मृच्छकटिकम्/चतुर्थोऽङ्कः
| ← तृतीयोऽङ्कः | मृच्छकटिकम् चतुर्थोऽङ्कः शूद्रकः |
पञ्चमोऽङ्कः → |
चतुर्थोऽङ्कः
चतुर्थोऽङ्कः
(ततः प्रविशति चेटी')
चेटी-आणत्तम्हि अत्ताए अज्जआए सआसं गंतुं । एसा अज्जआ चित्तफलअणिसण्णदिट्टी मदणिआए सह किंपि मंतअंती चिट्ठदि । ता जाव उवसप्पामि । [आज्ञप्तास्मि भात्रार्यायाः सकाशं गन्तुम् । एषार्या चित्रफलकनिषण्णदृष्टिर्मदनिकया सह किमपि मन्त्रयन्ती तिष्ठति । तद्यावदुपसर्पमि । ] ( इति परिक्रामति )
(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टा वसन्तसेना मदनिका च)
वसन्तसेना-हञ्जे मदणिए ! अवि सुसदिसी इअं चित्ताकिदी अज्जचारुदत्तस्स । [ चेटि मदनिके ! अपि सुसदृशीयं चित्राकृतिरार्यचा- रुदत्तस्य ।
मदनिका—सुसदिसी । [सुसदृशी ।]
वसन्तसेना--कधं तुमं जाणासि ? । [कथं त्वं जानासि ? ।]
मदनिका--जेण अज्जआए सुसिणिद्धा दिट्ठी अणुलग्गा । { येनार्यायाः सुस्निग्धा दृष्टिरनुलग्ना।]
वसन्तसेना-हञ्जे ! किं वेसवासदाक्खिण्णेण मदणिए ! एव्वं भणासि ? । [चेटि ! किं वेशवासदाक्षिण्येन मदनिके! एवं भणसि? । ]
मदनिका--अज्जए ! किं जो ज्जेव जणो वेसे पडिवसदि, सो ज्जेव अलीअदक्खिणो भोदि? । [आर्ये ! किं य एव जनो वेशे प्रतिव- सति, स एवालीकदक्षिणो भवति ?।] टिप्प००-1 इयं काचन वसन्तसेनाया दासी । 2 वसन्तसेनामात्रा नाम माधवसे- नया। 3 चित्रफलकद्दष्टिः। 4 मम सौन्दर्यानुरूपसौन्दर्यवतीत्यर्थः । 5 चित्रे लेख्य आकृतिः सर्वावयवसंस्थाने चित्राकृतिरित्यर्थः, चित्ररूपालेख्यरूपाकृतिर्वा । 6 ‘वेशो वेश्याजनसमाश्रयः' इत्यमरः । वेशे यो वासस्तेन यद्दाक्षिण्यं नैपुण्यं अनुरागो बा तेनेत्यर्थः ।। मृ० ७ वसन्तसेना--हञ्जे ! णाणापुरिससंगेण वेस्साजणो अलीअदक्खिणो भोदि । [चेटि ! नानापुरुषसङ्गेन वेश्याजनोऽलीक1दक्षिणो भवति ।।
मदनिका - जदो दाव अज्जआए दिट्टी इध अभिरमदि हिअअं च, तस्स कारणं किं पुच्छीअदि ? । [ यतस्तावदार्याया दृष्टिरिहाभिरमते हृदयं च, तस्य कारणं किं पृच्छय2ते ? ।।
वसन्तसेना-हञ्जे ! सहीजणादो उवहणीअदां रक्खामि । [ चेटि ! सखीजनादु3पहसनीयतां रक्षामि।]
मदनिका - अज्जए ! एव्वं णेदं । सहीजणचित्ताणुवत्ती अबला- जणो भोदि । [ आयें ! एवं नेदम् । सखीजनचित्तानुवर्त्यबलाजनो भवति ]
प्रथमा चेटी----( उपसृत्य ) अज्जए ! अत्ता आणवेदि-गहि- दावगुंठणं पक्खदुआरए सज्जं पवहणं । ता गच्च' त्ति । [ आर्ये ! माता- ज्ञापयति–'गृहीता4वगुंण्ठनं पक्षद्वारे सज्जं 5प्रवहणम् । तद्गच्छ' इति ।।
वसन्तसेना--- हञ्जे ! किं अज्जचारुदत्तो मं णइस्सदि । [चेटि ! किमार्यचारुदत्तो मां नेष्यति ? ।।
चेटी–अज्जए । जेण पवहणेण सह 6सुवण्णदससाहस्सिओ अलंकारओ अणुप्पेसिदो । [आर्ये ! येन प्रवहणेन सह सुवर्णदशसाहस्रिकोऽलंकारोऽनुप्रेषितः ।]
तस्सेत्यादि । यत्र चक्षुहृदये लग्ने तत्र कारणं किं पर्यालोच्यते ? । अतिप्रियनामासावलं विलम्बेनेत्याशयः ॥ गहिदावरगुंठणं गृहीतावगुण्ठनम् । | टिप्प-1 य एव जनो वेशे प्रतिवसति स एवालीकदाक्षिण्यो भवति । अलीकं मिथ्या दाक्षिण्यमनुरागो यस्य सः। 2 ईदृशि सुन्दरे पुरुषे तावदासक्त अलं विलम्बेनेति भावः । ३ असदृशो नायकोऽनया वृत इत्येवंरूपाम् । 4 अवगुण्ठनं आच्छादनम्, महापटाच्छादितमित्यर्थः। 5 कर्णीरथः प्रवहणम्' इति कोशः । स्त्रीणां स्थितियोग्योऽभितः समाच्छन्नो रथः प्रवहणमित्याशयः। स्पष्टं चेदं दशुमार- चरिते द्वितीये । 6 सुवर्ण लोके 'मोहर' इति प्रसिद्धम् । वसन्तसेना—को उण सो?। [ कः पुनः सः?।]
चेटी—एसो ज्जेव राअस्सालो संठाणओ। [एष एव राजश्यालः संस्थानकः।]
वसन्तसेना—(सक्रोधम्) अवेहि मा पुणो एव्वं भणिस्ससि। [अपेहि, मा पुनरेवं भणिष्यसि।]
चेटी—पसीददु पसीददु अज्जआ । संदेसेण1 म्हि पेसिदा । [प्रसीदतु प्रसीदत्वार्या । संदेशेनास्मि प्रेषिता ।]
वसन्तसेना—अहं संदेस2स्स ज्जेव कुप्पामि । [अहं संदेशस्यैव कुप्यामि।]
चेटी—ता किंति अत्तं विण्णविस्सं ? । [ तत्किमिति मातरं विज्ञापयिष्यामि ? ।।
वसन्तसेना—एव्वं विण्णाविदव्वा-जइ मं जीअंतीं इच्छसि, ता एव्वं ण पुणो अहं अत्ताए आण्णाविदव्वा' । [ एवं विज्ञापयितव्या— 'यदि मां जीवन्तीमिच्छसि, तदैवं न पुनरहं मात्राऽऽज्ञापयितव्या' ।]
चेटी—जधा दे रोअदि। [यथा ते रोचते।] (इति निष्क्रान्ता)
(प्रविश्य)
शर्विलकः—
|
दत्त्वा निशायां वचनीयदोषं निद्रां च जित्वा नृपतेश्च रक्ष्यान्। |
अपि च,—
|
यः कश्चित्त्वरितगतिर्निरीक्षते मां |
विण्णविस्से विज्ञापयिष्यामि॥ दत्त्वेति॥१॥ य इति। त्वरितगतिः कश्चित्
टिप्प०— यथा संदेशस्तथा मयोक्तम्, मम नास्त्यत्र दोष इति भावः । यतः प्रभवो हि संदेशहारिणे न कुप्यन्ति। 2 अत्र 'संदेसस्स' इति चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ।
|
तं सर्वे तुलयति दूषितोऽन्तरात्मा |
मया खलु मदनिकायाः कृते साहसमनुष्ठितम्।
|
परिजनकथासक्तः कश्चिन्नरः समुपेक्षितः |
( इति परिक्रमिति )
वसन्तसेना—हञ्जे! इमं दाव चित्तफलअं मम सअणीए ठाविअ तालवेंटअं गेण्हिअ लहु आअच्छ। [चेटि! इमं तावचित्रफलकं मम शयनीये स्थापयित्वा तालवृन्तं गृहीत्वा लघ्वागच्छ ।]
मदनिका—जं अज्जआ आणवेदि। [यदार्याज्ञापयति।] (इति फलकं गृहीत्वा निष्क्रान्ता)
शर्विलकः—इदं वसन्तसेनाया गृहम्। तद्यावत्प्रविशामि। (प्रविश्य) क्व नु मया मदनिका द्रष्टव्या?।
(ततः प्रविशति तालवृन्तहस्ता मदनिका)
शर्विलकः—(दृष्ट्वा) अये इयं मदनिका
|
मदनमपि गुणैर्विशेषयन्ती रतिरिय मूर्तिमती विभाति येयम्। |
मदनिके!।।
मदनिका—(दृष्ट्वा) अम्मो, कधं सव्विलओ। सव्विलअ। साअदं दे, कहिं तुमं। [आश्चर्यम्, कथं शर्विलकः। शर्विलक! स्वागतं ते। कुत्र त्वम्?।]
संभ्रान्तं माम्॥२॥ परिजनेति॥३॥ मदनमिति॥४॥ अभुजिस्सं शर्विलकः---कथयिष्यामि।
(इति सानुरागमन्योन्यं पश्यतः)
वसन्तसेना---चिरअदि मदणिआ। ता कहिँ णु खु सा। ( गवाक्षकेन दृष्ट्वा ) कथं एसा केनावि पुरिसकेण सह मंतअंती चिट्ठदि । जधा अदिसिणिद्धाए णिच्चलदिट्टीए आपिबंती विअ एदं णिज्झाअदि तधा तक्केमि, एसो सो जणो एदं इच्छदि अभुजिस्से काटुं । ता रमदु रमदु, मा कस्सावि पीदिच्छेदो भोदु। ण खु सहाविस्सं। [चिरयति मदनिका । तत्कुत्र नु खलु सा ? कथमेषा केनापि पुरुषकेण सह मन्त्रयन्ती तिष्ठति ? । यथातिस्निग्धया निश्चलदृष्ट्या पिबन्तीवैतं निध्यायति तथा तर्कयामि, एष स जन एनामिच्छथभुजिष्यां कर्तुम् । तद्रमतां रमताम् , मा कस्यापि प्रीतिच्छेदो भवतु । न खल्वाकारयि- ष्यामि ।]
मदनिका—सलिव्वअ ! कधेहि । [शर्विकल ! कथय । ]
( शर्विलकः सशङ्क दिशोऽवलोकयति )
मदनिका-सव्विलअ । किं ण्णेदं ससंको विअ लक्खीअसि ।। [ शर्विलक ! किं न्विदं सशक्क इव लक्ष्यसे ? ।।
शर्विलकः--वक्ष्ये त्वां किंचिद्रहस्यम् । तद्विविक्तमिदम् ।।
मदनिका--अध ई । [अथ किम् ।]
वसन्तसेना----कधं परमरहस्सं १ । ती ण सुणिस्सं । [ कथं परम- रहस्यम् ? । तन्न श्रोष्यामि । ]
शर्विलकः--मदनिके ! किं वसन्तसेना मोक्ष्यति त्वां निष्क्रयेण ? ।
वसन्तसेना-कधं मम संबंधिणी कधा! । ती सुणिस्सं टिप्प०-1 कस्यापि रहस्यं न श्राव्यमिति शिष्टसंप्रदायत्वादेवमुक्तिः । इमिणा गवक्खेण ओवारिदसरीरा । [कथं मम संबन्धिनी कथा? । तच्छ्रोष्याम्यनेन गवाक्षेणापवारितशरीरा ।]
मदनिका--सव्विलअ ! भणिदा मए अज्जआ । तदो भणादि-- जइ मम छंदो तदा विणा अत्थं सव्वं परिजणं अभुजिस्सं करइस्सं' । अध सुव्विलअ ! कुदो दे एत्तिओ विहवो, जेण मं अज्जआसआसादो मोआइस्ससि ? । [शर्विलक ! भणिता मयार्या । तदा भणति-'यदि मम छन्दस्तदा विनाऽर्थं सर्वं परिजनमभुजिष्यं करिष्यामि । अथ शर्विलक! कुतस्त एतावान्विभवः, येन मामार्यासकाशोन्मोचयिष्यसि ? १]
शर्विलकः--
|
दारिद्र्येणाभिभूतेन त्वत्स्नेहानुगतेन च । |
वसन्तसेना---पसण्णा से आकिदी, साहसकम्मदाए उण उब्वेअणीआ । [ प्रसन्नास्याकृतिः साहसकर्मतया पुनरुद्वेजनीया ।।
मदनिका—सव्विलअ ! इत्थीकल्लवत्तस्स कारणेण उहअ पि संसए विणिक्खितं । [ शर्विलक! स्त्रीकल्यवर्तस्य कारणेनोभयमपि संशये विनिक्षिप्तम् ।।
शर्विलकः किं किम् ।।
मदनिका--सरीरं चारित्तं च । [ शरीरं चारित्र्यं च ।
शर्विलकः--अपण्डिते | साहसे श्रीः प्रतिवसति ।।
मदनिका—सव्विलअ ! अखंडिदचारित्तो सि । ता ण खु दे मम कारणादो साहसं करंतेण अच्चंतविरुद्धं आचरिदं । [ शर्विलक !
अप्रेष्याम् , स्वाधीनामिति यावत् । मम छन्दो ममाभिलाषः ॥ दारिद्र्येणेति । साहसं चौर्यरूपम् ॥ ५ ॥ साहसे जीवतानपेक्षकर्मणि । ण हू ते इति । न --
---
--- दिप-1 वक्रोक्तिगर्भितमिदं भाषणम् । साहसं कुर्वता त्वयाऽत्यन्तविरुद्धं नाचरितम् , किंत्वाचरितमेवेति काकुः । अखण्डितचारित्र्योऽसि । तन्न खलु त्वया मम कारणास्साहसं कुर्वतात्यन्तविरुद्धमाचरितम् ।]
शर्विलकः--
|
नो मुष्णाम्यबलां विभूषणवतीं फुल्लामिचाहं लतां |
तद्विज्ञाप्यतां वसन्तसेना,
|
अयं तव शरीरस्य प्रमाणादिव निर्मितः । |
मदनिका----सव्विलअ ! अप्पकाशो अलंकारओ । अअं च जणो ति दुवेविण जुज्जदि । ता उवणेहि दाव । पेक्खामि एदं अलंकारअं । [शर्विलक ! अप्रकाशोऽलंकारः । अयं च जन इति द्वयमपि न युज्यते । तदुपनय तावत् । पश्याम्येनमलंकारम् । ]
शर्विलकः—इदमलंकरणम् । ( इति साशङ्कं समर्पयति )
मदनिका-( निरूप्य ) दिट्ठपुरुव्वो विअ अ अलंकारओ । ता भणेहि कुदो दे एसो। [ दृष्टपूर्वं इवायमलंकारः । तद्भण कुतस्त एषः ।
शर्विलकः---मदनिके ! किं तवानेन ? गृह्यताम् ।
खल्वाचरितम् , अपि त्वाचरितमेव । नो मुष्णामीति । शूद्रस्वर्णहरणे न तथा पोतकमिति विप्रेत्यादिनोक्तम् ॥ ६ ॥ अयमिति । तव वसन्तसेनायाः ॥ अनुचितः प्रकाशो यस्य सोऽप्रकाशः । अनेनास्माकं दण्ड इत्यनेन न प्रकाशयितव्य इत्यर्थः ॥ ७ ॥ अयं जनो बसन्तसेनास्वरूपः। 'अपिः'अनुनये। 'अयं दिप०----1 शर्विलकेनायं दत्त इति प्रकाशानर्हः। 2 क्व चायं जनो वसन्तसेनादिः सप्रमाणब्यवहारकारिजनः, क्व च पुनश्चौर्यैणासादितं वस्तु १ द्वयमपीदं न युज्यते इत्यर्थः । मदनिका--( सरोषम् ) जइ मे पच्चअं ण गच्छसि, ता किंणिमित्तं मं णिक्किणासि ? । [यदि मे प्रत्ययं न गच्छसि, तस्किंनिमित्तं मां निष्क्रीणासि ?।] .
शर्विलकः--अयि, प्रभाते मया श्रुतं श्रेष्ठिचत्वरे, यथा--- ‘सार्थवाहस्य चारुदत्तस्य' इति ।
( वसन्तसेना मदनिका च मूच्छां नाटयतः )
शर्विलकः---मदनिके ! समाश्वसिहि । किमिदानीं त्वं
|
विषादस्रस्तसर्वाङ्गी संभ्रमभ्रान्तलोचना । |
मदनिका--(समाश्वस्य ) साहसिअ ! ण खु तुए मम कारणादो इमं अकज्जं करंतेण तस्सिं गेहे को वि वावादिदो परिक्खदो वा । [ साहसिक! न खलु स्वया भम कारणादिदमकार्य कुर्वता तस्मिन्गेहे कोऽपि व्यापादितः परिक्षतो वा ? ।]
शर्विलकः--मदनिके । भीते सुप्ते न शर्विलकः प्रहरति; तन्मया न कश्चिद्यापादितो नापि परिक्षतः ।
मदनिका-सच्चं सच्चं । [ सत्यं सत्यम् ? ।]
शर्विलकः-सत्यम् ।।
वसन्तसेना-(संज्ञां लब्ध्वा ) अम्महे, पच्चुवजीविदम्हि । [ आश्चर्यम्, प्रत्युपजीवितास्मि ।]
मदनिका—पिअं पिअं । [ प्रियं प्रियम् ।]
जनः शर्विलकः' इति प्राचीनटीका । तन्नं बुद्ध्यते । वेश्यात्वे वसन्तसेनाया टिप्प-1 अभुजिष्यात्वमनुपदोक्ता भुजिष्याशब्दार्थधर्मम् । भार्यावत् स्वाधीनत्वं नीयमानेत्यर्थः । 2 *प्रियं प्रियम्' इति विरोधिलक्षणया प्रियमित्याशयः । अत एव ‘किं नाम प्रियम्' इति शर्वलिकप्रश्नः संगच्छते । शर्विलकः--( सेर्ष्यम् ) मदनिके ! किं नाम प्रियमिति ?।
|
त्वत्स्नेहबद्धहृदयो हि करोम्यकार्ये |
( साकूतम् )
|
इह सर्वस्वफलिनः कुलपुत्रमहाद्रुमाः ।, |
वसन्तसेना--( सस्मितम् ) अहो, से अत्थाणे आवेओ । [ अहो, अस्यास्थान आवेगः ।]
शर्विलकः--सर्वथा,-
|
3अपण्डितास्ते पुरुषा मता मे ये स्त्रीषु च श्रीषु च विश्वसन्ति । |
|
स्त्रीषु न रागः कार्यो रक्तं पुरुषं स्त्रियः परिभवन्ति । । |
सुष्टु खल्विदमुच्यते,—
|
एता हसन्ति च रुदन्ति च वित्तहेतो- |
निभृतं संगतमित्यभिप्रायः ॥ विषादेति ॥ ८ ॥ त्वदिति । मन्मथेन विपन्नो गुणो यस्य । ईदृशोऽपि देहं रक्षामि । मदनिकार्थं चौर्याहरणेन हीनगुणत्वं व्यक्तम् ॥ ५ ॥ इहेति ॥ १० ॥ अयमिति ॥ ११॥ अपण्डिता इति ॥ १२ ॥ स्त्रीष्विति ॥ १३ ॥ एता इति । सुमनसः पुष्पवृत्तेरेक- | टिप्प०---1 कामातुरोऽन्यस्य मानं न रक्षति, अहं तु रक्षामीति भावः । 2 अत्र विशेषणविशेष्ययोः समस्तं सावयवरूपमलंकारः । ३ शक्तस्य कामप्रतिघाते क्रोधो भवति, अशक्तस्य तु विषाद इति शास्त्र क्रुद्धः शर्विलको वेश्याजनं निर्भर्स्त्य, स्त्रीजातिमग्रिमपञ्चश्लोकैर्निर्भर्त्सयति ।
|
तस्मान्नरेण कुलशीलसमन्वितेन |
अपि च1,---
|
समुद्रवीचीव चलस्वभावाः संध्याभ्रलेखेव मुहूर्तरागाः ।। |
स्त्रियो नाम चपलाः,---
|
अन्यं मनुष्यं हृदयेन कृत्वा अन्यं ततो दृष्टिभिराह्वयन्ति । |
सूक्तं खलु कस्यापि.–
|
न2 पर्वताग्ने नलिनी प्ररोहति |
आः दुरात्मन् चारुदत्तहतक । अ3यं न भवसि । ( इति कतिचित्पदानि गच्छति )
मदनिका----{ अञ्चले गृहीत्वा ) अइ असंबद्धभासअ असंभावणीए कुप्पसि । [ अयि असंबद्धभाषक! असंभावनीये कुप्यसि ? ।]
शर्विलकः--कथमसंभावनीयं नाम ।
मदनिका-एसो खु अलंकारओ अज्ञआकेरओ । [ एष खल्वलंकार आर्यासंबन्धी।]
वचनान्ततापि । यथा--'अप्रत्याख्येये दधिसुमनसी” इति । ‘सुमना मालती इत्येके । वचनभेदेऽपि सतामनुद्वेजकत्वाददुष्टत्वमुपमायाः ॥ १४ ॥ समु- टिप्प०-1 चपलाश्चचला विद्युतश्च; चपला इव चपला स्त्रिया: इति व्यङ्ग्योपमा । 2 श्लोकस्यास्य प्रथमपादे द्वादशाक्षराणि, द्वितीये एकादशाक्षराणि वर्तन्ते । प्रथमपादे ज-त-ज-भ-गणाः, द्वितीये तु ज-त-ज-ग-ल-गणाश्च वर्तन्ते। अपरार्थे तु वंशस्थं वृत्तम् । ३ अधुनैव चारुदत्तं इन्मीत्यस्यर्थः । शर्विलका-ततः किम् ?।।
मदनिका--स च तस्स अजस्स इत्थे विणिक्खित्तो । [स तस्यार्यस्य हस्ते विनिक्षिप्तः ।]
शर्विलकः–किमर्थम् ? ।
मदनिका--( कर्णे ) एव्वं विअ । [एव1मिव । ]
शर्विलकः-( सवैलक्ष्यम् ) भोः कष्टम् ,--
|
छायार्थ ग्रीष्मसंतप्तो यामेवाहं समाश्रितः2 । |
वसन्तसेना-कधं एसो वि संतप्पदि ज्जेव ? । ता अजाणंतेण एदिणा एवं अणुचिट्ठिदं । [ कथमेषोऽपि संतप्यत एव । तदजानतैतेनैवमनुष्ठितम् ।]
शर्विलकः-मदनिके 1 किमिदानीं युक्तम् ।।
मदनिका-इत्थं तुम जेव्व पंडिओ । [ अत्र त्वमेव पण्डितः ।
शर्विलक-नैवम् ; पश्य,-
|
स्त्रियो हि नाम खल्वेता निसर्गादेव पण्डिताः ।। |
मदनिका--सव्विलअ । जइ मम वेअणं सुणीअदि, ती तस्स
द्रेति ॥ १५ ॥ अन्यमिति ॥ १६ ॥ नेति ॥ १७ ॥ छायार्थमिति पाठा०---१ छायार्थी. टिप्प०-1 चारुदत्तस्याकिञ्चनतया भोगस्य भूरिधनसाध्यत्वात् अयमलंकारो न्यासमिषेण तस्य हस्ते वसन्तसेनया विनिक्षिप्त इति भावः । 2 अत्र अप्रस्तुत वृतान्तेन प्रस्तुतवृत्तान्तप्रतिपादनात् अप्रस्तुतप्रशंसालंकारः । ज्जेव माणुभावस्स पडिणिज्जादेहि । [शर्विलक ! यदि मम वचनं श्रूयते, सदा तस्यैव महानुभावस्य प्रतिनिर्यातय ।]
शर्विलकः--मदनिके । यद्यसौ रा1जकुले मां कथयति ।
मदनिका—ण चंदादो आदवो होदि । [ने चन्द्रादात2पो भवति ।।
वसन्तसेना--साहु मदणिए ! साहु । [ साधु मदनिके ! साधु ।
शर्विलकः----मदनिके !
|
न खलु मम विषादः साहसेऽस्मिन्भयं वा |
तथापि नीतिविरुद्धमेतत् । अन्य उपायश्चिन्त्यताम् ।
मदनिका-सो अअं अवरो उवाओ । [ सोऽयमपर उपायः ।]
वसन्तसेना---को खु अवरो उवाओ हुविस्सदि ? । [ कः खल्वपर उपायो भविष्यति ? ।]
मदनिका---तस्स ज्जेव अजस्स केरओ भविअ एदं अलंकारअं अज्जआए उवणेहि । [ तस्यैवार्यस्य संबन्धी भूत्वेममलंकारकमार्याया उपनय ।।
॥ १८ ॥ स्त्रिय इति ॥ १९ ॥ न खल्विति ॥ २० ॥ | टिप्प०-1 इयं संबन्धसामान्ये षष्ठी । तथा च परावृत्य गत्वा महानुभावाय चारुदत्ताय देहीत्याशयः। 2 यदि न्यायसभायां चैतन्मम् कृत्यं कथयेदित्यर्थः । 3 *आतपशब्देनाप्रकृते केवलमुष्णपरत्वं वक्तृतात्पर्यादुन्नीयते । 4 तेन प्रेषित इत्याशयः । शर्विलक–एवं कृते किं भवति ।।
मदनिका--तुमं दावं अचोरो, सो वि अज्जो अरिणो, अज्जआए
सकं अलंकारअं उवगदं भोदि । { स्वं तावदचौरः, सोऽप्यार्योनृणः, आर्यया स्वकोऽलंकार उपगतो भवति ।]
शर्विलकः--नन्वतिसाहसमेतत् ।।
मदनिका--अइ ! उवणेहि, अण्णधा अदिसाहसं। [ अयि ! उपनय, अन्यथातिसाहसम् ।।
वसन्तसेना-साहु मदणिए ! साहु । अभुजिस्सए विअ मंतिदं [ साधु मदनिके! साधु । अभुजिष्ययेव मन्त्रितम् ।]
शर्विलकः----
|
मयाप्ता महती बुद्धिर्भवतीमनुगच्छता । |
मदनिका----तेण हि तुमं इमस्सिं कामदेवगेहे मुहुत्तअं चिट्ठ, जाव अज्जआए तुह आगमणं णिवेदेमि । [ तेन हि स्वमस्मिन्कामदेवगेहे मुहूर्तकं तिष्ठ, यावदार्यायै तवागमनं निवेदयामि ।]
शर्विलकः–एवं भवतु ।।
मदनिका--( उपसृत्य ) अज्जए ! एसो खु चारुदत्तस्स सआसादो बम्हणो आअदो। [ आर्ये! एष खलु चारुदत्तस्य सकाशाद्बाह्मण आगतः ।] अथ निजपतित्वेनैवमाह- तुमं दावेति । इदानीं ब्राह्मणभार्यात्वेनेति भावः । मयेति ॥ २१ ॥ अत्तणकेरअं वीति चारुदत्तस्यानुचरत्वं स्वीकृत्य ब्रूते । हिप्प०.-1 यथा भार्या मन्नयति तथैव मन्नितमिति भावः । एतावत्पर्यन्तमिदं गवाक्षनिषण्या वसन्तसेनया श्रुतमनुदितं स्वगतमिति ज्ञेयम् । वसन्तसेना--हञ्जे ! तस्स केरओ त्ति कधं तुमं जाणासि १ । [ चेटि! तस्य संबन्धीति कथं वं जानासि ।।]
मदनिका-अज्जए ! अत्तणकेरअं वि ण जाणामि ?। [आयें ! आत्म- संबन्धिनमपि न जानामि ? ।]
वसन्तसेना--( स्वगतं सशिरःकम्पं, विहस्य) जुज्जदि, ( प्रकाशम् ) पविसदु । [युज्यते, प्रविशतु ।]
मदनिका--जं अज्जआ आणवेदि । (उपगम्य ) पविसदु सब्विलओ । [ यदार्याज्ञापयति । प्रविशतु शर्विलकः । ]
शर्विलकः--( उपसृत्य, सवैलक्ष्यम् ) खस्ति भवत्यै ।
वसन्तसेना-अज्ज ! वंदामि । उवविसदु अज्जो । [ आर्य ! वन्दे । उपविशत्वार्यः ।]
शर्विलकः---सार्थवाहस्त्वां विज्ञापयति-जर्जरत्वाद्गृहस्य दूरक्ष्यमिदं भाण्डम् ; तद्गृह्यताम् । ( इति मदनिकायाः समर्प्य प्रस्थितः )
वसन्तसेना---अज्ज ! ममावि दाव पडिसंदेसं तर्हि अज्जो णेदु । [ आर्य ! ममापि तावप्रतिसंदेशं तत्रार्यो नयतु ।
शर्विलकः-( खगतम् ) कस्तत्र यास्यति । । ( प्रकाशम् ) कः प्रतिसंदेशः ?।। वसन्तसेना पडिच्छदु अज्जो मदणिअं । [प्रतीच्छत्वार्यो मदनिकाम् ।]
शर्विलक-भवति ! न खल्ववगच्छम् । वसन्तसेना--अहं अवगच्छामि । [ अहमवगच्छामि।]
शर्विलक---कथमिव !। वसन्तसेना----अहं अज्जचारुदत्तेण भणिदा--जो इमं अलंकारअं समप्पइस्सदि, तस्स तुए मदणिआ दादब्वा' । ता सो ज्जेव एदं दे देदित्ति एवं अज्जेण अवगच्छिदव्वं । [अहमार्यचारुदत्तेन भणिता--‘य इममलंकारकं समर्पयिष्यति, तस्य त्वया मदनिका दातव्या । तत्स एवैतां ते ददातीत्येवमार्येणावगन्तव्यम् ।]
शर्विलकः--( खगतम् ) अये विज्ञातोऽहमनया । (प्रकाशम् ) साधु आर्यचारुदत्त । साधु;
|
गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा।। |
अपि च,
|
गुणेषु यत्नः पुरुषेण कार्यो न किंचिदप्राप्यतमं गुणानाम् । |
वसन्तसेना--को एत्थ पवहणिओ ? । [ कोऽत्र प्रव1हणिकः १ ।।
( प्रविश्य सप्रवहणः )
चेटः–अज्जए ! सज्जे पवहणं । [ आर्ये ! सज्जं प्रवहणम् ।
वसन्तसेना-हञ्जे मअणिए ! सुदिट्ठ मं करेहि । दिण्णासि । अरुह पर्वहणं । सुमरेसि मं । { चेटि मदनिके! सुदृष्टां मां कुरु । दत्तासि । आरोह प्रवहणम् । स्मरसि माम् ।
मदनिका--(रुदती ) परिच्चित्तम्हि अज्जआए । [ परित्यक्तास्म्यार्यया । ] ( इति पादयोः पतति )
गुणेष्वेवेति ॥ २२ ॥ गुणेष्विति ॥ २३ ॥
हिप्प०-1 प्रवहणं कणींरथं वहतीति प्रवहणिकः, सारथिरित्यर्थः । 2 अलङ्घ्य- मपि शिवस्य उत्तमाङ्गं शिर उडुपेन हिमांशुना स्वगुणैरेवोल्लङ्घितमिति भावः । वसन्तसेना-संपदं तुमं ज्जेव्व वंदणीआ संवुत्ता । ता गच्छ, आरुह पवहणं । सुमरेसि मं । [ सांप्रतं त्वमेव वन्दनीया संवृत्ता । तद्गच्छ, आरोह प्रवहणम् । स्मरसि माम् । ]
शर्विलकः--स्वस्ति भवत्यै । मदनिके !
|
सुदृष्टः क्रियतामेष शिरसा वन्द्यतां जनः । |
( इति मदनिकया सह प्रवहणमारुह्य गन्तुं प्रवृत्तः )
( नेपथ्ये ) ।
कः कोऽत्र भोः ! राष्ट्रियः समाज्ञापयति--'एष खल्वार्यको गोपालदारको राजा भविष्यतीति सिद्धादेशप्रत्ययपरित्रस्तेन पालकेन राज्ञा घोषादानीय घोरे बन्धनागारे बद्धः । ततः स्वेषु स्वेषु स्थानेष्वप्रमत्तैर्भवद्भिर्भवितव्यम्' ।
शर्विलकः--(आकर्ण्य) कथं राज्ञा पालकेन प्रियसुहृदार्यको मे बद्धः ? । कलत्रवांश्चास्मि संवृत्तः । आः, कष्टम् ; अथवा द्वयमिदमतीव लोके प्रियं नराणां सुहृच्च वनिता च । संप्रति तु सुन्दरीणां शतादपि सुहृद्विशिष्ठतमः ॥ २५ ॥ भवतु, अवतरामि । ( इत्यवतरति )
मदनिका--(सास्रमञ्जलिं बद्धा ) एव्वं णेदं । ता परं णेदु मं अज्जउत्तो समीवं गुरुअणाणं । [एवं नेदम् । तत्परं नयतु मामार्यपुत्रः समीपं गुरुजनानाम् ।]
सुद्दष्ट इति । यत्र ते इति । हेतावाधारविवक्षया 'यत्र' इति सप्तमी । कर्तुः शेषत्वविवक्षया 'ते' इति षष्ठी ॥ २४ ॥ द्वयमिति ॥ २५ ॥ उदवसितं शर्विलकः–साधु प्रिये ! साधु; अस्मच्चित्तसदृशमभिहितम् । ( चेटमुद्दिश्य ) भद्र ! जानीषे रेभिलस्य सार्थवाहस्यो[२]दवसितम् ? ।
चेटः--अध इं । [ अथ किम् । ]
शर्विलकः–तत्र प्रापय प्रियाम् ।
चेटः–जं अज्जो आणवेदि। [यदार्य आज्ञापयति ।]
मदनिका-जधा अज्जउत्तो भणादि, अप्पमत्तेण दाव अज्जउत्तेण होदव्वं । [ यथार्यपुत्रो भणति, अप्रमत्तेने तावदार्यपुत्रेण भवितव्यम्।]
( इति निष्क्रान्तः)
शर्विलकः--अहमिदानीं
|
ज्ञातीन्विटान् स्वभुजविक्रमलब्धवर्णान् |
अपि च,-
|
प्रियसुहृदमकारणे गृहीतं |
( इति निष्क्रान्तः)
( प्रविश्य )
चेटः–अज्जए ! दिट्ठिआ वड्ढसि । अज्जजारुदत्तस्स सआसादो बम्हणो आअदो । [आर्ये ! दिष्ट्या वर्धसे । आर्यचारुदत्तस्य सकाशाद्ब्राह्मण आगतः ।]
गृहम् ॥ ज्ञातीनिति ॥ २६ ॥ प्रियेति ॥ २७ ॥ बन्धुलेन ।
वसन्तसेना-—अहो, रमणीअदा अज्ज दिवसस्स । ता हञ्जे ! सादरं बंधुलेण समं पवेसेहि णं । [ अहो, रमणीयताद्य दिवसस्य । तच्चेटि! सादरं बन्धुलेन समं प्रवेशयैनम् ।]
चेटी–जं अज्जआ आणवेदि । [यदार्याज्ञापयति ।]( इति निष्क्रान्ता)
( [४]विदूषको बन्धुलेन सह प्रविशति )
विदुषकः-----ही ही भो, तवच्चरणकिलेसविणिज्जिदेण रक्खसराआ रावणो पुप्फकेण विमाणेण गच्छदि । अहं उण बम्हणो अकिदतवच्चरणकिलेसो वि णरणारीजणेण गच्छामि । [आश्चर्यं भोः, तपश्चरणक्लेशविनिर्जितेन राक्षसराजो रावणः पुष्पकेण विमानेन गच्छति । अहं पुनर्बाह्मणोऽकृततपश्चरणक्लेशोऽपि नरनारीजनेन गच्छामि ।]
चेटी–पेक्खदु अज्जो अम्हकेरकं गेहदुआरं । [प्रेक्षतामार्योऽस्मदीयं गेहद्वारम् ।]
विदूषकः----( अवलोक्य, सविस्मयम् ) अहो सलिलसित्तमज्जिदकिद-हरिदोवलेवणस्स विविहसुअंधिकुसुमोवहारचित्तलिहिदभूमिभाअस्स गअणतलाअलोअणकोदूहलदूरुण्णामिदसीसस्स दोलाअमाणावलंबिदैरा-
अत्रैवाङ्के पञ्चमप्रकोष्ठके ‘परगृहललिताः' (४।२८) इत्यादि बन्धुललक्षणं करिष्यते । 'ही ही भो' इति विस्मये । तपश्चरणक्लेशविनिर्जितेन स्वाधीनेन । पुष्पकेण विमानविशेषेण । अकृततपश्चरणक्लेशः । नरयुक्ता नारी नरनारी सोद्वाहिका यस्य । पुष्पकमपि सा नरनारी सीतारूपा उद्वाहनीया यस्येदृशम् । शब्दच्छलेन साम्यम् ॥ अहो वसन्तसेनाभवनद्वारस्य सश्रीकता । किंभूतस्य ? । सलिलसिक्तमार्जितकृतहरितोपलेपनस्य । कृतगोमयोपलेपनस्येत्यर्थात् । तथा विविधसुगन्धिकुसुमोपहारचित्रलिखितभूमिभागस्य । गगनतलावलोकनकौतूहलदूरोन्नामितशीर्षस्य । उच्छ्रायप्रकर्षपरमेतत् । दोलायमानावलम्बितैरावणहस्तभ्रमागतमल्ली-
वणहत्थब्भमाइदमल्लिआदामगुणालंकिदस्स समुच्छिददंतिदंततोरणावभासिदस्स महारअणोवराओवसोहिणा पवणबलंदोलणाललंतचंचलग्गहत्थेण 'इदो एहि' त्ति वाहरंतेण विअ मं सोहग्गपडाआणिवहेणोवसोहिदस्स तोरणधरणत्थंभवेदिअणिक्खित्तसमुल्लसंतहरिदचूदपल्लवललामफटिहमंगलकलसाभिरामोहअपास्सस्स महासुरवक्खत्थलदुब्भेज्जवज्जणिरंतरपडिबद्धकणअकवाडस्स दुग्गदजणमणोरहाआसकरस्स वसंतसेणाभवणदुआरस्स सस्सिरीअदा । जं सच्चं मज्झत्थस्स वि जणस्स बलादिट्टिं आआरेदि ।
[ अहो सलिलसिक्तमार्जितकृतहरितोपलेपनस्य विविधसुगन्धिकुसुमोपहारचित्रलिखितभूमिभागस्य गगनतलावलोकनकौतूहलदूरोन्नामितशीर्षस्य दोलायमानावलम्बितैरावणहस्तभ्रमागतमल्लिकादामगुणालंकृतस्य समुच्छ्रितदन्तिदन्ततोरणावभासितस्य महारत्नोपरागोपशोभिना पवनबलान्दोलनाललच्चञ्चलाग्रहस्तेन 'इत एहि' इति व्याहरतेव मां सौभाग्यपताकानिवहेनोपशोभितस्य तोरणधरणस्तम्भवेदिकानिक्षिप्तसमुल्लसद्धरितचूतपल्लवललामस्फटिकमङ्गलकलशाभिरामोभयपार्श्वस्य महासुरवक्षःस्थलदुर्भेद्यवज्रनिरन्तरप्रतिबद्धकनककपाटस्य दुर्गतजनमनोरथायासकरस्य वसन्तसेनाभवनद्वारस्य सश्रीकता। यत्सत्यं मध्यस्थस्यापि जनस्य बलादृृष्टिमाकारयति ।]
चेटी-एदु एदु । इमं पढमं पओट्ठं पविसदु अज्जो । [एत्वेतु, इमं प्रथमं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः ।]
विदूषकः--( प्रविश्यावलोक्य च )ही ही भो, इधो वि पढमे पओट्ठे ससिसंखमुणालसच्छाहाओ विणिहिदचुण्णमुट्ठिपांडुराओ विविहरअण-
दामगुणालंकृतस्य । समुच्छ्रितदन्तिदन्ततोरणावभासितस्य । महारत्नोपरागोपशोभिना पवनबलान्दोलनाललच्चञ्चलाग्रहस्तेन 'इत एहि' इति व्याहतेव मां सौभाग्यपताकानिवहेनोपशोभितस्य । तोरणधरणस्तम्भवेदिकानिक्षिप्तसमुल्लसद्धरितचूतपल्लवललामस्फटिकमङ्गलकलशाभिरामोभयपार्श्वस्य । महासुरवक्षस्तटदुर्भेद्यवज्ररत्ननिरन्तरप्रतिबद्धकनककपाटस्य । दुर्गतजनमनोरथायासकरस्य । यत्सत्यं मध्यस्थस्यापि जनस्य बलाद्दृष्टिमाकारयत्याह्वयति ॥ प्रथमप्रकोष्ठपडिबद्धकंचणसोवाणसोहिदाओ पासादपंतिओ ओलंबिदमुत्तादामेहिं फटिहवादाअणमुहचंदेहिं णिज्झाअंती विअ उज्जइणिं । सोत्तिओ विअ सुहोवविट्टो णिद्दाअदि दोवारिओ । सदहिणा कलमोदणेण पलोहिदा ण भक्खंति वायसा बलिं सुधासवण्णदाए । आदिसदु भोदी । [ आश्चर्यं भोः, अत्रापि प्रथमे प्रकोष्ठे शशिशङ्खमृणालसच्छाया विनिहितचूर्णमुष्टिपाण्डुरा विविधरत्नप्रतिबद्धकाञ्चनसोपानशोभिताः प्रासादपङ्क्तयोऽवलम्बितमुक्तादामभिः स्फटिकवातायनमुखचन्द्रैर्निर्ध्यायन्तीवोज्जयिनीम् । श्रोत्रिय इव सुखोपविष्टो निद्राति दौवारिकः । सदघ्ना कलमोदनेन प्रलोभिता न भक्षयन्ति वायसा बलिं सुधासवर्णतया । आदिशतु भवती । ]
चेटी एदु एदु अज्जो । इमं दुदिअं पओट्ठं पविसदु अज्जो । [एत्वेत्वार्यः । इमं द्वितीयं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः ।]
विदूषकः--( प्रविश्यावलोक्य च ) ही ही भो, इदो वि दुदिए पओट्ठे पज्जंतोवणीदजवसवुसकवलसुपुट्टा तेलब्भंगिदविसाणा बद्धा पवहणबइल्ला । अअं अण्णदरो अवमाणिदो विअ कुलीणो दीहं णीससदि सेरिहो । इदो अ अवणीदजुज्झस्स मल्लस्स विअ मद्दीअदि गीवा सेसस्स । इदो इदो अवराणं अस्साणं केसकप्पणा करीअदि । अअं अवरो पाडच्चरो विअ दिढबद्धो मंदुराए साहामिओ ।
वर्णनम्--शशिशङ्खमृणालस्वच्छाभाः विनिहतचूर्णमुष्टिपाण्डुराः विविधरत्नप्रतिबद्धकाञ्चनसोपानशोभिताः प्रासादपङ्क्तयः अवलम्बितमुक्ताफलदामभिः स्फटिकवातायनमुखचन्द्रैर्निर्ध्यायन्तीवोज्जयिनीम् । श्रोत्रिय इव सुखोपविष्टो निद्राति दौवारिकः । सदघ्ना कलमोदनेन प्रलोभिता न भक्षयन्ति वायसा बलिं सुधासवर्णतया ॥ इहापि द्वितीयप्रकोष्ठके पर्यन्तोपनीतयवसबुसकवलसुपृष्टास्तैलाभ्यक्तविषाणा बद्धाः प्रवहणबलीवर्दाः । अयमपरोऽपमानित इव कुलीनो दीर्घं निःश्वसिति सैरिभो महिषः । इतोऽपनीतयुद्धस्य मल्लस्येव मृद्यते ग्रीवा मेषस्य । इतोऽपरेषामश्वानां केशकल्पना क्रियते । अयमपरः पाट( अन्यतोऽवलोक्य च ) इदो अ कुरच्चुअतेल्लमिस्सं पिंडं हत्थी पडिच्छावीअदि मेत्थपुरिसेहिं । आदिसदु भोदी । [आश्चर्यं भोः, इहापि द्वितीये प्रकोष्ठे पर्यन्तोपनीतयवसबुकवलसुपुष्टस्तैलाभ्यक्तविषाणा बद्धाः प्रवहणबलीवर्दाः । अयमन्यतरोऽवमानित इस कुलीनो दीर्घं निःश्वसिति सैरिभः । इतश्चापनीतयुद्धस्य मल्लस्येव मर्द्यते ग्रीवा मेषस्य । इत इतोऽपरेषामश्वानां केशकल्पना क्रियते । अयमपरः पाटच्चर इव दृढबद्धो मन्दुरायां शाखामृगः । इतश्च कूरच्युततैलमिश्रं पिण्डं हस्ती प्रतिग्राह्यते मात्रपुरुषैः । आदिशतु भवती ।]
चेटी–एदु एदु अज्जो । इमं तइअं पओट्ठं पविसदु अज्जो । [ एत्वेत्वार्यः । इमं तृतीयं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः ।]
विदूषकः---( प्रविश्य, दृष्ट्वा च ) ही ही भो, इदो वि तइए पओट्ठे इमाइं दाव कुलउत्तजणोववेसणणिमित्तं विरचिदाइं आसणाइं । अद्धवाचिदो पासअपीठे चिट्ठइ पोत्थओ । एसो अ साहीणमणिमअसारिआसहिदो पासअपीठो । इमे अ अवरे मअणसंधिविग्गहचदुरा विविहवण्णिआविलित्तचित्तफलअग्गहत्था इदो तदो परिब्भमति गणिआ वुड्ढविडा अ । आदिसदु भोदी । [आश्चर्यं भोः । इहापि तृतीये प्रकोष्ठे इमानि तावत्कुलपुत्रजनोपवेशननिमित्तं विरचितान्यासनानि । अर्धवाचितं पाशकपीठे तिष्ठति पुस्तकम् । एतच्च स्वाधी-
च्चर इव चौर इव दृढबद्धो मन्दुरायां शाखामृगः । इतोऽपि भक्ततैलघृतमिश्रपिण्डं ग्राह्यते हस्ती हस्तिपकपुरुषैः ॥ इहापि तृतीये प्रकोष्ठे इमानि तावत्कुलपुत्रजनोपवेशननिमित्तं विरचितान्यासनानि । अर्धपठितस्तिष्ठति पुस्तकः । कामशास्त्रस्येत्यर्थात् । स्वाधीनमणिमयशारीसहितं पाशकपीठम् । 'सारितम्' इति पाठे प्रसारितमित्यर्थः । 'स्वाधीनमकृत्रिमम्' इति प्राचीनटीका । इमे चापरे मदनसंधिविग्रहचतुरा विविधवर्णिकावलिप्तं चित्रफलकं वहमाना इतस्ततः परिभ्रमन्ति गणिका वृद्धविटाश्च ॥ इहापि चतुर्थे प्रकोष्ठे युवतिकरताडिता जलधरा इव गम्भीरधीरं नदन्ति मुरजाः । क्षीणपुण्या इव गगनात्तारा इव नमणिमयसारिकासहितं पाशकपीठम् । इमे चापरे मदनसंधिविग्रहचतुरा विविधवर्णिकाविलिप्तचित्रफलकाग्रहस्ता इतस्ततः परिभ्रमन्ति गणिका वृद्धविटाश्च । आदिशतु भवती । ]
चेटी-एदु एदु अज्जो । इमं चउट्ठं पओट्ठं पविसदु अज्जो । [ एत्वेत्वार्यः । इमं चतुर्थं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः ।]
विदूषकः—( प्रविश्यावलोक्य च ) ही ही भो, इदो वि चउट्ठे पओट्ठे जुवदिकरताडिदा जलधरा विअ गंभीरं णदंति मुदंगा, हीणपुण्णाओ विअ गअणादो तारआओ णिवडंति कंसतालआ, महुअरविरुअं विअ महुरं वज्जदि वंसो । इअं अवरा ईसाप्पणअकुविदकामिणी विअ अंकारोविदा कररुहपरामरिसेण सारिज्जदि वीणा । इमाओ अवराओ कुसुमरसमत्ताओ विअ महुअरिओ अदिमहुरं पगीदाओ गणिआदारिआओ णच्चिअंति, णट्टअं पठिअंति, ससिंगारओ । ओवग्गिदा गवक्खेसु वादं गेण्हंति सलिलगग्गरीओ। आदिसदु भोदी । [ आश्चर्यं भोः, इहापि चतुर्थे प्रकोष्ठे युवतिकरताडिता जलधरा इव गम्भीरं नदन्ति मृदङ्गाः, क्षीणपुण्या इव गगनात्तारका निपतन्ति कांस्यतालाः, मधुकरविरुतमिव मधुरं वाद्यते वंशः । इयमपरेर्ष्याप्रणयकुपितकामिनीवाङ्कारोपिता कररुहपरामर्शेन सार्यते वीणा ।
निपतन्ति कांस्यतालाः । वैदग्ध्यवादनादेव निपातः । मधुकराभिरुतमिव मधुरं वाद्यते वंशः । इयमपरा प्रणयकुपिता कामिनीवाङ्कारोपिता कररुहपरामर्शेन सार्यते वीणा । इमा अपराः कुसुमरसमत्ता इव मधुकर्योऽतिमधुरं प्रगीताः ॥ गणिकादारिका वेश्याविशेषा इति गुणपताकायामुक्तम् । नाट्यते नाट्यं । पठ्यते सशृङ्गारम् । अवलम्बिता गवाक्षेषु वातं गृह्णन्ति सलिलगर्गर्यः । एतच्च जनानां पानार्थम् ॥ इहापि पञ्चमप्रकोष्ठे । अयमपि दरिद्रजनलोभोत्पादनकरो हिङ्गुतैलगन्ध आ समताद्धरति । विविधसुरभिधूमोद्गारैर्नित्यं संताप्यमाने निश्वसितीव महानसं इमा अपराः कुसुमरसमत्ता इव मधुकर्योऽतिमधुरं प्रगीता गणिकादारिका नर्त्यन्ते, नाट्यं पाठ्यन्ते सशृङ्गारम् । अल्पवल्गिता गवाक्षेषु वातं गृह्णन्ति सलिलगर्गर्यः । आदिशतु भवती । ]
चेटी- एदु एदु अज्जो । इमं पंचमं पओट्ठं पविसदु अज्जो । [ एत्वेत्वार्यः । इमं पञ्चमं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः ।]
विदूषकः--( प्रविश्य, दृष्ट्वा च ) ही ही भो, इदो वि पंचमे पओट्ठे अअं दलिद्दजणलोहुप्पादणअरो आहरइ उवचिदो हिंगुतेल्लगंधो । विविहसुरहिधूमुग्गारेहिं णिच्चं संताविज्जमाणं णीससदि विअ महाणसं दुवारमुहेहिं । अधिअं उसुसावेदि मं साहिज्जमाणबहुविहभक्खभोअणगंधो । अअं अवरो पडच्चरं विअ पोट्टिं धोअदि रूपिदारओ । बहुविहाहारविआरं उवसाहेदि सूवआरो । बज्झंति मोदआ, पच्चंति अपूवआ । ( आत्मगतम् ) अवि दाणिं इह वड्ढिअं भुंजसु त्ति पादोदअं लहिस्सं । ( अन्यतोऽवलोक्य च ) इदो गंधव्वच्छरगणेहिं विअ विविहालंकारसोहिदेहिं गणिआजणेहिं बंधुलेहिं अ जं सच्चं सग्गीअदि एदं गेहं । भो ! के तुम्हे बंधुला णाम ?। [ आश्चर्यं भोः, इहापि पञ्चमे प्रकोष्ठेऽयं दारिद्रजनलोभोत्पादनकर आहरत्युपचितो हिङ्गुतैलगन्धः । विविधसुरभिधूमोद्गारैर्नित्यं संताप्यमानं
द्वारमुखैः । अधिकं रोमाञ्चयति मां साध्यमानबहुविधभक्ष्यभोजनगन्धः । भोजनं । करणे ल्युटि व्यञ्जनादिवचनः । अयमपरः पटच्चरमिव जीर्णवस्त्रमिव । छेद्यपट्टमनेकाधारशोणिताभ्यामुपहतत्वात् । रूपिदारओ । 'रूप'शब्दः पशुवचनस्तद्योगाद्रूपी खट्टिकस्तस्य दारकः पुत्रः । यद्वा,-रूपी रूपसंघस्तस्य दारश्छेदकः खट्टिक एव । यत्र मांसं छिद्यते तं पदं धावति प्रक्षालयति । बहुविधाहारविकारमुपसाधयति सुपकारः । बध्यन्ते मोदकाः । पच्यन्तेऽपूपकाः । अपीदानीमहं भोक्तुं पादोदकं लप्स्ये । 'वर्धितम्' इति पाठे 'व्यञ्जनादिसामग्र्योपचितं वर्धितकम्' इति पूर्वटीका । इतश्च गन्धर्वाप्सरोगणैरिव विविधालंकारशोभितैर्गणिकाजनैर्बन्धुलैश्च निःश्वसितीव महानसं द्वारमुखैः । अधिकमुत्सुकायते मां साध्यमानबहुविधभक्ष्यभोजनगन्धः । अयमपरः पटच्चरमिव हतपशूदरपेशिं धावति रूपिदारकः । बहुविधाहारविकारमुपसाधयति सूपकारः । बध्यन्ते मोदकाः । पच्यन्तेऽपूपकाः । अपीदानीमिह वर्धितं भुङ्क्ष्व इति पादोदकं लप्स्ये । इह गन्धर्वाप्सरोगणैरिव विविधालंकारशोभितैर्गणिकाजनैर्बन्धुलैश्च यत्सत्यं स्वर्गायत इदं गेहम् । भोः, के यूयं बन्धुला नाम ?।]
बन्धुलाः--वयं खलु।
|
परगृहललिताः परान्नपुष्टाः परपुरुषैर्जनिताः पराङ्गनासु । |
विदूषकः---आदिसदु भोदी । [ आदिशतु भवती । ]
चेटी-एदु एदु अज्जो । इमं छट्ठं पओट्ठं पविसदु अज्जो । [ एत्वेत्वार्यः । इमं षष्ठं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः । ]
विदुषकः---( प्रविश्यावलोक्य च ) ही ही भो, इदो वि छट्ठे पओट्ठे अमुं दाव सुवण्णरअणाणं कम्मतोरणाइं णीलरअणविणिक्खित्ताइं इंदाउहट्ठाणं विअ दरिसअंति । वेदुरिअमोत्तिअपवालअपुप्फराअइंदणीलकक्केतरअपद्मराअमरगअपहुदिआइं रअणविसेसाइं अण्णोण्णं विचारेंति सिप्पिणो । बज्झंति जादरूवेहिं माणिक्काइं । धडिज्जंति सुवण्णालंकारा । रत्तसुतेण गत्थीअंति मोत्तिआभरणाइं । घसीअंति धीरं
यस्सत्यं स्वर्गायत इदं गृहम् ॥ परिगृहेति। गुणेष्ववाच्याः । अनभिधानीयगुणा इत्यर्थः । 'ऋणेषु' इति पाठे ऋणेष्ववाच्या ऋणमेवावसीय सर्वैरमिमुह्यामह इत्यर्थः । ललामो विलसामः । 'लले विलासे' भौवादिकः । अनुप्रासानुरोधेनानयोरैक्यम् । ‘ललामाः' इति पाठे श्रेष्ठा इत्यर्थः ॥ २८ ॥ इहापि षष्ठे प्रकोष्ठे, अयं तावत्सुवर्णरत्नानां कर्मतोरणानि नीले रत्ने वस्तुविशेषे निक्षिप्तानि प्रसारितानीन्द्रायुधस्थानकमिव दर्शयन्ति । नीलरत्नेष्वा (?) रोपितानीन्द्रायुधमिव दृश्यन्त इत्याशयः । वैडूर्यमौक्तिकप्रवालकपुष्परागनीलककर्केतरपद्मरागमरकतप्रभृतीन्रत्नविशेषानन्योन्यं विचारयन्ति शिल्पिनः । प्रवालककर्केतरौ मणिविशेषौ । वेदुरिआइं । छेदीअंति संखआ । साणिज्जंति पवालआ । सुक्खविअंति ओल्लविदकुंकुमपत्थरा । सालीअदि सल्लज्जअं । विस्साणीअदि चंदणरसो । संजोईअंति गंधजुत्तीओ । दीअदि गणिआकामुकाणं रसकप्पूरं तंबोलं । अवलोईअदि सुकडक्खअं । पअट्टदि हासो । पिबीअदि अ अणवरअं ससिक्कारं मइरा । इमे चेडा, इमा चेडिआओ, इमे अवरे अवधीरिदपुत्तदारवित्ता मणुस्सा आसवकरआपीदमदिरेहिं गणिआजणेहिं जे मुक्का ते पिअंति । आदिसदु भोदी । [ आश्चर्यं भोः, इहापि षष्ठे प्रकोष्ठेऽमूनि तावत्सुवर्णरत्नानां कर्मतोरणानि नीलरत्नविनिक्षिप्तानीन्द्रायुधस्थानमिव दर्शयन्ति । वैडूर्यमौक्तिकप्रवालकपुष्प-रागेन्द्रनीलकर्केतरकपद्मरागमरकतप्रभृतीन्रत्नविशेषानन्योन्यं विचारयन्ति शिल्पिनः । बध्यन्ते जातरूपैर्माणिक्यानि । घट्यन्ते सुवर्णालंकाराः । रक्तसूत्रेण ग्रथ्यन्ते मौक्तिकाभरणानि । धृष्यन्ते धीरं वैडूर्याणि । छिद्यन्ते शङ्खाः । शाणैर्घृष्यन्ते प्रवालकाः । शोष्यन्त आर्द्रकुङ्कुमप्रस्तराः । सार्यंते कस्तूरिका । विशेषेण घृष्यते चन्दनरसः । संयोज्यन्ते गन्धयुक्तयः । दीयते गणिकाकामुकयोः सकर्पूरं ताम्बूलम् । अवलोक्यते सकटाक्षम् । प्रवर्तते हासः । पीयते चानवरतं ससीत्कारं मदिरा । इमे चेटाः, इमाश्चेटिकाः, इमे अपरेऽवधीरितपुत्रदारवित्ता मनुष्या आसवकरकापीतमदिरैर्गणिकाजनैर्ये मुक्तास्ते पिबन्ति । आदिशतु भवती । ]
बध्यन्ते जातरूपैः सुवर्णैर्माणिक्यानि । घट्यन्ते सुवर्णालंकाराः । लोहितसूत्रैर्ग्रथ्यन्ते मौक्तिकाभरणानि । घृष्यन्ते वैडूर्याणि । छिद्यन्ते शङ्खाः । शाणे घृष्यन्ते प्रवालानि । शोष्यन्ते ओल्लविदमवतारिता आर्द्रिता वा कुङ्कुमप्रस्तराः । ‘प्रस्तरः कुङ्कुमाधारश्चर्मपुटः' इत्याहुः । सालीअदि आर्द्रीक्रियते । सल्लजअं कस्तूरिका । शल्यवद्वेधकत्वात् । आज्यमिव मृन्मदत्वात् (?) । विस्साणीअदि विशेषेण घृष्यते चन्दनरसः । संयोज्यन्ते गन्धयुक्तयः । दीयते गणिकाकामुकयोः सकर्पूरं ताम्बूलम् । अवलोक्यते सकटाक्षम् । प्रवर्तते हासः। पीयतेऽनवरतं सशृङ्गारं मदिरा । इमेऽन्येऽवज्ञातपुत्रदारवित्ता मनुष्या आसवकरकेणापीतमदिरा गणिकाजनैर्ये मुक्तास्ते वाटं पिबन्ति । अयमर्थः–मद्यपानभाण्डेनापीतमद्या अनादृतनिजपरि चेटी'-एदु एदु अज्जो । इमं सत्तमं पओट्ठं पविसद् अज्जो । {एत्वेत्वार्यः । इमं सप्तमं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः ।।
विदकः-- प्रविश्यावलोक्य च ) ही ही भो ! इदो वि सत्तमे पओट्ठे सुसिलिट्टविहंगवाडीसुणिसण्णाइं अण्णोण्णचंुबणपराइं सुहं. अणुभवंति पारावदमिहुणाइं । दहिभत्तपूरिदोदरो बम्हणो विअ सुत्तं पढदि पंजरसुओ । इअं अवरा संमाणणालद्धपसरा विअ घरदासी अधिअं कुरुकुराअदि मदणसारिआ । अणेअफलरसास्सादपहृट्टकंठा कुंभदासी विअ कुअदि परपुट्ठा । आलंबिदा मागदंतेसु पंजरपरंपराओं । जोधीअंति लावआ । आलवीअंति कविंजला । पेसीअंति पंजरकवोदा । इदो तदो विविहमणिचित्तलिदो विअ अअं सहरिसं णच्चंतो रविकिरणसंतत्तं पक्खुक्खेवेहिं विधुवेदि विअ पासादं धरमोरो । { अन्यतोऽवलोक्य च ) इदो पिंडीकिदा विअ चंदपादा पदगर्दि सिक्खंता विअ कामिणीणं पच्छादो परिब्भमंति राअहंसमिहुणा । एदे अवरे वुड्ढमहल्लका विअ इदो तदो संचरंति घरसारसा । ही ही भो, पसारणअं किदं गणिआए णाणापक्खिसमूहेहिं । जं सच्चे खु णंद- णवणं विअ मे गणिआघरं पडिभासदि। आदिसदु भोदी । [ आश्चर्यं भोः, इहापि सप्तमे प्रकोष्ठे सुश्लिष्टविहङ्गवाटीसुखनिषण्णान्यन्योन्यचुम्बनपराणि
चारास्त्यकान्यकर्तव्या अत एवं तत्रैवात्यन्तमस्थाना गणिकाभिर्ये मुक्ता नि:सारिता इत्युक्तं ते पुरुषा वारंवारं पुनःपुनर्मद्यमेव पिबन्ति । मदिराया अवारितसत्रत्वमुक्तम् ॥ इह सप्तमे प्रकोष्ठे, सुश्लिष्टायां विहङ्गपाल्यां कपोतपालिकायां सुखनिषण्णान्यन्योन्यचुम्बनपराणि सुखमनुभवन्ति पारावतमिथुनानि । दधिभक्तपूरितोदो ब्राह्मण इव सूक्तं पठति पञ्जरशुकः । ऋक्समुदायः सुक्तम् । शोभनोक्तं च यथा स्यादेवम् । इयमपरा संमाननालब्धप्रसरेव गृहदासी अधिकं कुरकुरायते मदनसारिका । अनेकफलरसास्वादप्रहृष्टकण्ठा कुम्भदासीव कुञ्जति परपुष्टा कोकिला । आलम्बिता नागदन्तेषु गृहभित्तिस्थदारुविशेषेषु । नागदन्तका इति प्रकृतौ कः । ..... . :सुखमनुभवन्ति पारावतमिथुनानि । दधिभक्तपूरितोदरो ब्राह्मणे इव सूक्तं पठति परशुकः । इयमपरा संमाननालब्धप्रसरेव गृहदासी अधिकं कुरकुरायते मदनसारिका । अनेकफलरसास्वादप्रहृष्टकण्ठा कुम्भदासीव कुजति परपुष्टा । आलम्बिता नागदन्तेषु पञ्जरपरम्पराः । योध्यन्ते लावकाः । आलाप्यन्ते कपिञ्जलाः । प्रेष्यन्ते पञ्जरकपोताः । इतस्ततो विवि- धमणिचित्रित इवायं सहर्षं नृत्यन्रविकिरणसंतप्तं पक्षोत्क्षेपैर्विधुवतीव प्रासादं गृहमयूरः । इतः पिण्डीकृता इव चन्द्वपादाः पदगतिं शिक्षमाणानीव कामिनीनां पश्चात्परिभ्रमम्ति राजहंसमिथुनानि । एतेऽपरे वृद्ध महलुका इव इतस्ततः संचरन्ति गृहसारसाः। आश्चर्य भो, प्रसारण कृतं गणिकया नानापक्षिसमूहैः । यत्सत्यं खलु नन्दनवनमिव मे गणिकागृहं प्रतिभासते आदिशतु भवती । ]
चेटी–एदु एदु अज्जो। इमं अट्टमं पओट्ठं पविसदु अज्जो । [एत्वेत्वार्यः । इममष्टमं प्रकोष्ठं प्रविशत्वार्यः ।
विदूषकः--( प्रविश्यावलोक्य च ) भोदि ! को एसो पट्टपावरअपाउदो अधिअदरं अञ्चब्भुदपुणरुत्तालंकारालंकिदो अंगभगेहिं परिक्खलंतो इदो तदो परिब्भमदि १ । [ भवति ! के एष पट्टप्रोवारकप्रावृतोऽधि- कसरमत्यद्भुतपुनरुक्तालंकारालंकृतोऽङ्गभङ्गैः परिस्खलन्नितस्ततः परिभ्रमति ?।]
चेटी--अज्ज ! एसो अज्जआए भादा भोदि । [ आर्य ! एष आर्याया भ्राता भवति ।]
विदूषकः–केत्तियं तवच्चरणं कदुअ वसंतसेणारे भादा भोदि ? । अधवा
पञ्जरपरम्पराः । योध्यन्ते लावकाः । आलप्यन्ते कपिजला गौरस्तितिरयः । प्रेष्यन्ते पञ्जरकपोताः । योद्धमित्यथोत् । इतस्ततो विविधमणि विचित्रित इवायं सहचरीसहितः सहर्षं नृत्यन्तरविकिरणसंतप्तं पक्षोत्क्षेपैवींजयतीव प्रासादं गृहमयुरः । इतः पिणही कृताञ्चन्द्रकिरणा इव पदगतिं विक्षमाणानि कामिनीनां पश्चात्परिभ्रमन्ति राजहंसमिथुनानि । एतेऽपरे वृद्धमहल्लका इव इतस्ततः परिभ्रमन्ति गृहसारसाः । प्रसारणकं दत्तं गणिकाभिर्नानापक्षिसमूहे । यत्सत्यं खल्वेतच्चन्दन,
|
मा दाध जइ वि एसो उज्जलो |
(अन्यतोऽवलोक्य ) भोदि ! एसा उण का फुल्लपावारअपाउदा उवाणहजुअलणिक्खित्ततेल्लचिक्कणेहिं पादेहिं उच्चासणे उवविट्टा चिट्ठदि । । [ कियत्तपश्चरणं कृत्वा वसन्तसेनाया भ्राता भवति ? । अथवा, मा तावद्यप्येष उज्वलः स्निग्धश्च सुगन्धश्च । तथापि श्मशानवीथ्यां जात इव चम्पकवृक्षोऽनभिगमनीयो लोकस्य ॥ भवति । एषा पुनः का पुष्पप्रावारकप्रावृतोपानयुगलनिक्षिप्ततैसचिक्कणाभ्यां पादाभ्यामुञ्चासन उपविष्टा तिष्ठति ? ।]
चेटी--अज्ज ! एसा खु अम्हाणं अज्जआए अत्तिआ । [ आर्य ! एषा खल्वस्माकमार्याया माता।]
विदूषकः----अहो से कवठ्ठडाइणीए पोट्टवित्थारो । ता किं एदं पवेसिअ महादेवं णिअ दुआर सोहा इह घरे णिम्मिदा १ । [ अहो अस्याः कपर्दकडाकिन्या उदरविस्तारः। तत्किमेतां प्रवेश्य महादेवमिव द्वारशोभा इह गृहे निर्मिता ? ।]
चेटी---हदास ! मा एवं उवहस अम्हाणं अत्तिअं; एसा खु चाउथिएण पीडीअदि । [हताश ! भैवमुपहसास्माकं मातरम् एषा खलु चातुर्थिकेन पीड्यते ।
वनमिव में गणिकागृहं प्रतिभाति । इहापि अष्टमे प्रकोष्ठे। भवति । क एष पट्टप्रच्छदप्रावृतोऽधिकतरमत्यद्भुतपुनरुक्तालंकारालंकृतोऽङ्गभङ्गैः परिस्खलक्षितस्ततः परिभ्रमति ? १ मा दाव जइ वि इति । आर्या । बिततायामिव अमेध्य इवेति पाठान्तरे इत्यर्थः । अनभिगम्योऽनभिगमनीयः । एषा पुनः का पुष्पप्रावारकप्रावृता । 'पुष्पपट' इति प्रसिद्धः । उपानधुगलनिक्षिप्ततैलचिकणाभ्यां पादाभ्यां लक्षिता । अहो अस्याः कृपकडाकिन्या उदरविस्तारः। 'करट्ट' इति पाढे विदुषकः--(सपरिहासम्) भअवं चाउत्थिर ! एदिणा उवआरेण में पि बम्हणं आलोएहि । [भगवंश्चातुर्थिक! एतेनोपकारेण मामपि ब्राह्मणमवलोकय ।।।
चेटी-हदास ! मरिस्ससि । [ हताश ! मरिष्यसि । ]
विदूषकः-( सपरिहासम् ) दासीए घीए ! वर ईदिसो ऋणपीण- जठरो मुदो ज्जेव ।।
|
सीधुसुरासवमत्तिआ एआवित्थं गदा हि अत्तिआ । |
भोदि-! किं तुम्हाणं जाणवत्ता वहंति ? । [ दास्याःपुत्रि! वरमीदृशः शूनपीनजठरो मृत एव ।।
|
सीधुसुरासवमत्ता एतावदवस्थां गत्ता हि माता । |
भवति ! कि युष्माकं यानपात्राणि वहन्ति ? ।।
चेटी--अज्ज ! णहि णहि । [ आर्य ! नहि नहि । ]
विदूषकः--किं वा एत्थ पुच्छीअदि ? । तुम्हाणं खु पेम्मणिम्मलजले मअणसमुद्दे त्यणणिअंबजहणा जेव जाणवत्ता मणहरणा । एव्वं वसंतसेणाए बहुवुत्ततं अट्टपओट्ठं भवणं पेक्खिअ जं सच्चं जाणामि, एकत्थं विअ तिविट्ठोअं दिट्ठं । पसंसिदुं णत्थि मे वाआ
अशौचाभ्यवहरणप्रयुक्तकरट्टब्राह्मणवत् । तत्किमितीमां प्रवेश्य महादेवमिव द्वारशोभा इह गृहे निर्मिता । अन्यथा अनेन द्वारेणास्या गृहे न प्रवेशः स्यादित्याशयः ॥ एषा खल्वस्माकं माता चातुर्थिकेन ज्वरविशेषेण पीड्यते, तेनैदृशी दशेत्युक्तम् ॥ सपरिहासम् । भगवंश्चातुर्थिक 1 एतेनोपकारेण मामपि ब्राह्मणमवलोक्य । शूण- पीणजठरों शूण उच्छ्नः , पीणो महाभोगः, मुदो मृतः । सीधुसुरासवेत्यादि। उपजातिविशेषः । सीधुसुरासवा मदिराविशेषाः । एतावदवस्थामापन्नपीनत्वरूपा गता यदि म्रियतेचे मृता भवति शृगालानां पर्याप्तिका विहवो । किं दाव गणिआघरो, अहवा कुबेरभवणपरिच्छेदो त्ति । कहिं तुम्हाणं अज्जआ ? 1[ किं वात्र पृच्छयते ? । युष्माकं खलु प्रेमनिर्मलजले मदनसमुद्रे स्तननितम्बजघ नान्येव यानपात्राणि मनोहराणि । एवं वसन्त सेनाया बहुवृत्तान्तमष्टप्रकोष्ठं भवन प्रेक्ष्य यत्सत्यं जानामि, एकस्थमिव त्रिविष्टपं दृष्टम् । प्रशंसितुं नास्ति में वाग्विभवः । किं तावद्गणिकागृहम् , अथवा कुबेरभवनपरिच्छेद इति । कुछ युष्माकमार्या १ ।
चेटी--अज्ज ! एसा रुक्खवाडिआए चिट्ठदि । ता पविसदु अज्जो । [आर्य ! एषा वृक्षवाटिकायां तिष्ठति । तत्प्रविशत्वार्यः ।।
विदूषकः----(प्रविश्य, दृष्ट्वा च) ही ही भो, अहो रुखवाडि- आए एस्सिरीअदा । अच्छरीदिकुसुमपत्थारा रोविदाअणेअपादवा, णिरंतरपावतलणिम्मिदा जुवदिजणप्पमाणा पट्टदोला, सुवण्णजू- धिअसेहालिआमालईमल्लिआगोमालिआकुरबआअदिमोत्तअप्पदिकुसु- मेहिं सअं णिवडदेहिं जं सच्चं लहुकरेदि विअ णंदणवणस्स सुस्सिरीअदं । ( अन्यतोऽवलोक्य ) इदो अ उदअंतसूरसमप्पहेहिं कमलरत्तोप्पलेहिं संझाअदि विअ दीहिआ । अवि अ,----
|
एसो असोअवुच्छो णवणिग्गमकुसुमपल्लवो भादि । |
भोदु, ता कहिं तुम्हाणे अज्जआ [ आश्चर्य भोः, अहो वृक्षवाटिकायाः सश्रीकता । अच्छरीतिकुसुमप्रस्तारा रोपितानेकपादपाः निरन्तरपादपतलनिर्मिता युवतिजधनप्रमाणा पट्टदोला, सुवर्णयुथिकाशेफालिकामालतीम-
सौहित्यम् ॥ ३० ॥ युष्माकमपि यानपात्राणि वहन्ति ? । उद्वाहकेनार्जितविभवस्यैव पर मियान्विस्तारो भवतीति प्रष्टुरभिप्रायः (१) ।। प्रेमनिर्मलजले मदनसमुद्रे स्तननितम्बजघनान्येव यानपात्राणि ॥ सर्र्तुवकुसुमप्रस्तरा रोपितानेकपादपा निरन्तरपादपतलनिर्मिता युवतिजघनप्रमाण पट्टदोला । लघुकीकरोतीव। नन्दनवनस्य सश्रीकत्वम् । एसो असोज इत्यादि । गाथा । ब्रुच्छो ल्लिकानयमल्लिकाकुरबकातिमुक्तकप्रभृतिकुसुमैः स्वयं निपतितैर्यत्सत्यं लघूकरो- तीव नन्दनवनस्य सश्रीकताम् । इतश्च उदयत्सूर्यसमप्रभैः कमलरक्तोत्पलैः संध्यायते इव दीर्घिका । अपि च,-
|
एषोऽशोकवृक्षो नवनिर्गमकुसुमपल्लवो भाति । |
भवतु, तत्कुत्र युष्माकमार्या? ।]
चेटी–अज्ज ! ओणामेहि दिट्ठिं , पैक्ख अज्जअं । [ आर्य ! अव- नमय दृष्टिम् , पश्यार्याम् ।]
विदूषकः-( दृष्ट्वा, उपसृत्य ) सोत्थि भोदीए । [स्वस्ति भवत्यै ।]
वसन्तसेना-( संस्कृतमाश्रित्य ) अये, मैत्रेयः । ( उत्थाय ) स्वाग- तम्, इदमासनम् ; अत्रोपविश्यताम् ।
विदूषकः---उपविसदु भोदी । [ उपविशतु भवती ।]
( उभावुपविशतः )
वसन्तसेना--अपि कुशलं सार्थवाहपुत्रस्य ? ।
विदूषकः----भोदि ! कुशलं । [ भवति ! कुशलम् ।]
वसन्तसेना–आर्य मैत्रेय ! अपीदानीं
|
गुणप्रवालं विनयप्रशाखं विश्रम्भमूलं महनीयपुष्पम् । |
विदूषकः— (खगतम् ) सुट्ठु उवलक्खिदं दुट्टविलासिणीए । (प्रकाशम् ) अध ईं । [ सुष्टूपलक्षितं दुष्टविलासिन्या । अथ किम् ।।
वसन्तसेना---अये ! किमागमनप्रयोजनम् १ ।।
वृक्षः। घनरुधिरपङ्कचर्चिका यस्य सः ॥ ३१ ॥ ओणमेहि अवनमय ॥ गुणेति ॥ ३२ ॥ से अस्याः । भावे क्त योगे षष्ठी (?)।
टिप्पः--1 अन्न चारुदत्तानुराग एव परमार्थ इति हेतुगर्भितमिदं पद्यम् । विदूषकः---सुणादु मोदी । तत्तभवं चारुदत्तो सीसे अंजलिं कटुअ भोदिं विण्णवेदि । [ शृणोतु भवती । तत्रभवश्चारुदत्तः शीर्षेऽञ्जलिं कृत्वा भवतीं विज्ञापयति । ]
वसन्तसेना--( अञ्जलिं बद्ध्वा ) किमाज्ञापयति ।।
विदूषकः-मए तं सुवण्णभंडअं विस्संभादो अत्तणकेरकेत्ति कदुअ जूदे हारिदं । सो अ सहिओ राअवत्थहारी ण जाणीअदि कहिं गदो त्ति । [मया तत्सुवर्णभाण्डं विश्रम्भादात्मीयमिति कृत्वा द्यूते हारितम् । स च सभिको राजवार्ताहारी न ज्ञायते कुत्र गत इति ।]
चेटी--अज्जए ! दिट्टिआ वड्ढसि । अज्जो जूदिअरो संवुत्तो । [आर्य! दिष्ट्या वर्धसे । आर्यो द्यूतकरः संवृत्तः ।]
वसन्तसेना--( स्वगतम् ) कधं चोरेण अवहिदं पि सोंडीर- दाए जूदे हारिदं त्ति भणादि ? । अदो जेव कामीअदि । [कथं चौरेणापहृतमपि शौण्डीरतया द्यूते हारितमिति भणति ? । अत एव काम्यते ।
विदूषकः----ता तस्स कारणादो गेण्हदु भोदी इमं रअणावलिं । [ तत्तस्य कारणाद्गृह्णातु भवतीमां रत्नावलीम् ।।
वसन्तसेना-( आत्मगतम् ) किं दंसेमि तं अलंकारअं । ( विचिन्त्य ) अधवा ण दाव । [ किं दर्शयामि तमलंकारम् ? । अथवा न तावत् ।]
विदूषकः---किं दाव ण गेण्हादि भोदी एवं रअणावलिं ? । [ किं तावन्न गृह्णाति भवतीमां रत्नावलीम् ? ।]
वसन्तसेना---( विहस्य, सखीमुखं पश्यन्ती ) मित्तेअ ! कधं ण गेण्हीस्सं रअणावलिं ? । ( इति गृहीत्वा पार्श्वे स्थापयति,स्वगतम् ) कधं झीणकुसुमादो वि सहआरपादवादो मअरंदबिंदओ णिवडंति ? (प्रकाशम् )अज्ज ! विण्णवेहि तं जूदिअरं मम वअणेण अज्जचारुदत्तं---
छात्रस्य इसितमिति यथा ॥ अध ईं अथ किम् । अनुमतौ ॥ राअवत्थहारी 'अहं पि पदोसे अज्जं पेक्खिदं आअच्छामि' त्ति । [ मैत्रेय ! कथं न ग्रहीष्यामि रत्नावलीम् ? । कथं हीनकुसुमादपि सहकारपादपान्मकरन्दबिन्दवो निपतन्ति ? । आर्य ! विज्ञापय तं द्यूतकरं मम वचनेनार्यचारुदत्तम्- अहमपि प्रदोष आर्यं प्रेक्षितुमागच्छामि' इति ।] विदूषकः-( स्वगतम् ) किं अण्णं तर्हि गदुअ गेण्हिस्सदि?। { प्रकाशम् ) भोदि । भणामि---(स्वगतम् ) णिअत्तीअदु इमादो गणिआ- पसंगादो' त्ति । [ किमन्यत्तत्र गत्वा ग्रहीष्यति ? । भवति ! भणामि--- निवर्ततामस्माद्गणिकाप्रसङ्गात्' इति ।
( इति निष्क्रान्तः )
वसन्तसेना--हञ्जे ! गेण्ह एदं अलंकारअं । चारुदत्तं अहिर- मिदुं गच्छम्ह । [ चेटि ! गृहाणैतमलंकारम् । चारुदत्तमभिरन्तुं गच्छावः । ]
चेटी--अज्जए ! पेक्ख पेक्ख । उण्णमदि अकालदुद्दिणं । [ आयें ! पश्य पश्य, उन्नमत्यकालदुर्दिनम् ।।
वसन्तसेना--
|
उदयन्तु नाम मेघा भवतु निशा वर्षमविरतं पततु । |
हञ्जे ! हारं गेण्हिअ लहुं आअच्छ। [चेटि ! हारं गृहीत्वा शीघ्रमागच्छ ।]
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे )
मदनिकाशर्विलको नाम चतुर्थोऽङ्कः ।
वार्तिकः । सोंडीरदाए शौण्डीर्येणाशयमह्त्त्वेन । भोदि भवति । भणामित्यनन्तरं सहासनाटकसूत्रं परितमिव तथा कृत्वा बोद्धव्यम् । (४) उदयन्त्विति ॥ ३३ ॥
इति मदनिकाप्रदानं नाम चतुर्थोऽङ्कः ॥
| टिप्प०---] अनेन ‘उदयन्तु नाम मेघा' इति चाग्रिमश्लोकेन चाव्यवहितमेव पञ्चमाङ्कादौ वर्षर्तुवर्णनावतारः सूच्यते । स चायं वर्षर्तुवर्णनावतारः पूर्वं "पातु वो नीलकण्ठस्य कण्ठः श्यामांबुदोपमः ।' इति नान्द्यामेव ग्रन्थकृता सूचित इत्यवसेयम् । 2 श्लोकेऽस्मिन् वसन्तसेनायाचारूदत्तविषयकोऽतिशयितोऽनुरागः स्फुटं प्रतीयते । मृ० १