च” सू० “तत्राऽणिमा भवत्यणुः । लघिमा लघुर्भषति । महिमा महान् भवति । प्राप्तिरङ्गुल्यग्रेणापि स्पृशति चन्द्रमसम् । प्राकाम्यमिच्छानभिघातः भूमावुन्मज्जति मज्जति यथोदके । वशित्वं भूतभौतिकेषु वशीभवत्यस्यावश्यमथान्येषाम् ईशित्वं तेषां प्रभवाप्ययव्यूहानामीष्टे यच्च कामावसायित्वं सत्य सङ्कल्पता यथासङ्कल्पस्तथाभूतप्रकृतीनामवस्थानम् । न च शक्तोऽपि पदार्थविपर्य्यासं करोति, कस्मात् अन्यस्य यथा कामावसायिनः पूर्वसिद्धस्य तथा भूतेषु सङ्कल्पादिति । एतान्यष्टावैश्वर्य्याणि । कायसम्पद्वक्ष्यमाणा तद्वर्म्मानभिघातश्च पृथ्वी मूर्त्त्या न निरुणद्धि योगिनः, शरीरादिक्रियाः शिला- मप्यनुविशतीति, नापः स्निग्धाः क्लेदयन्ति, नाग्निरुष्णो- दहति न वायुः प्रणामी वहत्यनावरणात्मकेऽप्याकाशे भवत्यावृतकायः सिद्धानामप्यदृश्योभवति” भा० । “सङ्कल्पानुविधाने मूतानां किं योगिनः सिध्यतीत्यत आह “स्थूलसंयमविजयाच्चतस्रः सिद्धयो भवन्तीत्याह । तत्राणिमा १ महानपि भवत्यणुः । लघिमा २ महानपि लघुर्भूत्वेषीकातूल इवाकाशे विहरति । ३ महिमाऽ- ल्पोऽपि नागनगगगनपरिमाणो भवति । पाप्तिः ४ सर्वे- भावाः सन्निहिता भवन्ति योगिनस्तद्यथा भूमिष्ठ एवाद्भुल्यग्रेण स्पृशति चन्द्रमसम् । स्वरूपसंयमविजयात् सिद्धिमाह । प्राकाम्यमिच्छानभिघातो ५ नास्य रूपं भूतस्वरूपै र्मूर्त्त्यादिभिरभिहत्यते भूनावुन्मज्जति मज्जति च यथोदके । सूक्ष्मविषयसंयमजयात् सिद्धिमाह वशित्व” भूतानि पृथिव्यादीनि भौतिकानि गोघटादीनि तेषु वशी स्वतन्त्रीभवति ६ । तेषां त्ववश्यं तत्कारणतन्मात्र- पृथिव्यादिपरमाणुवशीकारात्तत्कार्य्य वशीकारस्तेन यानि

पृष्ठ १५५२

यथावस्थापयति तानि तथावतिष्ठन्ते इत्यर्थः । अन्वय- विषयसंयमजयात् सिद्धिमाह ईशितृत्वं ७ तेषां भूतभौ- तिकानां विजितमूलप्रकृतिः सन् यः प्रभव उत्पादो यश्चा- पायोविनाशो यश्च व्यूहो यथावदवस्थारूपः तेषामीष्टे । अर्थवत्त्वसंयमात् सिद्धिमाह । यच्च कामावसायित्वं ८ सत्य- सङ्कल्पता विजितगुणार्थवत्त्वो हि योगी यद्यदर्थतया सङ्कल्पयति तत्तस्मै प्रयोजनाय कल्पते । विषमप्यमृत- कार्य्ये सङ्कल्प्य भोजयन् जीवयतीति । स्यादेतद् यथा शक्तिविपर्य्यासङ्करोत्येवं पदार्थविपर्य्यासमपि कस्मान्न करोति तथाच चन्द्रमसमादित्यं कुर्य्यात् कुहूञ्च सिनीवाली- मित्यत आह न च शक्तोऽपीति । न खल्वेते यत्रकामाव- सायिनस्तत्र तत्रभवतः परमेश्वरस्याज्ञामतिक्रमितुमुत्स- हन्ते । वस्तुपदार्थानां जातिदेशकालावस्थाभेदेनानियतस्व- भावा इति युज्यते तासु तदिच्छानुविधानमिति । एतान्यष्टावैश्वर्य्याणि तद्धर्म्मानभिघात इति अणिमादि प्रादुर्भाव इत्यनेनैव तद्धर्म्मानभिघातसिद्धौ पुनरुपादानं कायसिद्धिवत् एतत् सूत्रोपनिबद्धसकलविषयसंयमफल- वत्त्वज्ञापनाय । सुगममन्यत्” ॥ ४४ वि० । वेदान्तिमते नित्यैश्वर्य्यमीश्वरस्यैव योगिनान्तु ऐश्वर्य्यं तदधीनमित्यतोन जगत्सर्ज्जने तेषां शक्तिः । यथोक्तं शारीरकसूत्रभाष्येषु “जगद्व्यापारवजं प्रकरणादसन्निहितत्वाच्च” सू० । “ये सगुणब्रह्मोपासनात् सहैव मनसेश्वरसायुज्यं व्रजन्ति किन्नु एषां निरवग्रहमैश्वर्थ्यं? भवत्याहोस्वित् सावग्रहमिति संशयः । किन्तावत् प्राप्तं निरङ्कुशमेवैषामैश्वर्य्यं भवितुम- र्हति “आप्नोति स्वाराज्यम्” “सर्व्वेऽस्मै देवाबलिमावहन्ति” “तेषां सर्व्वेषु लोकेषु कामचारोभवतीत्यादि” श्रुतिभ्यः । इत्येवं प्राप्ते पठति जगद्व्यापारवर्जमिति । जगदुत्- पत्त्यादिव्यापारं वर्जयित्वाऽन्यदणिमाद्यात्मकमैश्वर्य्यं मुक्तानां भवितुमर्हति जगद्व्यापारस्तु नित्यसिद्धस्यैवेश्वरस्य । कुतः? तस्य तत्र प्रकृतत्वादसन्निहितत्वाच्चेतरेषाम् । परएवहीश्वरो जगद्व्यापारेऽधिकृतः तमेव प्रकृत्योत्- पत्त्याद्युपदेशान्नित्यशब्दनिबन्धनत्वाच्च तदन्वेषणविजि- ज्ञासनपूर्ब्बकमितरेषामादिमदैश्वर्य्यं श्रूयते तेनास- न्निहितास्ते जगद्व्यापारे । समनस्कत्वादेव चैषामनैक मत्ये कस्य चित् स्थित्यभिप्रायः कस्यचित्संहाराभिपाय इत्येवं विरोधोऽपि कदाचित् स्यात् । अथ कस्यचित्सङ्क- ल्पमन्वन्यस्य सङ्कल्प इत्यविरोधः समर्थ्येत । ततः पर- मेश्वराहृततन्त्रत्वमेवेतरेषामिति व्यवतिष्ठते” भा० ।

ऐषमस् अव्य० अस्मिन् वत्सरे नि० । वर्त्तमानवत्सरे । ततः भवार्थेट्युल् तुट्च । ऐषमस्तन तद्भवे स्त्रियां ङीप् । पक्षेत्यप् । ऐषमस्त्य तत्रार्थे त्रि० स्त्रियां टाप् । ऐषीक न० इषीकमेव स्वार्थे अण् । इषीकाशब्दार्थे । ऐषुकारि पु० इषुकारस्यापत्यम् इञ् । शरकारापत्ये तस्य विषयोदेशः भक्तल् । ऐषुकारिभक्त तद्विषये देशे । ऐषुकार्य्यादि पु० पाणिन्युक्ते विषये देशेऽर्थे भक्तल्प्रत्ययनिमित्ते शब्दगण भेदे । स च गणः “ऐषुकारि, सारस्यायन । चान्द्रायण । द्व्याक्षायण । त्र्याक्षायण । औडायन । जौलायन । खाडायन । दासमित्रि दासमित्रायण शौद्रा- यण द्राक्षायण, शायण्डायन । तार्क्ष्यायण । शौभ्रायण । सौवीर । सौवीरायण । शयण्ड । शौण्ड । शयाण्ड । वैश्व मानव । वैश्व धेनव । नड । तुण्डदेव । विश्वदेव । सापिण्डि” । ऐष्टिक पु० इष्टेर्व्याख्यानो ग्रन्थः द्व्यच्कत्वात् ठक् । इष्टेर्व्या- ख्याने १ ग्रन्थे इष्टाय हितम् ठक् । इष्टरूपयागादे- र्हिते २ अन्तर्विदिके कर्मभेदे “दानधर्मं निषेवेत नित्य- मैष्टिकपौर्त्तिकम्” मनुः । “अस्ति तावत् प्राचीनवंशशाला तस्यामाहवनीयाद्यग्नित्रयमैष्टिकवेदिश्च” यजु० ५, १४ वेददी इष्ट्यै प्रभवति ठक् । ३ इष्टिसाधनसमर्थेप्रयोगे च । “यजमानशब्दादैष्टिकेषु निगमेषु” आश्व० श्रौ० ५, ३, ७, । तेषां समावापादि यथार्थमभिधानमैष्टिके तन्त्रे” ४, १, ९ । ऐहलौकिक त्रि० इहलोके भवः ठञ् द्विपदवृद्धिः । इहलोकजाते “ऐहलौकिकमेवेह उताहो पारलौकिकम्” भा० व० ३८१ अ० । “ऐहलौकिकमीहन्ते मांसशोणित- वर्द्धनम्” भा० व० ११८ अ० । स्त्रियां ङीप् । ऐहिक त्रि० इह भवः कालाट्ठञ् । १ इहलोकभवे २ गृहीत- शरीरसम्बन्धिनि स्रक्चन्दनादिसुखानुभवादौ च । “क्कचि द्रुमवदैहिकार्थेषु गृहेषु” भाग०५, १४, ३२ । “यथैहि- कामुष्मिककामलम्पटः” भाग० ५, १९, १४ । इह विदितः ठञ् । ३ इहविदिते ४ “ऐहिकब्रह्मघ्नपतेर्दाहादिनिषेधात् जन्मान्तरीणतत्पापवत एव सहमरणेनोद्धारः” शु० त० रघु० । स्त्रियां ङीप् । इति वाचस्पत्ये ऐकारादिशब्दार्थसङ्कलनम् ।