आर्यभटीयम्/पादः ३
| ← पादः २ | आर्यभटीयम् पादः ३ आर्यभटः |
पादः ४ → |
कालक्रियापाद
वर्षम् द्वादशमासास् त्रिंशत्दिवसस् भवेत्सस्मासस्तु ।
षष्टिस्नाड्यस्दिवसस् षष्टिस्च विनाडिका नाडी ।। ३.१ ।।
गुरुअक्षराणि षष्टिस्विनाडिका आर्क्षी षटेव वा प्राणास् ।
एवं कालविभागस्क्षेत्रविभागस्तथा भगणात् ।। ३.२ ।।
भगणास् द्वयोस् द्वयोस्ये विशेषशेषास्युगे द्वियोगास्ते ।
रविशशिनक्षत्रगणास्सम्मिश्रास्च व्यतीपातास् ।। ३.३ ।।
स्वौच्चभगणास्स्वभगणैस्विशेषितास्स्वौच्चनीचपरिवर्तास् ।
गुरुभगणास्राशिगुणासश्वयुजऽद्यास्गुरोरब्दास् ।। ३.४ ।।
रविभगणास्रविअब्दास्रविशशियोगास् भवन्ति शशिमासास् ।
रविभूयोगास्दिवसास्भऽवर्तास्च अपि नाक्षत्रास् ।। ३.५ ।।
अधिमासकास्युगे ते रविमासेभ्यसधिकास्तु ये चान्द्रास् ।
शशिदिवसास्विज्ञेयास्भूदिवसऊनास्तिथिप्रलयास् ।। ३.६ ।।
रविवर्षं मानुष्यं ततपि त्रिंशत्गुणं भवति पित्र्यम् ।
पित्र्यं द्वादशगुणितं दिव्यं वर्षं विनिर्दिष्टम् ।। ३.७ ।।
दिव्यं वर्ष सहस्रं ग्रहसामान्यं युगं द्वि५षट्कगुणम् ।
अष्टौत्तरं सहस्रं ब्राह्मस्दिवसस्ग्रहयुगानाम् ।। ३.८ ।।
उत्सर्पिणी युग अर्धं पश्चातपसर्पिणी युग अर्धं च ।
मध्ये युगस्य सुषमा आदौ अन्ते दुष्षमा इन्दुउच्चात् ।। ३.९ ।।
षष्टिअब्दानां षष्टिस्यदा व्यतीतास्त्रयस्च युगपादास् ।
त्रिअधिका विंशतिसब्दास्तदा इह मम जन्मनसतीतास् ।। ३.१० ।।
युगवर्षमासदिवसास्समं प्रवृत्तास्तु चैत्रशुक्लऽदेस् ।
कालसयं अनादिअन्तस्ग्रहभैस् अनुमीयते क्षेत्रे ।। ३.११ ।।
षष्ट्या सूर्याब्दानां प्रपूरयन्ति ग्रहास्भपरिणाहम् ।
दिव्येन नभस्परिधिं समं भ्रमन्तस्स्वकक्ष्यासु ।। ३.१२ ।।
मण्डलं अल्पं अधस्तात्कालेन अल्पेन पूरयति चन्द्रस् ।
उपरिष्टात्सर्वेषां महत्च महता शनैश्चारी ।। ३.१३ ।।
अल्पे हि मण्डले अल्पा महति महान्तस्च राशयस्ज्ञेयास् ।
अंशास्कलास्तथा एवं विभागतुल्यास्स्वकक्ष्यासु ।। ३.१४ ।।
भानां अधस्शनैश्चरसुरगुरुभौमार्कशुक्रबुधचन्द्रास् ।
एषां अधस्च भूमिस्मेधीभूता खमध्यस्था ।। ३.१५ ।।
सप्त एते होराईशास्शनैश्चरऽद्यास्यथाक्रमं शीघ्रास् ।
शीघ्रक्रमात् चतुर्थास् भवन्ति सूर्यौदयात्दिनपास् ।। ३.१६ ।।
कक्ष्याप्रतिमण्डलगास् भ्रमन्ति सर्वे ग्रहास्स्वचारेण ।
मन्दौच्चातनुलोमं प्रतिलोमं च एव शीघ्रौच्चात् ।। ३.१७ ।।
कक्ष्यामण्डलतुल्यं स्वं स्वं प्रतिमण्डलं भवति एषाम् ।
प्रतिमण्डलस्य मध्यं घनभूमध्याततिक्रान्तम् ।। ३.१८ ।।
प्रतिमण्डलभूविवरं व्यास अर्धं स्वौच्चनीचवृत्तस्य ।
वृत्तपरिधौ ग्रहास्ते मध्यमचारात् भ्रमन्ति एवम् ।। ३.१९ ।।
यस्शीघ्रगतिस्स्वौच्चात्प्रतिलोमगतिस्स्ववृत्तकक्ष्यायाम् ।
अनुलोमगतिस्वृत्ते मन्दगतिस्यस्ग्रहस् भवति ।। ३.२० ।।
अनुलोमगानि मन्दात्शीघ्रात्प्रतिलोमगानि वृत्तानि ।
कक्ष्यामण्डललग्नस्ववृत्तमध्ये ग्रहस्मध्यस् ।। ३.२१ ।।
क्षयधनधनक्षयास् स्युर्मन्दौच्चात्व्यत्ययेन शीघ्रौच्चात् ।
शनिगुरुकुजेषु मन्दात् अर्धं ऋणं धनं भवति पूर्वे ।। ३.२२ ।।
मन्दौच्चात्शीघ्रौच्चात् अर्धं ऋणं धनं ग्रहेषु मन्देषु ।
मन्दौच्चात्स्फुटमध्यास्शीघ्रौच्चात्च स्फुटास्ज्ञेयास् ।। ३.२३ ।।
शीघ्रौच्चात् अर्धऊनं कर्तव्यं ऋणं धनं स्वमन्दौच्चे ।
स्फुटमध्यौ तु भृगुबुधौ सिद्धात्मन्दात्स्फुटौ भवतस् ।। ३.२४ ।।
भूताराग्रहविवरं व्यास अर्धहृतस्स्वकर्णसंवर्गस् ।
कक्ष्यायां ग्रहवेगस्यस् भवति सस्मन्दनीचौच्चे ।। ३.२५ ।।