साहित्यसारः/चतुर्थप्रकाशः
नाटकसन्धय:
अङ्कस्यान्ते समुत्पत्तिरङ्कस्यार्था विशेषतः ।
अङ्कावतारः कथितः सर्वनाटककोविदैः ॥ १ ॥
विष्कम्भकस्तु संक्षेपादतीतागतवस्तुनोः ।
सूचको मध्यमकृतश्शुद्धस्सद्भिरुदाहृतः ॥ २ ॥
नीचमध्यमपात्राभ्यां कृतस्सङ्कीर्णको भवेत् ।
नैपथ्ये पात्रविहिता सूचिकार्थस्य चूलेिका ॥ ३ ॥
नाट्यस्त्रियः
उदारा चतुरा प्राज्ञा मृद्वी रूपान्विता सती ।
नायिका कथ्यते सद्भिर्नाटके नायकोचिता ॥ ४ ॥
स्वकीयाऽन्या समानेति सा पुनस्त्रिविधा भवेत् ।
स्वकीया विधिवन्नेत्रा संप्राप्तकरपीडना ।। ५ ।।
मुग्धा मध्या प्रगल्भेति साऽपि त्रेधा निगद्यते ।
मुग्धा स्वल्पक्यःक्रोधा मृद्वी संमुग्धभाषिणी ॥ ६ ॥
अज्ञातसुरतोल्लासा किञ्चिदुद्यन्मनोभना ।
न कोऽपि भेदो नाट्यादौ सर्वत्रैकविधैव सा ।। ७ ।
धीरा मध्या त्वधीरेति मध्यमा त्रिविधा भवेत् ।
धीरा मध्या सललितं पश्यति स्मेरया दृशा ॥ ८ ॥
कथाभिस्सोपहासाभिर्दुनोति दयितं क्रुधा ।
स्वयं मध्या समुद्भिद्यद्यौवनानन्दशालिनी ॥९॥
मोहान्तसुरतोल्लासा कोपे किञ्चिद्विकत्थना ।
मध्या धीरेतरा बद्धाक्षरा गद्गदभाषिणी ॥ १० ॥
कृतापराधं दयितं सखीनां ताडयेत्पुरः ।
धीरा मध्या त्वधीरेति प्रगल्भाऽपि त्रिधा भवेत् ॥ ११ ॥
धीरा प्रगल्भा सक्रोधा सोल्लासेनैव चक्षुषा ।
सापराधं प्रियं दृष्ट्वा सा बहिस्सादरा भवेत् ॥ १२ ॥
प्रगल्भा स्वयमुद्भिन्नमन्मथोन्मादमन्थरा ।
सुरतालापलीलायामप्यत्यर्थविचेतना ॥ १३ ॥
विलीयमानेवाभाति दयितालोकने मुदा ।
कोपे मधुरसस्यन्दिवक्रोक्त्या खेदयेत्प्रियम् ॥ १४ ॥
धीरेतरा प्रगल्भा तु कुपिता मदमन्थरम् ।
प्रियं प्रत्यप्रियं वक्ति गम्भीरमधुराक्षरम् ॥ १५ ॥
मध्याप्रगल्भाभेदानां प्रत्येकं भरतादिभिः ।
ज्येष्ठाकनिष्ठाभेदेन द्वादशैताः प्रकीर्तिताः ॥ १६ ॥
अन्याधीनतया काव्येष्वन्योढा कन्यका मता।
नान्योढा कथ्यते क्वापि रससङ्गिकवीश्वरैः ॥ १७ ॥
कुर्यादङ्गानि संबन्धं कन्यका मदनोदया।
अन्योढाचरितं क्वापि जनहासाय विन्यसेत् ॥ १८ ॥
कलासु कुशला धूर्ता सम्मानगणिका स्मृता ।
नात्र तद्विस्तरोऽस्माभिरन्यत्र कृतिरूढितः ॥ १९ ॥
अष्टविधनायिका
आसामवस्थाः शास्त्रोक्ता भवन्त्यष्टौ मनोहराः ।
उत्कण्ठिता विप्रकठधा खण्डिता प्रोक्तिप्रिया ॥ २० ॥
5
स्वाधीनपतिकाश्लिष्टा वाससज्जाभिसारिके ।
प्रिये चिरयति व्यक्तं कुपितोत्कण्ठिता भवेत् ॥ २१ ॥
विप्रलब्धा समदना संकेतच्छलिता वधूः ।
व्यक्तव्यलीके दयिते खण्डिता रोषरुषिता । २२ ॥
यस्या देशान्तरगतो भर्ता सा प्रोषितप्रिया ।
स्वदासकल्पदयिता स्वाधीनपतिका भवेत् ॥ २३ ॥
प्रिये निर्वासिते रोषादाश्लिष्टा तापपीडिता ।
अलङ्कृता वसेत्प्रेयान्वाससज्जा प्रियागमे ॥ २४ ॥
कामार्ताभिसरेत्कान्तं सारयेद्वाभिसारिका ।
दूत्यः
दूत्यो दासी सखी कारुर्धात्रेयी प्रातिवेशिका ॥ २५ ॥
लिङ्किनी भिक्षुकी स्वा च नेतृमित्रगुणान्विताः ।
दासी स्वकीया चेटी स्यात्सखी स्वस्य समा वधूः ॥ २६
रजकी कारुरुदिता धात्रेयी मातृसन्निभा ।
प्रतिवेश्मनि तिष्ठन्ती कथ्यते प्रातिवेशिका ।। २७ ।।
लेिङ्गिनी भिक्षुकी प्रोक्ता शिल्पिनी चित्रकारिका ।
स्वं पञ्चेत्येवमेवात्र दूतीनामष्टकं भवेत् ।। २८ ।।
सत्त्वालङ्करणानि
नारीणां सत्त्वसंभूता अलङ्करणविंशतिः ।
भावहावौ च हेला च स्त्रीणामङ्गोद्भवास्त्रयः ॥ २९ ॥
शोभा कान्तिश्च दीप्तिश्च माधुर्यं च प्रगल्भता ।
औदार्यं धैर्यमित्येते सप्त ख्याता ह्ययत्नजाः ॥ ३० ॥
लीला विलासो विच्छित्तिः विभ्रमः किलिकिञ्चितम् ।
मोट्टायितं कुट्टमितं बिम्बोको ललितं नतम् ॥ ३१ ॥
एते स्वाभाविका ख्याता दश विश्वे च विंशति ।
रागाविष्टं मनो भावो हावस्तत्सूचनाविधिः ॥ ३२ ॥
स एव हेला सुव्यक्तां शृङ्गाररसपोषकः ।
यौवनोदयसंभोगैदशोभा देहगता द्युतिः ॥ ३३ ॥
मदनोद्दीपिताकारा सैव कान्तिरिति स्मृतम्।
प्रतीयमानोऽपरधा दीप्तिः स्यात्कान्तिविस्तरः ॥ ३४ ॥
अनुल्बणत्वं माधुर्यं परुषेणापि वस्तुना ।
प्रागल्भ्यं साध्वसाभावः कामसन्दीपनोचितः ।। ३५ ।।
औदार्य मुग्धाता स्थायि प्रश्रयोन्मिश्रभाषणम् ।
अतिस्थिरगुणक्लिष्टा मनोवृत्तिस्तु धैर्यतः ॥ ३६ ॥
प्रियानुकरणं लीला मधुराङ्गविचेष्टितैः ।
तत्कालजनिताल्लासो विलासोऽङ्गक्रियादिषु ॥ ३७ ॥
स्वल्पाप्याकाररचना विच्छित्तिः कान्तिपोषकृत् ।
त्वरया विभ्रमः स्थाने भूषास्थानविपर्ययः ॥ ३८ ॥
अश्रुक्रोधभयादीनां सङ्करः केिलिकिञ्चितम् ।
मेोट्टायितं प्रियालापे तद्भावपरिभावनम् ॥ ३९ ॥
सार्द्रमन्तः कुट्टमितं क्रोधः केशग्रहादिषु ।
गर्वादिष्टतमे पुंसि बिम्बोकोऽनादरक्रिया ॥ ४० ॥
सुकुमारोऽङ्गविन्यासो मसृणो ललितं भवेत् ।
विचित्ररचनाप्राय. अङ्गैरेवानतिर्भवेत् ॥ ४१ ॥
नाटकलक्षणम्
स्वभावशुद्धो मेधावी रक्तलोको दृढव्रतः ।
शरः प्रियंवदस्त्यागी मधुरो लोकविश्रुतः ॥ ४२ ॥
युवा विद्वत्प्रियो भोगी गीतादौ निपुणः प्रभुः ।
नाटके नायकः प्रोक्तो नाट्यशास्त्रविचक्षणैः ॥ ४३ ॥
धीरोपपदसंबद्वैः सभेदैर्लोकविश्रुतैः ।
नेता चतुर्धा ललितशान्तोदातोद्धतैरिह ॥ ४४ ॥
निश्चिन्तो यौवनोद्धात्मा कलाकुशलमानसः ।
समृद्धो धीरललितो विलासी वनिताप्रियः ॥ ४५ ॥
सामान्यगुणभूयिष्ठस्सविशेषपराक्रमः ।
मितभाषी निर्विकारो धीरशान्तो द्विजादिकः ।। ४६ ।।
महासत्त्वोऽतिगम्भीरः क्षमावानविकत्थनः ।
धीरो निगूढाहंकारो धीरोदात्तो दृढव्रतः ॥ ४७ ॥
गम्भीरो मत्सरग्रस्तो मायावी कामनिष्ठुरः ।
धीरोद्धतो हितद्वेषी वीरश्चण्डो विकत्थनः ।। ४८ ।।
रसे चतुर्विधो नेता शृङ्गारे नाटकादिषु ।
अनुकूलो दक्षिणश्च शठो धृष्ट इति क्रमात् ॥ ४९ ॥
एकामेवाश्रयेद्यस्तु सोऽनुकूल इति स्मृतः ।
ज्येष्ठायामपि गेहिन्यां सस्नेहो दक्षिणो भवेत् ॥ ५० ॥
गूढविप्रियकारी यः शठस्सः कथ्यते बुधैः ।
व्यलीकविक्रमश्लाघी घृष्टो लज्जाविनाशकः ॥ ५१ ॥
पूर्वोक्तास्ते तु चत्वारः प्रत्येकोऽर्थदशावशात् ।
काव्यनाटकभेदेषु भवन्त्येव हि षोडश ॥ ५२ ॥
नैव भेदोऽनुकूलस्य स्थिरैकदयितास्थितेः ।
ज्येष्ठमध्यकनिष्ठत्वसंपादनविधिक्रमात् ॥ ५३ ।।
अष्टाधिकं पुनस्तेऽपि चत्वारिंशद्भवन्ति च ।
पारुषा गुणाः
शोभा विलासो माधुर्यं गाम्भीर्यं धैर्यतेजसी ॥ ५४ ॥
ललितौदार्यमित्यष्टौ सत्त्वजाः पौरुषा गुणाः ।
दीनेषु करुणा स्पर्धा गुणाढ्येषु पराक्रमे ।। ५५ ।।
दक्षता शास्त्रविषये शोभेतेि वेिदुषां मता ।
गतिर्गभीरा दृष्टिश्च सगर्वा सस्मितं वचः ।। ५६ ।।
विलासस्सत्त्वसंपन्नः पुरुषस्य निगद्यते ।
मनोविकारो माधुर्यं संक्षोभे सुमहत्यपि ।। ५७ ।।
विकारहेतावुत्पन्ने गाम्भीर्यं निर्विकारता ।
व्यवसायादचलनं विन्नैरत्यर्थमांकुकात् ॥ ५८ ॥
नेतुरुत्तमभावस्य स्थैर्यमाहुर्मनीषिणः ।
अधिक्षेपादिदोषणां कृतानामहितैर्जनैः ॥ ५९ ॥
सद्यस्स्वप्राणनाशेऽपि तेजस्वदसहिष्णुता ।
शृङ्गाराकारचेष्टावन्मृदुत्वं ललेितं विदुः ।। ६० ॥
औदार्यं प्राणदानादिः परस्योज्जीवनेच्छया ।
तत्सहायाः
तत्सहायः पीठमर्दस्तया विटविदूषकौ ॥ ६१ ॥
किञ्चिदूनगुणस्तस्मात् पताकानायको महान् । ।
सर्वविद्यासु निपुणः पीठमर्दोऽनिषीयते ॥ ६२ ॥
एकविद्याविशेषज्ञो विटस्सललिताकृतिः ।
हाससंपादनपटुर्विरूपो हि विदूषकः ।। ६३ ।।
लुब्धो धीरोद्धतस्तब्धो नीतिशून्योऽतिगर्वितः ।
परनिन्दानिरतधीः पापकृत्प्रतिनायकः ।। ६४ ।।
नायकादिलक्षणम्
मन्त्री स्वं वा सखा तस्य स्वयं वा वित्तिचिन्तने ।
सचिवायत्तसंसिद्धिर्ललितो नायको भवेत् ।। ६५ ।।
उभयायत्तसिद्धिः स्याद्धीरशान्तो महामतिः ।
मन्त्रिष्वारोपितभरः प्रत्यक्षं मनसा स्वयम् ।। ६६ ।।
स्वतन्त्रः कुरुते कार्यं धीरोदात्तस्तु नायकः ।
नेता धीरोद्धतश्शश्वत् स्वाधीनाशेषकार्यकः ।। ६७ ।
धर्मेषु देवभूदेवगुरुवर्णिपुरोहिताः ।
दण्डनीतिविधौ तस्य नेतुरेकमहत्तरः ॥ ६८ ।।
सुहृत्कुमारको दण्डकोशस्सामन्तसैनिकाः ।
अन्तःपुरे वर्षवरकिराता भूकवामनाः ।। ६९ ।।
म्लेच्छाभीरकिराताद्याः विस्रम्भस्यैकमूमयः ।
एवं विधो भवेन्नेता नायकस्सुपरिच्छदः ।। ७० ।।
पाठ्यभाषा
राजविप्रविटामात्यसुभटाधीतयोषिताम् ।
नटनर्तकधूर्तानां संस्कृतं पाठ्यमुच्यते ।। ७१ ।।
देवदानवगन्धर्वसिद्धनागेशरक्षसाम् ।
काञ्चुकीयप्रतीहारिलिङ्गिनीवणिजामपि ।। ७२ ।।
विद्याधरवर्षवरमहादेवीविलासिनाम् ।
योगिनां योगिनीनां च संस्कृतं संप्रयोजयेत् ॥ ७३ ॥
छद्मलिङ्गप्रविष्टानां निगूढानां तपस्विनाम् ।
शाक्यचक्रचराणां च संस्कृतं न प्रयोजयेत् ॥ ७४ ॥
अधमानां कुविद्यानामज्ञानामल्पचेतसाम् ।
क्षुत्पीडाविकलानां च संस्कृतं न प्रयोजयेत् ॥ ७५ ॥
स्त्रीणां तु प्राकृतं प्रायः शूरसेन्यधमेषु च ।
पिशाचात्यन्तनीचादौ पैशाचं मागधं तथा ॥ ७६ ॥
शकारभाषा चण्डानां प्रकृत्या जडतेजसाम् ।
यद्देश्यं नीचपात्रं च तद्देश्यं तस्य भाषितम् ॥ ७७ ॥
आभीरभाषा वक्तव्या सर्वेषां घोषवर्तिनाम् ।
कार्यतश्चोत्तमादीनां कार्यो भाषाविपर्ययः ॥ ७८ ॥
शृङ्गाररसमूर्छायां गीते च ऋतुवर्णने ।
सर्वासामपि नारीणां संस्कृतं संप्रयोजयेत् ॥ ७९ ॥
भगवन्तः परैर्वाच्या विद्वद्देवर्षिलिङ्गिनः ।
विप्रामात्याग्रजाचार्यनटसूत्रभृतो मिथः ॥ ८० ॥
विदूषकेण सर्वत्र नायिका परिचारिका ।
राजमाता च धात्री च भवतीति निगद्यते। ८१ ।।
राज्ञा वयस्य इत्येव नामपूर्वं विदूषकः।
विदूषकेण राजा च निर्णामं तद्वदेव हि ॥ ८२ ॥
भावोऽनुगेन सूत्री च मारिषेत्येव सोऽपि च ।
आमन्त्रणीया ह्यन्योन्यमेवमन्येऽपि युक्तितः ॥ ८३ ॥
अङ्कान्तसंस्थितैः पात्रैरुत्त्तराङ्कार्थसूचनम्।
कर्तव्यमिति तत्पूर्वैः सविमर्शं निगद्यते ॥ ८४ ॥
<poem> अङ्कद्वयान्तरालस्यो नीचपात्रप्रयोजितः। प्रकृत्युत्पन्नभाषावानिति ज्ञेयः प्रवेशकः ॥ ८५॥
मलयजमुनिपुङ्गवेन तुङ्ग- स्फुरितयशोबिसरेण नाटकादेः। रचितमिदमुद्वीक्ष्य लक्ष्यरम्य स्थितमधुराननतां व्रजन्तु सन्तः॥८६॥
इति साहित्यसारे चतुर्थः प्रकाशः।