साहित्यदर्पणम्/नवमः परिच्छेदः
| ← अष्टमः परिच्छेदः | साहित्यदर्पणम् नवमः परिच्छेदः विश्वनाथः |
दशमः परिच्छेदः → |
अथोद्देशक्रमप्राप्तमलङ्कारनिरूपणं बहुवक्तव्यत्वेनोल्लङ्घ्य रीति
माह---
उपकर्त्रो रसादीनां---
रसादीनामर्थाच्छब्दार्थशरीरस्य काव्यस्यात्मभूतानां ।
वैदर्भो चाथ गौडी च पाञ्चाली लाटिका तथा ।
सा रीतिः । तत्र---
अवृत्तिरल्पवृत्तिर्वा वैदर्भो रीतिरिष्यते ।
यथा---'अनङ्गमङ्गलभुवः--' इत्यादि ।
रुद्रटस्त्वाह---
वर्गद्वितीयबहुला स्वल्पप्राणाक्षरा च सुविधेया ।।'
अत्र दशगुणास्तन्मतोक्ताः श्लेषादयः ।
समासबहुला गौडी---
यथा---'चञ्चद्भुज--' इत्यादि ।
पुरुषोत्तमस्त्वाह---
रीतिरनुप्रासमहिमपरतन्त्रा स्तोकवाक्या च ।।'
द्वयोर्वैदर्भोगौड्योः ।
मधुकराङ्गनया मुहुरुन्मदध्वनिभृता निभृताक्षरमुज्जगे ।।'
भोजस्त्वाह---
मधुरां सुकुमारां च पाञ्चालीं कवयो विदुः ।।'
यथा---
'अयमुदयति मुद्राभञ्जनः पद्मिनीना-
मुदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पं ।
विरहविधुरकोकद्वन्द्वबन्धुविभिन्द-
कश्चिदाह---
उचितविशेषणपूरितवस्तुन्यासा भवेल्लाटी ।।'
अन्ये त्वाहुः---
पाञ्चाली मिश्रभावेन लाटी तु मृदुभैः पदैः ।।'
वाक्त्रदीत्यादिशब्दाद्वाच्यप्रबन्धौ . रचनादीत्यादिशब्दाद्वृत्तिवर्णौ ।
तत्र वक्त्रौचित्याद्यथा---
कोणाघातेषु गर्जत्प्रलयघनघटान्योन्यसङ्घट्टचण्डः ।
कृष्णाक्रोधग्रढूतः कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः
अत्र वाच्यक्रोधाद्य(न) भिव्यञ्जकत्वेऽपि भीमसेनवक्तत्वेनोद्धता रचनादयः । वाच्यौचित्याद्यथोदाहृते 'मूर्धव्याधूयमान---' इत्यादौ । प्रबन्धौचित्याद्यथा नाटकादौ रौद्रेऽप्यभिनयप्रतिकूलत्वेन न दीर्घसमासादयः । एवमाख्यायिकायां शृङ्गारेऽपि न मसृणवर्णादयः । कथायां रौद्रेऽपि नात्यन्तमुद्धताः । एवमन्यदपि ज्ञेयं ॥