वाचस्पत्यम्/ह

by तारानाथ भट्टाचार्य

← वाचस्पत्यम्/स

वाचस्पत्यम्/ह तारानाथ भट्टाचार्य

वाचस्पत्यम्/अ →

पृष्ठ ५३९५

ह हकारः ष्यञ्जनेषु ऊष्मवर्णभेदः । कण्ठस्थानोच्चर्य्यः । “हकारं पञ्चमैर्युक्तसन्तःस्थाभिश्च संयुतम । औरस्यं तं विजामीयात् कण्ठ्यमाहुरसंयुतम् शिक्षोक्तेः पञ्च मादिवर्णमंयोगे उरसोच्चार्य्यश्च । तस्योच्चारणे आभ्यन्तर प्रवत्नः जिह्वाग्रेण कण्ठस्थानस्य अर्द्धस्पर्शः । “अचो- ऽस्पृष्टायणस्तीषन्नेमस्पृष्टाः शलस्तष्ठेति” शिक्षोक्तेः । बाह्यप्रयत्नास्तु घोषसंवारनादा महाप्राणश्च । अस्य ध्ये- यरूपं कामधेनुतन्त्राक्तं यथा “हकारं शृणु चार्वङ्गि! चतुवर्गपदायकम् । कुण्डलीद्वयसंयुक्तं रक्तविद्यल्लतो- पम् । रजःसत्त्वतमोयुक्तं पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चपाणा त्मकं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा । त्रिविन्दसहितं वर्णं हृदि भावय पार्वति!” । अस्याधिष्ठातृदेवताध्यानमुक्तं वर्णोद्वारतन्त्रे यथा “करवीरभूषिताञ्च सादृहामां दिग म्बराम् । अस्थिमाल्यामष्टभुजां वरदाममुजेक्षणाम् । न गेन्द्रहारभूषाढ्यां जटामुकुटमण्डिताम् । सर्वसिद्धि- प्रयां नित्यां धर्मकामार्थमोक्षदाम् । एवं ध्यात्वा हकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत्” । मातृकन्यासेऽप्य दक्षपादेन्यम्यता काष्य ष्टौ पथमप्रयोगे खेदःफलं वृ० र० टीकायामुक्तं यथा “मः मौख्य हस्तु खेदम विनयमपि च लं क्षः समृद्धिं करोति” । अकारादिवर्णानां प्रयोगे फलादिकं यत्र भवतीत तत्रैवोक्तं यथा “पद्यादौ गद्यवक्त्रे वचसि च यकले प्राकृतादौ समोऽयम्” इति । एतेषां फलाधार निरूपणमप्याकारे “नायको वर्ण्यते यत्र फलं तस्य समा दशेत् । अन्यथा तु कृते काव्ये कवेर्दोषावहं फलम्” तस्य प्रतिप्रसवो यथा “देवता वर्ण्यते यत्र क्वापि काव्ये कवीश्वरैः । मित्रामित्रविचारो वा न तत्र फलकल्पना । देवतावाचकाः शब्दा ये च भद्रादिवाचकाः । ते सर्वे नैव निन्द्याः स्युर्लिपितो गणतोपि वा” । अस्य वाचकशब्दास्तन्त्राक्ता यथा “हः शिवो गगनं हसो नागलोकोऽम्बिकापतिः । नकुलीशो जगत्प्राणः प्राणेशः कपिलामलः । परमात्म त्मजो जीवः वराकः शान्तिदोऽकुलः । मृगोऽभयोऽरुणःस्थाणुः कूटकूपनिवा- रकाः । लक्ष्मीर्हरिहरः शम्भुः प्राणसन्धिर्ललाटजः । स्वकोपवारण शूली चैतन्यं पादपूरणम् । महामक्ष्मीः परं नादो मघनादो विमर्दनः । विन्दुर्दुर्गा प्रिय । देवी मेचश्यामः महेश्वरः । दक्षपादः सदा शम्भुः श्यामो यः

साममण्डलम्” वर्णांभिषानम् । “शुक्रश्चाथ हकारो- ऽंशुः प्राणः शान्तः शिवो वियत । अकुलो नकुलीशश्च हंसः शून्यञ्च हाकिनी । अनन्तो नकुली जीवः परमात्मा ललाटजः” इति वीजवर्णाभिधातम । “हकारा नकुलीशोऽपि हंसः प्राणोऽङ्कुशः प्रिये । महेशो नकुली चैव वराको गगनं रविः । लिङ्गं गूवा- महाशून्यः प्राणश्च परमेश्वरि!” रुद्रयामले ८ पष्टले । ह अव्य० हा--ड । १ पादपूरणे अमरः २ मम्ब धने ३ नियोगे ४ क्षेपे ५ निग्रहे ६ निन्दायां मेदि० ७ प्रसिद्धौ च । ८ शिवे पु० ९ जले १० शून्ये १२ आकाशे १३ रक्ते १४ स्वर्गे १५ धारणे पु० मेदि० । १ पापहरणे १८ चन्द्रे शब्दर० १९ सकोप- वारणे २० शुष्के च एकाक्षरकोषः । हंस पुंस्त्री० हस--अच्--पषो० वर्णागमः । स्वनामख्याते १ पक्षिभेदे अमरः स्त्रियां ङीष् २ निर्लोभनृपे ३ विष्णौ ४ सूर्य्ये ५ परमात्मनि “हंसं तनौ सान्नहितं चरतम” नैष० । ६ मत्सरे ७ गतिभेदे ८ मन्त्रभेदे ९ देहस्थवायुभेदे १० अश्वमेदे मेदि० ११ गुरौ १२ पर्वते शब्दर० । १३ शिबे अमरः १४ अग्रस्थिते १५ श्रेष्ठे हेमच० । १६ विशुद्धे अमरः । १७ अजपामन्त्ररूपे वर्णे च “हंकारेण वाहर्याति सकारेण विशेत् पुनः । हसेति सततं मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा” इति तन्त्रम् । अजपाशब्दे ८९ पृ० दृश्यम् । हंसखगस्य भेदाः तन्मांसगुणाश्च यथा “हंसाः पित्तहराः स्निग्धा मधुरा गुरवो हिमाः । वातश्लेष्मप्रदाश्चापि बलशुक्रकरा मताः” भावप्र० तड्डिम्बगुणाः “हंसडिम्बं परं वल्य वृंहणं वातनाशनम् । पाके लघुतरं प्रोक्तं सर्वामय- विनाशनम्” राजनि० । अस्य दर्शनादेः शुभाशुभत्वं वसन्त- राज्ञशाकुने उक्तं यथा “काष्ठासु सर्वास्वपि दर्शनेन हंसस्य शब्दस्य तु सर्वसिद्धिः । नामानि हंसस्य शृणोति यस्तु प्रयान्ति नाशं दुरितानि तस्य । चौरैः समं दर्शनमाद्यशब्दे निधिर्द्वितीयेऽथ भयं तृतीये । युद्धं चतुर्थे नृपतिप्रसादः स्यात् पञ्चमे हंसरवे नराणाम् । यतिभेदहसलक्षणं परमहंसशब्दे ४२३७ पृ० दृश्यम् । प्राणस्य हसपदार्थत्वे हेतुरुक्तः पदार्थादर्शे “उच्छ्वासे चैव श्वामे च हस इत्यक्षरद्वयम् । तस्मात् प्राणस्तु हंसात्मा आत्माकारेण संस्थितः । नाभेरुच्छासनिश्वसात् हृदया- ग्नेर्व्यवस्थितिः” ।

पृष्ठ ५३९६

हंसक पु० हंस इव कायति कै--क । १ पादकटके नूपूरादौ अमरः । संज्ञायां कन् । २ राजहंसे शब्दच० । स्वार्थे क । ३ हंसशब्दार्थे “लघुर्गुरुर्लघुर्यत्र स तालो हंसकः स्मृतः” संगातदा० उक्ते ४ तालभेदे । हंसकीलक पु० “नारी पादद्वयं कृत्वा कान्तस्योरुयुगोपरि । कटिमान्दोलयेत् यत्र बन्धाऽयं हंसकीलकः” स्मरदीपि कोक्ते रतिबन्धभेदे । हंसगद्गदा स्त्री हंसस्येव गद्गदः स्वरी यस्याः । मधुर भाषिण्यां स्त्रियां त्रिका० । हंसगामिनी स्त्री हंस इव मृदु गच्छति गम--णिनि । १ हसतुल्यमृदुगामिन्यां स्त्रियाम् । हंसेन गच्छति णिनि ङीप् । २ ब्रह्माण्याम् । ३ हसेन गन्तरि त्रि० । हंसदाहन न० हस इव श्रेष्ठं सुरभित्वात् दाहनमस्य । अगुरुचन्दने शब्दच० । हंसनादिनी स्त्री “गजेन्द्रगमना तन्वी कोकिलाकापसंयुता । नितम्बे गुर्विणी या स्यात् सा स्मृता हसनादिनी” इत्युक्तलक्षणायां नार्य्याम् शब्दमाला । हंसपदी स्त्री हंसस्थेव पादाः मूलान्यस्याः पाद्भावे स्त्रियां ङीपि पद्भावः । गोधापदीलतायाम् राजनि० । हंसपाद न० हसस्य पादः तद्वर्णोऽस्त्यस्य अच् । हिङ्गले हला० । हंसपादिका स्त्री हंसस्येव पादाः मूलान्यस कप् कापि अत इत्त्वम् । हंसपदीलतायां राजनि० । हंसपादी स्त्री हंसस्येव पादा मूलानि सन्त्यस्याः अच् गौरा० ङीष् । हंसपदीलतायां रत्नमा० । हंसमाला स्त्री ६ त० । पङ्क्त्याकारेण स्थिते १ हंससमूहे २ कादन्वे हमे च शब्दच० । हंसमाषा स्त्री हंसा विशुद्धः माषः तदाकारः पर्णेऽस्याः । भाषपर्ण्याम् राजनि० । हंसरथ पु० हंसः रधो वाहनं यस्य । १ चतुर्मखे ब्रह्माणि त्रिका० हंसवाहनादयोऽप्यत्र । हंसलोमश न० हस इव लोमशं लोमयुक्तम् । कासीसे उपधातौ राजनि० । हंसलोहक न० हंस इव लोहकम् । पित्तले धातो हेमच० । हंसवती स्त्री हसस्तत्पादाकारः मूले अस्त्यस्याः मतुप् मस्य वः ङीप् । २ हंसपट्याम् जटा० । २ हंसयुक्ते त्रि० । हंसवीज न० हसस्य वोजमत्र । हंसडिम्बे राजनि० । हंसाङ्घ्रि पु० हंसस्याङ्ध्रिरिव लोहितत्वात् । हिङ्गुले । हंसारूढ़ पु० हंसमारूढ़ः आ + रुह--क्त । १ ब्रह्मणि २ तच्छक्त्यां ब्रह्माण्यां स्त्री हंसाधिरूढ़ उभयत्र सरस्वत्यां स्त्रा । हंसाभिख्य न० हसस्येवाभिख्या शुभ्रत्वात् यस्य । रूप्ये हेमच० हंसी स्त्री हंसस्य भार्य्या ङीप् । १ हंसयोषिति शब्दर० द्वा- विंशत्यक्षरपादले २ छन्दोभेदे च “कौ गौ माश्चत्वारा गो गो वसुमुवनयतिरिह भवति हंसी” छन्दो० । ३ हंस जातिस्त्रियाञ्च ।

हंसोदक न० । “नादेयं नवमृद्घटेषु निहितं सन्तप्तमर्कां- शुभः यामिन्याञ्च निविष्टमिन्दुकिरणैर्मन्दानिलान्दोलि- तम् । एलाद्यैः परिवासितं श्रमहरं पित्तोष्णदाहे विषे मूर्च्छारक्तमदात्ययेषु च हितं शंसन्ति हंसोदकम्” राजनि० उक्ते जलभेदे । हंहो अव्य० हसित्यव्यक्तं जहाति हा--डो । १ सम्बाधने “हंहो चिन्मयचित्तचन्द्रमणयः” चन्द्रालोकः । २ दर्पे ३ दम्भे ४ प्रश्ने च शब्दर० । हक्क पु० हक् इत्यव्यक्तं कायति कै--क । गजसमाह्वाने जटा० हञ्जे(ञ्जा) अव्य० हमित्यव्यक्तं जप्यतेऽत्र जप--डे डा वा । नाट्यक्रियायां नटाभिनेयकृते चेटीसम्बाधने अमरः टाबन्तस्तत्रार्थे भरतः आदन्तोऽप्यव्ययम् वसन्तराजः । हञ्जि पु० हमित्यव्यक्तं जयति जि--डि । क्षुधायां जटा० । हञ्जिका स्त्री हञ्जौ क्षुधायां कायति शब्द्यते कै घञर्थे कर्मणि क । भार्ग्यां भावप्र० क्षुधाहेतुत्वात्तस्यास्तथात्वम् । हट दीप्तौ भ्वा० प० अक० सेट् । हटाति अहतीत्--अहातीत् हटपर्णि न० हटं दीप्तिं पिपर्ति पॄ० बा० नि । शैवाले शब्दर० । हट्ट पु० हट--ट टस्य नेत्त्वम् । क्रवविक्रयस्थाने (हाट) अमरः । “प्रतिहट्टपथे घरट्टजादिति” नैष० । हट्टचौरक पु० हट्टे प्रकाशिते स्थाने एव चौरः स्वार्थे क । (हाटचोर) चौरमेदे शब्दर० । हट्टविलासिनी स्त्री हट्टं विलासयति वि + कम--णिच्- णिनि ङीप् । १ गन्धद्रव्यभेदे अमरः । २ हरिद्रायाञ्च भावप्र० । हठ कीलबन्धे सक० बल त्कारे प्लुतौ च अक० भ्वा० पर० सेट् । हठति । अहाठात्--अहठात् । हठ पु० हठ--अच् । बलात्कारे अमरः २ प्रश्न्याञ्च मेदि० । हठपर्णी स्त्री हठते प्लवते हठ--अच् हठं प्लवमानं पर्णं यस्याः ङीप् । १ शैबाले त्रिका० २ कुम्भिकायाञ्च । हठयोग पु० हठेन बलात्कारेण योगः । प्राणायामादिक्रि- याभ्यासजे राजयोगं विनैव परमात्मसाक्षात्काररूपे चित्तवृत्तिरोधात्मके योगे । योगश्च द्विविधः हठयोगः राजयोगश्च । तत्र हठयोगः क्रियाविशेषसाध्यः हठदीपिकादावुक्तप्रकारः । राजयो- गस्तु भावनाविशेषसाध्यः पातञ्जलादावुक्तः । स च पतञ्जश्चिशब्दे ४२०४ पृ० दर्शितः । हठयोगोऽत्र साङ्गाऽभिधीयते तत्साधनप्रशंसादिः उभवयोगयोरपि परपरसापेक्षतया

पृष्ठ ५३९७

एककार्य्याकरत्वम् । “हठं विना सिव्यति राजयोगो नर्त्ते हठाच्चापि न राजयोगः । तदाभ्यसेत् पूर्वमतः सुनिष्पत्त्यन्तं हठं सद्गुरुतोऽभिलब्धम् । अभ्यासेन विना दृढ़ेन सुचिरं साङ्गस्य योगस्य वा योगी याति न राजयोगपदवीं मध्येऽन्तरालैर्युताम् । वृद्धो वा तरुणः सरुक् च शनकैर्योगेऽस्ततन्त्रः क्रियायुक्तः सिद्धिमुपैति शास्त्रपठनान्ना योगसिद्धिर्भवेत् । यो नास्तिकोऽभ्यासविहीन उग्रश्चण्डप्रियो वै बहुभाषितो यः । अपथ्यशीलोऽमितभुगदरिद्रो न योगसिद्धिं लभते कदाचित् । योगस्य वीजं परमं क्रियैव क्रियैव योगस्य फलप्रदात्री । सङ्केतविद्योगगुरोः प्रलब्धा सुधीरतो योगपरस्य नान्यत् । स्यात् सङ्गः सिद्धतीर्थैर्यदि सुकृतवशात् प्राग्भवाभ्यासजोऽयं यद्द्वारा पश्चिमेन त्वरितमिह फलं दृश्यते क्वापि लाके । तत्सर्वं नान्य नाड्या शिरसि परिगतेनानिलेनेक्ष्यतेऽदस्तस्मादभ्यास एव त्वरितलघुभिदायोगतस्तीर्थलब्धात् । अवृत्तिकस्यात्मनि शान्तवाहसम्पादानार्थं मनसः प्रयत्नः । अभ्यास एवं चिरकालः सेवितः सत्कारवान् स्याद् दृढ़भूमिरेष । जितो भवति मारुतोऽभ्यसनभूरिदार्ढ्यन्ततः कृशानुरभि- बर्द्धते सततकुम्भकाभ्यासतः । गते हुतभुजीद्धतामशनमेति पाकं सुखं रसादिकसुधातवः स्युरनु याति देहो वलम् । महाभ्यासबन्धौ बलात् सद्रमस्य तदा जारणं स्याच्च दोषा अशेषाः । विशुष्यन्ति विण्मूत्ररोगादयो वै नृणां काटि- जन्माजितव्याधयश्च । नाड़ाविशुद्धिर्हठसिद्धिलक्षणं विना ह्यपार्था चिरकुम्भसंधृतिः । गुरूक्ततो युक्तविशेषतो धृतेऽनिले सुषुमणा कुरुतेऽग्निदीपनम् । प्रत्याहारात् प्राग्जिताऽक्षौघवृत्तिर्योगीन्द्राऽथो चालयेत् कुण्डलीं स्वाम् । सिद्धपाणाभ्यासतश्चालिताऽसावत्युच्चैर्द्राक् व्रह्म रन्ध्रान्तरे स्यात्” हठस० । योगदेशभेदास्तत्रैव “सुविषये शुभधार्मिकभूपतेर्बहुसुभिक्षवती- तभये शुचौ । सुकृतशालिनि मालिंनि वैभवैर्मनसि योगविधौ मतिमाश्रषेत् । अतिनिगूढ़पदं मशकोज्झितं तुहिन- तापविवर्जितमन्तरा । उषरकण्टकशुष्कदलीज्झितं विगत- गःगणगोष्ठमृते मलम् । वल्मीकसञ्चयचतुष्पथवर्जमग्न्या भ्यासोज्झितं विगतमर्वभयं विजन्तु । बात्याभिथात- रहित गतभूतरक्ष यागार्थमेवमवलाक्य मठा विधेयः । धनुः णाप्रस्तुन शिला ग्नजलवाजेते । एकान्तमाठका मध्ये स्थातव्यं हठयोगिना” हठसङ्केतः । “तल्पद्वार-

मरन्धुगर्त्तविटपं नात्युच्चरीचायतं सम्यग्गोमयसान्द्र- लिप्तमयनं निःशेषजन्तूज्झितम् । व ह्ये मण्डपकूपौर्वेदि- रुचिरं प्राकारसंवेष्टतं प्रीक्तं योगमठस्य लक्षणमिदं सिद्धैहठाभ्यासिभिः” हठप्रदीपिका । “द्वार स्मृत योगमठस्य वृत्तं व्यायामतस्तच्चतुरस्रमार्य्यम् । विस्तारतश्चापि रवीन्द्रभूपाङ्गुलं सुरस्यं रमणीअमध्यम् । निर्वातभू- मन्दिरमुच्छ्रमात्मदोषापहं मारुतदोषशोषि । विशोध्य नाड़ामलमङ्घमन्तर्दत्ते विकाशं हृदि सुस्थिरे च” हठमं० । तत्रोचितकालः “एकाहे वाऽथ द्विकालं त्रिकाल प्राणयामं मध्यरात्रे भजेत । यामे रात्रेः पश्चिमे पूर्व एव पूर्वाह्णे वाह्नश्च मध्ये प्रदोषे” हठम० । निषिद्धावस्थादि “न शीते नात्युष्णे श्रमविकलदेहे न हि तथा क्षुधायामाध्माने विकलवपुषाऽचेतमासा । अजीर्णेऽम्लेद्गारे न च विहितवान्तावतिसृते प्रभुक्तौ व्या- सङ्गाकुलहृदि न युक्ताऽनिलघृतिः । चिन्ताकुलो मूलफलप्रदूषितोऽभ्यासं न योगस्य कदापि कुर्य्यात् । कार्य्या- तिसक्तौ रतिकार्य्यतत्परो नानेकरोगाधियुतो जनान्ते । रथ्यान्तरे सिन्धुमरित्तटान्तरे चिरन्तने वेश्मनि चेत्यदेशे । योग विदध्यान्न कदापि साधकः सुदौमनस्यादि भवेत कृतेऽत्र । अनादृत्य यः साधको देशक लौ प्रयुञ्जीत योग हि दाषास्तु तस्य । प्रकुप्यन्ति देहेऽन्तराया इवोच्चैजड़ त्व न्धमूकत्वबाधिर्य्यमुख्याः । स्मृतिलया जड़ता च विमूकता वधिरतान्धमहादहनज्वराः । कुविषयेऽसमये परियुञ्जता वपुषि योगममी नव दोषकाः” हठस० । वर्ज्यमा० सदोषाः “कामोभय स्वप्नमतीव लोभः प्राग् योगदोषानतिकोपयुक्तान् । विहाय युक्तः सुसमाहितात्या युञ्जीत योगं मनसा स्थिरेण” हठस० । तद्दोषजयोपायाः “निद्रां सत्त्वनिषेवणेन दलयेद्धृत्या च शिश्नोदरे रक्षेद् दोश्चरणौ दृशा श्रुतिदृशौ चित्तेन चेतो गिरौ । रक्षेत् सद्विधिना प्रमादत इतस्त्रासं तुदंस्तं धिया सङ्कल्पस्य जयेन काममिति वै ज्ञो योगदोषान् जयेत्” हठसं० । वर्ज्यसेव्ये “अत्याहारः प्रयासश्च प्रजल्पो नियमाग्रहः । जनसङ्गश्च लौल्यञ्च षड़भिर्योगो विनश्यति । “उत्सा- हान्निश्चयाद्धैर्य्यात् तत्त्वज्ञानाच्च निश्चलात् । जनसङ्ग- परित्यागात् षङ्मिर्योनश्च सिध्यति । अहिम । सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य्यं क्षमा धृतिः । दयार्जवमिताहाराः शौचं चैव यमा दश । तसःसन्तोभ कास्तिक्यं दानिमांश्वरपूजनम् ।

पृष्ठ ५३९८

सिद्धान्तश्रवणञ्चैव ह्रीर्मतिश्च तपोहुतम् हठप्र० । आहारः “आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिरिति श्रुतेः मिताहारस्य योगाङ्गत्वाच्च योगाङ्गाहारो यथा “न जीवनं देहधृतिश्च जन्मिनामृतेऽन्नपानं न मलैर्विना बलम् । योगे तदर्थं मलजिद्वलप्रदं भक्ताज्यदुग्धं मितमत्र सेवयेत् । न कन्दमूचानि गुरूणि शीतोष्णान्यत्र पानानि बलप्र- दानि । सत्त्रप्रदायुर्बलतृप्तिदानि पूतानि च त्रीणि हितानि योगे । हठप्रदीपिकादिभिः सुपथ्यवर्ग ईरितः । सुताड़िशोधनादनु भजेन्नतं पुरा शुभम्” हठम० । स च वर्गो यथा “गोधूमशालियवषष्टिकशोभनान्नं क्षोराज्य- खण्डनवनीतसितामधूनि । शुण्ठीपटोलफलकानि च पञ्चशाकं मुद्गादि चाल्पमुदर्क च मुनीन्द्रपथ्यम् । क्षीर- पर्णी च जैवन्ती मत्स्याक्षी च पुनर्नवा । मेघनादी च पञ्चैते शाकवर्गः प्रकीर्त्तितः । मिष्टं सुमधुरं स्निग्धं पथ्यं धातुप्रपोषणम् । मनोऽभिलषितं योग्यं योगी- भीजनमाचरेत्” मुख्यं घृतं क्षीरमिति द्वयं स्यात् नाड़ी- विशुद्धावथ मूलबन्धे । ओजो बलं तृप्तिमतीव धत्ते सत्त्वन्नतोऽन्तःस्थितनाड़िशुद्धिः” हठमः । “कन्दं च शाकादिकमूलभव्यं विहाय दध्यम्लतषायतिक्तम् । घृतौ दनक्षीरमपूरितोदरं यमी च गोधूमविकारमाश्रयेत्” हठच० । ग्रन्थान्तरे “पीत्वा क्षीरं पयोमिश्रं योगी वलमवाप्नुयात् । सितांशयुक् च पक्वं च हितं क्षीरं न केवलम् । गोघृते च हविष्यान्नं भुक्त्व भ्यासं समा चरेत् । एवं वाढं भजेदत्राष्टमेऽह्नि मलशोधनम् । निकृष्टभक्ष्यवर्गः “सस्नेह ईषत्तुवरीजमूपः क्वाथी भृगं सुक्वथिता ह्य० म्ला । जीरोषधाद्याऽलवणा हिताल्पा हविष्यभुक्तं यतिनिस्वपथ्यम् । आवश्यके सैन्धवमल्पमुक्तं सदार्द्रकं केऽपि वदन्ति भक्ते । स्याल्लाजसक्तुः ससिताज्य- दुग्धं पयोऽथ वा केवलमग्निपक्वम्” हठस० । वर्ज्याहारः “स्निग्धं भृशं वाऽभृशमेव रूक्षं क्षीरप्रभूतान्न मिहोत्सृजेद्यः । दध्ना च तक्रेण रुजाकृदन्नमन्नं च भूर्य्याज्यमपथ्यमुक्तम् । पुंस्त्वापहाः स्युश्चणका अपथ्या माषाश्च बल्या कफपित्तदोः । सितातियोगः कृमिकृत्तु नेष्टो गुड़ विकारो सह फाणितेन । अत्यल्पमिष्टाशनतो न योगः स्यात् साधकस्याल्पबलस्य नूनम् । योगानुगुण्येन ततोऽन्नजग्धिर्मतोदितानाल्पतरा न भूरिः” हठस० “कङ्कम्लतीक्ष्णलवणोणहरिच्च शाकं सौवीरतैलतिल- सर्षपमत्स्यमद्यम् । आजाविमांसदधितक्रकुलत्थकोल-

पिण्याकहिङ्गुलशुनाद्यमपथ्यमाहुः । भोजनमहितं विद्यात् पुनरुष्णीकृतं तथा रूक्षम् । अतिलवणादिकयुक्तं कदशनशाकोत्कटं वर्ज्यम्” हठप्र० । वर्ज्यानि “वर्जयेद्दुर्जनप्रीतिं वह्निस्त्रीपथसेवनम् । प्रातः स्नानोपवासादिकायक्लेशादिकं तथा” हठप्र० । “मद्यं गर्भान्नपानं सुतनुरतिगृहारामपाण्डित्यवेदशास्त्रा- लोकः सुगीतं सततमतिकलं हेमरूप्याम्बराणि । नृत्यं राज्ये च सङ्गः कुसुममलयजे सम्पदः स्फीतिशोर्य्ये ताम्बूलं चेति सर्वं विषयसुखमथासष्मिकं यत्त्यजेत्तत् । नित्यस्नानार्च्चा व्रतं शौचसक्तिर्ध्यानं ध्येयं मन्त्रजाप्यं च दानम् । गेहारामाद्यास्तथा कल्पना वै धर्मा एते थोगविघ्नः प्रदिष्टाः” हठस० । आहारमानम् “स्याच्छालिमुद्गादिकमुष्टिकद्वयं प्राक् प्राण- पूर्णोदरकेऽशनस्य । ह्रासो विधेयो ह्यनु साघकेन दुग्धा- द्यभावे क्रमकुम्भवृद्ध्या” हठस० । अत्र ह्रासक्रमेण स्वल्पाहारः प्राणायामे विधेयः । यथीक्तं सनातन- सिद्धान्ते “अभावे शालिमुद्गादिभोजनं मुष्टिकद्वयम् । ततो ह्रासः शनैः कुर्य्यात् प्राणे पूर्णे तथोदरे” अस्यार्थः अभावे घृतदुग्धयोरभावे मितभोजने कुम्भकवृद्धिक्रमानु- रूपः मन्दमन्दमशनह्रास उचितः । न हि प्रथम- मभ्यासे यथा यथा कुम्भकवृद्धिर्भवति तथा तथा कुम्भक- पूर्णोदरत्वात् कुम्भजाग्निना क्रमजितवायुवेगतया जिता- ग्निर्भवति तथा तथाऽशनह्रासः । साधकस्य योगानु- सारेणानुकूलः आरोग्यवीजमुत्साहपलौजःप्रमृतिकरश्च भवति न प्रथमम्” हठस० । ग्रन्थ न्तरे “आहारं क्षपयेद्योगी कृष्णपक्षे कलाक्रमात् । शुक्लपक्षे यथा चन्द्रस्तथा कुर्म्भो- ऽप्य वर्द्धते” । योगसारसमुच्चये । “तनौ येन केनाप्युपायेन पितं सदाभ्यासिना पालनीयं प्रयत्नात् । विशुद्धो हि यश्चित्तसंद्योत एषः शुभो ज्ञानवह्निस्वरूपः प्रकाशी । सूर्य्यप्रवेशे पवनेऽशनं सच्चन्द्रप्रवेशे शयनाम्बुवानम् । इत्यादि चान्यत् स्वधिया विचार्य्य पथ्यानि योगाभ्यसने हितानि” । योगनिषेधावस्थादि “मलाः सद्रवाः पूतिगन्धाश्च किञ्चित् सरुक् चोदरे गौरवं चालसत्वम् । यदैतद्भवेद् विग्रहे साधवेन तदा प्राणरोधोऽह्नि तस्मिन्न कार्य्यः” हठस० । योगारम्भकालः “अन्तर्हृताः सान्द्रतमा विशुष्का अपद्रवाः पक्वमलादयोऽपि । अभ्यामिनां प्राणनिरोध एष तदा विधेयः । शुभयोगसिद्धिदः” हठस० ।

पृष्ठ ५३९९

नित्यकर्त्तव्याकर्त्तव्ये । “नं लालयेन्नो करणं निपीड़येत् भृशं मिताशी मितनिद्रणोक्तिः । प्रातःशिरःस्नानमथो न रोचयेदारूढ़योगोऽपि कदापि योगी । आवश्यके तूष्ण- जलैर्विधेयं स्नानं न कार्य्यं हिमवारिणा तत् । स्नानं प्रगेऽनिष्टमिदन्तु कण्ठस्नानं स्मृतं ज्ञैरिह मध्यमेऽह्नि । व्य याममात्रपरुषं भृशशैत्यदेशमत्यम्बुपानमतिबिभ्रमणं- थैव । निद्रां दिवा निशि च जागरणं च चिन्तां क्लेशावहं यदखिलं तदिहापि जह्यात् । यत् स्वस्यान्यस्य दुःखा- वहमपि न भजेत् तद्गिरा मानसेन कायेनापीषदग्ने र्नहि न हि वनितायाश्च सेवां विदध्यात् । हिंसां द्वेषं तथाहङ्कृतिमशनमति प्राणिपीड़ां वियोगं भिन्नाभिन्नत्व- बुद्धिं ह्यनशनमसतां सङ्गतिं संत्यजेच्च । आयाममभ्यस्य ततोऽङ्गमर्दनं कुर्य्याद् वरिष्ठोत्तरसाधकस्य । स्यादङ्गमर्देन तथा मृदुत्वं वायोर्जयो देहह्रदोः समाप्तिः । पानाशने कर्म सुखावहं यद्योगस्य विघ्नो न हि तेन किञ्चित् । सेव्यं तदेकं परमार्य्यवव्यैर्हेयं मनःक्लेशकरं रुजाकृत् । अभ्या- सिना भूमिगृहे मठे वा न तैलदीपः प्रविधेय ईक्षणे । अस्मिन् ज्वलत्येत्य सुकुम्भितो द्राक् प्राणो विमार्गं द्रवतीत्यमुं त्यजेत्” । अतो योगमठे घृतदीप एवोप युज्यते” हठम० । “उत्थाय ब्राह्मणाले रहसि च परितः साधकः प्राणरोधस्याभ्यासं प्रातरङ्कै ६ र्मितघटिकमथो पीठमुद्रादि कुर्य्यात् । आयामं चानु सार्द्धप्रहरयुगलकान्तं ततः पथ्यमल्पं भुञ्जीयादम्लतीक्ष्णोषणलवणविदाह्यु- ज्झितं चाज्यदुग्धम् । प्राणायाममथाचरेत् प्रथमके यामे निशः साधको यामैकं शयनं भजेदनुकृती प्राणाव- रोधं श्रयेत् । शौचाद्यं घटशोधनादिकमथो यामे निशायां श्रयेत्तुर्य्ये नाडिविशोधनं त्वतिदृढ़ोऽभ्यासस्तु षाण्मा- सकः । मध्ये मध्ये चित्तविश्रान्तिहेतोः साम्बं शश्वत् संभजेदासनज्ञः । अभ्यासान्तेऽभ्यासिना स्वल्पमल्पं संभो- क्तव्यं भूरिवारं सुरुच्यम् । मध्ये मध्ये चारणं मेरु चालमभ्यास्यादौ संभजेताविशङ्कः । सर्वाङ्गीणा नाडिका दोषपूर्णा आभ्यां मृद्व्यः स्युर्मरुन्मध्यमास्ताः” हठस० । आभ्यां चारणमेरुचालनाभ्यां दोषा दुष्टान्नरसमलाः) गजकरणी “दृढ़ं त्राटकाभ्यासतः कूर्मवायोर्जये मूलबन्धे । चापानसिद्धिः । जये स्यादुदानस्य जालन्धरेण समानस्य चलेन च प्राणवायोः । धते गजकरण्येषा समानोदा- नयोर्जयम् । पक्वामाशयगाजीर्णनाहाद्यखिलशोधिनी । कोष्ठहृत्कण्ठसंवृद्धामपित्तकफबाधनी । श्वासं बलं हृत्प्र

सादं वह्निदीप्तिं समुद्यमम् । धत्ते लाघवमङ्गेषु प्राणस्य सुखवाहिताम् । हृतकण्ठकोष्ठसंशुद्धा शूलाजीर्णादि- रोगहृन् । हन्ति गजकरण्येषा नाभेरूर्ध्वमधोमलान् । पक्वापक्वान् रोगहेतून् बहिः प्रक्षाल्य पातयेत् । कोष्ठ- गुदादागलान्तं गलान्तं क्षालयेत् भृशम् । आभ्यां विशुद्धकोष्ठो यः सप्राणापानयोर्गतिम् । सूक्ष्मां देहसञ्चरितां लूतिकागतिवत्सुधीः वेत्तीषिकासमां चित्ते कोष्ठान्तः परिसर्पतोः । नाड़ीसञ्चारविज्ञानमनयोः सकलं यथा । जानाति साधकः शुद्धो नाडीसंस्थान- संविदम् । (एवं धौत्यामपि नाभ्यूर्द्धमङ्गं ज्ञेयम्) “महाचक्रमादौ विरुध्यानु सम्यग् भजेद्बन्धमुद्रामथो स्वेचरीं च । ततो वारिपानं प्रकुर्य्यात् सुधांशोः सुधां साधुपेयां प्रयागे प्लुतिञ्च । विना ग्रन्थिभेदं विना चक्र- भेदं विना ब्रह्मरन्ध्रप्रवेशं जितस्य । खगस्यात्मना कायसिद्धिं विनास्ते न सिद्धिर्न योगो न शून्यत्व- लाभः” हठस० । आसनफलम् “संप्राप्तवीजभावो यमनियमाभ्यामयं योगः । प्राणायामासनकैरङ्कुरवान् साधकस्य भवेत् । स्यादासने स्थैर्य्यमरोगिताङ्गे सुलाघवं दुःखसुखोष्णशीतैः । द्वन्द्वै- जितेऽस्मिन्नभिभूयते नाऽनन्ते समापत्तिरतो यमाभ्याम् । साधनत्रयमिदं मरुज्जये प्रोदितं प्रमितजग्धि- रिष्टदा । शक्तिचालमथ साधनद्वयम् नाभिवायुधृतिनाडि- चालनम्” । नियमैश्च यमैर्विषाणि रोगाः प्रविनश्यन्ति सुसंयतस्य पीठैः । चिरकालपदान्तरा असाध्याः यमिनः साधुजितासनस्य पुंस” हठस० । (यमाभ्यां यमनियमाभ्याम्) ककुटासनम् “संस्थाप्य पद्मासनमत्र सम्यक् करौ तु जानू- रुयुगान्तरे दृढ़म् । निवेश्य संस्थाप्य तले धरायां व्यो- मस्थ उक्तं त्विति कुक्कुटासनम्” हठस० । उत्तानकूर्मकम् “कुक्कुटासनवन्धस्थो दोर्भ्यां संबध्य कन्धरे । भवेत् कूर्मवदुत्तान एतदुत्तानकूर्मकम्” हठप्र० । धनुरासनम् “पादाङ्गुष्ठौ पाणियुग्मेन धृत्वा कर्णावध्या- कर्षयेत् स्वस्य शश्वत् । कुर्य्याच्चापाकर्षणं प्रोक्तमेतदालस्यघ्नं दोषजिन्नाड़िशुद्ध्यै” हठस० । मत्स्येन्द्रासनम् “वामोरुमूलार्पितदक्षपादं जान्वोर्वहिर्वेष्टित- वामदोष्णा । प्रगृह्य तिष्ठेत् परिवर्त्तिताङ्गो मत्स्येन्द्र- नाम्नोदितमासनं स्यात् । मत्स्येन्द्रपीठे जठरं प्रदीप्तं प्रचण्डरुग्मण्डलखण्डनाच्च । अभ्यासतः कुण्डलिनी प्रवोधं दत्ते स्थिरत्वं हि ददाति पुंसाम्” हठस० ।

पृष्ठ ५४००

पश्चिमतानासनम् “प्रसार्य्य पादौ भुवि दण्डरूपौ दोर्भ्यां च पादद्वितयं गृहीत्वा । जानूपरि न्यस्तललाटदेशोऽभ्य- सेदिदं पश्चिमतानमाहुः । इति पश्चिमतानमासनाख्यं पवनं पश्चिमवाहिनं कराति । उदयं जठरानलस्य कुर्य्यात् उदरे कार्श्यमरोगतां च पुंसाम्” हठप्र० । मयूरासनम् “धरामवष्टभ्य करद्वयेन तत्कूर्परे स्थापितनाभि- पार्श्वे । उच्चासने दण्डवदुत्थितस्य मयूरमेतत् प्रवदन्ति पीठम् । हरति सकलरोगानाशु गुल्मोदरादीनभिभवति च दोषानासनं वै मयूरम् । बहुकदशनभुक्तं भस्म कुर्य्या- दशेषं जनयति जटराग्निं जारयेत् कालकूटम्” हठप्र० । शवासनम् “उत्तानशववद्भूमौ शयनं तु शवासनम् । शवासनं श्रान्तिहरं चित्तविश्रान्तिकारकम्” हठप० । सिंहसनम् “गुल्फौ च वृषणस्याधः सीवन्याःपार्श्वयोः क्षिपेत् । दक्षिणे सव्यगुल्फं तु दक्षगुल्फं तु सव्यके । हस्तौ तु जानुनोः स्थाप्य स्वाङ्गुलीं संप्रसार्य्य च । व्यात्तवक्त्रो निरीक्षेत नासाग्रे न्यस्तलोचनः । सिंहा- सनं भवेदेतत् पूजितं योगिभिः सदा । बन्धत्रयस्य सन्धानं कुरुते चासनोत्तमम्” हठप्र० । भद्रासनम आसनशब्दे ८८६ पृ० दृश्यम् तत्फलम् “भद्रं कफक्लेशसमीरहारि” हठस० । कूर्मासनम् “गुल्फद्वयेनापरिपीड्य पायुं जानुद्वयं भूमि- तले निधाय । कूर्मासनं स्यादिति योगिवर्य्यैरशोतिवाता मयहारि चोक्तम्” हठस० । बल्लर्य्यासंनम् “स्थित्वा समं सरसिजे कृतवङ्क्षणोर्वोरङ्घ्र्यो रधःस्थकरकूर्परकौ विधाय । वद्धोर्द्धषाणितलयुग्म तदुत्तमाङ्गम्प्रशांङ्गुलस्य कलयेदुपरि प्रकामम् । उत्तान एव चिवकं हृदयेऽर्प्य तिष्ठेत् कुर्वन् समीरणनिरोधनमेक- चित्तः । काये यदोदर उदेति च भूरिदाहोऽधोवा- युनिःसृतिरुदेति तदा क्रमेण । संमोचनीयमिदमासन- मार्य्यधीभिर्मन्दं विनाशयति घोरतरज्वरार्त्तिम् । सन्दीपने हुतवहस्य च वल्लरीति संज्ञं प्रभुक्तपरिपाचन- मासनं स्यात्” हठ स० । वृश्चिकामनम् “धरामवष्टभ्य करद्वयेनोरः पार्श्वयोः स्थापितत् स्थकूर्परः । वृश्चीव पुच्छप्रतिमाङ्घ्रिपार्ष्णी धृत्वाऽप्य शीर्षे चिवुकं विधार्य । यत्रेति सन्तिष्ठति साधकस्तत् विषा- पहं वृश्चिकसंज्ञमासनम्” हठस० । मूलवन्धासनम् “वामाङ्घ्रिपार्ष्ण्यग्र तदुच्चकैर्गुदाननान्तरं भूर निपोह्य साधकः । व्यस्तं विधायाग्रपदं सुगुल्फतो

ऽधो दक्षपाद लघु वामजानुनि । विन्यस्य बद्ध्वा गलके- ऽनुजालन्धरं समं स्थापितसर्वगात्रः । महाश्मवत्स्थाणु- रनन्यचेता भ्रूमध्यदृग् दोर्युगसधृतोरुः । इदं मूलबन्धासनं योगसिद्धिप्रदं दीपनं जाठराग्नेरतीव । ध्रुवं शक्तिसन्दीपनं मूत्रवर्चाजिदर्शोग्रहण्यामयानां विनाशि । समवाहनमाशु मारुतस्य विदधात्यूर्द्धगतिं जयं च सिद्धीः । विहिते किल विष्टरेऽत्र पायौ महती वह्नि- शिखा सदोपयाति । भुजगी परिजागराद्यवस्था विबुधैरूर्ध्वगतिस्त्वपानवायोः” हठस० । गोमुखासनम् “सव्ये कृत्वा दक्षगुल्फं तु पूर्वं पार्श्वे यत्र स्थाप्यते सन्निवेश्य । दत्त्वा वामं गुल्फलं पृष्ठपार्श्वे तत् पीठं स्यात् गोमुखं गोमुखाभम् । अपानसिद्धिं विदधाति मूलबन्धान्निहन्त्येव भगन्दरार्शः । धौत्याश्च नौले- र्वितनोति सिद्धिं सुसाधकस्यामनमेतदग्र्यम्” हठम० । कुब्जिकासनम् “किञ्चित् तिर्य्यक् साम्यमास्थाप्य जानुमूर्द्ध्वं धृत्वा संपरावर्त्तितेन । कृत्वा मूले पादमाधाय तिष्ठे- देतत् पीठं कुब्जिकं वह्निकारि” हठस० । पार्श्वोपधानासनम् “समानभूमौ शयनं विधायोत्तानौ करौ पार्श्वयुगान्तराले । पृष्ठे मिथः साधु निबध्य यत्र पार्श्वो- पधानासनमुक्तमुत्तमैः” हठस० । उत्कटासनम् “युजा स्फिचोः स्थीयत ऊर्द्धजानुर्यत्रासने पादतलद्वयोपरि । स्फिग्भ्यां मनागुत्कटकं धरित्रीमस्पृश्य पीठं स्मृतमुत्कटाख्यम्” हठस० । पद्मासनम् “वामोरूपरि दक्षणं च चरणं संस्थाप्य वामं तथा दक्षोरूपरि पश्चिमेन विधिना धृत्वा कराभ्यां दृढ़म् । अङ्गुष्ठौ, हृदये निधाय चिवुकं नासाग्रमालोकयेदेतद्व्याधि- विनाशकारि यमिनां पद्मासनं प्राच्यते” हठस० । प्राणायामाङ्गपद्मासनम् “उत्तानौ चरणौ विधाय विविवत् सक्थिस्थितौ योगिर डुत्तानौ स्वकरौ विधाय च मिथो जङ्घे समाकृष्य च । नासाग्रे दृशमाविधाय चिवुक चात्तभ्य वक्ष स्थलं मूले साधु सरज्ञयाऽभिकलयेदेतत् सरोजस्य सत् । अपानमुत्थाप्य शनैः स्वशक्तितः प्राणं समाकृष्य च कुम्भकं चरेत् । धृत्वा यथ शक्त्यनुरेचये च्छनैर्वायुं गदघ्नं स्मृतमम्बुजासनम् । समस्तदाषज्वर- दाहमाहपित्तामयष्न सकलं सुखावहम् । प्राणः समोऽस्मिंश्चसति क्षणेन मुनेरनुष्ठानविधौ सरोरुष्ठे” हठम० । करसंपुटपद्मासनम् “कृत्वा संपुटितौ करौ दृढतरं यद्ध्वा तु पद्मासनम् गाद वक्षसि संविधाय चिवुक ध्यानश्च

पृष्ठ ५४०१

तच्चेतसि । वारंवारमपानमूर्द्ध्वमनिलं प्रोच्चालयन् पूरयन् मुञ्चन् प्राणमुपैति रोधमतुलं शक्तिप्रभावादतः” हठयोगः । सिद्धासनम् “योनिस्थानकमङ्घ्रिमूलघटितं कृत्वा ध्रुवं विन्य- मेन्मेढ्रे पादमथैकमेव हृदये धृत्वा समं विग्रहम् । स्थाणुः संयमितेन्द्रियोऽचलदृशा पश्येद् भ्रुवोरन्तरं चैतन्मोक्षकपाटभेदजनकं सिद्धासनं पोच्यते” पवनयोगसं० । वीरासनभद्रासनस्वस्तिकासनानि आसनशब्दे ८८६ पृ० दृश्यानि सुखासनम् “येन केन प्रकारेण सुखं स्थैर्य्यं च जायते । तत् सुखासनमित्युक्तमशक्तस्तत् समाश्रयेत्” सूतसंहिता । इदमेव “स्थिरसुखसामनमिति” पात० लक्षितम् । षट्कर्मोपक्रमः “अथासने दृढ़ो योगी वशी हितमिताशनः । गुरूपदेशमार्गेण प्राणायामं समभ्यसेत् । यावद्धायुः स्थितो देहे तावज्जीवितमुच्यते । मरणं तस्य निष्क्रान्तिस्तस्मात् वायुं निरोधयेत् । चले वाते चलं चित्तं निश्चले नि श्चलं तथा । योगी स्थाणुत्वमाप्नोति ततो वायुं निरो धयेत् । मलाकुलाषु नाड़ीषु मारुतो नैव मध्यगः । कथं स्यादुन्मनीभावः कर्मसिद्धिः कथं भवेत् । शुद्धिमेति यदा सर्वं नाड़ीचक्रमनाकुलम् । तदैव जायते योगी प्राणसंग्रहणे क्षमः” इत्युपक्रमे “यदा तु नाड़ीशुद्धिः स्यात्तदा चिह्नानि बाह्यतः । कायस्य कृशता कान्तिस्तथा जयेत निश्चितम् । यथेष्टं धारणं वायोरनलस्य च दीपनम् । नाडीभिर्व्यक्तिरारेग्यं जायते नाड़िशोध- नात् । मेदश्लेष्मादिनाशार्थं षट्कर्माणि समाचरेत् । अन्यथा नाचरेत्तानि दोषाणां समभावतः । धौती वस्ती तथा नेती त्राटकं मौलिकं तथा । कपालभाती चैतानि षट्कर्माणि प्रचक्षते । कर्मषट्कमिदं गोप्यं घटशोधनकारकम् । विचित्रगुणसन्धायि पूज्यते योगि पुङ्गवैः” हठप्र० । धौती “चतुरङ्गुलविस्तारं हस्तपञ्चदशायतम् । गुरूपदिष्ट- मार्गेण सिक्तं वस्त्रं शनैर्ग्रसेत् । पुनः प्रत्याहरेच्चैत दभ्यासाङ्गेतिकर्मवित् । कासश्वासप्लीहकुष्ठं कफरागाश्च विंशतिः । धौतीकर्मपभावेण शुध्यन्त्येव न संशयः” हठप्र० “विंशद्दोःप्रमितं च पञ्चदशदोर्मानं च विस्तारतश्चत्वार्य्य- रङ्गलविस्तृतं सुमृदुलं सिक्तं सुवस्त्रं तनु । स्थित्वा गोमुखविष्टरे सुशनकैरेतत् ग्रसेत् साधको मन्दं चानु विनिर्हरेत् कफगदश्वामेषु धौती हिता” हठस० । वस्ती “नाभिदध्ने जले पायुन्यस्तनालोत्कटासनः ।

आधारात् कुञ्चनं कुर्य्यादपानं वस्तिकर्मविद् । गुल्म- प्लीहोदरं चापि वातपित्तकफोद्भवम् । वस्तिकर्मप्रभावेण क्षोयन्ते सकलामयाः । धात्विन्द्रियान्तःकरणप्रसादं दद्याच्च कान्तिं दहनप्रदीप्तिम् । अशेषदाषोपचयं हि हन्यात् अभ्यस्यमानं जलवस्तिकर्म” हठप्र० । “जलं पायुविन्यस्तनालस्य मार्गात् जले नाभिदघे समाकृष्य चोर्द्ध्वम् । चलत्युत्कटे विष्टरेऽपानकोषात् जलं याति तुन्देऽम्बुना वस्तिकर्म” (नालं वंशादिसूक्ष्मस्निग्ध- नालिका) । आदावुत्कटविष्टरे परिगतः प्रोत्थाप्य सम्यग्नलं पायुद्वारविकाशकोचविधिना वायूर्द्धमाकर्षयेत । आपूर्य्यं दृतिवत्त तुन्दमभितो नौल्या प्रचाल्यानिलं कृत्वाऽधोमलमुत्सृजेत् समकिलं योगी बहिःकोष्ठ- गम् । अत्र वस्तिकर्मणि गोमुखमेव प्रशस्तमनुभूतमिति सङ्केतः । अत्र सर्वकोष्ठमलानां कोष्ठक्षालनपूर्वकद्रवत्वेन बहिःकृतिर्यथा भवति । तदुपायसङ्केतेन वस्तिकर्म- कर्त्तव्यम् । पूर्वोक्तविधिना गोमुखे चोत्कटासने स्थित्वा- ऽपानद्वारोर्ध्वमन्तर्जलं किञ्चिद्गृहीत् । तदूर्ध्वं स्वस्ति- कासने स्थित्वा समाकृष्य नामेरूपरि हृदयान्तं कर्त्तव्यम् । पुनरुत्कटासनेन जलं गृहीत्वा प्राग्वन्नाभौ विधेयं स्वस्तिकेनं स्थेयं विधेयम् । एवं वस्तौ स्वस्तिकेन चैयं सर्वं कोष्ठं जलपूणं कृत्वाऽभितः कोष्ठं बिभ्राम्यान्त्र- सन्धिगतमन्त्रादिलीनपक्वापक्वसद्रवघनमलादि द्रवीकृत्य पश्चाद्बहिस्तज्जलं कुर्य्यात् क्रमेण न त्वरयेत् । तदाऽनेन विधिना कोष्ठः प्रक्षालितवस्त्रबद्धोऽपास्तदोषो भवति हठस० । नेती “सूत्रं विस्तस्ति सुस्निग्धं नासानाले प्रवेशयेत् । मुखान्निर्गमयेत् सा हि नेतो सिद्धैर्निगद्यते । कपाल- शोधनी कार्य्या दिव्यदृष्टिप्रदायिनी । जत्रूर्द्ध्वजातरो- गौघं नेतिराशु निहन्ति च” हठप्र० । “आखुपुच्छसदृशं सुनिर्मलं षड्बितस्तिमितसूत्रमरूक्षम् । संप्रवेश्य लघु नासिकाबिले वक्त्रतो रहसि निर्गमयेच्च तत् । नेतीति कर्मोदितमेतदार्य्यैर्जत्रूर्ध्वजाताखिलरोगहारि । कपालसंशोधनकारि कार्य्यं द्विवारकं दिव्यदृशञ्च धत्ते हठस० त्राटकम् “निरीक्षेत् निश्चलदृशा सूक्ष्मलक्ष्यं समाहितः । अश्रुसंपातपर्य्यन्तमाचार्य्यैस्त्राटकं स्मृतम् । स्फोटनं नेत्र- रोगाणां तन्द्रादीनां कपाटकम् । प्रयत्नात् त्राटकं गोप्यं यथा हाटकपेटकम्” हठप्र० । अस्य फलान्तरं हठस० उक्तं

पृष्ठ ५४०२

यथा “सिद्धेऽस्मिन् नासिकाग्रेक्षणहततनुरुक्क्लेशवान् साधकः स्याद् भ्रूमध्यं च क्रमेणाकलयति सतताभ्यासतः खेचरीञ्च । दिव्यां दृष्टिञ्च धत्ते जनयति यमिनो योगविष्पत्तिसिद्धिं मूर्ध्वस्थम्भोरुहे वै पवनहृददयोरक्रमे- णानुलोम्यम्” प्रकारान्तरं यथा “प्रातः समुत्थाय सुखा- सने गतः समभ्यसेत् त्राटकमेक एव । प्रसार्थ्य दृष्टिं ननु लक्ष्यमीक्षेत् समुज्ज्वलं तत् रहसीतचिन्तः । अभ्यासतो- ऽस्मात् स्थिरतां समश्नुतः समीरनेत्रे इति लक्ष्यदीक्षा । विधाय किञ्चित समये विलोचने संमुद्र्य पश्चात् झटिति प्रमार्य्य । पश्येत् परोनिश्चलमेकधीः खं पश्येत्तु यावत् पुरतोऽर्कृविम्बम । समभ्यसेत्तावदिमां क्रियां चेत् सुनि- र्मला दृष्टिरनेन वै स्यात्” हठस० । नौलीकर्म तच्च द्विविधं बाह्यमान्तरं च तत्र बाह्यं यथा “सव्यापसव्यं लघु नालिकाभिर्व्यावर्त्त्य वेगैः कृतदोर्युगः कौ । कृत्वा भ्रमंस्वस्तिक आनतांसस्तुन्दस्थनालोत्थिति- मेवमीहेत” हठस० । “अमन्दामन्दवेगेन तुन्दं सव्याप- सव्ययोः । शतशो भ्रामयेदेष नौलीयोगः प्रचक्ष्यते । मन्दाग्निसन्दीपनपाचकाग्निसन्घानमानन्दकरी सदैव । अशेषदोषामयशोषणी च हठक्रियाऽसौ जयतीह नीली” हठप्र० । आभ्यन्तरमुक्तं हठरत्नावल्यां यथा “इडयावर्त्त्य वेगेन तथा पिङ्गलया पुनः । उभाभ्यां भ्रामयेदेषा ह्यान्तरा कीर्त्तिता मया” । कपालभाती “लोहकारस्य भस्त्रावत् कुर्य्यात् सव्यापसव्यतः । कपालभाती विख्याता कफामयविशोधिनी” हठप्र० । “सल्लोहकारधमनीव च संप्रपूर्य्यैकं नासिकापुटमरं सुवि- रेचयच्च । योगी द्विवीयमिति भस्त्रिकयेव शश्वत् सव्याप- सव्यचरिचालनमत्र कार्य्यम्” हठस० । चक्रांकर्म “सुस्निग्धं मसृणेन वा सुहविषा मध्याङ्गुली- युग्मकं सार्द्रं लूनं खं प्रसार्य्य शनकैः वायुं हृदन्ते क्रियात् । ऊर्ध्वं सर्वमिहाभितोऽत्र नलकाद्यं भ्रामये- दन्तरे यावत् पायुविकाश उद्भवति संप्रोक्तेति चक्री बुधैः । कृत्वेति चक्रीविधिमादरेण प्रक्षालयेत्तद्विषयं ततो दृढ़म् । आमादिदोषान्तमिति प्रकुर्य्यात् यथा गुदास्यं श्लथविश्लथं भवेत् । तथाङ्गुलीनां त्रिचतुःक्रमेण संभ्रा- मयेत् पायुविकाशनावधि । नलान्त्रगाढ़ावृतिदुर्मलान्तः स्यान्मूलचक्रस्य विकाशनं च हठस० । “पायुवक्त्रं प्रसार्य्यान्तरङ्गुल्यौ भ्रामयेत् भृशम् । यावद् गुदविकाशः म्यात् चक्रीकर्म निगद्यते । शूलव्याधिर्गुल्मरोगो

नश्यत्यत्र न संशयः । मलशुद्धिर्दीपनं च जायते चक्रि- कर्मणि” हठरत्नाबली । गिलिकर्म “यद्घण्टिकामस्तकयोः पिधानमथो ललन्ती कथितोपजिह्वा । तदग्रकं तर्जनीमध्यमाभ्यां संमन्थयेद् ज्ञो मुहुराकलय्य । गिलीति कर्मोदितमार्य्यवर्य्यैः सन्धि- प्रलीनामकफैघहारिं हठम० । गजकरणीकर्म “उदरगतपदार्थानुद्वमेदेव नित्यं पवनगमनमार्गात्कण्ठनालप्रवेशात् । क्रमपरिचयवश्यो वायुमार्गो भवेद्वै गजकरणमितीव प्राहुरार्यांहठज्ञाः । (अपानवायोरूर्द्ध्वकरणात् । पवनोर्द्धकरणेनवा । पाय्वा- कर्षणेन यद्भक्षितं वस्तु तदुद्वमेत् । कण्ठनालप्रवेशात् । कण्ठे नालस्य प्रवेश एरण्डनालस्य प्रवेशस्तस्मात् । तदा क्रमपरिचयक्रमेण वस्तुपरिचयः स्यादित्यर्थः) हठस० । “प्राक् स्थित्वोत्कटविष्टरे समतनुर्नौल्यानलोत्थापनं कृत्वा- ऽपानमनूर्ध्वमीरणपथा गल्यीं विधायोद्वमेत् । यत् प्राग्भक्षितमन्नपानमथ वा नालप्रवेशाद्गले तत् पश्चःदशितं वमेदनुविधिः प्रोक्तो हठज्ञैरिह । आसने गोमुखे स्थित्वा कृत्वा भूमौ करौ दृढम् । नम्र ऊर्ध्वं वायुकृष्टिं नाला- दुत्थाप्य चाचरेत् । वक्त्राग्रमेवं विहिते दोषोभक्षित- संयुतः । एवं गजकरण्युक्ता भक्षितोद्वमनक्रियेति” । वायुकृष्टिम् अपानेन सह प्राणस्य प्रकाममूर्ध्वाकर्षणम् । नालोत्थानसमकालं कुर्य्यादिति भावः । अस्यार्थः उत्कटे आसने स्थित्वा बाहुयुगलं बद्धमुष्टिं जानुद्वयोपरि सस्था- प्यानु नम्राधोमुखः आनम्रकटिपृष्ठ आस्मिताङ्गोनालत्थानं कृत्वाऽनु पश्चाद्वायुमूर्ध्वं विधाय सोदरवेगैरशितमुद्वमेत । यदि कदाचिन्नोर्ध्वमशित याति तदात्थायानमूकटिपृष्ठो जानुद्वयं तिष्ठन् दोर्भ्या धृत्वा प्राग्वदुद्वमेत्” हठस० । शङ्खप्रक्षालनम् “नास पुटेन सलिलं परिपीय वक्त्रमार्गेण तद्बहिरहो कलयेत् सुधीरः । पीत्वैककेन पुटकेन च नासिकाया वृन्येन वारि शनकैर्बहिरुद्वमेद्वा । शङ्ख प्रक्षालनमिदं कफपित्तहरं परम्” हठस० । वायुसाधनम “इदानीं क्लेशहानार्थं कर्त्तव्यं वायुसाधनम् । येन संसारचक्रेऽस्मिन् रोगहीनो भवेद् ध्रुवम्” । शिवसंहिता “राजदन्तयुगलान्तमस्पृशन् सन्निधाय रसनां तदन्तिके द्विक (काक) चञ्चपुटमारुतं पिबेत् प्राणसंयम- नमेतदुत्तमम्” । “जिह्वां कृत्वाऽनाकुलस्तालुमूले दन्तैर्द- र्न्तान् गाढ़भापीड्य सद्यः । मन्दं मन्दं यः पिबद गन्घवाहं सोस्रौ । पूरैः साकमन्तः स्रवद्भिः” त्रिपुरा-

पृष्ठ ५४०३

सारसमुच्चये । एतदभ्यासप्रकारः “नलिकासदृशीं काकं विधाय पूरयेत् तया । श्वसनं कुम्भयेन्नाड्यं रेचयेत् काकचञ्चुकम्” कुम्भकपद्धतिः । “द्विक(काक) चञ्चुवदानेन वायुं परिपूर्य्यानु निरोधयेद्धि वायुम । रसनामुपरिध्रुवं विधायामृतधारां पिबतीह यः सुखी सः । अमुं रेचयेद् घ्राणान्ध्रद्वयेन स्मृता शीतली काकचञ्च्वाख्य एषः । मरुद्द्वन्द्वयोगप्रवीणोऽस्य मर्त्यो भवेदेव संसाधनात् मुक्तिभाग् द्राक्” कुम्भकपद्धतिः । आसने स्थिरीभूते प्राणामं कुर्य्यात् तत्प्रकारः प्राणाया- मगब्दे ४५१५ पृ० उक्तप्रायः अधिकमत्रोच्यते । “मात्राप्रमाणयुक्तात् प्राणायामोऽयमोङ्कारात् । सेव्यः प्राणापानावुर्ध्वमधः सन्निरूध्य यत्नेन । प्राणायामे पद्मपीठे स्वदक्षाङ्गुष्ठेनादौ सन्निरुध्येन्दुनाड़ीम् । वायुं नातिद्राक् शनैर्नातियुक्त्या व्याकृष्योर्ध्वं पूरयेत् स्वोदरान्ते । यथा स्वशक्त्या लघु धारयित्वा नाड्या ततः पिङ्गलया विरेचयेत् । निरोधहीनं विपतीतमध्यं हृदा- स्थिरेणाभ्यसनं मुनिश्चरेत् । येन त्यजेत् तेन निरोध- हीनं धृत्वा पुरान्येन विरेचयेत् शनैः । यान्त्येवमभ्या- सरतस्य पुंसः स्थितिं स्वलक्ष्ये चलचित्तवृत्तयः । यथाशक्त्यः कृष्य स्वाङ्गं पूरयेदुदरं शनैः । यथाशक्त्या- धृत पश्चाद्रेचयेदविरोधतः” । हठयोगे “प्राणं चेड़िकया पिवेन्नियमितं भूयोऽन्यया रेचयेत् । पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथो बद्धा त्यजद्वामया । सूर्य्या चन्द्रमसोरनेन विधिनाऽभ्यासं समातन्वतां शुद्धा नाड़ि- गणा भवन्ति यमिनां मासत्रयादूर्ध्वंतः” हठस० । “तत्र भूतिशुद्धिप्राणायामं कृत्वा तदन्तेऽभ्यासार्थमुक्तसंख्या- सहितकुम्भकयथाशक्तिप्रणवजपध्यानाभ्यां सार्द्धमांसत्रय कुक्षिस्थ शेषोपपातकपातकसहितपापपुरुषनिरासनद्वारा मनोबहनाड़ीगतमानसकामक्रीधादिमलशुद्धये यथोक्त- पथ्येकान्तसेवापूर्वकं विधायानु शारीरनाड़ीगणशुद्धिः षण्मासं विधेया” हठस० । सनातनसिद्धान्ते “निरालम्बमनाभूत्वा प्राणायामं” समभ्यसेत् । शनैश्च शतपर्य्यन्तं श्चतुर्वारं समभ्यसेत् । प्रातःसायञ्च मध्याह्ने ह्यर्द्धरात्रौ विशेषतः । याममात्रं यदा पूर्णं भवेदभ्या- मयोगतः । एकवारं प्रकुर्वीत तदा योगीन्द्रजृम्भ णम । षड़त्रिंशच्च शतैकञ्च प्राणायामांश्च नित्यशः । “षण्मास भ्यन्तरेणैव शुद्धा नाड़ीगणास्तथा । ततो वृद्धिक्रमेणैव प्रणवेन च धीरधीः । गङ्क्यार्थ

गुटिका कार्य्या मृण्मयो चातिशोभना । ततो नाडिगणः शुध्येत् वरं भवति लक्षणम् । चन्द्रं पियति सूर्य्येण सूर्य्यं चन्द्रुमवा पिबेत् । अयं हि कालाभाकेन जीवेदा चन्द्रतारकम्” । तदङ्गासनमुक्तं सनातनसिद्धान्ते “चतुरस्रं द्विहस्तञ्च उत्तुङ्गं चतुरङ्गुलम् । चेलोर्णद्दश चर्माद चासनं सर्वसौख्यदम्” । नाड़ीशुद्धेस्तदङ्गता “नाड़ीविशुद्ध्यास्तसिरामलो यदा तदा समर्थोऽनिलधारणे चिरम् । स्यात् कोष्ठगर्त्तस्थमलोग्र- कर्दमक्षयेऽग्निरिद्धः क्व तनौ रुजां जनिः । सिद्धापाना- दजग्रन्थिं भित्त्वोर्ध्वं सर्पताऽर्ग्निना । मुनेस्तदा प्राण- युतोहृद्यास्तेऽनाहतध्वनिः । नाड़ीमध्यमलक्षयेऽल्पशयनं मूत्रं विड़स्तैनसः पुंसः स्वल्पमरोगता न कृमयो लाला न घर्मोरतिः । दुश्लेष्मानिलपित्तशान्तिरमलः कायो भवेत् सुन्दरस्तावत्कालमयं कुभाजनियमग्राह भजेदल्पभुक् । योगाराम्भाद्यङ्गमुक्तं हि नाड़ीशुद्धिर्देहे शीर्षमाद्यं यथाङ्गे । यावत् सिद्धैषा हठाङ्गं न मुख्यं तावद्योगः साधकस्य व्यलीकः । नाड़ीविशुद्वेर्मरुतो जय स्यात् जितेऽनिले याति मनः स्वयं क्षयम् । क्षीणे मनस्यस्त- मितैहिकार्थे ज्ञानप्रकाशः स्वमुपैति निर्मले । पूते त्रिधानाड़िविशुद्धितः स्यादारम्भकाले हठसिद्धिचिह्नम् । क्रमेण कम्पादिजिताऽनिलानुरूपं हि घर्मान्तरमभ्यु- देति । सगर्भकायामविनिर्गतांहा मुनिस्तदारम्भ उदेति सिद्धिभूः । सन्नाड़िशुद्धेः परिणाम एषः संप्याप्यते सद्गुरुणा विना नो” हठस० । प्राणायामलक्षणं मार्कण्डेयपु० “शृणुष्व च महीपाल प्राणाया- मस्य लक्षणम् । युञ्जतश्च सदा योगं यादृग्विहितमास- नम् । पद्मं सिद्धासनं वापि तथा स्वस्तिकमासनम् । आस्थाय योगी युञ्जीत कृत्वा च प्रणवं हृदि । समः समासनो भूत्वा संहृत्य चरणावुभौ । संवृतास्यस्तथेवोरू सम्यग्यिष्टभ्य चाग्रतः । संपश्यन्नासिकाग्रं स्वन्दिशश्चानबलोकयन् । इत्थं योगी यताहारः प्राणायामपरायणः” । “यथा तोया- र्थिनस्तोयं यन्त्रनालादिभिः शनैः । आपिबेयुस्तथा वायुं पिबेद्यागी जितश्रमः । मृदुत्वं सेव्यमानास्तु सिंह- शार्दूलकुञ्जराः । यथा यान्ति तथा प्राणो वश्यो मवति योगिनः । विश्वासतां यथेच्छातो नागं नयति हस्तिप । तथैव योगी स्वच्छन्दं प्राण नयति शोधितम् । यथा हि साधितः सिंहो मृगान् हन्ति न मानवान् । तद्वन्निरुद्धः पवनः किल्विमं न नृणां तनुम् । तस्माद्युक्तं सदा

पृष्ठ ५४०४

योगी प्राणायामपरा भवेत्” इति योगचन्द्रिकायाम् । “प्रणायामान्नरः षाष्टं कुर्य्यादेवमहर्मुखे । चत्वारिंशच्च मध्याह्ने सन्ध्यायां विंशतिर्भवेत् । अर्द्धरात्रे विंशतिः स्यादेवं प्राणविनिग्रहः” इति । “इड़या वायुमाकृष्य परयित्वादरस्थितम् । शनै षोड़शमात्राभिरकारं तत्र संस्मरेत् । पूरितं धारयेत् पश्चाच्चतुःषष्ठ्या तु मात्रया । उकारमूर्त्तिमत्रापि सस्मरन् प्रणवं जपेत् । यावद् वा शक्यते तावद्धारयन् जपसंस्थितः । पूरितं रेचयेत् पश्चान् मकारेणानिलं बुधः । शनैः पिङ्गलया विप! द्वात्रिंशन् मात्रया पुनः । प्राणायामो भवेदेष ततश्चैनं समभ्यसेत् । प्रस्वेदजनको यस्तु प्राणायामेषु सोऽधमः । कम्पनं मध्यमं विद्यादुत्थानं च त्तमं तथा । पूर्वं पूर्वं प्रकुर्वीत यावदुत्तमसम्भवः । उत्तमे तु मुनिर्ज्जाते प्राणायामे सुखी भवेत् । प्राणो लयति तेनैव देहस्यान्तस्ततोऽधिकः । देहश्चोत्तिष्ठते तेन कृतासनपरिग्रहः” । योगसाराव ल्याम् । “सरेचपूरैरनिलस्य कुम्भैः सार्वासु नाड़ीषु विशोधितासु । अनाहताख्यो वहुभिः प्रकारैग्रन्तः प्रवर्त्तेत सदा निन दः” इति । “अस्मिन्ननाहते प्राण- नादे कृत्वा मनः स्थिसम । निर्भयं साधकः कुम्भवृद्ध्याभ्य- सनमाश्रयेत् । ध्यायेन्मूले कर्णिकान्तः कुण्डलीरूप- मीश्वरम् । नादासंक्रमणं शान्तं शिवध्याने कृक्रमात् । मूर्त्तिध्यानानन्दपीने नादानन्दे प्रलीयते । यथा यथा ममः शुद्धं लीयते ध्याननादयोः । तथा तथा वायुजय सिद्धिकृन कुम्भ एधते । अहोरात्रमिति ध्यायन्नादा- सकमतिर्मुनिः । दृढ़भ्य मपरः शीघ्रं योगसिद्धिमवा- प्नुयात् । यावन्न श्रूयते नादस्तावच्चित्तमिदं चलम् । नदि लानं ममो ध्याने विना यत्नं हि युज्यते । स्वेद- निद्राङ्गमोटाद्याः क्षयं संयान्ति साधके । सपादघटि- कार्ध्वं स्यात कम्पो जल्पनमेव च । आनन्दः स्यात् सदाभ्यामादारम्भे कुम्भकाग्निना । शुष्के नाड़ोमले दग्धे हृद्विकरे जयाग्निना । मूलस्थितपदोर्भेदे पृथ्व्यम्बुविलयोद्गमे । अपाने ऊर्द्ध्वं क्रमशः प्राणेना कर्षित यदा । मूलारपृथिवोभेदेऽपाने जाड्यतमो बलम । क्षणं ततोद्ध्व भाकृष्टावपानस्याधराङ्गकम् । उत्ति ष्ठन्ति गिरालम्बं लघुतूलवदस्वरो । तदासनोत्थ नमक्त वायोर्विजयलक्षणम । पतन् लक्षणसिद्ध्याद्यः स्थितिचक्रविभेदने । वक्ष्यमाणाभ्याममतिं कुर्य्यात् योऽपानमारुतम । उद्गत्युन्मुखमृजुसत्पृष्ठवाहविधित्-

सया । पृष्ठवंशान्तरगतसुषुम्णार्द्धस्थले पदम् । त्रि- कोणं दहनस्यान्तं तदधः स्थितिरित्यसौ । अभ्यासेन जितापानं प्राणेनोर्द्ध्वमुखीकृते । पूर्ववाहं निराकर्तुं प्रतीचीपथमुत्तमम् । समवाहेन सुमतिर्नेतुं स्थिति- मुखान्तरे । स्थित्यारभेदभ्यसनं कुर्य्यात् सद्गुरुणोदि- तम् । विधिपद्मप्रभेदेन सर्वा आरम्भसिद्धयः । तावत्कालं साधकस्य योगोक्तनियमग्रहः । स्वाधिष्ठानं विभिद्योद्ध्वे- मपानः प्रगतः स्वयम् । तिर्य्यग्गतेन प्राणेन निरा- वरण ऊर्द्ध्वगः । अधः स्थितः सन्धमति त्रिकोणं वह्नि- मण्डलम् । ध्मातो भस्त्रेव दहनो दृढ़ाभ्यासो मुनेर्हि सः । क्रमेण दीप्तो भवति सुषुमणास्थमलं स्यति । कुण्डलीं तापयत्येष चालितां प्राणवायुना । उत्कर्षप्राणायामेन शक्तिचालेन चाल्यताम् । ततः परिचयावस्थाशक्ते- र्बोधकरी भवेत् । दीप्तोनलोऽपानजाड्यं शिष्टं दहति वैकृतम् । प्रकाशावरणे जाड्ये दग्धेऽङ्गे क्वरुजो मलाः । ज्ञानाग्निः स तदा सत्वप्रकाशक उपाधिहा । तथा योगा ग्नना दग्धा देहो योगिवरस्य हि । न दृश्यते योगिदेहो देवैरपि महाबलः । इच्छारूपस्तदा योगि देहः स्यादजरामरः । सुषुमणाचक्रनिलया प्राणा- पानौ ग्रसेद्यदा । तदा केवलकम्भः स्यान्मुनेस्त्रैलोक्य सिद्धिकृत् । जलूका रुधिरं यद्द्बलादाकर्षयेद् घ्रुवम् । ब्रह्मपाड़ी तथा धातून् सतताभ्यासयोगतः । तदा नद्यः पुष्कराद्यानदाः शुष्यन्ति पुद्गले क्व दोषाः क्षुत्पिपासाद्या सर्वे नश्यन्ति योगितः” । हठस० प्राणायामकाललमानम “अथ प्रमाणमेतेषां रहम्यमपि कथ्यते चतुरष्टद्वादशभिः क्रमादाढ्याः पलैस्त्रयः । ततः पञ्चदशोन्मानपलैरष्टादशोन्मितः । परंस्ततश्चतुर्विं- शस्तीव्रहेतुरिहेरितः । निसर्गाद्द्वादशगुणाः प्रत्याहार- स्ततः परम्” हठस० । निसर्गपाणायामकालः कुम्भकपद्धतौ “पञ्चगुर्वक्षरैर्युक्तः कालः पलमितो हि यः । निसर्गतः कुम्भकोऽयमतोऽर्ध्दं रेचकः स्मृतः । अर्द्धः पूरक इत्युक्ता मात्राकुम्भविश रदैः । पञ्चविंशतिभिः प्रोक्तः पलैद्वांदशमात्रिकः” । अयमेव नाडोशोधभोऽभ्यामप्राण यामः । “पञ्चशद्भिर्द्वितीयस्तु सपादोद्व्यधिकोन्मितः । तृतीय इति नि र्दष्टो दत्तात्रेयमतं यथा” । तदयं संक्षेपः “कनिष्ठे प्राणायामे एकस्मिन कालमानं चत्वारि पलानि भवन्ति तद द्वादशप्राणायामे सर्वकालमानं ४८ पलानि असौ प्रथम द्घातः स्वद

पृष्ठ ५४०५

सम्भाकालः । एवं द्वितीये मध्यमेरौ कालमानमष्टौ ८ पलानि तदा द्वादशभिः ९६ पलानि । अत्र सर्बकालः १ । २६ घटिकादि मध्यमेरौ कालः । तीव्रमेरौ कालमानं १२ पलादि तदा द्वादशभिः १४४ पलानि २२४ चट्यादि एवमुत्तमोत्तमो वायुजयकालो ज्ञेयः” हठस० । तत्र अधमसाधके स्वेदातिरिक्तकम्पाद्यभावः । उत्तममाधके यमादिगुणसम्पत्तौ कामसंकल्पाद्यपाये कम्पासमोत्थाना- दिसिद्धिमम्भवः” हठस० । “तदा विध्वस्तपापस्य भवेदा- रम्भमम्भवः । चिह्नानि यागिनो देहे दृश्यन्ते नाडि- शुद्धितः” इत्युपक्रमे “वलीयसि भवेत् स्वेदाऽङ्गे मुतेः प्रथमोद्यमे । यदा संजायते स्वेदा मर्दनं कारये- त्तदा विभूत्या मह मिश्रेण श्रमजाताम्बुनाऽमुना । अकथा विग्रहाद्वायुर्नष्टो भवति योगिनः । दृढता लघुतऽङ्गे स्यात् श्रमजाम्बुङ्गमर्दनात् । कम्पो द्वितीये भवति दार्दुरी मध्यमे ततः” । (दार्दुरी दर्दुरो भेकस्तस्येव उत्प्लुतोतप्लुत्य गतिः) । ततोऽधिकतर भ्या माद् गगने माधको हि सः । योगी पद्म सनस्थोऽपि भुवमुत्सृज्य वर्त्तते । वायुसिद्धिस्तदा ज्ञेया संसार- ध्वन्तनाशिनी” कुम्भकपद्धता “एवं नाड्याविवेकेन चतःकालेषु विंशतिम् । कुम्भकान् यदि कुर्वीत नाडी शुद्ध्य ख्यकम्भत । ग्रीष्ममध्यदिनार्कामं नामो सवितृ- मण्डलम् । मूर्ध्वनाड्या कृते कुम्भे ध्यात्वा शुध्यन्ति नाडिकाः । चन्द्रेण पित्तदोषाणामितरेषां परेण तु । नाडीशुद्ध्य त्मना भूयात्त्रिमिर्मासैर्न संशयः । नादश्रुति र्वपुःकार्श्यमारोग्यं वह्निदीपनम् । नैर्मल्यमक्ष्णार्वदनप्र सादो विन्दनिर्जनयः । द्विसप्ततिसहस्राणां नाडीनां मल शोधनम । यथे धारणं वायोर्विकाराभाव एव च” हठस० मात्राकम्भकः “भात्राः षोड़श पूरेस्युश्चस्तुःषष्टिस्तु कुम्भक । द्वात्रिं शद्रेचके प्रोक्ताः म त्राकुम्भः समीःरतः । मात्रा कुम्भो हृदिकृतः शोषकः सपकीर्त्तितः । स्वाधिष्ठानानु गश्चाय प्लावनोऽमृतमेचनः । दाहना नाभिसस्थानो मात्राकुम्भः प्रकीर्त्तितः । मूलाधारे कृतश्चायं कठिती करणो मतः । पुनः कण्ठानुगो यश्च व्यूहनः स्यति म कुम्भक । ब्रह्मस्थाने नियोगेन सुक्तिदः परिकीर्त्तितः” । अयमाशयः । पूर्वाभ्य मे स्थानावलोकनचिन्तनाभ्यां मनमा दग्भ्या ताद त्म्येन नामाग्रनागिभ्रूमध्याङ्गुष्ठहृदयवण्ठा दिनिखिलशरीरान्तर्गतप्रदेशेषु स्थानात् स्थानान्तर साधकेन कु म्भतस्य वायोर्यथानयनं स्थापनं च पुनस्ततः स्तम्भितस्य

वायोः प्रदेशान्तरे नयनमिति चतसाऽस्य प्राणस्य चालनं कर्त्तव्यं गुरूपदेशेनेति मात्राकुम्भः । सूर्य्येण हृदि कुम्भनात् तदूर्ध्वं रसवहानां नाड़ीनां रसशोषणं भवति । एवं नाभौ सर्वसिरामूलत्वात् सूर्य्यमण्डल- पदत्वात् आग्नय गादत्यौष्ण्यमव नाडिगतमलदाहः । एवं स्वाधिष्ठाने स्थितौ तस्य सौम्यापानचन्द्रपदत्वात् अमृतरसमेचनस्तत्तत्पार्थिवांशतमोऽपायद्वारा प्लावनो भवति । कठिनीकरणं मृदुतापिधानं देह्येन्द्रियेषु” हठम० । मात्रामानम् “प्रदक्षिणीकृत्य जानुं नातिद्रुतविलम्बितम् । अङ्गुलीत्रिकतो मात्रा छोटिकाकरणाद् भवत्” । “मात्रा नवविधा प्रोक्ता योगिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । निमेषोन्मेषणं मात्रा कालो लघ्वक्षरोन्मितः । गोदाह- वत्सपानेषुक्षेपघण्टारवोन्मिताः । चतुरो ह्यतिमात्राः स्युस्ताश्च सेव्याः शनैः शनैः । देशंकालानुसारेण प्राहु- र्योगीश्वराः पुरा । पूरकुम्भकरेचेषु निसर्गजनितेषु यः । कालः स मात्रासंज्ञः स्यात् सर्वमात्राः क्रमादिमाः । अष्टमा इति ताश्चैव महामात्राः पुरोदिताः । जानुं प्रदक्षिणीकृत्य त्रिवारं छोटिकामनु । करणात् ह्रस्व- मात्रैषा मध्यैषा षड्मिरीरिता । जान्वोः प्रदक्षणकृ- तिर्नववारमसौ वरेति” हठस० । गृहस्थस्य प्राणायामकालः “सव्याकृत सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह । त्रिर्जपेदायतप्राणः पाणायामः स उच्यत” गीता । अयञ्च पापशुद्धये गृहस्थैः योगसिद्वये च योगिभिश्च कार्य्यः । तादृशसमुदायस्य त्रिजपे पलद्वयं भवतीत तस्य कम्भकालसंख्यावेदकत्व वोध्यम् । योगदीपिकायाम्” हठस० । प्राणस्वरूपम् “समस्तेन्द्रियवृत्तिश्च प्राणो वायुः प्रकी- त्तितः । तज्जुयादि न्द्रयाण्येव विजितानि भवन्ति हि । अतः प्राणमनःस्पन्दयोः सहभावित्वात् प्राणनिग्रहे मनो निगृह्यते” हठस । यागसासिष्ठे “बाह्याभ्यान्तर- स्पन्दश्चित्तजो वातजोऽथ वा । न यस्य विद्यते तस्य दूरस्थौ विकृतिक्षयो । अयं भावः प्राणायामोपायोपे- तथ इतरस्मादल्पः श्वासपश्वासो भवति यथा स्वनन- च्छेदनोदिषु व्याप्रियमाणस्य पर्वतमाराहतः शीघ्रं धावतो वा श्वसिवेगो यावान् भवति न तावा । स्थितस्या- सीनस्य वा भवति । यथा दुष्टैःश्वेरुपतो । तथः म त्यक्त्वा क्वापि नीयत स च भार थना दृढःज्ज्वाकृतः स्वमार्ग पुनर्धार्य्यते तथेन्द्रियैर्सिनादिभिरितस्ततां नीय-

पृष्ठ ५४०६

मानं चित्तं प्राणरज्ज्वौ दृढधारितायां स्वात्मतत्वे धार्य्यते” इत्येवं चित्तविकारप्राणक्षयौ प्रकृतेऽभिप्रेतौ” हठस० । अभ्यामक्रमः “प्रथमे दिवसे कार्थ्यं कुम्भकानां चतुष्टयम् । प्रत्येकं दशसंख्याकं द्वितीये पञ्चभिः सह । विंशतिं च तृतीयेऽह्नि पञ्चवृद्ध्या दिने दिने” योगदीपिका । प्राणायामफल हठयोगे गोरक्षनाधः । “द्वाराणां नवकं निरुध्य मरुतं पीत्वामृतं धारित भीत्वाकाशमपानवह्नि- सहितं शक्त्या समुच्छासितम् । आत्मध्यानयुता ह्यनेन विधिना विन्यस्य मूर्ध्नि ध्रुवं यावत्तिष्ठति तावदेव महताऽसङ्गेन संयुज्यते” । प्रण यामप्रकारः “प्राणायामं ततः कुर्य्यान्नित्यं सत्त्वजया- धिया । यथा सुषुम्णान्तरस्थामलाः शोषं प्रवान्ति च । वद्धपद्मासनो योगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत् । धारयित्वा यथाशक्त्य भूयः सूर्य्येण रेचयेत् । प्राणं सूर्य्येण चाकृत्य पूरयेदुदरं शनैः । विधिवत् कुम्भकं कृत्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् । येन त्यजेत् तेन पूर्य्यं धारयेत्तु निरोधतः । रेचयेच्च ततोऽन्येन शनैः पवमवेगतः । प्राणं चेदिड़या पिवेन्नियमितं भूयोऽन्यया रेचयेत् पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथो बध्वा त्यजेद्वामया । सूर्य्याश्चन्द्रमसोरनेन विधिना विम्बद्वयं ध्यायताम् शुद्धा नाड़िगणा भवन्ति यमिनां मासत्रयादूर्द्ध्वतः । प्रातर्मध्यं दिने सायमर्द्धरात्रे च कुम्भ कान् । शनैरशीतिपर्य्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत् । इड़यापि च षाड़शभिः पवनं कुरु षष्टिचतुष्टयमन्तरगम् । त्यज पिङ्गलया शनकैः शनकैः दशभिर्दशभिर्दशर्भिर्द्व्यधिकैः । अधमे जायते स्वेदः कम्पो भवति मध्यमे । उत्तिष्ठत्युत्तरे प्राणो बद्वे पद्मासने हठे । ततोऽधिकतराभ्यासाद् भवतः स्वेदकम्पनौ । ततोऽधिकतराभ्यासाद् दार्दुरी जायते भृगम् । यथैव दर्दुरागच्छदुत्प्लुत्यात्प्लुत्य भूतले । पद्मा० मनस्थिता योगी तथा गच्छति भूतले । जलेन श्रमजा तेन गात्रमर्दनमाचरेत् । दृढता सघुता चापि तेन गात्रस्य जायते । अभ्यासकाले प्रथमे शस्तं क्षीराज्य भोजनम । तताऽभ्यासे दृढ़ीभूते न तादृक् नियमाग्रहः । यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद् वश्यः शनैः शनैः । तथैव सेवितो वायुरन्यथा हन्ति साधकम् । प्राणायामेन युक्तेन सर्वरोगक्षयो भवेत् । अयुक्ताभ्यासयोयेन सर्वरोगसमु- द्भवः । हिक्का कासतथा श्वासः शिरःकर्णाक्षिवेदनाः । भवन्ति विविधारोगाः पवनस्य प्रकोपनात् । युक्तं युक्तं

त्यजेद्वायुं युक्तं युक्तञ्च पूरयेत्” हठप्रदीपिकाग्रन्थे । प्रणायामाभ्यासफलम् “एवमासनबन्धस्थो योगीन्द्रो विगत श्रमः । अभ्यसेन्नाड़िशुद्धिं च मुद्रादिपवनक्रियाम्” हठस० । “क्रियायुक्तस्य सिद्धिः स्यादक्रियस्य कथं भवेत् । क्रियैव कारणं सिद्धेः सत्यमेतन्न संशयः । न शास्त्रपाठमात्रेण योगसिद्धिः प्रजायते । प्राणायामैरेव सर्वे प्रशुष्यन्ति- मलाशयाः । आचार्य्याणान्तु केषाञ्चिदन्यत कर्म न सम्म तम् । षट्कर्मयोगमाप्नोति पवनाभ्यासतत्परः । अभूवन्नान्तकभियस्तस्मात्पवनमभ्यसेत् । ब्रह्मादयोऽपि त्रिदशाः पवनाभ्यासतत्पराः । सर्वसिद्धिं गताः सर्वे तस्मात् पवनमभ्यसेत् । यावद्बद्धो मरुद्देहे तावत् चिन्ता निरा- कुला । यावद्दृष्टिर्भ्रुर्वोर्मध्ये तावत्कालभयं कुतः । विधिवत् प्राणसंयामैर्नाड़ीचक्रे विशोधिते । सुषुमणा वदनं भित्त्वा मुखाद्विशति मारुतः । मारुते मध्यसञ्चारे मनः स्थैर्य्यं प्रजायते । यो मनःसुस्थिरीभावः सैषा- वस्था मनोन्मनी । तत्सिद्धये विधानज्ञाश्चित्रान् कुर्वन्ति कुम्भकान् । विचित्रकुम्भकाभ्यासाद् विश्चित्रां सिद्धि- माप्नुयात् । सूर्य्यभेदनमुज्जायी तथा शीत्क रः शीतलो । भस्त्रिका भ्रमरी मूर्च्छा केवलश्चाष्टकुम्भकाः । पूरकान्ते तु कर्त्तव्यो वेधो जालन्घाराभिथः । कुम्भ- कान्ते रेचकादौ कर्त्तव्यास्तूड्डियानकः । अधस्तात कुञ्चनेनैव कण्टसङ्कोचने कृते । मध्यपश्चिमतानेन ग्यात् प्राणो मध्यना ड़गः । अपानमूर्द्ध्वमुत्थाप्य प्राणं कण्ठा- दधो नयेत् । योगी जराविनिर्मुक्तो षोड़शो वयसा- भवत्” हठप्र० । सूर्य्यमेदनम् “अथासनं सुखादेव बद्ध्वा मुद्रा समन्ततः । दक्ष- प्राड्या समाकृष्य वहिःस्थं पवनं शनैः । आकेशाग्रं नखाग्रं च शिरोधावधिकुम्भकम् । ततः शनैः सव्य० । ड्या रेचयेत् पवनं पुनः । कपालशोधनं वातदोषध्नं कृमिनाश- नम् । पुनः । पुवरिदं कुर्य्यात् सूर्थभेदनमुत्तमम्” हठस० । उज्जायी “मुखं संयम्य नासाभ्यामाकृष्य पवनं शनैः । यथा लगति कण्ठान्त देहानलविवर्द्धनम् । पूर्ववत् कुम्भकं कृत्वा रेचयेदिड़या ततः । श्लेष्मदोषहरं कण्ठे दावानलविवर्द्धनम् । नाडीजलोदरधातुगतदोषविनाश- मम् । गच्छता तिष्ठता कार्य्यसुज्जयाख्यं च कुम्भ- कम्” हठप्र० । अथ शीत्कारः “कुम्भ कुर्य्यात् सदा वक्त्रे घ्राणेनैव विसजयेत् । एवमभ्यासयोगेन कामदेवो द्वितीयकः ।

पृष्ठ ५४०७

योगिनीचक्रसामान्यसृष्टिसंहारकारकः । न क्षुघा न तृषा निद्रा नैवालस्यं प्रजायते । भवेत् स्वच्छन्द- देहस्तु सर्वोपद्रववर्जितः । अनेन विधिना सत्यं योगीन्द्रो भूमिमण्डले । स भवेत् सर्वसिद्धीनां भाजनं नात्र संशयः । नासिकामूलरन्ध्रेण यः प्राणं सततं पिबेत् । स भवेत् सर्वसिद्धीर्ना भाजनं नात्र संशयः । रसनातालुमूलेन यः प्राणं सततं पिवेत् । अव्दार्द्धेन भवेत्तस्य सर्वरोगपरिक्षयः” हठप्र० । शीतलीकुम्भकः “जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत् कुम्भसाधनम् । शनैस्तु घ्राणरन्ध्राभ्यां रेचयेदनिलं सुधीः । गुलमप्लीहोदरं चापि ज्वरपित्तं क्षुधां तृषाम् । एताश्च शीतली नाम कुम्भकोऽयं निहन्ति च” हठप्र० । मस्त्रिका “ऊर्वोरुपरि संस्थाप्य उभे पादतले तथा । पद्मा- सनं भवेत् सम्यक् सर्वपावप्रणाशनम् । सम्यक पद्मासनं बद्ध्वा समग्रीवोदरः सुधीः । मुख्यं संयम्य यत्नेन प्राणं घ्राणेन रेचयेत् । यथा लगति हृत्कण्ठे कपाला- वधि पूरयेत् । वेगेन पूरवेत् सम्यक् हृत्पद्मावधि मारु- तम् । पुनर्विरेचयेत् तद्वत् पूरयित्वा पुन पुनः । यथैव लोहकारणां भस्त्रा वेगेन चाल्यते । तथैव स्वशरीरस्थ चाल्पते पवनो बलात् । यदा श्रमो भवेद्देहे तदा सूर्य्येण तेजयेत् । अथोदरे भवेत् पूर्णे पवनेन यथा लघुः । धारयेन्नासिकामध्ये तर्जनीभ्यां तथा दृढम् । कुम्भकं पूर्ववत् कृत्वा रेचगेदिडयाऽनिलम् । वातपित्तश्लेष्महरं शरीराग्निविवर्द्धनम् । कुण्डलीबोधनं कुम्भे रोगघ्नं सुखदं शुभम् । ब्रह्मनाड़ीमुखे संस्थकपाटार्गलनाश- नम् । सम्यग्भस्त्रा समुद्भूता ग्रन्थित्रयविभेदिका । विशेषेणैव कर्त्तव्यं भस्नाख्यं कुम्भकं त्विदम्” हठप्र० । भ्रमरीकुम्भकम् “वेगोद्घेषं पूरकं भृङ्गनादं भृङ्गीनादं रेचकं मन्दमन्दम् । योगीन्द्राणां नित्यमभ्यासयोगा- च्चित्ते जाता काचिदानन्दलीला” हठप्र० । मूर्च्छनाकुम्भकः “पूरकान्ते बहुतरं बद्ध्वा जालन्धरं शनैः । रेचयेन् मूर्च्छनाख्योऽयं मनोमूर्च्छासुखप्रदा । अन्तः प्रवर्त्तिताधारमारुतापूरितोदरः । साक्षात्पयस्यगाधे तु विप्लवेत् पद्मपत्रवत्” हठप्र० । संहितकुम्भकः “प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचपूरककुम्भकैः । सोहतः केवलश्चेति कुम्भको द्विविधो मतः । रेचकं पूरकं कुर्य्यात् स वै संहितकुम्भकः । यावत् केवलसिद्धिः स्यात् तावत् संहितमभ्यसेत्” हठप्र० ।

केवलकुम्भकः “रेचकं पूरकं त्यक्त्वा मुखाद्वायुनिरोधनम् । प्राणायामोऽयमित्युक्तः स वै केवलकुम्भकः । केवले कुम्भके सिद्धे रेचपूरविवर्जिते । न तस्य दुर्लभं किञ्चि- त्त्रिषु लोकेषु विद्यते । शुद्धकेवलकुम्भेऽत्र यथेष्टं वायु- धारणम् । राजयोगपदं चैव लभते नात्र संशयः । आहारः क्षीयते योगे कृष्णपक्षे यथा शशी । शुक्लपक्षे यथा चन्द्रस्तथा श्वासोऽमृतोपमः । हठं विना राजयोगो राजयोगं विना हठः । न सिध्यति ततो युग्मनिष्यत्त्यै च समभ्यसेत् । कुम्भकप्राणरेचान्ते कुर्य्या- च्चित्तं निराश्रयम् । एवमभ्यासयोगेन राजयोगपदं व्रजेत् । कुम्भकात् कुण्डलीबोधः कुण्डलीबोधतो भवेत् । अनर्गला सुषुमणा च हठसिद्धिश्च जायते । वपुःकृशत्वं वदने प्रसन्नता नादस्फुटत्वं नयने सुनि- र्मले । आरोग्यता विन्दुजयोऽग्निदीपनं नाड़ीविशुद्धि- र्हठयोगलक्षणम्” हठप्र० । उपदेशः “सशैलवनधात्रीणां यथाधारोऽहिनायकः । सर्वेषां योगतन्त्राणां तथाधारोहि कुण्डली । सप्ता गुरु- प्रसादेन बोधिता सुखदा भवेत् । तथा सर्वाणि पद्मानि भिद्यन्ते ग्रन्थयस्तथा । प्राणस्य शून्यपदबी तथा राजप- थायते । तथा चित्तं निरालम्ब तथा कालस्य वञ्चनम् । सुषुम्णा शून्यपदवी ब्रह्मारन्ध्रं महापथम् । श्मशानी शाम्भवी मध्यमार्गश्चैत्येकवाचकाः । तस्मात् सर्वप्रय- त्नेन प्रबोधयितुमीश्वरीम् । ब्रह्मद्वारमुखे सुप्तां मुद्राभ्यासेन बोधयेत्” हठप्र० । दशमुद्रोद्देशः “महामुद्रा १ महाबन्धो २ महाबेधश्च ३ खेचरी ४ । उड्डियानं ५ मूलबन्धो ६ बन्धोजालन्धराभिधः ७ । करणी विपरीताख्या ८ वज्रोली ९ शक्तिचालनम् १० । इदं हि मुद्रादशकं जरामरणनाशनम् । आदिनाथोदितं सर्वमष्टै- श्वर्य्यप्रदायकम् । वल्लभं सर्वसिद्धानां दुर्लभं महतामपि । गोपनीयं प्रयत्नेन यथा रत्नकरण्डकम् । कस्यचित् नैव वक्तव्यं कुलस्त्रीसुरतं यथा । वज्राली त्वमरोली च सहजोली त्रिधा मता । एतेषां लक्षणं वक्ष्ये कर्त्तव्यञ्च विशेषतः” । महामुद्रा १ “पादमूलेन वामेन योनिं संपीड्य दक्षिणम् । पादं प्रसारितं धृत्वा कराभ्यां धारयेद् दृढ़म् । कण्ठे वन्ध समारोप्य धारयेद्वायुमूर्द्धनि । यथा दण्डहतः । मर्पो दण्डाकारः प्रजायते । ऋज्वी भूत्वा तथा शक्ति कुण्डली सहसा भवेत् । तदासौ मरणावस्यां हरते द्विपुटा-

पृष्ठ ५४०८

श्रिता । ततः शनेः शनैरेव रेचयेन्न च वेगतः । इदं खलु महामुद्रा महासिद्धैः प्रशस्यते । महाक्लेशादयो दोषाः क्षीयन्ते मरणादयः । महामुद्राञ्च तेनैव वदन्ति, विबुधोत्तमाः । चन्द्राङ्गे च समभ्यस्य सूर्य्याङ्गे पुनरभ्य- सेत् । यावत्तुल्या भवेत् संख्या ततो मुद्रां विसर्जयेत् । न हि पथ्यमपथ्यं वा रसाः सर्वेऽपि नीरसाः । अपि भुक्तं विषं घोरं पीयूषमिव जीर्य्यति । क्षवकुष्ठगुदा- वर्त्तगुल्माजार्णपुरागमाः । दोषाः सर्वे क्षयं यान्ति महामुद्रां च योऽभ्यसेत् । कथितेयं महामुद्रा महासिद्धिकरी नृणाम् । गोपनीया प्रयत्नेन न देया यस्य कस्यचित्” हठप्र० । महाबन्घः २ “पार्ष्णिं वामस्य पादस्य योनिस्थाने नियोजयेत् । वामोरूपरि संस्थाप्य दक्षिणं चरणं तथा । पूरयित्वा मुखे वायुं हृदये चिवुकं दृढ़म् । निष्पीड्य योनिमाकुञ्च्य मनोमध्ये नियोजयेत् । धारयित्वा यथाशक्ति रेचयेद- निलं शनैः । सव्याङ्गे पूर्वमभ्यस्य दक्षाङ्गे पुनरभ्यसेत् । मतान्तरे तु केषाञ्चित कण्ठबन्धं विवर्जयेत् । राजदन्तस्य जिह्वायां बन्धः शस्तो भवेदिति । अर्य खलु महाबन्धो महासिद्धिप्रदायकः । कालपाशमहाबन्धविमोचनवि- चक्षणः । अयं च सर्वनाड़ीनामूर्द्ध्वगमनरोधकः । त्रि- वेणीसङ्गमं धत्ते केदारं प्रापयेन्मनः । रूपलावण्यस म्पन्ना यथा स्त्री पुरुषं विना । महामुद्रामहाबन्धो निः फलौ बेधवर्जितौ” हठप्र० । हाबेधः ३ “महावेधे स्थितो योगी कृत्वा पूरकमेकधीः । वायुना गतिमाकृष्य निभृतं कण्ठमुद्रया । समहस्तयुगे भूमौ स्फिक्षौ सन्ताड़येत् शनैः । पुटद्वयं सम क्रम्य वायुः स्फुरति मध्यगः । सोमसूर्य्याग्निसम्बन्धात् जायते च मृतिञ्जयः । मृतावस्था समुत्पन्ना ततो मृत्युभयं कुतः । महाबेधोऽयमभ्यासान्महासिद्धिप्रदायकः । बलीपलित- निर्मुक्तैः सेव्यते साधकोत्तमैः । एतद् त्रयं महासुद्रा जंरामृत्युविनाशिनी । वह्निवृद्धिकरञ्चैवमणिमादिगुण प्रदम् । अष्टधा क्रियते चैव यामे यामे दिने दिने । पुण्यसम्भारसन्धायि पापौघभिदुरं सदा । सम्यक् जिज्ञा सतामेव स्वल्पं प्रथमसाधनम् । वह्निस्त्रीपथसेवाना मादौ वजंनमाचरेत्” हठप्र० । खेचरी ४ “छेदनचालनदोहैः जिह्वां क्रमेण वर्द्धयेत्तावत् । यावद्भ मध्यं स्पृशति तदा च खेचरीसिद्धिः । स्नुही- पत्रनिभं शस्त्रं सुतोक्ष्णस्निग्धनिर्मलम् । समादाय

ततस्तेन रोममात्रं समुत्च्छिदेत् । कृत्वा सैन्धवप थ्यादिचूर्णं ताभ्यां प्रघर्षयेत । पुनः सप्तदिने प्राप्ते रोममात्रं समुत्च्छिदेत् । एवं क्रमेण षण्मासं नित्ययुक्त समाचरेत् । षण्मासाद् रसनामूलनाड़ाबन्धो विनश्यति । अथ वागीश्वरीधाम शिरोवस्त्रेण वेष्टयेत् । शनैरुत्- कर्षयेद्यागी कालवेलाविधानवित् । वितस्तिप्रमितं दैर्व्ये विस्तारे चतुरङ्गुलम् मृदुलं धवलं प्राक्तं वेष्टिताम्बर- लक्षणम् । पुनः षण्मासमात्रेण पुनः सङ्कर्षणात् प्रिये! । भ्रूमध्यावधि वर्द्धेत तिर्य्यक् कर्णबिलावधि । अधस्तात् चिवुकं मूलं प्रयाति क्रमकारिता । केशादूर्द्ध्वञ्च क्रामति तिर्य्यक्शङ्खावधि प्रिये! । पुनः संवत्सराद्देवि । द्वितीया चैव लीलया । ब्रह्मरन्ध्रान्तमावृत्य तिष्ठत्यमर- वन्दिते! स्वतालुमूलं सङ्घृष्य सप्तवासरमात्मनि । स्वगु- रूक्तप्रकारेण मलं सर्वं विशोधयेत् । अङ्गल्यग्रेण सङ्घृष्य जिह्वां तत्र निवेशयेत् । शनैः शनैर्मस्तकाच्च महावज्रै कपाटभृत् । पूर्ववीर्य्ययुतां विद्यां व्याख्यातामतिदुर्लभाम् । अस्याः षड़ग्ङ्गं प्रकुर्वीत तया षट्चक्रभिन्नया । खे निरस्त सकलक्रियाक्रमा चित्ततश्चरति शाश्वतोदरे । सा शिवत्व समवायकारिणी खेचरी च भवखेदहारिणी । क्रमेणैव प्रकर्त्तव्याऽभ्यासेन वरवर्णिनि! । युगपद्यतते तस्य शरीरं विलयं व्रजेत् । तस्मात् शनैः शनैः कार्य्याभ्यासेन युगवत् प्रिये! । एवं वर्षत्रयं कृत्वा ब्रह्मद्वारं विशेद् ध्रुवम् । षट्चक्राणि विभिद्य शक्तिभुजगीं प्रोत्थाप्य मूल स्थितां भित्त्वा ग्रन्थिपुटं च पश्चिमसिराप्राकाररूपं महत् । नीत्वा प्राणमतः सिराविलमलं निर्मथ्य चित्तेन तत् लिङ्गं यः पिवतीन्दुमण्डलगलत् मुक्तः स साक्षात् शिवः” । “तीक्ष्णकं हरते व्याधिं कटुकं कुष्ठनाशनम् । घृतस्वादूपमं चैवामरत्वं लभते ध्रुवम् । मधुस्वादू- पमं चैव शालिमुद्गादिकं बहु । लड्डुस्वण्डक पानानि पक्वान्नानि ह्यनेकशः । दिव्यकल्पं क्रीड़ेन्नित्य मुत्कृष्टो जायते ध्रुवम् । तन्मयत्वमवाप्नोति कोषकारीव कीटकः । कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टा विपरी- तगा । भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्भुद्रा भवति खेचरी । काकचञ्चुविधानेन शीतलं सलिलं पिबेत् । प्राणापानप्रयोगे च योगी भवति निर्जरः । कलां पराङ्मुखीं कृत्वा त्रिपथे परिवर्त्तयेत् । सा भवेत् खेचरी मुद्रा व्योमचक्रं तदुच्यते । रसनामर्द्ध्वगां कृत्वा क्षणार्द्धं यदि तिष्ठति । यिषमैर्मुच्यते योगी व्याधिमृत्युजरादिभिः । न रोगो

पृष्ठ ५४०९

मरणं तस्य न निद्रा न क्षुधा तृषा । न च मूर्च्छा भवेत् तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् । पीड्यते न तु रागेण न लिप्यति च कर्मणा । ब ध्यते न च कालेन या मुद्रां वेत्ति खेचरीम् । चित्तं चरति खे यस्मात जिह्वा चरात खे गता । तेनेयं खेचरीमुद्रा सर्वसिद्धैर्नमस्कृता । खेचर्य्या मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्द्धतः । तस्य नाक्षरते विन्दुः कामिन्यालिङ्गतस्य च । चलितोऽपि यदा विन्दुः संप्रा- प्तश्च हुतामनम् । व्रजत्यूर्द्धं हठशक्त्या निरुद्धा योनि- मुद्रया । कपालकुहरे जिह्वा कालसन्धानसद्रया । तस्मादिदं प्रकुर्वीत नित्ययुक्तः समाहितः । नित्यं सोमकलापूर्णं शरीरं यस्य यागिनः । तक्षकेणापि दष्टस्य विषं तस्य न सर्पति । ऊर्द्ध्वजिह्वास्थिरो भूत्वा सोमपानं करोति यः । मासार्द्धेन न सन्देहो मृत्युञ्जयति योगवित् । इन्धनानि यथा वह्निस्तैलवर्त्तिं च दीपकः । तत्षोड़शकलापूर्णं देही देहं न मुञ्चति । रसनां वेशयेदूर्द्धं पिबेत्तत् क्षरितं जलम् । गोमांसं भक्षयेन्नित्यं पिबेदमरवारुणीम् । कुलीनन्तमहं मन्ये इतरे कुलघा- तका । गोशब्देनोदिता जिह्वा तत्प्रवेशो हि तालुनि । गोमांसभक्षणं तच्च महापातकनाशनम् । जिह्व प्रवेश- संभूतवह्निनोत्पादितः खलु । चन्द्रात्स्रवति यः सारः स स्यादमरवारुणी । नाभिदेशे भवत्येष भास्करो दहना- त्मकः । अमृतात्मा स्थिरो नित्यं तालुमध्ये तु चन्द्रमाः । वर्षत्यधोमुखश्चन्द्रेग्रसेदूर्द्धमुखो रविः । ज्ञातव्यं कारर्ण तस्य येन पीयूषमाप्यते । मूर्द्ध्नः षोड़शपद्मपत्रगलितं प्राणादवाप्तो हठात् ऊर्द्धास्यो रसनां नियम्य बिवरे शक्तिं परां चित्तप्रेय । उत्कल्लोलकलाजलं च बिमलं धारामृतं यः पिबेत् भिर्दोषः स भृणालकोमलवपुर्य्योगी चिरञ्जीवति । चस्वन्ती यदि लम्बिकाग्रमनिशं जिह्वा- रसस्यन्दिनी सक्षाराकटुकाम्लदुग्धसदृशं मध्वाज्यतुल्यं यथा । व्याधीनां हरणं चरान्तकरणं शास्त्रागमोद्धार णम् तस्य स्यादमरत्वमष्टगुणितं सिद्धाङ्गनाकर्षणम् । सुखितं ज्ञानजनकपञ्चस्रोतःसमन्वितः । तिष्ठति स्वेचरी- मुद्रा तस्मिन् शून्ये निरञ्जने । यत्प्रलयं चापि गतं सुखितं मेरुमूर्द्धतः । तस्मिंस्तत्त्व प्रवदति सुधीस्तनमुखं निम्नगानां चन्द्रात्सारः स्रवति च सुधा तेन मृत्युर्नरा णाम् । तं वध्नीयात् सुकरणमथा नान्यथा कायसिद्धिः इष्टा सैषा मुवमचिदिता खेचरी यागिवृन्दैः । एकं सृष्टमयं वीजमेका मुद्रा च खेचरी । एकौ देवो निरा-

लम्ब एकावस्था मनोन्मनी” हठमङ्केते नानास्थाने । उडडीयानम ५ “सति वज्रासने प्रादौ कराभ्यां धारयेद् दृढ़म् । गुल्फदेशसमीपे च कन्दं तत्र निपीडयेत् । पश्चिमा तानमुदते कुर्य्याञ्च चिवुकं हृदि । शनैः शनैर्यथा प्राणः कन्दसन्धिं मिगच्छति” । “उड्डीयानाख्येत बन्धेन वायुः प्रोड्डीयास्ते ब्रह्मनाड्यां यनोऽसौ । उड्डायानाख्यः स्मृतो बन्ध आद्यैः सेव्यस्तस्मात् योगिभिः सिद्धसेव्यः । अविश्रान्तः प्राणवायुः सदैव यस्मादुड्डीनं दृढं संविधत्ते । उड्डीयानं स्यात्ततस्तत्र बन्धं धीरो नित्यं साधकः संविधत्ते” हठस० । मूलबन्धः ६ “गुदं पार्ष्ण्या तु संपीड्यबलादाकुञ्चयेत् तथा । वारंवारं यथा चोर्ध्वं समायाति समीरणः । प्राणा- पानौ नादबिन्दू मूलबन्धेन चैकताम् । गच्छतो योगसंसिद्धिं कुरुतो नात्र संशयः । अपानप्राणयोरैक्यं क्षयो मूत्रपुरोषयोः । युवा भवति वृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात्” हठप्र० । “पादमूलेनं संपीड्य गुदमार्गं सुयन्त्रितः । बलादपानमाकृष्य क्रमादूर्ध्वं सुचःलयेत् । कथितोऽयं मूलवन्धो जरामरणनाशनः” । “ऐक्ये प्राणापानयोर्मूत्रगूथक्षैण्याद्वृद्धः स्यात् वयःस्थोऽपि मूलात् । भित्त्वा द्वारं यात ऊर्ध्वं ह्यपाने हृद्यग्नेः । स्याद्वायुनेद्धा शिखोग्रा । ततो वह्न्यपानौ हृद प्राण- मुष्णं ततोऽन्ते प्रदीप्तस्तदा देहगोऽग्निः । घटे तेन निश्वस्य सा निद्रिता स्यात् प्रतप्ता समन्तात् क्रमेणैव शक्तिः । परिचये मरुतो मनसः स्थितौ झटिति दण्डहतेव भुजङ्गमी । शयनमुत्सृजति क्षुधिता रुषा कवलयत्यध- रानिलमूर्ध्वगम् । बिलं प्रविष्टे पवने ऋजुत्वं व्रजेत् सुषुम्णान्तसमीरणानुगा । शक्तिस्तती योगिभिरेव नित्यं श्रीमूलबन्धोऽभ्यासनीय आदरात्” हठस० । जालन्घरबन्ध ७ “खेचरी चित्तपीयूषप्रवाहपरिबन्धिनी । जालन्धरोऽमृतमरुत्प्रवाहपरिरोधकः । आकुञ्च्यं कण्ठं हृदये निदध्यात् किञ्चित् स जालन्धरबन्ध एषः । अयं करोत्यव्ययमर्कबक्त्रे पतत्सुधाया वपुषोऽमरत्वम् । बध्नाति यत् कण्ठसिरासमूहं नाधस्ततो याति नभःस्रवज्जलम् । जालन्धरस्तन कृतः सुसिद्धैः स्यात् कण्ठदुःखौघवि- नाशहेतुः” । “नृणां कण्ठसङ्कोचनेनैव नाडावुभे स्तम्भ- येत्तेन मध्यस्थचक्रम् । इदं षोड़शारं च नाम्नोक्त- माशु गते स्तम्भिवाबोः सुधापानमग्नौ । अमृतमहिमगुः स्वमेष नाभिस्थितदहनः प्रपिवन् ज्वलत्यजसम् । नि

पृष्ठ ५४१०

खिलकमलतश्च्युतं तदग्निर्न पिबति पाति बन्धमेव धत्ते’ विपरीतक रणी ८ “यत्किञ्चित् स्ववते चन्द्रादमृतं दिव्यरूपि च । तवसर्वं ग्रसते सूर्य्यस्तेन पिण्डो विनश्यति । तत्रास्ति कारणं दिव्यं सूर्य्यस्य मुखबन्धनम् । गुरूपदेशतो ज्ञेयं न तु शास्त्रार्थकोटिभिः । ऊर्ध्वपादोऽन्वधो मस्तकः स्यात् क्षणं वासरेऽथादिमेऽभ्यासवृद्ध्यैधयेत् । एवमभ्या- सतो याममात्रं सदा मृत्युजित् स्याज्जराजिच्च षण्मा- सतः । आरोप्य भूमाविति मस्तकं यो यामत्रयं तिष्ठति चोर्ध्व पादः । विध्युक्तसंरुद्धसमीरवेगो मासत्रयात् स्वाद्धि तदाऽम्रः सः । ऊध्वं सोमकलाजर्ल सुविमलं कण्ठस्थलादुर्ध्वतो नासान्ते सुषिरे नयेच्च गगनद्वारं ततः सर्वतः । ऊर्ध्वाव्यो भुवि सन्निपत्य नितरामुत्तानपादः पिवेदेवं यः कुरुते जितेन्द्रियचयो नैवास्ति तस्य क्षयः । नित्याभ्यासादस्य हि जठराग्निर्वृद्धिमायाति । आहारोऽतस्तस्मै सम्पाद्यः साधकाय भूरिर्ज्ञैः । जितेन्द्रियो यश्चलचित्तवृत्त्या प्राणावरोधेन कृतेष्टचिन्तनः विनिश्चलो ऽर्द्धाङ्घ्रियुगस्तु तूष्णीं योगं भजन्नेव तदाऽमरो भवेत् । वलितं पलितं चास्य षण्मासान्नैव दृश्यते । याममात्रा- भ्यासतोऽयं कालजित् स्यादिति क्रमः” हठच० । लम्बिका हठसङ्केते प्रसङ्गादत्रैव लम्बिकादिविधिर्दर्शितः तत्रादौ जिह्वयालम्बनाय विधिर्यथा “तालुमूलगतां यत्नात् जिह्वयाक्रम्य घण्टिकाम् । ऊर्ध्वरन्ध्रगते वायौ प्राणस्पन्दो निरुध्यते” तत्करण- प्रकारादि “समुद्घर्षयेत्तालुमूलं रसज्ञासिरामूलमुच्चैश्च सप्ताहमेतैः । सिरासिन्धुतीक्ष्णैः सहैयङ्गवीनैर्मलं सर्व- माशोधयेत् तत्समुत्थम्” हठस० । छेदनम् “सकण्टवज्री लघुवृत्तपत्रनिभं सुशस्त्रं भृशतीक्ष्ण धारम् । अङ्गुष्ठपर्वार्धसुविस्तृतं तदर्द्धेन्दुतुल्यं विमलं ह्यरूक्षम् । दण्डस्तु कार्य्योऽस्य षड़ङ्गुलोऽग्रे समुच्छि- देत्तेन च रोममात्रम् । उच्चैर्गतोत्संप्रतिबन्धहेतोर्न्यग् भागसंस्थस्य कुचर्मणोऽस्याः । अधोर्ध्वतन्तूपमरक्तभासो बन्धः कलाया अमिताभनाड्याः । मध्ये गतस्योद्भव पीठतोऽस्य छिदेत् यवार्धोपरि नित्यमेव । संछेदनात् प्रागनु- चोक्तचूर्णेनाघर्षयेज्ज्ञो रसनातलव्रणम् । घटीद्वयं गाढ मिति त्रिवारं संछेदनादूर्ध्वमतन्त्र आचरेत् । संछेदकर्मो- त्तरमस्ततन्द्रः सञ्चालनं दोहनमाविदध्यात् । अहर्निशं तदगतचित्तवृत्तः कार्य्याः पटीतोककणास्तु भेदे । दीर्थं वितस्तिप्रमितं च विस्तृतं वेदाङ्गुलं स्यान्मृदुलं

सितञ्च । सूक्ष्मं कलावेष्टनवस्त्रलक्षणं प्रोक्तं पुराणै रसनाभिचालने । आर्द्रेण चानेन कलां सुयुक्त्या संवेष्ट्य चाङ्गुष्ठकतर्जनीभ्याम् । दोष्णोः सदाकर्षणचालने स्वमभ्यासमाकृष्य बहिर्विदध्यात् । एवं दृढाभ्यासत एव जिह्वा लम्बा भवेद्वै मृदुला सुपत्तला । आकर्षणेनैव वदेत किञ्चित् सुसाधकः सुस्थिर एकमानसः” हठस० । “जिह्वां समालिप्य मधूग्रगन्धक्षोदेन सञ्चालनदोहने सदा । कार्य्या रसज्ञा विधिनेति शीघ्रं स्यात् खेचरी साधकपुङ्गवस्य । रंछेदसंचालनदोहनानां षण्मासमभ्यास- युतः सदैव । नश्येत् कलामूलसिरोग्रबन्धो नासार्द्ध- मुच्चै रसना स्पृशेत् स्वम् । छिन्नं कलामूलमलं यदाखिलं छिन्द्यात् क्रमेणानु शनैस्तदान्तिके । सिद्धे विलीनारुणवर्णके द्वे युक्त्या सदा च्छेदनयुक्तितो बुधः । यदा लम्बिका कर्मणि स्वं रसज्ञा स्पृशेत् नासिकार्द्धं तदा साधकस्य । अलं लम्बिकाकर्मणाऽनु स्वमेषा कला प्रत्यहं छिन्नमूलेति दैर्घ्यम्” हठस० । “छेदनचालनदोहैः क्रमशः कलां वर्द्धयेत्तावत् । सा यावद् भ्रूमध्यं विशति तदा खेचरी सिद्धिः । एवं कृते- ऽथ रसना प्रयात्यनुभ्रूलतान्तविलम् । तिर्य्यक् कर्णा- वधि हि चिवुकावधि सा स्वयं याति । अभ्यास इति वष त्रयमत्र कृतस्तदा रसज्ञेयम् । ब्रह्मद्वारं प्रविशति भित्त्वा भ्रूमध्यमूर्ध्वं गता” हठस० । वज्रोली ९ “प्रागपानध्विनोर्ध्वं” समाकुञ्चनं सुन्दरं सुन्दरी वाभ्यसेत् पूरुषः । याति वज्रोलिकासिद्धिमत्यूमां कायसिद्धेः प्रसूं विन्दुसिद्धिर्यथा । शलाकया धातुगणा- न्तरोत्थया कनीनिकान्तः परिसृक्ष्मयाल्पकम् । रन्ध्रे स्वलिङ्गस्य शनैः प्रवेशनाभ्यासक्रमाद्वायुगतिक्षमञ्चरेत्” । अस्यार्थः आदौ मूत्ररेचौषधेन दुष्टपूतिक्वथितौष्ण मेहदोषोञ्झितं विशुद्धसाधनं विधाय ततस्तदल्पविल- मल्पाभ्यान्तरं द्वादशाङ्गुलां कनीनिकाग्रसमां सरलां विशुद्धसीसकस्य पत्तलां शलाकां शनैर्लघुहस्तेन लिङ्ग- द्वारे क्रमेण समाहितः सततं विधाय तया तद्द्वारं वायुगतागतक्षमं गुदापान इव कृत्वा प्रथमाभ्यासे पात्रनिहितक्षीराकृष्टिमूर्ध्वानिलाकर्षणविधिना स्तोक स्तोकं मन्दमूर्ध्वमाचरेत्” हठस० । “इति क्रमाभ्यासवृद्ध्या क्षीरपाने भगाख्यतः । दृढ़े नु कामिनीयोनिपुष्पाकर्षणमभ्यसेत् । स्थानात् संचलितं विन्दुमूर्द्ध्वमाकर्षयेदिति । अम्यसेत् साधकः सम्यक् या-

पृष्ठ ५४११

वत् स्थिरपदं भवेत् । यन्त्रितः शरनालेन फूत्कारं वज्रकन्दरे । शनैः शनैः शकुर्वीत वायुसञ्चारकारणात्” अस्यायमाशयः । “षोड़शाङ्गुलमानां तु प्रकुर्य्यात् वंश नालिकाम् । सूक्ष्माग्रमूलां तां लिङ्गमुखे दत्त्वास्य तन्मुखम् । धृत्वा फूत्कारमन्तेऽस्याः कुर्य्यात् वाढ़ं मुहुर्मुहुः । प्रत्यहं तेन विवृतं लिङ्गद्वारं क्रमाद्भवेत् । ततो नाल्याऽनया तोयमल्पं फूत्कारतोऽन्तरे । लिङ्ग- रन्ध्रेणस् गृह्णीयात् क्रमवृद्ध्या सुसाधकः । लिङ्गच्छिद्रेऽथ विवृते क्षीराकृष्टिं ततो भजेत्” वज्रकन्दरे लिङ्गद्वारे । “अपानमाकुञ्च्य ततो बलेनोर्ध्वं दुग्धमाकृष्टिविधि- क्रमेण । समभ्यसेन्निश्चलमल्पमल्पं भगे पतद्विन्दुमथोर्ध्व- माहरेत्” हठस० । तद्भेदः सहजोली “अथ हि कुसुमितायां पुष्पमर्द्ध्वं स्वमूर्ध्नि क्रमश उपरि कुर्य्यात् कुञ्चितात्लिङ्गनालात् । निज उपगतविन्दुं सन्निबध्यानुकुर्य्यात् सुरतरसनिमग्नो लिङ्गसञ्चा- लनानि । विन्दुः पाण्डुर एष चन्द्र उदितः सूर्य्यो भवेदार्त्तवं सिन्दूरप्रतिमं रवेः पदगतं शुक्रं शशिस्थानके । ऐक्यं साध्वनयोः स्ववर्ष्मणि नृणां नो जायतेऽतो मृति- रन्थोन्यं नृवधूरते निजमहिम्नैक्यं द्वयोर्विग्रहे । अभ्यासपाटवतया विदधाति योषिदेवं नुरूर्ध्वपरिकर्षणतः सुविन्दुम् । यद्यार्त्तयं स्वमभिरक्षति योगिनी सा वज्रो लेखेत्यखिलसिद्धिपदं प्रयाति । शक्तीरजों विन्दुरथं महेशो द्वयोः सुयोमात् परिवभ्यतेऽखिलम् । वीर्य्यं निजम् ह्यार्त्तवमेतयोस्तनावैक्यं हि वज्रोल्युदिता सुसिद्धिदा । नहजोली त्वमरोली वज्रोल्या भेदतो मवतः । विन्दुं देहे बिभृयाद् येन च केन प्रकारेण । वज्रीणी मिथुनोत्तरं नरबधूत्था स्वाङ्गसलेपनात् सदग्धाच्छगणोत्य- याम्बुवृतया भूत्वा क्षणं संस्थिति । सैषोक्ता सहजोलिका सुरनुतैरार्य्यादिनाथैः शुना वज्रोडीति नृणां यनोति नियतं भोगेऽतिभुक्तेऽमृतस । आकृष्योर्ध्वं मूत्रमल्पा- ल्पके तद्वारंवारं संसृजेन्मूत्रनालात् । आकृष्योर्ध्वं वायु- ना यो हठेन नित्यं धत्ते विन्दुसिद्धिं स याति । इति षण्मासाभ्यासनाद् गुरुणोक्तपथेन सन्ततं योगी । शान्तिं गतः संभोगेन तस्य विन्दुः क्षयं व्रजति” हठस० । शक्तिचालनम् १० “कुटिलाङ्गी कुण्डलिनी भुजङ्गी शक्तिरीश्वरी । कुटीलारुन्धती देवीशब्दाः पर्थ्यायवाचकाः । कन्दोर्द्धे कुण्डली शक्तिरष्टधा कुण्डलाकृतिः । ब्रह्मद्वारमुखं नित्यं मुखेनाच्छाद्य तिष्ठति । येन संर्गिण गन्तव्यं ब्रह्म-

स्थामं निरामयम् । मुखेनाच्छाद्य तद्द्वारं प्रसुप्ता परमे- श्वरी । उद्घाटयेत् कपाटं तु यथा कुञ्चिकया हठात् । कुण्डलिन्या तथा योगी मोक्षद्वारं विभेदयेत् । कन्दोर्द्धे कुण्डलीशक्तिर्बुद्ध्वा मोक्षाय योगिनाम् । बन्धनाय च मूढ़ा- नां यस्तां वेत्ति स योनवित् । अम्भोधिद्वीपशैलानामाधारः शेषकुण्डली । अमोघयोगतन्त्राणामाधारः कुण्डली तथा । कुण्डली कुटिलाकारा सर्पबत् परिकीर्त्तिता । सा शक्ति- श्चालिता येन स मुक्तो नात्र संशयः । गङ्गायमुनयोर्मध्ये बालरण्डा तपस्विनी । बलात्कारेण गृह्णीयात् तद्विष्णोः परमं पदम् । इड़ा भगवती गङ्गा पिङ्गला यमुना नदी । इड़ापिङ्गलयोर्मध्ये बालरण्डा सरस्वती । पुच्छं प्रगृह्य भुजगीं सुप्तामुद्बोधयेच्च ताम् । निद्रां विहाय सा ऋज्वी मूर्द्धमुत्तिष्ठते हठात् । परिस्थिता चैव फणावती सा प्रातश्च सायं प्रहरार्द्धमात्रम् । प्रपूर्य्य सौर्व्यात् परिधानयुक्ता प्रगृह्य निर्य्यात्यतिचालिता सा । वितस्तिप्रमितं दीर्घं विस्तारं चतुरङ्गुलम् । मृदुलं धवलं प्रोक्तं वेष्टना- म्बरलक्षणम् । वज्रासनस्थितो योगी चालयित्वा त कुण्डलोम्” हठप्र० । तदङ्गसूर्य्यभेदनम् सूर्य्यादनन्तरं भस्त्रा कुण्डलीमाशु बोधयेत् । भानोराकुञ्चनं कुर्य्यात् कुण्डलीं चालयेत्ततः । मृत्युवक्त्रगतस्यापि तस्य मृत्युभयं कुतः । नासादक्षिण- मार्गवाहिपवनात् प्राणोऽतिदीर्घीकृतः चन्द्रान्तः परिपूरितामृततनुः प्राग्घण्टिकामस्तका । भिन्दन् कालविशालवह्निपशगान् भ्रूरन्ध्रन्तड़ीगणान् तत्कार्य्यं कुरुते पुनर्नवतरं जीर्णद्रुमस्कन्धवत् । कुण्डलीं चालयित्वा तु कुर्य्याद्भस्त्रां विशेषतः । एवमभ्यासतो नित्यं यमिनः शङ्कते यमः । सदान्यसेत् सूर्यभेदमुज्जावीं चापि शीतलोम् । एवमभ्यासयुक्तस्व यमस्तु यमिनः कुतः । मुहूर्त्तद्वयपर्य्यन्तं निर्भरं चाकनादसौ । उर्द्ध- माकृष्यते किञ्चित् सुषुम्णागतकुण्डसी । मुहूर्त्तद्वय- पर्य्यन्तं निर्भरं चामनादमौ । ब्रह्मचर्य्यरतस्यैव नित्यं हितमिताशनैः” हठप्र० । समाघिक्रमः “अथेदानीं प्रवक्ष्यामि समाधिक्रमलक्ष- णम् । मृत्युघ्नं च सुखोपायं ब्रह्मानन्दकरं परम् । सलिले सैन्धर्बं यद्वत् साम्यं भजति योगतः । तषात्म- मनसोरैक्यं समाधिः सोऽभिधीयते । राजयोगस्य माहात्म्यं कोवा जानाति तत्त्वतः । ज्ञानान्मुक्तिस्थितेः सितिः गुरुवाक्येन लभ्यते । दुर्लभो विषयत्यागो

पृष्ठ ५४१२

दुर्लभं तत्त्वदर्शनम् । दर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना । विविधैरासनैः कुम्भैर्विचित्रकरणैरपि । प्रबुद्धायामादिशक्तौ प्राणः शून्थे विलीयते । उत्पा शक्तिर्बोधस्य त्यक्तनिःशेषकर्मणः । योगिनः सहजावस्थ स्वयमेव प्रकाशते । सुषुम्णावाहिनि प्राणे शून्यं विशति मारुते । तदा समस्तकर्माणि निर्मूलयति कर्म- वित् । अमलो निर्मलः शून्यं जगदेतच्चराचरम् । चित्ते समत्वमापन्ने वायुं व्रजति मध्यमे । एषाऽमरोली व ज्रोलो सहजोली मताऽपि च । ज्ञानं कुतो मनसि जीवति देवि! तावत् प्राणेऽपि जीवति मनो म्रियते न तावत् । प्राणमनोद्वयमिदं विलयं प्रयाति मोक्षं स गच्छति नरो न कथञ्चिदन्यः । रसस्य मनसश्चैव चञ्चलत्वं स्वभावतः । रसो बद्धो मनो वद्धं किं न सिध्यति भूतले । मूर्च्छितो हरते व्याधिं मृतो जीवयति स्वयम् । वद्धः स्वेचरतां धत्ते रसो वायुश्च भैरवि! । इन्द्रियाणां मनो नाथो मनोनाथश्च मारुतः । मारुतस्य लयो नाथः स लयो नादमाश्रितः । अयमेव तु मोक्षाख्यो अस्तु वापि मतान्तरे । मनःप्राणलयौ नादमैकीकृत्य प्रवर्त्तते । प्रनष्टोच्छासनिःश्वासप्रध्वस्तविषयग्रहः । निश्चेष्टा निर्वि- काराश्च लयं यान्ति च योगिनः । उच्छिन्नसर्व- लङ्कल्पो निःशेषाशेषचेष्टितः । स्वावगम्यो लयः कोऽपि मनोवाचामगोचरः । यत्र दृष्टिर्लयस्तत्र भूतेन्द्रिय सनातनी । स्वात् शक्तिः सर्वभूतानां दृष्टिर्लक्ष्ये न सङ्गता । वेदशास्त्रपुराणाद्याः सामान्यगणिका इव । एकैव शाम्भवी मुद्रा सर्वतन्त्रेषु गोषिता । अन्त- लक्ष्यं बहिर्दृष्टिर्निमेषोन्मेषयर्जिता । एषा तु शाम्भवी मुद्रा सर्वतन्त्रेषु गोपिता । अन्तलक्ष्यविलौनचित्त पवनो योगी यदा वर्त्तते दृष्ट्या निश्चलतारया बहिरसौ पश्यन्न पश्यत्यपि । सुद्रेय खलु शाम्भवो भवति सायुष्मत्पसादाद्गुरोः शून्याशून्याविवर्जिते स्फुरति यत्तत्त्वं पद शाम्भवम् । अर्द्धोद्वाटितलाचनः स्थिरमना नासाग्रदत्ते क्षणः । चन्द्रार्कावमिलीनतामुपनयेन्नैष्यन्दभावान्तरे । ज्योतीरूपमशपबाह्यरहित ददाप्यमान परम् तत्त्वं तत्पदमेव वस्तु परमं वाच्यं किमत्राधिकम् । श्रीशा- म्भव्याः खेचर्य्याश्च अवस्थाचत्सभेदतः । तारे ज्योतिःषु सयोज्य किञ्चितुज्वालयेद् भ्रुवौ । पूर्वयोगस्य मार्गोऽयमुन्मनीकारनक्षणः । केचिदागमजालेन कचिन्निवमसर्ङ्कुलाः । कपितर्केण सह्यन्ति गैव जानन्ति

वारकम् । षाताकाद्यद्वितीवशिखरे मेरुमूले तदस्ति- तत्त्वं चैतत् प्रवदति सुधीः सन्मुखं निन्मगानाम् । चन्द्रात् सारः स्रवति वपुषस्तेन मृत्युर्नराणान्तं बध्नी- यात् स्वकरणभिदा नान्यथा कायसिद्धिः । दिवा न पजयेल्लिङ्गं रात्रौ नैव प्रपूजयेत् । सततं पूजयेल्लिङ्गं दिवा- रात्रौ च पूजयेत् । सुचिरं ज्ञानजनकपञ्चस्रोतःसम- न्वितम् । तिष्ठते खेचरौ मुद्रा तस्मिन् स्थाने न संशयः । चित्तं चरति खे यस्माज्जिह्वा चरति खे गता । तेनैव खेचरी नाम मुद्रा सिद्धैर्नमस्कृता । इड़ापिङ्गलयोर्योगे शून्ये चैवानिलं ग्रसेत् । तिष्ठते खेचरी मुद्रा तत्र सत्यं पुनः पुनः । सूर्य्याचन्द्रमसोर्मध्ये निरालम्बे तले पुनः । संस्थिता व्योमचक्रेण सा सुद्रा नाम खेचरी । सा मयोद्भेदिता वामा साक्षाच्च शिबवल्लभा । पूरयेन्मारुत दिव्यं सुषुम्णापश्चिमे मुखे । पुरस्ताच्चैव पूर्य्येत निश्चिता खचरो भवेत् । अभ्यसेत् स्येचरीमुद्रामुनमनी सा प्रजायते । अभ्यसेत् खेचरीं ताब्दयावत् स्याद्यो- गनिद्रितः । संप्राप्तयोगनिद्रस्य कालो नास्ति कदाचन । भ्रुवोर्मध्ये शियस्थानं मनस्तत्र विलीयते । ज्ञातम्यं तत्पदं तुर्य्य तत्र कालो न विद्यते । चन्द्रसूर्य्यद्वयोर्मध्ये मुद्रा दद्याच्च खचरीम् । निरालम्बे महाशूग्ये व्योमचक्रे व्यवस्थिताम् । निरालम्ब मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् । सबाह्यान्वरे व्योम्नि घठवत् तिष्ठति ध्रुवम् । वाह्यवायुर्यथा लीनः खस्य मध्ये न संशयः । स्वस्थार्न गच्छति प्राणः सूर्य्याङ्गे पवने तथा । एवमभ्यस्यमानस्य वायुमार्गे दिवानिशम् । अभ्यासाज्जीर्य्यते वायुर्मन- स्तत्रैव लीयते । अमृत प्लावयेद्देहमापादतलमस्तकम् । सिध्यत च महायोगो महाबलपराक्रमः । शक्तिमध्ये मनः कृत्वा मनः शक्तेस्तु मध्यगम् । मनसा चित्त- मालोक्य धारयेत् परम पदम् । खमध्ये कुरु चात्मान- मात्ममध्ये च खं कुरु! । आत्मानं खमयं कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयत् । बाह्याचन्ता न कत्तव्या तथैवान्तर- चिन्तनम् । सर्वचिन्तां परित्यज्य न किञ्चिदपि चिन्त- वेत् । सङ्कल्पमात्रकलनाच्च जगत् समग्रं सङ्कल्पमात्रकल- नाद्धिमनोविलीनम् । सङ्कल्पमात्रमिदमुत्सृज निर्विकल्प- माश्रित्य निश्चलमवाप्नु मिहात्मशान्तिम् । कर्पूरं सलिले यद्वत् सैन्घवं सलिले यथा । तथा सन्घीयमानं च मनस्तत्त्वे विलीयते । ज्ञेयं सर्वमतीतञ्च ज्ञानञ्च मन उच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं मनश्चैव नान्थः पुन्था द्वितीयदः । मनो

पृष्ठ ५४१३

श्यमिदं सर्वं यत्किञ्चित् सचराचरम् । मनसोह्यु- न्मनीभावे द्वैतभावः प्रणश्यति । ज्ञेयवस्तुपरित्यागा- द्विलयं याति मानसम् । मानसे विलयं याते कैवल्य- मपि कल्पते । लयो लय इति प्राहुः कीदृशं लयलक्ष णम् । स पुनर्वासनोत्थानो लयोविषयविस्मृतिः । एवं नानाविधोपायाः सम्यक्स्वानुभवान्विताः । समाधि- मार्गाः कथिताः पूर्वाचार्य्यैमहात्मभिः । सुषुम्णायै कुण्डलिन्यै सुधायै चन्द्रजन्मने । मनोन्मन्यै नम स्तभ्यं महाशक्त्यै चिदात्मने । आसक्ततत्त्वबोधानां मूढ़- नामप्रि सन्मतम् । प्रोक्तं गोरक्षनाथेन नादोपास नमुच्यते” हठप्र० । नादानुसन्धानप्रशंसा श्री आदिनाथेन सपादकोटिप्रकाराः काथता जयन्ति । नादानुसन्धानकमेव कार्य्यं मन्यामहे- नान्यतम लयानाम् । मुक्तासनस्थितो योगी मुद्रा सन्घाय शाम्भवीम् । शृणयादृक्षिणे कर्णे नादमेकान्तके सुधीः । काष्ठेः प्रवर्त्तितो वह्निः काष्ठेन सह शाम्यति । नादे प्रवर्त्तितं चित्तं नादेन सह लीयते । श्रवण- मुखनयननासानिरोधनेनैव कर्त्तव्यः । सुषुम्णामार्गेण स्फुटयमकः श्रूयते नादः” हठप्र० । “आरम्भश्च घटश्चक तथा परिचयस्तथा । निष्पत्ति- श्चेति योगषु स्यादवस्थाचतुष्टयम् । विस्मृत्य सकलं वाह्यं नादे दुग्धाम्बुवन्नरः । एकीभूयाथ सहसा चिदा- काशे विलीयते । औदासीन्यपरो भूत्वा सदाभ्यासेन संयमी । उन्मनीकरणं सद्यो नादमेपाबधारयेत्” । शति काले चौपटी वा कटी वा पथ्याहारे गोपथे वा पथे वा भक्ष्ये भिक्षावृन्दमारण्यकन्दं पाणौ द्रोणीकर्परं भोज्य पात्रम् । सर्वचिन्तां परित्यज्य सर्वकाले च सर्वदा । नाद मेवानुसन्धत्ते नादे चित्तं विलीयते” हठप्र० । आरम्भावस्था “ब्रह्मग्रन्थिमेवेद्भिन्न आनन्दः शून्यसम्भवः विचित्रक्षणिको देहे श्रूयमेऽनाहनो ध्वनिः । सम्पूर्ण- हृदये शून्ये आरम्भो योगवान् भरेत्” हठप्र० । घटावस्था “द्वितीयायां घटोकृत्य--व युगवति मध्यमः । दृढ़ा सनो भवेद्यागो ज्ञानी देवसमस्तथा । विष्णुग्रन्थिर्यदा- भिन्नः परमानन्दसूचकः । अतिशून्यपिभेदश्च मेरी- शब्दस्तथा भवेत्” हठप्र० परिचयावस्था “प्रतीयग्रन्थिभेदेषु जायते मर्दल ध्वनिः । महाशून्यं तथा याति सर्वासिद्धिसममाश्रयम् । चित्तानन्दं ततो जित्वा सहजानन्दसम्भवः दोषो

दुःखक्षुधानिद्राजरामृत्युविवर्जितः । रुद्रग्रन्थिं ततो नित्त्वा सर्वपीठगतोऽनिलः” हठप्र० । निष्ठावस्था “निष्ठातो वैणवः शब्दः क्वणद्वीणाक्वणो भवेत् । एकीभूतं तथा चित्तं राजयोगाभिधायकम् । सृष्टिसंहा- रकर्त्तासौ योगीश्वरसमो भवेत् । अस्तु वा मास्तु वा मुक्तिरत्रै{??}खण्डितं महत् । लयामृतमिटं सौख्यं राजयोगादवाप्यते । राजयोगपदं प्राप्तं सुखोपायश्च चेतसाम् । हठं विना राजयोगो राजयोग विना हठः । सद्यः प्रत्ययसन्धायी जायते नादजो लयः हठप्र० । नादानुसन्धानं तत्फलञ्च “नादानुसन्धानसमाधिभाजां योगी- श्वराणां हृदये प्ररूढ़म् । आनन्दमेकं वचसामवाच्य जानाति तत्त्व गुरुनाथ एव । कर्णो पिधाय हस्ताभ्यां यं शृणोति ध्वनिं मुनिः । तत्र चित्तं स्थिरीकुर्याद्यावत् स्थिरपद व्रजेत् । सर्वचिन्तां परित्यज्य सावधानेन चेतसा । नादमेवानुसन्धत्तं योगसाम्राज्यमिच्छता । मकरन्दं पिबन् भृङ्गो गन्धान्नापेक्षते यथा । नादासक्तं तथा चित्तं विषयान्न हि काङ्क्षति । नादश्रवणतश्चित्तमन्तरङ्गभुज- ङ्गमः । विस्मृत्य सर्वमेकाग्रं कुत्रचिन्न हि धावति । मनोमत्तगजन्द्रस्य विषयोद्यानचारिणः नियामनसम- थाऽयं निनादो निशिताङ्कुशः । नादोऽन्तरङ्गसारङ्ग- बन्धन वागुरायते । अन्तरङ्गतुरङ्गस्य रोधे बाधायतेऽपि च । अन्तरङ्गस्य जविनो वाजिनः परिघायते । नादो- पास्तिरतो नित्यमवधार्य्यापि योगिनः । अभ्यस्यमानो मादाऽय बाह्यमावर्त्तयेत ध्वनिम् । पक्षाद्विक्षेपमखिलं जित्वा योगी सुखी भवेत् । श्रूयते प्रथमाभ्यासे नादी नानाविधो महान् । वर्द्धमाने ततोऽभ्यासे श्रूयते सूक्ष्मसूक्ष्मतः । आदौ जलधिजीमूतभेरीनिर्झरनि- स्वनः । मध्ये मर्दलशङ्खेत्थघण्टाकोलाहलस्तथा । अन्ते तु किङ्किणीशब्दवीणाभ्रमरनिस्वनः । इति नानाविधो नादः श्रूयते देहमध्यतः । महति श्रूयमाणेऽपि मेघभेर्य्यादिके ध्वनौ । तत्र सूक्ष्मतरं ध्वानं नादमेव परामृशेत् । यत्र कुत्रापि वा नादे लगति प्रथमं मनः । तत्रैव तत् स्थिरीभूय तेन सार्द्धं विलीयते । घण्टा- निनादसक्तस्य शब्दान्तःकरणस्य तु । अनाहतस्य शब्दस्य तस्य शब्दस्य यो ध्वनिः । ध्वनेरन्तर्रतं ज्योति- र्ज्ञेयस्यान्तर्गतं मनः । तन्मनो विलयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् । तावदाकाशसङ्कल्पो यावत् शब्दः प्रवर्त्तते । निःशब्दं तत्परं ब्रह्म परमात्मा समीर्य्यते । यत् किञ्चि-

पृष्ठ ५४१४

न्नामरूपेण श्रूयते शक्तिरेव सा । यस्तच्छ्रोता निरा- कारः स एव परमेश्वरः । नादः शक्तिरिति ज्ञेयं नाद ज्ञानं सदाशिवः । ज्ञेयज्ञाने विलीने च सोन्मन्थेवा- वशिषग्रते । नादोयावान् मनस्तावन्नादान्ते तु मनोन्मनी । सशब्दं कथितं व्योम्नि निःशब्दं ब्रह्म कथ्यते । सदा न्यदानुसन्धानात् संक्षीणाः सर्ववासनाः । निरब्जने विली- यन्ते निश्चितं मारुतात्मनः । नादकोटिसहस्राणि विन्दुकोटिशतानि च! सर्वे तत्र लयं यान्ति यत्र देवी निरञ्जना” हठप्र० । हठलोगफलम् ईश्वरमीनसंवादे “यदा परिचये शक्तिश्चलि तोर्ध्व मुपैति खम् । षट्चक्राणि क्रमाद्भित्त्वा तदा स्यु रणिमादयः । पुरा ग्रन्थित्रयं भित्त्वा यात्यूर्ध्वं मरुतो रगी । स्फुटन्ति पृष्ठवंशास्थिग्रन्थयो योगिनस्तदा । वायुस्तदैव सर्वाङ्गे नीनोभवति सञ्जितः । धीरैः केवल- कुम्भ स उच्यते सर्वसिद्धिदः । मूलाधारं यदाऽपानो मित्त्वोर्द्धं याति वेगतः । वदातीतानागतज्ञो योगी भवति सत्त्वसीः । स्थितिं भित्त्वाऽर्द्धगाऽपानक्षोभिता स्थाद्यदो- रगो । तदा नादोत्पत्तिरस्य जायते योगिनो हृदि । मृद ङ्गनादोत्पत्तिस्तु मणिपूरभिदा भवेत् । अनाहतविभेदेन घण्टाध्वनिरुदेति च । विशुद्धचक्रभेदेन यन्त्रनादः प्रजा- यते । यदा त्वाज्ञाचक्रभेदस्तदोपैति मनोलयम् । सहस्रदलकमलं वायुना शक्तिराव्रजेत् । यदा तदा मुनि- स्तिष्ठेदाकल्पं सहजेऽव्ययम्” । पवनयोगसंग्रहे “महा- मुद्रां समभ्यस्य महाबन्धमतः परम् । महाबेधञ्च नियत प्रकुर्य्याच्छक्तिचालनम् । आसनं सुदृढ़ं बद्ध्वा मूल बन्धं विधाय च । उड्रियानं तथा बन्धं ततो जालन्ध- राभिधम्” । “अभ्यसेदिति सम्बन्धः । “प्राणे सुषुम्णां सम्प्राप्ते नादोऽन्तः श्रूयतेऽष्टधा । च ण्टादुन्दभि शङ्खान्धिवीणावेण्वादितालवत् । तनूनपात्त- डितारातारेशतपनोपनम् । ब्रह्मनाडीं गते प्राणे विम्ब रूपं प्रकाशते । तथाच विश्वरूपाचार्य्याः “यदा संक्षीयते प्राणो मानसं च प्रलीयते । तदा समरसत्वं यत्समाधिः मोऽभिधायते । मनःस्थैर्य्यात् स्थिरो वायुस्ततो विन्दुः स्थिरो भवेत् । विन्दुस्थैर्य्योदयात् सत्यं पिण्डस्थैर्य्यं प्रजायते” । सैषा निष्पत्तिदशा साषकस्य राजयोगा- रम्भ इति तथा च हठप्रदीपिकायाम् । “प्रनष्टोच्छ्वासनिः- स्वासः प्रध्वस्तविषयज्वरः । निश्चिष्टो निर्विकारश्च लयो जयति योगिनः । तथा चोक्तं ग्रन्थान्तरे “शुष्के मले

तु वायोः स्याद्गतिरस्स्वलिता ततः । अधोगतिं विहायाशु भवत्यूर्द्धमुखस्ततः । अपानस्त्र्ध्वगो भूत्वा वह्निना सह गच्छति । प्राणस्थानं ततो वह्निः प्राणा- पानौ च सत्वरम् । मिलित्वा कुण्डलीं नीत्वा प्रसूतां कुण्डलीं पुनः । प्रसह्य विंशतिस्थानं सुषुम्णा बहुगन्धि- कम् । ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा रजोगुण समुद्भवम् । सुषु- म्णा वदनस्थासा प्रयात्यूर्द्धञ्च सत्वरम् । विष्णुग्रन्थिं प्र यात्युच्चैः सत्वजं हृदि संस्थितम् । वेगेन महता गच्छेद्वि- ष्णुग्रन्थं विभिद्य सा । ऊर्द्धं गच्छति यत्रास्ते रुद्रग्र- न्थिस्तमोभवः । तत ऊर्द्ध्वं सुषुम्णाया याति शीतांशु- मण्डलम् । आकुलाख्यं तु तच्चक्रं दलैः षोडशभिर्वृ- तम् । तत्र शीतांशुसम्भूतं द्रावं शोषयतेऽनिशम् । चलिता प्राणवेगेन रक्तपित्तरवेर्गृहम्” हटम० । “योगिनः कालवञ्चनोपायो यथा “ज्ञात्वा कालं निजं योगी लयस्थानं समाश्रितः । युञ्जीत योगं कालस्य वञ्चनाय यथाक्रमम् । बद्धसिद्धासने देहं पूरयेत् प्राणवायुना । कृत्वा दण्डस्थिरं बुद्ध्या दश द्वाराणि रोधयेत् । बद्धा च खेचरीं मुद्रां ग्रीवायाञ्च जनन्धरीम् । अपाने मूलबन्धञ्च उड्डिय नं तथेदरे । उत्थाप्य भुजगीं शक्तिं मूलाधाराम्बुज स्थिताम् । सुषुम्णान्तर्गतां पञ्चचक्राणां भेदिभीं शिवाम् । जीवं हृदाश्रयं नीत्वा यान्तीं बुद्धिमनोयुताम् । सहस्र- दलमध्यस्थशिवे लीनां सुधारयेत् । यतः सुधाकरो- द्भूतममृतं तेन मूलतः । सिञ्चन्तीं सकलं देहं प्लाव- यन्तीं विचिन्तयेत् । तया सार्द्धं ततो योगी शिवेनै- कात्मतां ब्रजेत् । परानन्दमयो भूत्वा चिद्बत्तिमपि संत्यजेत् । ततोऽलक्ष्यमनाभासमहभावविवर्जितम् । सर्वाङ्गकल्पनाहीनं कथं कालो निहन्ति तम् । स एव कालः सशिवः ससर्वो नास्त्यतःपरः । कः केन हन्यते तत्र म्रियते नापि कश्चन । ततो व्यतोते समवे कालस्य भ्रान्तिरूपिणि । योगी सुप्तोत्थित इव प्रतिबोधे ब्रबो- धितः । एवं सिद्धो भवेद्योगी वञ्चयित्वा विधानतः । कालं कलितसंसारपौरुषेणाद्भूतं हि तम् । ततस्त्रिभुवने योगी विचरत्येक एव सः । पश्यन् संसारवैचित्र्यं स्वेच्छया निरहङ्कृतिः” हठस० । हठालु पु० हठः प्लवमानः आलुरिव । कुम्भिकायाम् । (पाना) शब्दच० । हठी स्त्री हठ--अच् गौरा० ङीष् । वारिपर्ण्याम् (पाना) धरणिः ।

पृष्ठ ५४१५

हडि पु० हठ--इन् पृषो० । पशुमारणसाधने काष्ठयन्त्रभेदे (हाड़िताठ) शब्दर० । हडिक पु स्त्री० हठ--इकक् पृषो० । नीचजातिभेदे (हाड़ि) शब्दमा० स्त्रियां ङीष् । हड्ड न० हठ--ड डस्य नेत्त्वम् पृषो० । अस्थ्नि (हडि) । संज्ञायां कन् । नीचजातिभेदे । (हाड़ि) शब्दमा० । इन् हड्डिरप्यत्र । हड्डज न० हड्डात् जायते जन--ड । अस्थिसारे मज्जायां शब्दच० । हड्डिक पु० हडिक--स्वार्थे क । (हाड़ि) जातिभेदे स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । स च वणः “सद्यश्चाण्डालकन्यायां नेटवीर्य्येण शौनक! । बभूवतुस्तौ द्वौ पुत्रौ हड्डिकः शौण्डिकस्तथा” ब्रह्मवै० व्र० ख० १० अ० । हण्डा स्त्री हन--डा डस्य नेत्त्वम् । १ वृहति मृत्पात्रभेदे (हाँड़ा) नाट्योक्तौ नीचसम्बाधने अव्य० । हञ्जावत् आवन्तोऽपि शेषार्थे स्त्री भरतः । हण्डिका स्त्री क्षुद्रा हण्डा कन् । क्षुद्रे मृत्पात्रे (हाँड़ि) । हण्डिकासुत पु० हण्डिकायाः सुत इव । क्षुद्रे मृण्मये हण्डिकाकारे (हाँड़ि) त्रिका० । हण्डे अव्य० हन--डे डष्य नेत्त्वम् । नाट्योक्तौ नीचसम्बोधने अमरः । हत त्रि० हन--क्त । १ नाशिते २ प्रतिहते ३ प्रतिबद्धे ४ मागा रहिते अमरः ५ गुणिते च । भावे क्त । ६ हनने ७ गुणने च न० । हतक त्रि० हत इव नष्टप्रायत्वात् कन् । नष्टप्राये (मड़ा) । हताश त्रि० हता आशा यस्य । १ आशाशून्ये २ निर्दये २ पिशुने च मेदि० ४ बन्ध्ये शब्दर० । हति स्त्री हन--भावे क्तिन् । १ हनने २ मारणे ३ व्याघाते ४ अपकर्षे ५ गुणने च । हत्नु पु० हन--क्त्नु । १ व्याधौ २ शस्त्रे च उणा० । हत्या स्त्री हन--भावे क्यप् । १ मारणे बधे प्राणवियोगानु- कुलव्यापारे “ब्रह्महत्या सुरापानम्” स्मृतिः २ हनने च । हथ त्रि० हन--क्थ । विषण्णे उणादि० । हद विष्ठोत्सर्गे भ्वा० आ० अक० अनिट् । हदते अहत्त । हद्दा स्त्री ताजकोक्ते पञ्चवर्गीबलानयनोपयोगिनि ग्रहभेद- स्वामिकराशिभेदस्यांशभेदे यथाक्तं नील० ता० “मेषेऽङ्गतर्काष्टशरेषुभागा जीवास्फुजितज्ञारशनै- श्चराणाम् । वृषेऽष्टषण्णागशरानलांशाः शुक्रज्ञजीवा- र्किकुजेशहद्दाः । युग्मे षड़ङ्गेषुनगाङ्गभागाः सौम्या स्फुजिज्जीवकुजार्किहद्दाः । कर्केऽद्रितर्काङ्गनगाब्धिभागाः कुजास्फुजिज्ज्ञेज्यशनैश्चराणाम् । सिंहेऽङ्गभूताद्रि-

रसाङ्गभागा देवेज्यशुक्रार्किबुधारहद्दाः । स्त्रियां नगाशाब्धिनगाक्षिभागाः सौम्योशनोजीवकुजार्कि- नाथाः । तुले रसाष्टाद्रिनगाक्षिभागाः कोणज्ञजीवास्फु- जिदारनाथाः । कीटे नगाब्ध्यष्टशराङ्गभागाः भौमा- स्फुजिज्ज्ञेज्यशनैश्चराणाम् । चापे रवीष्वम्बुधिपञ्च वेदा जीवास्फुजिज्ज्ञारशनैश्चराणाम् । मृगे नगाद्र्यष्ट- युगश्रुतीनां सौम्ये ज्यशुक्रार्किकुजेशहद्दाः । कुम्भे नगाङ्गाद्रिशरेषुभागाज्ञशुक्रजीवारशनैश्चराणाम् । मीने- ऽर्कवेदानलनन्दपक्षाः सितेज्यसौम्यारशनैश्चराणाम् । त्रिं- शत्स्वभे विंशतिरुच्चभे स्वे हद्देऽक्ष ५ चन्द्रादशकं द्रिकाणे” । हन बधे गतौ च भ्वा० प० सक० अनिट् । हन्ति प्रणिहन्ति प्रहन्व (ण्वः) जहि अवधीत् । जथान कर्मणि अघानि अवधि । णिच् घातयति जिघांसति जघंन्यते” “कुञ्जं हन्ति कुशादरि” इत्यादावालङ्कारिकाः गतौ निहतार्थतामाहुः । अभि + आघातभेदे केनचित् पदार्थेन संयोगभेदे अभिघातः । अव + तुपाद्यपसरसार्थव्यापारभेदे व्रीहीनवहन्ति । आ + केनचित् पदार्थेन संयोगानुकूलव्यापार आहन्ति आघातः । स्वाङ्गकर्मणि अकर्मत्वे च आत्म० वक्ष आहते । प्रति आ + प्रत्याघाते प्रतिबन्धे प्रत्याहन्ति । वि + आ परस्परेण विरोधे बिगेषेण ताडिते च व्याहन्ति व्याघतः उद् + ऊर्ध्वं गतौ उत्तोल्य हनने च । उप + उद् + आरम्भे उपोदथातः आरम्भार्थः सङ्गतिभेदः । नि + निशेषेण हनने स्वरान्तरथातेन उदात्तस्वरसम्पादने च निर् + निःशेषेण हनने वज्रादिशब्दे च । “निर्घाते भूमि- चसने मनुः । परा + प्रतिबन्धे निरोधे । प्रति + प्रतिराधे प्रतिकूलगतौ च । वि + अति + परस्परहनने व्यतिहारेऽपि न आत्म० । व्यतिघ्नन्ति योधाः । सम् + सम्यक् हनने समूहभावे अक० । हन् अव्य० हन--भावे विच् । १ रुषाक्तौ २ अनुनये च मेदि० । कर्त्तरि विच् । ३ हननकर्त्तरि त्रि० वृत्रहा ब्रह्महा । हन त्रि० हन कर्त्तरि अच् । हननकर्त्तरि सि० कौ० । हनन न० हन--भावे ल्युट् “स्यात् प्राणवियोगफलव्यापारी हननं स्मृतम्” इत्युक्ते १ व्यापारभेदे २ गुणने च । हनील पु० हन--इन् ङीष् हन्यां लीयते ली--ड । केतकीवृक्षे रत्नमा० । हनु(नू) पुंस्त्री० हन--उन् स्त्रीत्वे वा--ऊङ् । १ कपोलद्वयोप- रिस्थे मुखभागभेदे २ हट्टविलासिन्यां स्त्री अमरः । ३ रोगे ४ अस्त्रभेदे ५ मृतौ च स्त्री जटाधरकोषः ।

पृष्ठ ५४१६

हनुग्रह पु० हनुजाते रोगभेदे तन्निदानादि “जिह्वा निर्ले- खनाच्छष्कभक्षणादभिघाततः । कुपितो हनुमूलस्थः स्रंसयित्वाऽनिलो हनुम् । करोति विवृतास्यत्वमथ वा संवृतास्यताम् । हनुग्रहः स तेन स्यात् कृच्छ्र च्चर्वण- भाषणम्” । स्रंसयित्वा अधःकृत्वा विवृतास्यत्वं व्यात- मुखत्वम् । निर्लेखनं कर्षणम् शुष्कं चणकादि संवृतास्यत्वं दन्तलग्नताम्” भावप्र० हनुस्तम्भाऽप्यत्र । हनु(नू)मत् पु० हनु(नू) + अस्त्यर्थे मतुप् । रामस्य अनुचरे अञ्जनागर्भजाते पवनतनये वानरभेदे त्रिका० । हनूष पुंस्त्री० हन--ऊषन् । राक्षसे त्रिका० स्त्रियां ङीष् । हन्त अव्य० हर्न--त । १ हर्षे २ अनुकम्पायां ३ विषादे अमरः । ४ वाक्यारम्भे ५ आर्त्तौ ६ वादे ७ सम्भ्रमे शब्दच० । ८ खेदे मेदि० ९ अन्तकल्पने च अजयपालः । हन्तकार पु० हन्तेत्यस्य कारः करणं उच्चारणम् वा कृ--घञ् । १ अतिथये अन्नदाने २ हन्तशब्दप्रयोगे च । हन्तु पु० हन--तुन् । १ मृत्यौ २ वृषे च । हन्तृ त्रि० हन--तृच् । १ हननकर्त्तरि २ सततहननानुशील- यितरि च स्त्रियां ङीप् । “महिषासुरहन्त्र्याश्च प्रतिष्ठा दक्षिणायने” देवप्र० त० । हन्न त्रि० हद--क्त । कृतपुरीषोत्सर्गे अमरः । हपुषा स्त्री हेति पुष्यति पुष--क । मरीचवृन्तवद्दीर्घकृष्णवर्ण- वस्तुनि बणिग्द्रव्यविशेषे । पृषो० षस्य सः तत्रार्थे । “हपुषा हपुसा विश्रा पराऽश्वत्थफला स्मृता । मत्स्य- गन्धा प्लीहहन्त्री विषथ्नी धाङ्क्षनाशिनी । हपषा दी पनी तिक्ता मृदूष्णा तुवरा गुरुः । पित्तीदरप्रमेहार्शो ग्रहणीगुल्मशूलहृत् । पराप्येतद्गुणा प्रोक्ता रूपभेदो द्वयोरपि” भावप्र० । हम् अव्य० हा--डगु । १ रुषोक्तौ २ अनुनये च मेदि० । हम्भा(म्मा) स्त्री हम् + भा--हम्म--अङ् वा । गवां ध्वनौ त्रिका० पृषो० । हम्बाप्यत्र हेमच० । हम्म गतौ भ्वा० प० सक० सेट् । हम्मति । अहम्मीत् । हय गतौ सक० क्लान्तो अक० भ्वा० प० सेट । हयति अहयीत् । हय पुंस्त्री० हय--हि--वा अच् । १ थोटके अमरः स्त्रियां योपधत्वेऽपि हयगवयेत्यादिना ङीष् । अश्वशब्दे दृश्यम् । तत्र वर्ण्यपदार्थाः कविस० उक्ता यथा “औनन्यं वेगस्तेजश्च तथा सल्लक्षणस्थितिः । खुरोत्खातरजो

रूपं जातिर्गतिविचित्रता” । तस्य शकुनाद्युक्तं वसन्त- राजशाकुने यथा “हेषारवं मुञ्चति वामतायः क्षणक्ष- तिर्दक्षिर्णपादघातै । कण्डूयते दक्षिणमङ्गभागं तुङ्गं तुरङ्गः स पद ददाति” हयकातरा स्त्री हयः कातरो यस्याः ५ त० । अश्वकातरा- ख्यवृक्षे “कातरा हयपर्य्यायैः कातरान्तैः प्रकीर्त्तिता । अश्वकातरिका तिक्ता वातघ्नी दीपनी परा” राजनि० । हयगन्ध पु० हयस्येव गन्धोऽस्य । १ काचलवले २ अश्वगन्धा- याम् ३ अजमोदायाञ्चं स्त्रा राजनि० । हयग्रीव पु० हयस्येव दीथां ग्रीवाऽस्य । १ विष्णरवतारभदे २ दैत्यभेदे च “हयग्रीवेण युयुधे तत्र देवो जगत्पतिः । हयग्रीवं यत्र हत्वा मणिकूटं तथागम हं कालिपु० ८२ अ० । ३ दुर्गायां स्त्री तन्मूर्त्तिलक्षणं अश्वाशरम् शब्दे ५१४ पृ० दृश्यम् । ४ राजार्षभेदे “यद्वृत्तं पूर्वराजर्षे र्हयग्रीवस्य पाण्डव!” भा० शा० २४ अ० । हयग्रीवहन् पु० हयग्रीवाख्यं दैत्यं हतवान् हन--क्विप् । विष्णौ हेमच० । हयङ्गष पु० हयमुच्चैःश्रवसं कषति कष--खच् । १ मातलौ इन्द्रसारथौ त्रिका० । २ अश्वचालके च । हयन न० हि--गतौ करणे ल्यट् । कर्णीरथे अमरः । हयपुच्छी स्त्री हयम्य पुच्छाकारोऽस्त्यस्याः अच् गौरा० ङीष् । माषपर्ण्याम् अमरः । हयप्रिय पु० ६ त० । १ यवे हेमच० । २ अश्वगन्धाया ३ खर्जू र्य्याञ्च स्त्री राजनि० ४ अश्ववल्लभे त्रि० । हयेष्टादयोऽप्यत्र हयमार पु० हयं मारयति निषेवणात् मृ--णिच्--अण् । करवीरे राजनि० ण्वुल् । तत्रैव अमरः । हयमारण पु० हयं मारयति मृ--णिच्--ल्यु । अश्वत्थलक्षे शब्दच० । हयवाहन पु० हयो वाहनमस्य । सूर्य्यपुत्रे रेवन्ते हेमच० । २ अश्ववाहनयुक्ते त्रि० । ६ त० । ३ अवस्य चालने न० । हयवाहनसद्भर पु० हयस्य वाहनं चालनं सङ्किरति सम् + कॄ--अच् । रक्तकाञ्चने शब्दच० । हयशाला स्त्री ६ त० । अश्वशालायां तत्करणप्रकारादि मत्स्यपु० अ० उक्त यथा “गवां स्थानं तथैवात्र तुरनाणां तथ च । उत्तराभिमुखी श्रेणी तुरगाणां विधीयते । दक्षणाभिमुखी वाथ परिशिष्टास्तु गर्हि ताः । तुरगास्तु तथा धार्य्याः प्रदीपैः सार्वरात्रिकै । कुक्कुटान् वानरांश्चैव मर्कटांश्च नराधिप! । धारयेदश्व- शालायां सवत्सां धेनुमेव च । अजाश्च धार्य्या यत्नन

पृष्ठ ५४१७

तुरगाणां हितैषिणा । गोगजाश्वादिशालासु तत्पुरी- षस्य निर्गमम् । अस्तं याते न कुर्वीत देवदेवे दिवाकरे । अधिकमश्वशालाशब्दे ५२४ पृ० अश्वशब्दे च द्वश्यम् । हयशीर्ष पु० हयस्येव शीर्षमस्य । १ विष्णुमूर्त्तिभेदे हयशीर्ष पञ्चरात्रे तत्पूजादिकं दृश्यम् । २ शालग्राभूर्त्तिभेदे शालग्रामशब्दे ६००१ पृ० दृश्यम् । हया स्त्री हयः हयगन्धोऽस्त्यस्याः अच् । अश्वगन्धायाम् राजनि० । घोटक्यां तु हयीत्येव । हयाध्यक्ष पु० हयेषु तद्रक्षणेषु अध्यक्षः । अश्वरक्षणाधिकृते हयानन्द पु० हयमानन्दयति आ + नन्द--णिच्--अण् । मुद्गे राजनि० । हयारि पु० ६ त० । करवीरे रत्नमा० । हयाशना स्त्री हयैरशाने अश--ल्युट् । सल्लकीवृक्षे शब्दच० हयोत्तम पु० हयेषु उत्तमः । अश्वरत्ने आजानेयेऽश्वे त्रिका० हर पु० हृ--अच् । १ रुद्रे अमरः २ अग्नौ ३ गर्द्धभे ४ विभाजके च “अनोन्यहाराभिहतौ हरांशाविति” लीला० । हृ--भावे अप् । ५ हरणे ६ विभाजने च । हरगीरी स्त्री हरदेहार्द्धहरा गौरी शा० त० । अर्द्धनारी- श्वररूपे १ शिवपार्वत्योर्मूर्त्तिभेदे तल्लक्षणम् । ३७०१ पृ० दृश्यम् । द्वन्द्व० । २ शिवपार्वत्योः द्वि० व० । हरचूड़ामणि पु० हरस्य चूड़ामणिरिव । चन्द्रे । हरण न० हृ--भावे ल्युट् । १ स्थानान्वरकरणे २ विभाजने च कर्मणि ल्युट् । ३ योतुकादौ देवे धने भा० आ० हरणा- हरणपर्व २२१ अ० । ४ भुजे मेदि० । हरतेजस् न० ६ त० । १ पारदे राजनि० २ शिववीर्य्ये च । हरवाजादयोऽप्यत्र । हरशेखरा स्त्री हरस्य शेखरमावासत्वेनास्त्यस्याः अच् । गङ्गायां हेमच० । हरि पु० हृ--इन् । १ विष्णौ २ सिंहे ३ सर्पे ४ वानरे ५ भेके ६ शुकखगे अमरः । ७ चद्रे ८ सूर्य्ये ९ वायौ १० अश्वे ११ यमे १२ हरे १३ ब्रह्मणि १४ किरणे जम्बुद्वीपस्य १५ वर्षभेदे १६ इन्द्रे च मेदि० १७ मयूरे १८ कोकिले १९ हंसे २० वह्नौ शब्दर० । भर्तृहरिनामके वाक्यप्रदीय ग्रन्थकारके २१ पण्डिते त्रिका० । २२ पिङ्गलवर्णे २३ हरि द्वर्णे हेमच० २४ तद्वति त्रि० । “हरिं विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः” रघु । २५ पीते अनेकार्थको० । हरिक पु० हरि + संज्ञायां कन् । पीतहरिद्वर्णाश्वे हेमच० हरिकेलीय पु० हरिकेलिमर्हति छ । वङ्गदेशे हेमच० ।

हरिकेश पु० हरिः पिङ्गलः केशोऽस्य । १ शिवे २ शिपभक्त- यक्षभेदे च । स एव तत्प्रसादात् काश्यां दण्डपाणित्व- माप्तवान् इति काशीखण्डे ३२ अ० स्थितम् । मत्स्यपु० १५८ अ० दृश्यम् । हरिक्रान्ता स्त्री हरिस्तद्वर्णः क्रान्तो येन ॥ विष्णुक्रान्तायाम् अपराजितायां राजनि० । हरिगृह न० ६ त० हरेर्विष्णुमूर्त्तेर्गृहम् । १ हरिमूर्त्तिगृहे २ एकचक्रपुरीभेदे च त्रिका० । हरिचन्दन न० हरेरिन्द्रस्य प्रियं चन्दनम् चन्दयति यदि--ल्यु ६ त० वा । १ देवतरुभेदे अमरः । हरेर्विष्णोः प्रियं चन्दनम् । २ श्वेतचन्दने ३ गोशीर्षनामके मलयेक- देशजाते चन्दनभेदे ४ ज्योत्स्नायां ५ कुङ्कुमे मेदि० । ६ पद्मकेशरे हला० । ७ सुन्दराङ्गे च न० शब्दर० । “हरिच- न्दनन्तु दिव्यं हिमं तदिह दुवेहं मनुजैः । पित्ताटोप- विलोपिवमथुभ्रवशोषमान्द्यमेदोहृत्” राजनि० । “घृष्ट च तुलसीकाष्ठं कर्पूरागुरुयोगतः । अथ वा केशरैर्योज्यं हरिचन्दनमुच्यते” पद्मपु० पा० ख० १२ अ० उक्ते ८ संयुक्तद्रव्यगणे च । हरिण पुंस्त्री० हृ--इनन् । स्वनामख्याते १ पशौ अमरः स्त्रियां ङीष् । २ शिवे ३ विष्णौ ४ हंसे ५ शुक्लवर्णे ६ पाण्डु- वर्णे च । ७ तद्वति त्रि० अमरः । “हरिणः शीतलो वद्ध० विण्मूत्रो दीपनो लथुः । रसे पाके च मधुरः सुगन्धः सन्निपातहा” राजव० तन्मांसगुणाः । “हरिणश्चापि विज्ञेयः पञ्चभेदोऽत्र भैरव! । ऋष्यः खङ्गो रुरुश्चैव पृषतश्च मृगस्तथा । एते बलिप्रदानेषु चर्मदाने च कीर्त्तिताः” कालिकापु० ६६ अ० । हरिणनर्त्तक पु० हरिण इव नृत्यति नृत--ण्वुल् । किन्नरे शब्दर० । हरिणहृदय पु० हरिणस्येव भीतं हृदयमस्य । भीरौ शब्दर० हरिणाक्षी स्त्री हरिणस्येवाक्षि यस्याः ५ त० ६ त० वा षचसमा० ङीष् १ हट्टविलासिनीनामगन्धद्रव्ये शब्दच० । २ हरिणतुल्यनेत्रयुते त्रि० स्त्रियां ङीष् । “हारणाक्षि! कटाक्षेण आत्मानमवलोकय” इत्युद्भटः । हरिणाङ्क पु० हरिणः शशनामको मृगोऽङ्कश्चिह्नम् अङ्के क्रोड़े वा अस्य । १ चन्द्रे शब्दर० २ कर्पूरे च । हरिणी स्त्री हरितवर्णा स्त्री ङीष् तस्य नः । १ हरितद्व- णांयां स्त्रियां मेदि० २ स्वर्णप्रतिमायाम् अमरः । ३ स्वर्ण- युथ्यां ४ मञ्जिष्ठायां राजनि० । ५ तरुण्यां ६ वरस्त्रियां शब्दर० “वसुयुगहयैनर्सौ म्नौ म्लो गो यदा हरिणी तदा” वृ० र० उक्तलक्षणके ७ सप्तदशाक्षरपादके छन्दो- मेदे हरिणस्य स्त्री ङीष् । ८ मृग्याञ्च ९ अप्सरोगेदे ।

पृष्ठ ५४१८

“चरतः किल दुश्चरं तपः पृणविन्दीः परिशङ्कितः पुरा । प्रजिघाय समाधिभेदिगीं हरिरस्मै हरिणीं सुराङ्गनाम्” रघुः । हरित् पु० हृ--इति । १ नीलपीतमिश्रितवर्णे (पाताररङ्ग पलाशवर्ण च अमरः २ तद्वति त्रि० । ३ सूर्य्याश्वे त्रिका० ४ मुद्गे हेमच० । ५ सिंहे ६ सूर्य्ये ७ विष्णौ च पु० ८ दिशि स्त्री अमरः । ९ हरिद्रायां राजनि० १० तृणे न० मेदि० । हरित्पर्ण न० हरित् पर्णमस्य । मूलके राजनि० । हरित पु० हृ--इतच् । १ सिंहे २ मन्थानतृणे राजनि० ३ हरिद्वर्णे ४ तद्वति त्रि० अमरः स्त्रियां ङीप् तस्य नश्च । ५ दूर्वायां मेदि० ६ जयन्त्यां ७ हरिद्रायां ८ कपिलद्राक्षायां ९ पाच्यां १० नीलदूर्वायाञ्च स्त्री राजनि० टाप् । ११ स्थौणेयके न० राजनि० । हरितक न० हरितेन वर्णेन कायति प्रकाशते कै--क । शाके न० राजनि० हरितपत्रिका स्त्री हरितं पत्रं यस्याः कप् कापि अत इत्त्वम् । पाच्यां राजनि० । हरितशाक पु० हरितं शाकमस्य । शोमाञ्जने राजनि० । हरिताल न० हरिवर्णस्य पीतवर्णस्य तालः प्रतिष्ठा यत्र । १ पीतवर्णे उपधातुभेदे “स हरितालसमाननवांशुकः” माघः । २ पीतवर्णपक्षिभेदे पुंस्त्री० राजनि० । स्त्रियां ङीष् । स्वार्थे क । हरिताले न० अमरः । “हरितालं द्विधा प्रोक्तं पत्राख्यं पिण्डसंज्ञकम् । तयोराद्यं गुणैः श्रेष्ठं ततो हीनगुणं परम् । स्वर्णवर्णं गुरु स्निग्धं सपत्रं आभ्रपत्रवत् । पत्राख्यं तालकं विद्याद् गुणाद्यं तद्रसायनम । निष्पवं पिण्डसदृशं स्वल्पसत्वं तथा गुरु । स्त्रीपुष्पहारकं स्वल्पगुणं तत् पिण्डतालकम् । हपति च हरितालञ्चारुता देहजाताम् सृजति च बहुतापामङ्गसङ्कोचपीड़ाम् । वितरति कफवातौ कुष्ठरोगं विदध्यादिदमशितमशुद्धम् मारितञ्चाप्यसम्यक्” । “तालकं कणशः कृत्वा तच्चूर्णं काञ्जिके पचेत् । दोला- यन्त्रेण यामैकं ततः कूष्माण्डजद्रवैः । तिलतैले पचे द्याम यामञ्च त्रिफलाजले । एवं यन्त्रे चतुर्य्यामं पक्व शुद्ध्यति तालकम्” । अथ तालस्य मारणविधिः “सदलं तालकं शुद्धं पौनर्नवरसेन तु । खल्वे विमर्दयेदेकं दिनं पश्चाद्विशाषयेत् । ततः पुनर्नवाक्षारैः स्थाल्यामूर्द्धं प्रपू- रयेत् । तत्र तद्वोलकं धृत्वा पुनस्तेमैव पूरयेत् । आकण्ठं पिठरं तस्य पिधानं धारयेन्मुखे । स्थालीं चुल्यां समा रोप्य कमाद्वह्नि विवर्द्धयेत् । दिनान्यन्तरशून्यानि

पञ्च वह्निं प्रदापयेत् । एवं तन्म्रियते तालं मात्रा तस्यैकरक्तिका । अनुपानान्यनेकानि यथायोग्यं प्रयो- जयेत्” । एवं शोधितस्य मारितस्य तालकस्य गुणाः । “हरितालं कटु स्निग्धं कषायोष्णं हरेद्विषम् । कण्डू कुष्ठास्यरोगाम्रकफपित्तकचव्रणान्” । “तालकं हरते रोगान् कुष्ठमृत्युज्वरापहम् । शोधितं कुरुते कान्तिं वीर्य्यवृर्द्धिं तथायुषम्” भावप्र० । हरितालखगमांसगुणाः “हरितालोऽल्पविट्कः स्यात् कषायो मधुरो लघुः । रक्तपित्तपशमनस्तृषाघ्नो वातकोपनः” राजनि० । हरितालिका स्त्री हरेस्तालो हस्ततालो यस्यां कप् अत इत्त्वम् । १ सौरभाद्रशुक्लचतुर्थ्याम् हरितवर्णाय अलति पर्य्याप्नोति अल--ण्वुल् । २ दूर्वायाम् त्रिका० । अण् ङीप् । हरिताली दूर्वायाम् सा च आकाश- रेखायां मेदि० खङ्गलतायाम् हरितालिकायाञ्च । “भाद्रे मासि सिते पक्षे वसुदैवतसंयुता । हरित लो चतुर्थी स्यात् सर्वाणीप्रीतिदा सदा । भाद्रे मासि सिते पक्षे चतुर्थ्याख्याभियोगतः । ददाति किल्विषं घोरं दृष्टश्चन्द्रो न संशयः । करचित्रानलर्क्षेषु हरौ सूर्य्ये चतुर्थिका । हरिताली समाख्याता रुद्राणीप्रीतिदा सदा” राजमार्त्तण्डः हरिताश्म न० हरितवर्ङमश्म अश्मेव वा अच्समा० (पेरीजा) १ मणिभेदे तुत्थे (तुँत) उपधातुभेदे च राजनि० । हरिदर्भ पु० हरिर्हरिद्वर्णो दर्भः हरिद्वर्णकुशे अमरः । हरिदश्व पु० हरिन्नामकोऽश्वो यस्य । १ सूर्य्ये २ अर्कवृक्षे च अमरः । हरिदेव पु० हरिर्देवोऽधिष्ठाता अस्य । श्रवणानक्षत्रे । हरिद्गर्भ पु० हरिद्वर्णो गर्भो यस्य । हरिद्वर्णे कुशे राजनि० । “दर्भौ द्वौ च गुणे तुल्यौ तथापि च सितोऽधिकः । यदि श्वेतकुशाभावस्त्वपरं योजयेद्भिषक्” राजनि० । “टर्भद्वयं त्रिदोषघ्नं मधुरं तुवरं हिमम् । मूत्रकृच्छ्रा- श्मरीतृष्णाघस्तिरुक् प्रदराम्रजित्” भावप्र० । तन्मूल- गुणाः “कुगमूलं हिमं रुच्यं मधुरं पित्तनाशनमू । रक्तज्वरतृषाश्वासकामलादोषमीक्षकृत्” राजनि० । हरिद्रव पु० हरिवर्णः पिङ्गलवर्णा द्रव इव । नागकेशर- रजसि त्रि० ।