वाचस्पत्यम्/य

by तारानाथ भट्टाचार्य

← वाचस्पत्यम्/म

वाचस्पत्यम्/य तारानाथ भट्टाचार्य

वाचस्पत्यम्/व →

पृष्ठ ४७६७

य य यकारः व्यञ्जनवर्णभेदः स्पर्शवर्णोष्मवर्णयोर्मध्यस्थत्वात् अन्तःस्थवर्णभेदः तस्योच्चारणस्थानं तालु जिह्वाग्रेख तालुन ईषत्स्पर्शेनोच्चारणादस्योच्चारणे ईषत्स्पर्श आभ्य- न्तरप्रयत्नः “अचोऽस्पृष्टायणस्त्वीषत्” शिक्षोक्तः । वाह्य- प्रयत्नाः संवारनादघोषा अल्पप्राणश्च । वर्णाभिधानेऽस्य वाचकशब्दा उक्ता यथा “यो वाणी वसुधा वायुर्विकृतिः पुरुषोत्तमः । युगान्तः श्वसनः शीघ्रोधूमार्च्चिः प्राणिसेवकः । शङ्का भ्रमो जटी लोला वायुवेगी यशस्करी । सङ्कर्षणः क्षपा बालो हृदयम् कपिला प्रभा । आग्नेयोव्यापकस्त्यागो मोहोयाता प्रमा सुखम् । चण्डः सर्वेश्वरी धूम्रा चामु- ण्डा सुमुखेश्वरी । त्वगात्मा मलयोमात्रा हंसिनी भृङ्गिनायकः । ङे नमः शोषकोमीनोधनिष्ठानङ्गवेदिनी । शिष्टः सोमः पङ्क्तिनामा पापहा प्राणसंज्ञकः” । अस्याधिष्ठातृदेवताध्यानं यथा “धूम्रवर्णां महारौद्रीं षङ्भुजां रक्तलोचनाम् । रक्ताम्बरपरीधानां नानालङ्कार- भूषिताम् । महामोक्षप्रदां नित्यामष्टसिद्धिप्रदायिनीम् । एवं ध्यात्वा यकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत्” । अस्य ध्येयस्वरूपं यथा “यकारं शृणु चार्वङ्गि! चतुष्कोण- मयं सदा । पुलालधूमसङ्काशं स्वयं परमकुण्डलीम् ।

पञ्चप्राणमयं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिविन्दुसहितं तथा । प्रणमामि सदा वर्णं मूर्त्तिमन्मोक्षमव्ययम्” कामधेनुतन्त्रम् । मातृकन्यासे अस्य हृदयन्यास्यता । काव्यादौ अस्य प्रथमप्रयोगे लक्ष्मीलाभः फलम् “यो लक्ष्मीं रस्तु दाहम्” वृ० र० टी० । य पु० या--ड । १ वायौ २ यशसि ३ योगे, ४ गतौ च ५ यातरि त्रि० शब्दरत्ना० । यम--ड । ६ संयमे । ७ आदिलघु- शेषगुरुके जलदैवते लक्ष्मीफलके यगणे च । यकार पु० य + स्वरूपे कार । यस्वरूपे वर्णे । यकृत् न० यं संयमं करोति कृ--क्विप् तुक् च । १ कुक्षौ दक्षिण- भागस्थे मांसपिण्डे अमरः । २ तद्वर्द्धके रोगभेदे च “अधो दक्षिणतश्चापि हृदयात् यकृतः स्थितिः । तत्तु रञ्जकपित्तस्य स्थानं शोणितजं मतम्” भावप्र० । तद्रोगनिदानादि तत्रोक्तं यथा “प्लीहामयस्य हेत्वादि समस्तं यकृदामये । किन्तु स्थितिस्तयोर्ज्ञेया वामदक्षिण- पार्श्वयोः” । अस्य शमादौ भत्वे च यकन्नादेशः ।

पृष्ठ ४७६८

यकृदात्मिका स्त्री यकृतैवात्मा स्वरूपं यस्याः कप् । तैलपायिकायाम् (तेलापोका) शब्दच० । यकृद्वैरिन् पु० यकृतो रोगभेदस्य वैरी हन्तृत्वात् । रोहितकवृक्षे शब्दच० । यक्ष पूजायां चु० आ० सक० मेट् । यक्षयते अययक्षत । यक्ष पु० यक्ष्यते यक्ष--कर्मणि घञ् । १ देवयोनिभेदे २ तदीश्वरे कुवेरे मेदि० ३ इन्द्रगृहे सारस्वतः । भावे घञ् ४ पूजने च । यक्षकर्द्दम पु० यक्षप्रियः कर्दम इव । “कुङ्कुमागुरुकस्तूरी- कर्पूरं चन्दनं तथा । महामुगन्धमित्युक्तं नामतो यक्षकर्दम” इत्युक्ते समभागेन मिश्रिते कुङ्कुमादौ धन्व- न्तरिः । कुङ्कुमस्थाने कक्कोलमुक्तम् । यक्षवृक्षादयोऽप्यत्र । यक्षतरु पु० यक्षाणां वासयोग्यस्तरुः । वटवृक्षे राजनि० यक्षवृक्षादयोऽप्यत्र । यक्षधूप पु० यक्षे पूजने योग्यो धूपः । (धुना) सर्ज्जरसे अमरः यक्षराज पु० यक्षाणां राजा टच् समा० । कुवेरे । यक्षेषु राजते राज--क्किप् । यक्षराड़प्यत्र पु० । यक्षरात्रि त्रि० यक्षप्रिया रात्रिः शा० त० । कार्त्तिकपूर्णिमा- रात्रौ त्रिका० । यक्षामलक न० यक्षाणामामलकमिव । प्रिण्डखर्ज्जूरफले शब्दमा० । यक्षावास पु० ६ त० । यक्षाणामावासः । वटवृक्षे राजनि० । यक्षोडुम्बुरक न० यक्षाणामुडुम्बरमिव इवार्थे कन् । अश्वत्थफले त्रिका० । यक्ष्मघ्नी स्त्री० यक्ष्माणं हन्ति हन--टक् ङीप् । द्राक्षायाम् शब्दमा० । यक्ष्मन् पु० यक्ष--मनिन् । रोगभेदे अमरः । तन्निदानादि यथा “वेगरोधात् क्षयाच्चैव साहसाद्विषमाशनात् । त्रिदोषो जायते यक्ष्मा गदो हेतुचतुष्टयात्” । येगोऽत्र वातमूत्र पुरीषाणां । “वातमूत्रपुरीषाणि निगृह्णाति यदा नरः” इति चरकवचनात् । क्षयात् क्षीयतेऽनेनेति क्षयः तेनातिव्यवायानशनेर्ष्यादयो धातुक्षयहेतवः क्षय शब्देनोच्यन्ते । साहसात् बलवता समं मल्लयुद्धा दितः । शिषमाशनात् “बहु स्तोकमकाले वा तद्भक्तं विषमाशनम्” तस्मात् । त्रिदोषः सान्निपातिकः । हेतु- चतुष्ठयात् अन्येपि हेतवः हेतुचतुष्टय एवान्तर्भवन्ति । यक्ष्मणः पर्य्यायाः राजयक्ष्मक्षयशोषाः । यक्ष्मादीनां शब्दानां निरुक्तिमाह “वैद्यो व्याधिमतां यस्मात् व्याधेयंत्नेन यक्ष्यते । स यक्ष्मा प्रोच्यते लोके शब्द शास्त्रविशारदैः” । यक्ष्यते पूज्यते । “राज्ञश्चन्द्रमसो यस्मादभूदेष किलामयः । तस्मात्तं राजयक्ष्मेति केचिदाहुर्मनीषिणः । क्रियाक्षयकरत्वात्तु क्षय इत्युच्यते बुधैः । संशोषणाद्रसादीनां शोष इत्यमि-

धीयते” । संप्राप्तिमाह “कफप्रधानैर्दोषैस्तु रुद्धेषु रस वर्त्मसु । अतिव्यवायिनो वापि क्षीणे रेतस्यनन्तराः । क्षीयन्ते धातवः सर्वे ततः शुष्यति मानवः” । कफप्रधानैर्द्दोषैः रसवर्त्मसु रुद्धेसु अनन्तराः सर्वे धातवः क्षीयन्ते ततो मानवः शुष्यति । कारणभूतस्य रसस्य क्षये कार्य्याणां रक्तादीनामनुक्रमेण क्षीयमाणत्वात्” भावप्र० । यज देवपूजने, दाने, सङ्गकृतौ च भ्वा० उभ० यजादि० अनिट् । यजति ते अयाक्षीत् अयष्ट इयाज ईजतुः । यजति पु० यज--अतिच् । यागमदे । “यजतिषु ये यजामहे नानुयाजेषु” श्रुतिः । तल्लक्षणमुक्तं कात्या० श्रौ० १ । २ । ६ “तिष्ठद्धोमा वषट्कारप्रदाना याज्यापुरोऽनु- वाक्यावन्तो यजतयः” सू० । “उच्यन्त इति शेषः । तिष्ठता होमो येषु ते तिष्ठद्धोमाः वषट्कारेण प्रदानं येषु ते वषट्कारप्रदानाः तथा याज्यावन्तः पुरोऽनुवाक्यावन्तस ये ते यजतयः उच्यन्ते” कर्कः । यजत्र न० यज--अत्र । १ अग्निहोत्रे उणादि० २ तद्वति त्रि० । यजन न० यज--ल्युट् होत्रादिना पशुक्षीराज्यादिभिः मन्त्र- पूर्वकं वह्णौ प्रक्षेपरूपे यागे । यजनञ्च श्रा० वि० देवलोक्तं यथा “पशुक्षीराज्यपुरो- डाशसोमौषधिचरुप्रभृतिर्हविर्भिः खदिरपलाशाश्वत्थ- न्यग्रोधोडुम्बरप्रभृतिभिः समिद्भिः स्रुक्स्रुवोदूखल- मूषलकुठारखनित्रयूपदारुदर्भचर्मग्रावपवित्रभाजनादिभि- र्द्रव्योपकरणैरुद्गातृहोत्रध्वर्युब्रह्मादिभिः ऋत्विग्भिः काम्यनैमित्तिकानां पक्षादिपूर्वकाणां यथोक्तदक्षिणानां समापनं यजनम्” । ल्यु । उत्तरपदस्थः समभिव्या- हृतदेवादेर्यष्टरि त्रि० आधारे ल्युट् । ३ यागाधिकरणे न० । यथा देवयजनम् । यजमान पु० यज--शानच् । होत्रादेर्नियोक्तरि प्रधानकर्मफलयुते । ३ महादेवमूर्त्तिभेदे च । यजि पु० यज--इन् । १ यष्टरि उणा० । २ यागे ३ यजधातौ च । यजुर्वेद पु० यजुषां ऋक्साममिन्नानां मन्त्राणां प्रतिपादको वेदः । वेदभेदे स च शुक्लकृष्णभेदेन द्विधा तद्विवरणं चरणव्यूहे भाग० १२ । ६ अध्याये च दृश्यम् । यजुस् न० यज--उसि । ऋकसामभिन्ने पदच्छेदरहिते मन्त्रभेदे अमरः । तल्लक्षणम् “वृत्तगीतिवर्जितत्वेन प्रश्लिष्टपठिता मन्त्रा यजूंषि” सा० भा० उक्तम् । यज्ञ पु० यज--भावे न । यागे अमरः । स त्रिविधः “अफला- काङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः १ । अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्ष-

पृष्ठ ४७६९

मपि चैव यत् । इज्यते भरतश्रेष्ठ! तं यज्ञं विद्धि राजसम् २ । विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं ३ परिचक्षते” गीता १७ अ० । स च नानाविधः । “द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञा- स्तथापरे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः” गीता ४ अ० । पञ्चगृहस्थकर्त्तव्या यज्ञा यथा “अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम्” गारुड़े ११५ अ० । २ विष्णौ च यज्ञपति पु० ६ त० । विष्णौ “यज्ञो यज्ञपतिर्यज्वा” विष्णुस० । यज्ञपशु पु० इज्यते हविर्दीयतेऽत्र यागार्थकयजेर्भावे आघारे वा न यज्ञः यज्ञार्थः पशुः । १ अश्वे २ छागादौ च । यज्ञपात्र न० ६ त० । यागसाधने पात्रे तद्भेदस्वरूपादि कात्या० श्रौ० उक्तं पात्रशब्दे ४३०० पृ० दर्शितम् । यज्ञपुरुष पु० यज्ञरूपः पुरुषः । वराहरूपे विष्णौ हेमच० । क्रतुपुरुषशब्दे २२८४ पृ० दृश्यम् । यज्ञभूषण पु० यज्ञम् भूषयति भूष--णिष्ट्--ल्यु । श्वेतदर्भे राजनि० । यज्ञयोग्य पु० यज्ञे योग्यः । १ उडुम्बरवृक्षे राजनि० । तत्समिदादिभिर्हि यज्ञः साध्यते । २ यागार्हे विपादौ च । यज्ञवल्ली स्त्री० यज्ञार्था वल्ली । सोमवल्ल्याम् राजनि० । यज्ञवराह पु० यज्ञरूपो वराहः । आदिवराहे भगवदव- तारभेदे । क्रतुपुरुषशब्दे २२८४ पृ० दृश्यम् । वराहदे- हस्य शिवेन विदारणेन यज्ञभेदरूपत्वं सम्पादितं यथोक्तं कालिकापु० ३० अ० “विदारिते वराहस्य काये भर्गेण तत्क्षणात् । ब्रह्मविष्णुशिवा देवाः सर्वैश्च प्रमथैः सह । निन्युर्जलात् समुद्धृत्य तत् शरीरं नभः प्रति । तद्विभेजुः शरीरन्तु विष्णोश्चक्रेण खण्डशः । तस्याङ्ग सन्धितो यज्ञाजातास्ते वै पृथक् पृथक् । यस्माद् यस्माच्च ये यज्ञास्तत् शृण्वन्तु महर्षयः । भ्रूनासासन्धिना जातो ज्योतिष्टोमो महाध्वरः । हनुश्रवणसन्ध्योस्तु वह्निष्टोमो व्यजायत । चक्षुर्भ्रुवोः सन्धिना तु व्रात्य- स्तोमो व्यजायत । आयुः पौगर्भवस्तोमस्तस्य पोत्रोष्ठ सन्धिना । वृद्धस्तोम वृहत्स्तोमौ जिह्वामूलाद्व्यजायत । अतिरात्रं सवैराजमधोजिह्वान्तरादभूत् । अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पिद्वयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो वलिभौतो नृयज्ञोऽतिधिपजतम् । स्नानं तर्पणपर्व्यन्तं नित्य- यज्ञाश्च सांशः । कण्ठसन्धेः समुत्पन्ना, जिह्वातो विधयस्तथा यवाजिमेधो महामेधो नरमेधस्तथैव च । प्राणिहिंसाकरा येऽन्ये ते क्षाताः पादसन्धितः ।

राजसूयोऽथ कारीरी वाजपेयस्तथैवच । पृष्ठसन्धौ समुत्पन्ना ग्रहयज्ञास्तथैव च । प्रतिष्ठोत्सर्गयज्ञाश्च दानश्राद्धादयस्तथा । हृत्सन्धितः समुत्पन्ना सावित्री- यज्ञ एव च । सर्वेषां साधका यज्ञाः प्रायश्चित्तकराश्च ये । ते मेढृसन्धितो जाता यज्ञास्तस्य महात्मनः । रक्षःसत्रं सर्पसत्रं सर्वञ्चैवाभिचारिकम् । गोमेधो वृक्षजापश्च खुरेभ्यो ह्यभवन्निमे । मायेष्टिः परमेष्टिश्च गोष्पतिर्भोगसम्भवः । लाङ्गूलसन्धौ संजाता अग्निष्टोम स्तथैवच । नैमित्तिकाश्च ये यज्ञाः संक्रान्त्यादौ प्रकी- र्त्तिताः । लाङ्गूलसन्धौ ते जातास्तथा द्वादशवार्षिकम् । तीर्थप्रयोगसामौथः यजुः सङ्कर्षणस्तथा । आर्कमाथर्वण- श्चैव नाभिसन्धेः समुद्गताः । सत्रोत्कर्षः क्षेत्रयज्ञः पञ्चमार्गोऽतियोजनः । लिङ्गसंस्थानहैरम्बयज्ञा जाताश्च जानुनि । एवमष्टाधिकं जातं सहस्रं द्विजसत्तमाः! । यज्ञानां सततं लोकायैर्भाव्यन्तेऽधुनापि च । स्रुशस्य पोत्रात् संजाता नासिकायाः स्रुवोऽभवत् । अन्ये स्रुक्स्रुवमेदा ये ते जाताः पोत्रनासयोः । ग्रीवा- भागेन तस्याभूत प्राग्वंशो मुनिसत्तमाः! । इष्टा- पूर्त्तं यजुर्धर्मा जाताः श्रवणरन्ध्रतः । दंष्ट्राभ्योह्यभवन् यूपाः कुशा रोमाणि चाभवन् । उद्गाता च तथाध्वर्य्युर्होता समिध एव च । अग्रदक्षिणवामाङ्ग पश्चात्पादेषु सङ्गताः । पुरोडाशाः सचरवो जाता मस्तिष्कसञ्चयात् । कर्षूर्नेत्रयुगाज्जाता यज्ञकेतु- स्तथा खुरात् । मध्यभागोऽभवद्वेदी मेढ्रात् कुण्डमजा- यत । रेतोधारास्तथैवाज्यं स्वरान्मन्त्राः समुद्गताः । यज्ञालयः पृष्ठभागात् हृत्पद्मात् यज्ञ एव च । तदात्मा यज्ञपुरुषो मुञ्जाः कक्षात् समुद्गताः । एवं यावन्ति यज्ञानां भाण्डानि च हवींषि च । तानि यज्ञवराहस्य शरीरादेव चाभवन् । एवं यज्ञवराहस्य शरीरं यज्ञता- मगात् । यज्ञरूपेण सकलमाप्यायितुमिदं जगत् ।” यज्ञवाट पु० ६ त० । यज्ञस्थाने हेमच० । यज्ञवृक्ष पु० यज्ञार्थः वृक्षः । वटवृक्षे राजनि० । यज्ञश्रेष्ठा स्त्री यज्ञेषु तत्साघनेषु श्रेष्ठा । सोमवल्ल्याम् राजनि० । यज्ञसार पु० यज्ञेषु यज्ञसाघनेषु सारः श्रेष्ठः । यज्ञोडुम्बरवृक्षे राजनि० । यज्ञसूत्र न० यज्ञार्थं योग्यं संस्कृतं वा सूत्रं शाक० त० । यज्ञोपवीते जटा० । तत्स्वरूपादि यथा “ऊर्द्धन्तु त्रिवृतं सूत्रं सधवानिर्मितं शनैः । तन्तुत्रय-

पृष्ठ ४७७०

मधोवृत्तं यज्ञसूत्रं विदुर्वुधाः । त्रिगुणं तद्ग्रन्थियुक्तं वेदप्रवरसम्मितम् । शिरोधरान्नाभिमध्यात् पृष्ठार्द्ध परिमाणकम् । यजुर्विदां नाभिमितं सामगानामयं विधिः । वामस्कन्धेन विधृतं यज्ञसूत्रं वलप्रदम्” कालिकापु० ४ अ० । “उपवीतमाह गोभिलः “यज्ञोपवीतं कुरुते सूत्रं वस्त्रं वा अपि वा कुशरज्ज्वुमेव” । यज्ञोप- वीतं विशिष्टविन्यासधारणकर्मतया कुरुते । किं तत्सूत्रं विशेषयति छन्दोगपरिशिष्टम् “ऊर्द्धन्तु त्रिवृतं कार्य्यं तन्तुत्रयमधोवृतम् । त्रिवृतञ्चोपवीतं स्यात्तस्यैको ग्रन्थिरिष्यते” । वामावर्त्तवलितं तन्तुत्रयं त्रिगुणं कृत्वा दक्षिणावर्तवलितं कार्य्यम् एवं त्रिवृतं त्रिवृतम् उपवीतं स्यात् एकोग्रन्थिरिति नानात्वनिषेधार्थम् । तथा च बोधायनः “कौषां सूत्रं त्रिस्त्रिवृतं यज्ञोपवीमानाभेः” । कौषं कृंमकाषोद्भवं पट्टसूत्रादिमयमित्यथैः । सौत्रं कार्पासोद्भवम् । तथाच मनुः “कार्पासमुपवीतं स्यात् विप्रस्योर्द्धवृतं त्रिवृत् । शणसूत्रमयं राज्ञो वैश्यस्या- विकसौत्रिकम्” । त्रिस्त्रिवृतमित्युक्तत्वात् मनुवचनेऽपि त्रिवृन्मात्रं त्रिरावृत्तत्वेन विशेष्यम् । यत्तु पैठीनसिवच- नम् “कार्पासमुपधीतं षट्तन्तु त्रिवृतं ब्राह्मणस्य । क्षौमं राजन्यस्य आविकं वैश्यस्य” । तन्नवतन्त्वसम्भवे षट्तन्तु विधायकम् । नवतन्तुत्वं व्यक्तमाह देवलः “यज्ञोपवीतं कुर्वीत सूत्राणि नवतन्तुभिः । एकेन ग्रन्थिना तन्तुर्द्वि- गुण स्त्रगुणोऽथवा” । एकेन ग्रन्थिना युक्त इति शेषः । द्विगुणश्त्रीगुणोऽथ वेति तन्तुवलेन द्विसवो स्त्रिसवो वा कर्त्तव्यः । द्विसवत्वं त्रिसवत्वासम्भवे । गोभिले वा शब्दो विकल्पार्थः । अपिशब्दो वस्त्रकुशरज्ज्वोः सूत्रानुकल्पत्वप्रदर्शनार्थः । एवकारोऽत्रिसवत्वव्यव- छेदार्थः । द्वितीयो वाशब्दोऽनुक्तमौञ्जवालादिसमुच्च- यार्थः । तथा च निगमपरिशिष्टम् “वाससा यज्ञोपवीतानि कुरुते तदमावे त्रिवृता सूत्रेण कुशमुञ्जवालप्रतिसव रज्जुभिर्वा । वालोऽत्र गोवालः यथाह देवलः “कार्पास क्षौमगोवाल वररज्जुतृणोद्भवम् । सदा सम्भवतो धार्य्य मुपवीतं द्विजातिभिः” । तदभाव इतिकरणाद्वस्त्राभावे कुशरज्जुभिरिति वोद्धव्यम्” । श्रा० वि० । यज्ञाङ्ग पु० यज्ञस्याङ्गं साधनत्वेनास्त्यस्य अच् । १ यज्ञोडुम्बरे अमरः । २ खदिरे राजनि० । ३ ब्रह्मयष्टिकायाञ्च शब्दच० ते हि समिन्पत्त्रादिना यज्ञं सम्पादयन्ति । ४ सोमवल्ल्यां स्त्री राजनि० टाप् । ६ त० । ५ यागाङ्गमात्रे न० ।

यज्ञान्त पु० ६ त० । १ अवभृथे यज्ञसमाप्तौ स्नानादिक्रियाभेदे २ यज्ञशेषे च हेम० । यज्ञायज्ञीय न० यज्ञायज्ञा इत्यनेन शब्देन युक्तायामृचि गेयम् छ । १ अग्निष्टोमे गेये सामभेदे ताण्ड्य० ब्रा० ४ । ३ । २० ज्योतिष्टोमे गेये २ सामभेदे च सा० स० भा० उपेद्घाते । यज्ञिक पु० यज्ञः यज्ञाङ्गं साध्यत्वेनास्त्यस्य ठन् । पलाशे जटा० । तत्समिदादिभिर्हि यज्ञोनिष्पाद्यते । यज्ञिय त्रि० यज्ञाय हितः घ । १ यज्ञकर्मयोग्ये अमरः । २ द्वापरयुगे पु० त्रिका० । यज्ञियदेश पु० कर्भ० । यज्ञकर्मयोग्यदेशे “कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । स ज्ञेयो यज्ञियोदेशः” मनूक्ते देशे । यज्ञीय पु० यज्ञाय हितः तस्येद वा छ । १ यज्ञोडुम्बरे राजनि० । २ यागसम्बन्धिनि त्रि० । यज्ञीयब्रह्मपादप पु० कमे० । विकङ्कतवृक्षे (वैचि) राजनि० । “वैकङ्कतीं स्रुवमादत्ते” इति श्रुतौ तदीयस्रुव- विधानात् तस्य तथात्वम् । यज्ञेश्वर पु० यज्ञस्य प्रवर्त्तयिता ईश्वरः । विष्णौ । यज्ञेष्ट न० ७ त० । १ दीर्घरोहिततृणे राजनि० । ६ ब० । २ इष्टयज्ञके त्रि० यज्ञोडुम्बर पु० यज्ञार्थ उडुम्बरः । स्वनामख्याते वृक्षे शब्दर० यज्ञोपवीत न० यज्ञेन संस्कृतमुपवीतम् । यज्ञसूत्रे उपनयनसंस्कारेण पवित्रीकृते त्रिवृति उर्द्धवृते बःमस्कन्धात् दक्षिणकुक्षितो लम्बमानतया धृते सूत्रभेदे । यज्ञसूत्र- शब्दे दृश्यम् । यज्वन् पु० यज--भूते क्वनिप् । बिधानेन १ कृतयागे अमरः । २ विष्णौ च यज्ञपदिशब्दे दृश्यम् । यत ताडने उपस्करे च चु० स० सेट् । यातयति । अयीयतत् त । निर् + परीवर्त्ते प्रतीरूपशोधने च । यत यत्ने भ्वा० आत्म० अक० सेट् । यतते अयतिष्ट ईदित् निष्ठायामनिट् यत्तः । यतम त्रि० एषां मध्ये यः यद् + डतमच् । एषां मध्ये यैत्यर्थे । यतर त्रि० । अनयोर्मध्येयः यद् + डतरच् । अनयोर्मध्ये यैत्यर्थे । यतस् अव्य० यद् + तसिल् । “यस्मादित्यर्थे १ यति पु० यतते मोक्षाय यत--इन् । १ परिव्र जके संन्यासिनि अमरः । यम्यते जिह्वा यत्र यम--क्तिन् । २ छन्दोग्रन्थविख्याते जिह्वाया २ विश्रामस्थाने उच्चारणकालविच्छेदे स्त्री । सा च “क्वचित् छन्दस्यास्ते यतिरभिहिता पूर्वकृतिमिः पदान्ते सा शोभां व्रजति पदमध्ये त्यजति च” इत्याद्यु- क्त्यासुप्तिङन्तपदान्ते एव छन्दोग्रन्थानुसारेण जिह्वाया-

पृष्ठ ४७७१

विश्रामरूपाच्चारणाभावरूपा । ३ विधवायां ४ रागे ५ सन्धौ च शब्दच० ६ पाठविच्छेदे मेदि० । ७ निकारे ८ विष्णौ हेमच० । ९ वाद्याङ्गप्रबन्धभेदे सङ्गीतदा० । यद् + परिमाणे--डति । १० यत्परिमाणे त्रि० ब० व० । यतिचान्द्रायण न० यतिनेव कर्त्तव्यं चान्द्रायणं व्रतभेदः । “अष्टावष्टौ समश्नीयात् पिण्डान् मध्यदिने गते । नियतात्मा हविव्याशी यतिचान्द्रायणं चरन्” मनूक्ते व्रतभेदे । यतिन् पु० यम--भावे क्त यतं यमनं यतमनेन इनि । १ संन्यासिनि परिव्राजके अमरः । २ विधवायां स्त्री ङीप् शब्दरत्ना० । यतु(तू)का स्त्री यत--उक ऊक वा । जिनपत्रिकावृक्षे शब्दर० । यत्न पु० यत--भावे नङ् । १ आयासे २ उद्योगे वैशेषिकोक्ते प्रवृत्ति- निवृत्तिजीवनयोनिरूपत्रैविध्यापन्ने ३ गुणभेदे च । स च आत्मगुणः इति नैयाविकादयः चित्तगुण इति सांख्यवै- दान्तिकाः । यत्र अव्य० यद् + त्रल । यस्मिन्नित्यर्थे । यत्र सङ्कोचने वा चु० उभ० पक्षे भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । यन्त्रयति ते यन्त्रति अययन्त्रत् त अयन्त्रीत् । यथा अव्य० यद् + प्रकारे थाल् । १ येन प्रकारेणेत्यर्थे २ सादृश्ये ३ योग्यतायाम् ४ आनुरूप्ये ५ पदार्थानतिवृत्तौ च सि० कौ० । यथाकाम अव्य० काममनतिक्रम्य अव्ययी० । १ स्वाच्छन्द्ये २ यथेष्टतायाञ्च । यथाकामिन् त्रि० यथाकामं स्वाच्छन्द्यमस्त्यस्य इनि । स्वेच्छाचारिणि जने स्त्रियां ङीप् । यथाक्रम अव्य० क्रमस्य आनुरूप्यं तस्वानतिक्रमो वा अव्य- यी० । १ क्रमानुरूप्ये २ क्रमानतिक्रमे च । यथाजात त्रि० जातं समयविशेषमनतिक्रम्य यथाजातं तदस्वास्ति अच् । १ मूर्णे अमरः । २ नीचे जटा० । यथातथ अप्य० तथानतिक्रम्य अनतिवृत्तौ अव्ययी० । याथार्थ्ये यस्थ वस्तुनो यद्रूपं भवितुमुचितं तथारूपभावे हारा० यथायथमव्यत्रार्थे । यथार्थ अव्य० अर्थमनतिक्रम्य अव्ययी० । १ सत्यतायाम् अर्थ- स्याव्यभिचारे सत्यस्वरूपे । अर्श आद्यच् । २ सत्ये त्रि० । यथार्ह अव्य० अर्हं योग्यतामनतिक्रम्य अव्ययी० । १ यथायोग्यत्वे ततः अर्श आद्यच् । २ सत्यभूते पदार्थे त्रि० । यथार्हवर्ण पु० यथार्हं यवायोग्यं वर्णयति वर्ण--अण् । चरे अमरः । यथाशक्ति अव्य० शक्तेरानुरूप्यम् अव्ययी० । १ शक्तेरानुरूप्ये २ शक्त्यनुसारे ।

यथाशास्त्र अव्य० शास्त्रस्यानुरूप्यम् अनतिक्रमो वा अव्ययी० । १ शास्त्रानुसारे २ शास्त्रानतिक्रमे च । यथास्थित अव्य० यथा येन रूपेण स्थातुं योग्यं तथास्थितम् योग्यतायाम् अव्ययी० । १ सत्यतायाम् हेमच० अर्श आद्यच् । २ सत्ये त्रि० । यथास्व अव्य० स्वस्यानतिक्रमः अव्ययी० । १ याथार्थ्ये । अर्श आद्यच् । २ यथार्थे त्रि० अमरः । यथेप्सित अव्य० ईप्सितस्यानतिक्रमः अव्ययी० । १ खाच्छन्द्ये अमरः । अर्श आद्यच् । २ यथाभीष्टे त्रि० यथेष्टमप्यत्र । यथोचित अव्य० उचितस्यानतिक्रमः अव्ययी० । १ औचित्ये अमरः । अर्श आद्यच् । २ उचिते त्रि० । यद् त्रि० यज्--अदि डिच्च । (ये) १ इत्येवं बुद्धिविशेषविषये । अस्य उक्तार्थे सर्वनामता । अयञ्च शब्दः तच्छब्दार्थनित्यापेक्षी उत्तरवाक्यस्थस्तु न तदपेक्षी इति काव्यप्र० । यत्तच्छब्दयो- रन्वये च न समानविभक्तेस्तन्त्रतेत्याकरे स्थितम् । २ यस्मादित्यर्थे अव्य० । ३ गर्हायाम् ४ अवधृतौ च मेदि० । यदा अव्य० यद् + काले दाच् । यस्मिन् काले इत्यर्थे । यदि अव्य० यद् + णिच्--इन् णिलोपः । १ पक्षान्तरे अमरः । २ सम्भावनायाम् ३ गर्हायां ४ विकल्पे च मेदि० । यदु पु० ययातिनृपतेः १ ज्येष्ठपुत्रे यस्य वंशे श्रीकृष्णवतारः । तस्य गोत्रापत्यमण् बहुषु तस्य लुक् । २ यदुवंश्ये ३ दर्शार्हदेशे च व० व० हेमच० । यदुनाथ पु० यदूनां नाथो रक्षकत्वात् । श्रीकृष्णे हेमच० । यदुपत्यादयोऽप्यत्र । यदृच्छा स्त्री यद् + ऋच्छ--अ--टाप् । १ स्वातन्त्र्ये, २ स्वैर- तायाम् अमरः । “यदृच्छालाभसन्तुष्टः” इति गीता । यदृच्छाशब्द पु० जात्याद्यवाचके डित्थादिसंज्ञाशब्दे “असम्मादयतः कञ्चिदर्थं जातिक्रियागुणैः । यदृच्छाशब्दवत् पुंसःसज्ञायै जन्म केवलम्” मावः । यद्युवा अव्य० यदि च उ च वा च द्व० । यद्यर्थे पक्षान्तर- द्योतने “यद्युबाल्पतरसम्भारस्तर्हि पशुनैव” इति “यद्युवा- उभयं चिकीर्षेदिति” च गोभिलः । यद्वा अव्य० यच्च वा च द्व० । १ पक्षान्तरे “यद्वान्थ्युदययोग्यता” भर्तृहरिः २ बुद्धौ संक्षिप्तसा० । यन्तृ पु० यम--तृच् । १ सारथौ २ हस्तिपके च अमरः । ३ सयमयुक्ते त्रि० हेमच० यन्त्र न० यत्रि--अच् । १ संयमने तन्त्रोक्ते देवाद्यधिष्ठाने २ चक्रभेदे ३ औषधपाकार्थपात्रभेदे, ज्योतिश्चक्राद्यवेक्षण- साधने ४ पदार्थभेदे, ५ सूत्रथारादेर्दारुवेधकादौ (तुरविन्) (भमर) पदार्थे । ६ अग्न्यादेः क्षपणसाधने पदार्थे अग्नि- यन्त्रम् (कामान धनुक) ।

पृष्ठ ४७७२

औषधपाकपात्रं च नानाविर्ध भावप्र० दर्शितं यथा वालुकायन्त्रम् “भाण्डे वितस्तिगम्भीरे मध्ये निहितकूपिके । कूपिकाकण्टपर्य्यन्तं वालुकाभिश्च पूरिते । भेषजं कूपि- कासंस्थं वह्निना यत्र पच्यते । वालुकायन्त्रमेतद्वि यन्त्र- तन्त्रवुधैः स्मृतम्” । दोलायन्त्रम् “निघद्धमौषधं सूतं भूर्ज्जे तत्त्रिगुणान्तरे । रसपोटलिकां काष्ठे दृढ़ं बद्ध्वा गुणेन हि । सन्धान- पूर्णं कुम्भान्तः स्वावलम्बनसंस्थितम् । अधस्ताज्ज्वा- लयेदग्निं तत्तदुक्तक्रमेण हि । दोलायन्त्रमिदं प्रोक्तं स्वेदनाख्यं तदेव हि” । सन्धानं काञ्जिकादि । विद्याधरयन्त्रम् “साम्बुस्थालीमुखे बद्धे वस्त्रे स्वेद्यं निधाय च । पिधाय पच्यते यत्र तद्यन्त्रं स्वेदनं परम् । अधःस्थाल्यां रसं क्षिप्त्वा संनिदध्यान्मुखोपरि । स्थाली- मूर्द्धमुखीं सम्यक् निरुध्य मृदुमृत्सया । ऊर्द्धस्थाल्यां जलं क्षित्वा चुल्ल्यामारोप्य यत्नतः । अधस्तात् ज्वालये- दग्निं यावत् प्रहरपञ्चकम् । स्वाङ्गशीतं ततो यन्त्रात् गृह्णीयाद्रसमुत्तमम् । विद्याधराभिधं यन्त्रमेतत्तज्ज्ञै- रुदाहृतम्” । भूधरयन्त्रम् “वालुकासु समस्ताङ्गं गर्त्ते मूषाः रसान्विताः । दीप्तोपलैः संवृणुयाद्यन्त्रं भूधरनामकम्” । डमरुयन्त्रम “यन्त्रं डमरुसंज्ञं स्यात्तत्स्थाल्योर्मुद्रिते मुखे” कालज्ञानार्थे सू० सि० उक्ते ६ पदार्थभेदे यथोक्तं “कालसंसाधनार्थाय तथा यन्त्राणि साधयेत् । एकाकी योजयेद्बीजं यन्त्रे विस्मयकारिणि । शङ्कुयष्टिधनुश्चक्रै- श्छायायन्त्रैरनेकधा । गुरूपदेशाद्विज्ञेयं कालज्ञानमत- न्द्रितैः” मू० । “शङ्कुयष्टिधनुश्चक्रैः प्रसिद्धैश्छायायन्त्रैश्छा- यासाधकयन्त्रैरनेकधा नानाविधगणितप्रकारैर्गुरूपदेशात् स्वाध्यापकस्य निर्व्याजकथनादतन्द्रितैरभ्रमैः पुरुषैः कालज्ञानं दिनगतादिज्ञानं विज्ञेयं सूक्ष्मत्वेनावगम्यम् । एतत् सर्वं सिद्धान्तशिरोमणौ भास्कराचार्थैः स्पष्टीकृतम् शङ्कुयन्त्रत् “समतलमस्तकपरिधिर्भ्रमसिद्ध्यै दन्तिदन्तजः शङ्कुः । तच्छायातः प्रोक्तं ज्ञानं दिग्देशकालानाम्” । यष्टियन्त्रम् “त्रिज्याविष्कम्भार्धं वृत्तं कृत्वा दिगङ्कितं तत्र । दत्त्वाऽग्रां प्राक्पश्चात् द्विज्यावृत्तं च तन्मध्ये । तत्परिधौ षष्ट्यङ्कं यष्टिर्नष्टद्युतिस्ततः केन्द्रे । त्रिज्याङ्गुला निधेया यष्ट्याग्राग्रान्तरं यावत् । यावत्या मौर्व्या यद्द्वितीयवृत्ते धनुर्भवेत् तत्र । दिनगतशेषा नाड्यः प्राक् पश्चात् स्युः क्रमेणैवम्” ।

चक्रयन्त्रम् “चक्रं चक्रांशाङ्कं परिधौ श्लथशृङ्खलादिका- धारम् । धात्री आधारात् कल्प्या भार्धेऽत्र खार्धं च । तन्मध्ये सूक्ष्माक्षं क्षित्वार्काभिमुखनेमिकं धार्यम् । भूमेरुन्नतभागास्तत्राक्षच्छायया भुक्ताः । तत्खार्धान्तश्च नता उन्नतलवसङ्गुणं द्युदलम् । द्युदलौन्नतांशभक्तं नाड्यः स्थूलाः परैः प्रोक्ताः” । धनुर्यन्त्रम् “दलीकृतं चक्रमुशन्ति चापम्” इति । अथ ग्रन्थविस्तरभयादेतेषां निरूपणविस्तरो गणितादि- विचारश्चोपेक्षित इति मन्तव्यम् । अथ घटीयन्त्रादिभि- श्चमत्कारियन्त्रैर्वा सर्वोपजीव्यं कालं सूक्ष्मं साथयेदिति कालसाधनमुपसंहरति” रङ्ग० । “तोययन्त्रकपालाद्यै- र्मयूरनरवानरैः । ससूत्ररेणुगर्भैश्च सम्यक् कालं प्रसा- धयेत्” मू० । “तोययन्त्रं च तत् कपालं च कपालाख्यं जलयन्त्रं वक्ष्यसाणं तदाद्यं प्रथमं येषां तैर्यन्त्रैर्वालु- कायन्त्रप्रभृतिभिः सापेक्षवटीयन्त्रैर्मयूरनरवानरै । मय्राख्यं खयंवहयन्त्रं निरपेक्षं नरयन्त्रं शङ्क्वाख्यं छायायन्त्रं पूर्वोद्दिष्टं वानरयन्त्रं स्वयंवहं निरपेक्षमेतैः ससूत्ररेणुगर्भैः सूत्रसहिता रेखवो घूलयो गर्भे मध्ये येषां तैः सूत्रप्रोताः षष्टिसङ्ख्याका मृद्घटिका मयूरो- दरस्था मुखाद् घटिकान्तरेण स्वत एव निःसरन्तीति लोकप्रसिद्ध्या तादृशैर्यन्त्रैरित्यर्थः । यद्वा सूत्राकारेण रेणवः सिकतांशा गर्भे उदरे यस्यैतादृशं यन्त्रं वालुका यन्त्रं प्रसिद्धम् । तेन सहितैर्मयूरादियन्त्रैर्मथूराद्युक्त- यन्त्रैर्वालुकायन्त्रेण चेति सिद्धोऽर्थः । चकारस्तोययन्त्र- कपालाद्यैरित्यनेन समुच्चयार्थकः । कालं दिनगतादिरूपं सम्यक् सूक्ष्मं प्रसाधयेत् । प्रकर्षेण सूक्ष्मत्वेनातिसूक्ष्म- त्वेनेत्यर्थः । जानीयादित्यर्थः । ननु मयूरादिस्वयं- वहयन्त्राणि कथं साध्यानीत्यतस्तत्साधनप्रकारा बहवो दुर्नमाश्च सन्तीत्याह रङ्ग० । “शारदाराम्बुसूत्राणि शुल्वतैलक्षनि च । बीजानि पांसवस्तेषु प्रयोगास्तेऽपि दुर्लभाः” भू० । “तेषु मयूरादिय- न्त्रेषु स्वयंवहार्थमेते प्रयोगाः प्रकर्षेण योज्याः । प्रक- र्षस्तु यावदभिमतसिद्धेः । ते के इत्यत आह । पारदारा- म्बुसूत्राणीति । पारदयुक्ता आराः । तथाच सिद्धान्त- शिरोमणौ “लघुकाष्ठजसमचक्रे समसुषिराराः समान्तरा नेम्याम् । किञ्चिद्वक्रा योज्याः सुषिरस्यार्धे पृथक् तासाम् । रसपूर्णे तच्चक्रं ह्माधाराक्षस्थितं स्वयं भ्रमति” । अम्बु जलस्य प्रथोगः । सूत्राणि सूत्रचासाधनप्रयोगः ।

पृष्ठ ४७७३

शुल्बं शिल्पनैपुण्यम् । तैलजलानि तैलयुक्तजलस्य प्रयोगः । चकारात् तयोः पृथक् प्रयोगोऽपि । तथाच सिद्धान्तशिरोमणौ “उत्कीर्यनेमिमथ वा परितो यदनेन संलग्नम् । तदुपरि तालदलाद्यं कृत्वा सुषिरे रसं क्षिपेत् तावत् । यावद्रसैकपार्श्वे क्षिप्तजलं नान्यतो याति । पिहितच्छिद्रं तदतश्चक्रं भ्रमति स्वयं जलाकृष्टम् । ताम्रादिमलस्याङ्कुशरूपनलस्याम्बुपूर्णस्य । एकं कुण्डजलान्तर्द्वितीयमग्रं त्वधोमुखं च बहिः । युगप- ग्मुक्तं चेत् कं नलेन कुण्डाद्वहिः पतति । नेम्यां बद्ध्वा षटिकाश्चक्रं जलयन्त्रवत् तथा धार्यम् । नलकप्रच्युत- सलिलं पतितं यथा तद्वटीमध्ये भ्रमति । ततस्तत् सततं पूर्णघटीभिः समाकृष्टम् । चक्रच्युतं स्वयमुदकं कुण्डे याति प्रणालिलया” । इति । बीजानि केवलं तुङ्गबीज प्रयोगः । पांसवो धूलिप्रयोगास्तैर्युक्ताः प्रयोगाः । अपिशब्दात् प्रयोगेषु सुगमतरा इत्यर्थः । दुर्लभाः असाधारणत्वेन मनुष्यैः कर्तुमशक्या इत्यर्थः । अन्यथा प्रतिगृहं स्वयंवहानां प्राचुर्यापत्तेः । इयं स्वयंवह- विद्या समुद्रान्तर्निवासिजनैः फिरङ्ग्याख्यैः सम्यग- भ्यस्तेति । कुहकविद्यात्वादत्र विस्तारानुद्योग इति संक्षेपः” रङ्ग० । अथ कपालाख्यं जलयन्त्रम् “ताम्रपात्रमधश्छिद्रं न्यस्तं कुण्डेऽमलाम्भसि । षष्टिर्मज्ज- त्यहोरात्रे स्फुटं यन्त्रं कपालकम्” मू० “यत् ताम्रघटितं पात्रमधश्छिद्रमधोभागे छिद्रं यस्य तत् । अमलाम्भसि निर्मलं जलं विद्यते यस्मिन् तादृशे कुण्डे वृहद्भाण्डे न्यस्तं धारितं सदहोरात्रे नाक्षत्राहोरात्रे षष्टिः षष्टि- वारमेव न न्यूनाधिकं मज्जति । अधश्छिद्रमार्गेण जलागमनेन जलपूर्णतया निमग्नं भवति । तत् कपालकं घटखण्डानां कपालपड़वाच्यत्वात् घटाधस्तनार्धाकारं यन्त्रं षटीयन्त्रं स्फुटं सूक्ष्मम् तद्घटनं तु “शुल्बस्य दिग्भिर्विहितं पलैर्यत् षड़ङ्गुलोच्चं द्विगुणायतास्यम् । तदम्भसा षष्टिपलैः प्रपूर्यं पात्रं घटार्धप्रतिमं घटी स्यात् । सत्र्यंशमाषत्रयनिर्मिता या हेम्नः शलाका चतुरङ्गुला स्यात् । विद्धं तया प्राक्तनमत्र पात्रं प्रपूर्यते नाड़िकथाम्बुभिस्तत्” मू० । इति व्यक्तम् । भगवता तु सूक्ष्ममुक्तम् । अथ शङ्कुयन्त्रं दिवैव कालज्ञानार्थं नान्य देत्याह रङ्ग० । “नरयन्त्रं तथा साधु दिवा च विमले रकौ । छावासंसाधनैः प्रोक्तं काससावनसुत्तमम्” मू० ।

देवताभेदे पूजाधारयन्त्राणि धारणयन्त्राणि च तन्त्रसा- रोक्तानि दृश्यानि । तल्लेखनद्रव्याणि तत्रोक्तानि यथा “काश्मीररोचनालाक्षामृगेभमदचन्दनैः । बिलिखे- द्धेमलेखन्या यन्त्राण्येतानि देशिकः । सौवर्णे राजते पत्रे भूर्जे वा सम्यगालिखेत् । अथ वा ताम्रपत्रे वा गुटिकीकृत्य धारथेत् । यावज्जीवं सुवर्णे स्यात् रौप्ये विंशतिवार्षिकम् । भूर्जे द्वादशवर्षाणि तदर्द्धं ताम्र- पट्टके” । द्रव्यभेदस्पर्शे तत्र तस्याधार्य्यतोक्ता यथा “भूमिस्पृष्टं शवस्पृष्टं यन्त्रं निर्माल्यसङ्गतम् । विदीर्णं लङ्घितं मन्त्री यन्त्रं नैव च धारयेत्” । यन्त्रक न० यन्त्रमिव इवार्थे कन् (कुंद) दारुभ्रामकयन्त्रभेदे यन्त्रगृह न० ६ त० । तैलिकयन्त्रालये (चानिघर) हेमच० । यन्त्रगोल पु० यन्त्रमिव ज्योतिश्चक्राकृतिनोलयन्त्रमिव नोलःवर्त्तुलः । कलायभेदे (मटर) शब्दच० । यन्त्रण न० यत्रि--ल्युट् । १ नियमने २ रक्षणे ३ बन्धने च मेदि० युच् । ४ पीडायाम् स्त्री टाप् । यन्त्रपेषणी स्त्री यन्त्रेणेव पिष्यतेऽनया पिष--करणे ल्युट् ङीप् । (याँता) पेषणयन्त्रे जटा० । यभ मैथुने भ्वा० पर० सक० अनिट् । यमति अया(य)सीत् । यम उपरतौ भ्वा० पर० सक० अनिट् यच्छति अयंसीत् उदित् क्त्वा वेट् । यमित्वा यत्वा यत्तः । आ + दीर्घीकरणे आत्म० । उप + विवाहे आत्म० । यम परिवेषणे चु० उ० सक० सेट् वा घटा० । यमयति यामवति अयीयमत् त अययामत् त । यम पु यम--घञ् । “अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्य्यमकल्कता । अस्तेयमिति पञ्चैते यमाख्यानि व्रतानि च” इत्युक्ते १ अहिंसादौ तच्च देहमात्रसाध्यम् आवश्यकमवश्यकार्य्यं नित्यं कार्य्यमिति अमरः इन्द्रियादीनां २ संयमने च । यमयति अच् । प्राणिनां शुभाशुभकर्मानुसारेण दण्ड- विधायक ईश्वरनियुक्ते दक्षिणस्थे ३ देवभेदे पु० अमरः । तत्स्वामिकत्वात् ४ काके च । भ्रातृत्वेन यमसम्बन्धिनि ५ शनौ ६ एकगर्भजायमाने यमजे त्रि० मेदि० । ७ द्वित्व- संख्यायां ८ यमदेवताके भरणोनक्षत्रे ज्यो० । दिक्पालयमभेदाः चतुर्दश भविष्यपु० उक्ता यथा “यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च । वैवखताय कालाय सर्वभूतक्षयाय च । औड़म्बराय दघ्नाय नीलाय परमेष्ठिने । वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय वै नमः” । थोगाङ्गयमाक्ष पात० सू० भा० उक्ता यथा

पृष्ठ ४७७४

“यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयो- ऽष्टावङ्गानि” मू० । “यथाक्रमं एतेषाम् अनुष्ठानं स्वरूपञ्च वक्ष्यामः भा० । तत्र “अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्य्यापरिग्रहा- यमाः” मू० । “तत्राहिंसा सर्वथो सर्वदा सर्वभूतानामनतिद्रो- हः । उत्तरे च यमनियमास्तन्मूलास्तत्सिद्धिपरतया तत्प्रतिपदानाय प्रतिपाद्यन्ते तदवदातकरणायैवोपादीयन्ते । तथाचोक्तं “स खल्वयं ब्राह्मणो यथा यथा व्रतानि बहूनि समादित्सते तथा तथा प्रमादकृतेभ्यो हिंसानिदानेभ्यो निवर्त्तमानस्तामेवावदातरूपामहिंसां करोति” । सत्यं यथार्थे वाङ्मनुसे यथादृष्टं यथानुमितं यथाश्रुतं तथा वाङ्मन- श्चेति स्वबोधसंक्रान्तये वागुक्ता सा यदि न वञ्चिता भ्रान्ता वा प्रतिपत्तिबन्ध्या वा भवेत् इत्येषा सर्वभूतोप कारार्थं प्रवृत्ता न भूतोपघाताय यदि चैवमप्यमिधीय माना मूतोपघातपरैव स्यान्न सत्यं भवेत् पापमेव भवेत् तेन पुण्याभासेन पुण्यप्रतिरूपकेन कष्टं तमः प्राप्नुयात् तस्मात् परीक्ष्य सर्वभूतहितं सत्यं ब्रूयात् । स्तेयमशास्त्र पूर्वकं द्रव्याणां परतः स्वीकरणं तत्प्रतिषेधः पुनरस्पृहारूपमस्तेयमिति । ब्रह्मचर्य्यं गुप्तेन्द्रियस्योपस्थस्य संयमः । विषयाणामर्जनरक्षणक्षयसङ्गहिंसादोषदर्शना दस्वीकरणमपरिग्रह इत्येते यमाः” भा० । गारुड़े तु तस्य दशविधत्वमुक्तं यथा “ब्रह्मचर्य्ये दयाक्षान्तिर्ध्यानं सत्यमकल्कता । अहिंसाऽस्तेय माधुर्य्यं दमश्चैते यमाः स्मृताः” १०५ अ० । यमक न० शब्दालङ्कारभेदे अलङ्कारशब्दे ३८९ पृ० दृश्यम् । यमकोटि पुंस्त्री० भूगोलस्य चतुर्थपादान्तरिते लङ्कातः पूर्वस्यां स्थितायां देवनिर्मितायां पुर्य्याम् “लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः प्रागिंति सिद्धान्तशिरोमणिः । यमघण्ठ पु० योगविशेषे । “द्वे मथापूर्वफल्गुन्यौ पुण्य- श्लेषार्कचन्द्रयोः । ज्येष्ठानुराधा भरणी चाश्विनी कुजवासरे । हस्तार्द्रा चन्दजे मूला पूर्वाषाढ़ा च रेवती । जीवे ह्युत्तरभाद्रश्च शुक्राहे स्वातिरोहिणी । शनिवारे शतभिषा श्रवणा यमघण्ठकः” सारसंग्रहः । यमदग्नि पु० जमदग्नौ मुनिभेदे । यमज त्रि० द्वि० व० । यमौ एकदा एकत्र गर्भे सहचरौ सन्तौ जागेते जन--ड । एकदा एकगर्भजातयोः मेदि० । यमदशन पु० ब० व० । यमस्य दशना इव चर्वणसाधनत्वेन हिंसकत्वात् । “कार्त्तिकस्य दिनान्यष्टौ चाष्टाग्रहा- पणस्य च । यमस्य दशना एत लध्वाहारी स जीवति” वैद्यकोक्ते सौरदिनषोड़शके । यमदन्तशब्दोऽप्युक्ते अर्थे ।

यमदूतिका स्त्री यमस्य दूतीव इवार्थे कन् । १ तिन्तिडीवृक्षे अमरः । यमस्य दूत इव कायति कै--क । यमदूतक २ काके पुंस्त्री० शब्दरत्ना० स्त्रियां ङीष् । यमद्रुम पु० यमस्य द्रुमः इव । यमद्वारस्थद्रुमतुल्ये शाल्मलिवृक्षे तत्तुल्यलौहमयकीलाकीर्णवृक्षेण हि नारकिपीडनात्तस्य यमद्रुमत्वम् । यमद्वितीया स्त्री ६ त० । कार्त्तिकशुक्लद्वितीयायाम् “तथा यमद्वितीयायां यात्रायां मरणम्” ति० त० । यमधार पु० यमसंख्याका धाराऽस्य । उभयपार्श्वे धारायुक्ते अस्त्रे (किरीच) । यमन न० यम--ल्युट् । १ बन्धने २ उपरमे च मे द० । यमयति ल्य । ३ यमे पु० मेदि० यमप्रिय पु० ६ त० । वटवृक्षे शब्दर० । यमराज पु० यमानां चतुर्दशानां राजा यमनियामको राजा वा टच्समा० । प्रेतानां राजनि धर्मराजे हमच० । यमेषु राजते राच--क्विप् । यमराडप्यत्र अमरः । यमल न० यमं योगं लाति ला--क । १ युग्मे अमरः वृन्दा- वनस्थे २ वृक्षभेदे च । “तञ्च कृष्णःपदा बभञ्च” हरिवं० । यमलपत्त्र पु० यमलानि युग्मानि पत्त्राणि यस्य । १ अश्म- न्तकवृक्षे २ कोविदारवृक्षे राजनि० । यमवाहन पु० यमं वाहयति स्यानात् स्वानान्तरं नयति वह--स्वार्थे णिच्--ल्यु । महिषे हेमच० । यमानी स्त्री यच्छति षन्धिमान्द्यमनया यम--करणे ल्युट् पृषो० आत्त्वम् । १ अजमोदायाम् शब्दमा० स्वार्थे क । यमानिका तत्रैव स्त्री । यमुना स्त्री यम--उनन् । १ कालिन्द्यां नद्यां २ यमभगिन्याम् सूर्य्यसुतायाम् अमरः । ३ दुगायाञ्च देवीपु० । यमुनाभ्रातृ पु० ६ त० । यमे अमरः । ययाति पु० यस्य वायोरिव यातिः सर्वत्र रथनतिरस्य । नहुषात्मजे राजभेदे । ययु पु० या--कु द्वित्वञ्च । १ अश्वमेधीयेऽश्वे ३ अश्वमात्रे च मेदि० । यव पु० यु--अच् । १ स्वनामख्याते शूकधान्यभेदे अमरः । “वसन्ते सर्वशस्यानां जायते पत्त्रशातनम् । मदमानाश्च तिष्ठन्ति यवाः कणिशशालिनः” इति मीमांसा । अङ्गु- लिस्थे यवाकारे २ रेखाभेदे सामुद्रकम् तत् फलमुक्तं तत्रैव “तर्जनीमूलसंपृक्तौ यवौ पुत्रार्थदा क्रमात् । मध्वमायां यवश्चैवाङ्गुष्ठेऽपूर्वधनप्रदः । मध्यमायां यदि यवो दृश्यते च सुशोभनः । तदान्यसञ्चितं द्रव्यं प्राप्नोत्यङ्गुष्ठके

पृष्ठ ४७७५

यवे । यस्यापि चक्रमङ्गष्ठे यवपूर्णञ्च दृश्यते । तदा पितामहादीनामर्जितं लमते धनम्” इति सामुद्रकम् । ३ षट्सर्षपात्मके परिमाणभेदे शब्दच० । यवक्य न० यवानां भवनं क्षेत्रं यत् कुक् च । यवभवने क्षेत्रे अमरः । यवक्षार पु० यवजातः क्षारः । यवजातक्षारे लवणभेदे शब्दर० यवज पु० यवात् जायते जन--ड । ३ यवक्षारे रत्नमा० २ यवान्याञ्च राजनि० । यवतिक्ता स्त्री यवाकारं तिक्तं फलं यस्याः । शङ्खिन्यां राजनि० । यवन पु० यु--यु । १ देशभेदे सोऽभिजनोऽस्य तस्य राजा वा अण् बहुषु तस्य लुक् । २ तद्देशस्थेषु जनेषु ३ तन्नृपेषु ब० व० । ४ वेगे ५ अधिवेगयुताश्वे मेदि० ६ गोधूमे ७ गर्जर- तृणे ८ तुरष्कजातौ राजनि० ययातिशप्तम्य तत्पुत्रस्य तुर्वसोर्षश्ये जातिभेदे च पुंस्त्री० स्त्रियां ङीष् । १० वेगवति त्रि० । यवनद्विष्ट पु० यवनैर्द्विष्टः द्विष--क्त । गुग्गुलौ राजनि० यवनप्रिय न० ६ त० । मरिचे हेमच० । यवनाचार्य्य पु० ताजकादिज्योतिःशास्त्रकारके पण्डितभेदे यवनानी स्त्री यवनानां लिविः ङीप् आनुक् च । यवनानां लिप्याम् सि० का० । यवनारि स्त्री यवनस्यारिः । श्रीकृष्णे त्रिका० । यवनाल पु० यवस्येव नाला (नाडा) यस्य । (देधान) धान्यभेदे हेमच० । यवनालज पु० यवस्य नालात् काण्डात् जायते जन--ड । यवक्षारे हेमच० । यवनिका स्त्री यवन्त्यस्यां यु--ल्युट् ङीप् स्वार्थे क अत इत्त्वम् (कानात्) जवनिकायाम् अमरः । यवनी स्त्री यु--ल्युट् ङीप् । १ यवानीनामकोषधौ मेदि० । ङीष् । २ यवनभार्य्यायाञ्च । “यवनीमुखपद्मानाम्” रघुः । यवनेष्ट न० ६ त० । १ सीसके हेमच० । २ मरिचे ३ गृञ्जने ४ लशुन ५ राजपलाण्डौ ६ निज्ये च पु० । खर्जूर्य्यां स्त्री राजनि० टाप् । यवफल पु० यव इव फलमस्य । १ वंशे अमरः २ कुटजे यस्य फलमिन्द्रयवः । ३ जटामांस्याञ्च मेदि० ४ प्लक्षवृक्षे शब्दर० । यवमध्य न० यव इव षध्यं यस्य । चान्द्रायणभेदे प्रथम- दिनादापञ्चदशदिनमेकैकग्रासवृद्ध्या, तदुत्तरं च आपञ्च- दशदित क्रमेणेकैकग्रासहान्या माससाध्ये व्रते तस्य मध्यदिवसानां हि बहुलग्रासबत्त्वेन यवमध्यतुल्यत्वम यवलास पु० यवेन लस्यते सज्ञायां कर्त्तरि घञ् । यवक्षारे शब्दच० ।

यवशूक पु० यवानां शूकः कारणत्वेनास्त्यस्यः श्वच् । यव क्षारे त्रिका० यवशूकजादयोऽप्यत्र राजनि० । यवस न० यु--असच् । १ घासे २ तृणे च अमरः । यवागू स्त्री यूयते मिश्र्यते यु--आगू । षड्गुणजलपक्वे द्रवभेदे (याउ) अमरः । “मण्डश्चतुर्दशगुणे यवागूः षड्गुणेऽम्भसि” वैद्यकषरिभाषा । यवाग्रज पु० यवस्याग्रात् शूकात् जायते जन--ड । १ यवक्षारे अमरः । २ यवान्याञ्च राजनि० । यवानी स्त्री दुष्टो यवः ङीप् आनुक् च । (जोयानि) पदार्थे राजनि० । “यवानी पाचनी रुच्या तीक्ष्णोग्रा कटुका लघुः । दीपनी च तथा तिक्ता पित्तला शुक्रशूलहृत् । वातश्लेष्मोदरानाहगुल्मप्लीहक्रमिप्रणुत्” भावप्र० । यवापत्य न० यवस्यापत्यमिव तज्जातत्वात् । यवक्षारे राजनि० यवाम्लज न० यवजातादम्लाज्जायते जन--ड । सौवीरके काञ्जिकभेदे राजनि० । यवास पु० यु--आस । १ दुरालभायाम् अमरः । २ खदिरभेदे च शब्दमा० ३ मुण्डासिनी तृखे स्त्री राजनि० टाप् । स्वार्थे क । यवासक तत्रैव । यविष्ठ त्रि० अतिशयेन युवा युवन्--इष्ठन् यवादेशः । अतितरुणे । यवीयस् त्रि० अतिशयेन युवा युवन् + ईयसुन् यवादेशः । १ अतितरुणे २ कनिष्ठे च “अंशमंशं यवीयांसः” स्मृतिः । स्त्रियां ङीप् । यवोत्थ न० यवादुत्तिष्ठति उद् + स्था--क । सौवीरके राजनि० । यव्य न० यवानां भवनं क्षेत्रं यत् । यवभवनयोग्ये क्षेत्रे अमरः । युतश्चन्द्रार्कावत्र यत् । २ चान्द्रे मासे पु० । “यव्यद्वय श्रावणादि सर्वा नद्यो रजस्वलाः” प्रा० त० । यशःपटह पु० यशःख्यापकः पटहः शा० त० । ढक्कायाम् वाद्यभेदे अमरः । यशःशेष त्रि० यश एव शेषोऽस्व । मृते हेमच० । कीर्त्तिशेषादयोऽप्यत्र । यशद न० येन वायुना शीयते शद--अच् । (दस्ता) ख्याते धातुभेदे “यशदं रङ्गसदृशं रीतिहेतुश्च तन्मतम् । यशदं तुवरं तिक्तं शीतलं कफपित्तहृत् । चक्षुष्यं परमं मेहान् पाण्डुं श्वासञ्च नाशयेत्” भावप्र० । यशस् न० अश--असुन् धातोः युट् च । शौर्य्यादिभूते ख्यात्यपरपर्य्याये पदार्थे अमरः । यशस्या स्त्री यशसे हिता यशस् + यत् । १ जीवन्त्याम् २ ऋद्धि- नामोषधौ च राजनि० । ३ यशःसाधने त्रि० । “धन्यं यशस्यमायुष्यम्” ।

पृष्ठ ४७७६

यशस्वत् त्रि० यशस् + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । यशोविशिष्टे यशस्विन् त्रि० यशस् + अस्त्यर्थे विनि । १ यशोयुते स्त्रियां ङीप् । सा च २ ज्योतिष्मतीलतायां ३ यवतिक्तायां राजनि० ४ वनकार्पास्याञ्च शब्दर० । यशोद पु० यशो ददाति दा--क । १ पारदे राजनि० २ यशोदातरि त्रि० । ३ नन्दगोपपत्न्यां स्त्री । “नन्दगोपगृहे जाता यशोदागर्भसम्भवा” देवीमा० । यष्टृ पु० यज--तृच् । यागशीले । यष्टि पु० यज--क्तिन् नि० न सम्प्रसारणम् । १ ध्वजादिदण्डे २ भुजाद्यवलम्बने दण्डे च मेदि० क्तिच् । ३ तन्तौ शब्दर्मा० । ४ हारलतायां ५ भार्ग्यां ६ मधूकायां (यष्टिमधु) स्त्री वा ङीप् । ७ शस्त्रभेदे च मेदि० । यष्टिमधु न० यष्टौ मधु यस्य । स्वनामख्याते लताभेदे हला० । कप् तत्रार्थे स्त्री अमरः । यष्टीक न० यष्ट्या कायति कै--क । यष्टीमधौ लताभेदे भावप्र० यष्टीपुष्प पु० यष्टीव पुष्पमस्य । पुत्रजीववृक्षे भावप्र० । यष्टीमधु पु० यष्ट्यां मधु अस्य । (यष्टिमधु) स्वनामख्याते लताभेदे राजनि० । यस यत्ने दिवा० पक्षे भ्वा० वा श्यन् पर० अक० सेट् । यस्यति यसति संयस्यति संयसति अनुयस्यति । इरित् अयसत् अयासीत् अयसीत् । अय पुषादिरित्यन्ये उदित् क्त्वा वेट् । यसित्वा यस्त्वा यस्तः । यस्क पु० यस--क नेत्त्वम् । मुनिभेदे तस्य गोत्रापत्यं शिवा० अण् । यास्क तदपत्ये पुंस्त्री० निरुक्तकारके मुनिभेदे पु० । बहुषु अणो लुक् । यस्काः । या गतौ अदा० पर० सक० अनिट् । याति अयासीत् ययौ याग पु० यज--घञ् । मन्त्रकरणके वह्न्याद्यधिकरणे देवोद्देशेन हविस्त्यागरूपे यज्ञे अमरः । तद्भेदाः कात्यायनादि- श्रौत्रसूत्रादौ दृश्याः । याच याचने भ्वा० उभ० द्विक० सेट् । याचति ते अयाचीत् अयाचिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । द्वित् अथु याचथुः । द्वित् याचित्रम् । गोणेऽस्य कर्मणि सकारादयः । याचक त्रि० थाच--ण्वुल् । याच्ञाकारके अपरः । याचन न० याच--ल्युट् । याच्ञायाम् । युच् । याचना तत्रार्थे स्त्री । याचनक त्रि० याच--ल्यु स्वार्थे क । याचके अमरः । याचित न० याच--भावे क्त । याचनवृत्तौ अमरः । २ याच्- याञ्च । कर्मणि क्त । ३ प्रार्थिते त्रि० ।

याचितक न० याचितेनाधिगतम् कन् । याच्ञया धनस्वा- मिनो गृहीते (चाओया) द्रव्ये अमरः । याच्ञा स्त्री याच--नङ् । प्रार्थनायाम् अमरः । याजक पु० याजयति यज--णिच्--ण्वुल् । धनादिलाभाय परार्थं यज्ञकर्तरि ऋत्विगादौ । याजन न० यज--णिच्--ल्युट् । दक्षिणार्थमन्यस्य यागसम्पा- दने “यजनं याजनं तथा” मनुः । याज्ञवल्क्य पु० १ धर्मशास्त्रकर्त्तरि तत्संहिता चाचारव्यव- हारप्रायश्चित्तात्मकाध्यायत्रयान्विता । २ शुल्कयजुःप्रवर्त्तके मुनिभेदे तत्कथा भाग० १२ स्क० । याज्ञसेनी स्त्री यज्ञसेनस्य द्रुपदराजस्यापत्यं स्त्री अत इञ् ङीप् । द्रौपद्यां पाण्डवभार्य्यायाम् हेमच० । याज्ञिक पु० यज्ञाय हितः यज्ञः प्रयोजनमस्य वा ठक् । १ दर्भभेदे शब्दर० । २ याजके ऋत्विगादौ ३ खदिरे ४ पलाशे ५ अश्वत्थे राजनि० । ६ यजमाने च । याज्य न० इज्यतेऽत्र यज--बा ण्यत् । १ यागस्थाने २ देवप्रति- मायाञ्च “याज्यं क्षेत्रमलङ्कारम्” इति स्मृतिव्याख्यायां दायभागे “याज्यं यागस्थानं देवताप्रतिमा वेत्युक्तम् । ३ याजनीये त्रि० । करणे ण्यत् । ४ ऋग्विशेषे स्त्री । तदुच्चारणविशेषः आश्व० श्रौ० १ । ४५ सू० उक्तः । यातना स्त्री चु० यत--युच् । तीव्रवेदनायाम् अमरः । यातयाम त्रि० यातो गतो याम उचितसमयो यस्य । १ जीर्ण २ परिभुक्ते च अमरः । ३ पर्युषिते “यातयामं गतरसम्” इति गीता । ३ उच्छिष्टे मेदि० । ४ पुनःपुनःप्रयुज्यमाने च “संवत्सरसाध्ये गवामयने प्रत्यहं वृहद्रथन्तरसाम्नोः पुनः पुनः प्रयोगात् तस्य तथात्वम् ता० ब्रा० ४ । ३ । १३ भाष्ये दृश्यम् । यातव्य पु० यायतेऽसौ या--तव्य । नृपाणां युद्धार्थमभिगम्ये १ शत्रौ २ गन्तव्ये त्रि० । यातायात न० यातञ्चायातञ्च या--भावे क्त । आ + या--भावे क्त समाहार द्व० । गमनागमनयोः । यातु न० या--तु । १ राक्षसे अमरः । २ गन्तरि त्रि० उणा० । ३ काले पु० ४ अध्वगे त्रि० सि० कौ० ५ वायौ संक्षिप्तसा० यत--णिच्--उण् । ६ यातयितरि प्रवर्त्तयितरि च “यातुर्यथेति” ताण्ड्य० ब्रा० “यातुर्यातयिता प्रवर्त्तयि- तेति” भा० । यातुघ्न पु० यातं राक्षसं गन्धेन हन्ति हन--टक् । १ गुग्गुलौ राजनि० । यातुधान पुंस्त्री० यातु इति धीयतेऽमिधीयते धा--ल्युट् । राक्षसे अमरः स्त्रियां जातौ ङीष् ।

पृष्ठ ४७७७

यातृ स्त्री या--तृच् । १ देवरपत्न्याम् (या) अमरः । यातरौ यातरः । तृन् । २ गन्तरि त्रि० । यातारौ यातारः । यात्रा स्त्री या ष्ट्रत् । १ जिगीषया राज्ञां गमने अमरः २ गमनमात्रे ३ देवोद्देशेनोत्सवभेदे रथयात्रादौ ४ यापने च मेदि० । ५ उपाये विश्वः यात्रादिनादिकं मु० चि० यात्राप्रकरणे दृश्यम् । यात्रिक त्रि० यात्रायै हितम् । १ उत्सवे २ उपाये ३ गमनहिते नक्षत्रादौ च । याथातथ्य न० तथा तद्रूपस्यौचित्यम् अव्ययी० तस्य भावः ष्यञ् । यद्वस्तु यथा भवितुं युक्तं तस्य तथाभावे । याथार्थ्य न० यथार्थस्य भावः । सत्यत्वे वास्तविकत्वे । यादःपति पु० यादसां जलजन्तूनां पतिः । १ वरुणे २ समुद्रे अमरः यादव पु० यदोर्गोत्रापत्यमण् । १ यदुवंश्ये स्त्रियां ङीप् । २ तत्प्रधाने श्रीकृष्णे पु० शब्दर० । यदूनामिदमण् ३ गोमहिषादिके धने न० अभ० । ४ दुर्गायां स्त्री त्रिका० ङीप् यादस् न० या--असुन् दुक् च । जलजन्तुमात्रे अमरः । यादसांनाथ पु० ६ त० अलुक्समा० । १ वरुणे हला० २ समुद्रे च अमरः । यादसांपत्यादयोऽप्यत्र । यादृक्ष(श)(श्) त्रि० यस्येव दर्शनमस्य यद् + दृश्--क्म (ट) क्विप् वा । यत्सदृशे यथाविधे । टान्तात्तु स्त्रियां ङीप् । यादृच्छिक त्रि० यदृच्छया आगतः ठक् । यथेच्छया प्राप्ते । यान न० या--भावे ल्युट् । १ गमने उपचितशक्तेः राज्ञः मूलराष्ट्रादिरर्क्षा कृत्वा रिपोरास्कन्दनाय २ गमने च अमरः । करणे ल्युट् । ३ गमनसाधने रथादौ अमरः । यापन न० या--णिच्--ल्युट् । १ कालादेः क्षेपणे हेमच० । २ निरसने च मेदि० । याप्य त्रि० या--णिच्--ण्यत् । १ निन्द्ये २ अधमे अमरः । ३ क्षेपणीये मेदि० । निःशेषमप्रतिकार्य्ये उपशमनीये ४ रोगभेदे च भावप्र० तत्र तल्लक्षणादिकमुक्तं यथा “यापनीयन्तु तं विद्यात् क्रियां धारयते हि यः । क्रियायान्तु निवृत्तार्या सद्यो यश्च विनश्यति । प्राप्ता क्रिया धारयति सुस्विनं याप्यमातुरम् । प्रपतिष्य दिवागारं स्तम्भो यत्नेन योजितः । साध्या याप्यत्व- मायान्ति याव्याश्चासाध्यतां तथा । घ्नन्ति प्राणानसा- ध्यास्तु नराणामक्रियावताम्” । याप्ययान पु० याप्यं क्षेप्यं कुत्सितं वा पदशून्यत्वात् इतरबाह्यत्वाद्वा यानम् । (महापाला) शिविकायाम् अमरः । याम पु० यम घञ् । १ समये मेदि० १ प्रहरे च अमरः । “यामो यातस्तथापि नायातः” इति सा० द० ।

यामघोष पुंस्त्री० यामे घोषोऽस्य । १ कुक्कुटे शब्दच० स्त्रियां ङीष् । २ घटिकायन्त्रभेदे स्त्री त्रिका० । यामल न० यमल + स्वार्थेऽण् । १ युगले हेमच० । २ तन्त्र- शास्त्रभेदे च । “सृष्टिश्च ज्योतिषाख्यानं नित्यकृत्य- प्रदीपनम् । क्रमसूत्रं वर्णभेदो जातिभेदस्तथैव च । युगधर्मश्च संख्यातो यामलस्याष्टलक्षणम्” । तत्तु षड्विधम् “आदियामलं १ ब्रह्मयामलं २ विष्णुयामलं ३ रुद्रयामलं ४ गणेशयामलम् ५ आदित्ययामलम् ६ च इति वाराहीतन्त्रम् । अस्य वर्म्यादित्वमपि तत्रार्थे । यामवती स्त्री यामाः बहवः त्रित्वसंख्यायुताः सन्त्यस्यां भूम्नि मतुप् मख वः ङीप् । १ रात्रौ राजनि० २ हरिद्रायाञ्च यामातृ पु० जायां माति तृच् पृषो० । जामातृशब्दार्थे शब्दर० यामि स्त्री यम--इन् । १ कुलस्त्रियां २ भगिन्यां अन्तःस्थ- यादौ रभसः । “या(जा)मयोयानि गेहानीति” मनुः । ३ रात्रौ शब्दर० । ४ यमपत्नोभेदे वह्निपु० “अरुन्धती वसुर्यामिर्लम्बा भानुर्मरुत्वती । सङ्कल्पा च मूहूर्त्ता च साध्या विश्वा च नामतः । धर्मपत्न्यो दश त्वेतास्ताखपत्यानि मे शृणु” । यामित्र न० ज्योतिषोक्ते लग्नराशिभ्यां सप्तमे स्थाने । यामित्रवेधः पु० यामित्रे सप्तमस्थाने वेधः पापग्रहसंयोगः । विवाहादौ वर्ज्ये “पापात् सप्तमनः शशी” इत्याद्युक्ते योगभेदे उपयमशब्दे १२६७ पृ० दृश्यम् । यामिनी स्त्री यामाः त्रिसंख्याताः सन्त्यस्य बाहुल्ये इनि । १ रात्रौ २ हरिद्रायाञ्च अमरः । यामिनीपति पु० ६ त० । १ चन्द्रे शब्दर० २ कर्पूरे च । रजनीशादयोऽप्यत्र । यामी स्त्री यमस्येयम् यमो देवतास्या वा तस्येयं वां अण् ङीप् १ दक्षिणस्यां दिशि २ यमसम्बन्धिन्यां यातनायां ३ भरणीतारायां च । यामि + वा ङीप् । ४ यामिशब्दार्थे च । यामुनेष्टक न० यमुनायां भवं यामुनं तदिवेष्टकम् । सीसके जटा० तस्य कृष्णत्वात् यामुनजलतुल्यत्वात्तथात्वम् । याम्य पु० यामी दिक् निवासोऽस्य यत् । १ अगस्त्ये २ चन्दन- वृक्षे च मेदि० । यमोदेवतास्य तस्येदं वा ण्य । ३ यमसम्बन्धिनि त्रि० ४ भरणीनक्षत्रे च ज्यो० ५ दक्षिण- देशस्थे त्रि० । याम्यायन न० याम्यायाम् अयनं सूर्य्यस्य गतिः । सूर्य्यस्य दक्षिणायने तदाधारेषु रवेः मृगसंक्रान्तितः परेषु षट्सु मासेषु च । याम्योद्भूत पु० याम्ये दक्षिणदेशे उद्भूतः । श्रीतालवृक्षे राजनि० ।

पृष्ठ ४७७८

यायजूक पु० यज--यङ्--ऊक । पुनःपुनःयागशीले अमरः । यायावर पु० देशाद्देशान्तरं याति या--यङ्--वरच् । १ अश्व मेधोयाश्वे जटा० तस्य नानादेशगमनत्वात्तथात्वम् २ जरत्कारुमुनौ च त्रिका० । ३ भूशवक्रगमनशीले त्रि० । याव पु० यु--अप् स्वार्थे अण् । १ अलक्ते अमरः स्वार्थे क । यावक तत्र । याव इव कन् (कुल्तीकलाइ) २ व्रीहि- धान्यभेदे अमरः । यावत् त्रि० यत् परिमाणमस्य मतुप् । १ यत्परिमाणे स्त्रियां ङीप् । या--वति । २ साकल्ये ३ अवधौ ४ व्याप्तौ ५ माने ६ अवधारणे च अव्य० अमरः । एतच्छब्दयोगे द्वितीया । यावत्तावत् अव्य० यावच्च तावच्च द्व० । वीजगणितप्रसिद्धे अव्यक्तमानानयनाय कल्प्ये प्रयमे राशौ । यावतिथ त्रि० यावतां पूरणः यावत् + डट् इथुक् च । यावत् परिमाणपूरणे । यावन पु० यु--णिच्--ल्यु । सिह्लाख्यगन्धद्रव्ये अमरः । यावनाल पु० यवनाल एव स्वार्थे अण् । धान्यभेदे (जनार) राजनि० । यावनालशर पु० य वनाल इव शरः । शरभेदे राजनि० । यावनाली स्त्री यवनालस्य विकारः अण् ङीप् । यवनालभवायां शर्करायाम् राजनि० । यावशूक पु० यवशूकस्य विकारः अण् । यवक्षारे रत्नमा० । याष्टीक पु० यष्टिः प्रहरणमस्य ईकक् । यष्ट्या योद्धरि अमरः । यास पु० यस--कर्त्तरि संज्ञायां घञ् । १ दुरालभायाम् अमरः भावे घञ् । २ प्रयासे । यु मिश्रणे अमिश्रणे च अदा० पर० सक० सेट् । यौति अयावीत् । यु बन्धे क्र्या० उभ० सक० अनिट् । युनाति युनीते अयौषीत् अयोष्ट । यु त्रि० न्दने चु० आत्म० सक० सेट् । यावयते अयीयवत् । युक्त त्रि० युज--क्त । १ मिणिते मेदि० । २ अभ्यासवशाद् सदा सर्वविषयकज्ञानयुते योगिनि पु० भाषा० ३ उचिते ४ न्या- यागतद्रव्यादौ च न० अमरः ५ (एलानी) वृक्षभेदे स्त्री रत्नमा० । युक्तरसा स्त्री युक्तो रसो यस्याः । रास्नायां (काटा आमरुली) अमरः । युक्ति स्त्री युज--क्तिन् । १ न्याये मेदि० । २ व्यवहारे ३ अनुमाने ४ तत्साधकलिङ्गज्ञानादौ स्वपक्षसाधकविपक्षबाधकप्रमा- णोपन्धासे तर्कप्र० व्यवहारे कानि चित् वेषाञ्चिल्लि- ङ्गानि नारदेनोक्तानि यथा “उल्काहस्तोऽग्निदो ज्ञेयः शस्त्रपाणिश्च पातकः । केशाकेशिगृहीतश्च युगपत्

पारदारिकः । कुद्दालवाणिर्विज्ञेयः सेतुभेत्ता समीपगः । तथा कुठारहस्तश्च वनच्छेत्ता प्रकीर्त्तितः । प्रत्यक्ष- चिह्नैर्विज्ञेयो दण्डपारुष्यकृन्नरः । असाक्षिप्रत्यया ह्येते पारुष्ये तु परीक्षणम्” । “युक्तिरर्थावधारणम्” सा० द० उक्ते ६ नाटकाङ्गविशेषे च । तत्र न्याये “श्रुत्यो- र्विरोधे न्यायस्तु बलवानर्थनिर्णये । युक्तिहीनविचारे तु धर्महानिः प्रजायते” मीमांसकाः । युग वर्जने भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । युङ्गति अयुङ्गीत् । युग न० युगि--अच् पृषो० नलोपः । १ युग्मे द्वित्वसंख्यान्विते सत्यत्रेताद्वापरकलिरूपे २ कालविशेषे ३ वृद्धिनामौषधे ४ हस्तचतुष्कपरिमाणे ५ रथहलादेरङ्गभेदे पु० (जोयाल) मेदि० । युगकीलक पु० ६ त० । रथाद्यङ्गयुगधारणार्थे कीलकाकारे काष्ठखण्डभेदे अमरः । युगन्धर पु० युनं रथस्य युगकाष्ठं धरति धृ खच् । रथस्य युगकाष्ठासञ्जने कुवराख्ये १ काष्ठभेदे अमरः । २ पर्वतभेदे च शब्दर० । युगपद् अव्य० युगमिव पद्यते पद--क्विप् । एककाले इत्यर्थे अमरः । युगपत्त्र पु० युगमिव संहतं पत्त्रमस्य । कोविदारवृक्षे हेमच० वा कष् । तत्रैव । शिंशपावृक्षे स्त्री त्रिका० टाप् अत इत्त्वम् । युगपार्श्वग पु० युगपार्श्वे गच्छति गम--ड । अभ्य सार्थं लाङ्गलपार्श्वे बद्धे वृषे अमरः । युगल न० युगं द्वित्वं लाति ला--क । युग्मे द्वित्वसंख्यान्विते अमरः । युगलाख्य पु० युनलेन वरात्मकेन व्यञ्जनवर्णद्वयेनाख्यायते आ + ख्या--क । १ वर्वरवृक्षे राजनि० । २ युगलनामके त्रि० । युगान्त पु० युगानां सत्यादीनामन्तस्तदुपलक्षितो वा कालः । १ प्रलये २ तत्काले च हला० । युग्म न० युज--भक् पृषो० जस्य ग । १ द्वित्वसंख्यान्विते (जोड़ा) युगले । “युम्बाग्निकृतभूतानि षण्मुन्योर्वसु- रन्ध्रयोः । रुद्रेण द्वादशी युक्ता चतुर्दश्याध पूर्णिमा । प्रतिपदाप्यमावस्या तिव्योर्युग्मं महाफलम्” इत्युक्ते २ तिथिविशेषयोगे ३ समराशिषु च ४ मिथुनराशौ च ज्यो० युग्मपत्त्र पु० युग्मानि पत्त्राण्यस्य । १ रक्तकाञ्चनवृक्षे रत्नमा० युग्मपर्णादयोऽप्यत्र । संज्ञायां कन् । २ शिंशपावृक्षे स्त्री शब्दर० टाप् अत इत्त्वम् । युग्मफला स्त्री युग्मानि फलानि यस्याः । १ इन्द्रचिर्भठ्यां २ वृश्चिफालौ च राजनि० । युग्य न० युगमर्हति युग + यत् । १ वाहने याने । युगं वहति यत् । २ युगवाहकेऽश्वादौ त्रि० अमरः ।

पृष्ठ ४७७९

युच्छ प्रमादे भ्वा० पर० सक० सेट् । युच्छति अयुच्छीत् । युज युतौ रु० उ० सक० अनिट् । युनक्ति युङ्क्ते इरित् अयुजत् अयौक्षीत् अयुक्त युयोज युयुजे । अजन्तोपसर्गात् उदश्च परस्मात् आत्म० । अनु + प्रश्ने सक० आ० । अनुयुङ्क्ते अनुयोगः । अभि + व्यवहारेणास्कन्दने (नालिशकरा) सक० आत्म० अभियुङ्क्ते अभियोगः । उद् + आयोजने सक० उद्यमे अक० उद्युङ्क्ते उद्योगः । उप + भोजने सक० सम्बन्धभेदे अक० आत्म० उपयुङ्क्ते उपयोगः । नि + प्रेरणे सक० आत्म० नियुङ्क्ते । नियोगः । परि + अनु + दूषणाय प्रश्ने आत्म० सक० । पर्य्यनुयुङ्क्ते पर्य्यनुयोगः । प्र + उच्चारणे व्यवहारभेदे च सक० आत्म० प्रयुङ्क्ते प्रयोगः प्रति + प्रतिरूपे योगे सक० आ० प्रतियुङ्क्ते प्रतियोगः । सम् + संयोगे सक० प० संयुनक्ति संयोगः । युज निन्दायां चु० आ० सक० सेट् । योजयते अयूयुजत । युज समाधौ दि० आत्म० अनिट् । युज्यते । युयुजे । युज बन्धने युतौ च वा चु० उभ० पक्षे भ्वा० पर० सक० सेट् । योजयति ते योजति । अयूयुजत् त । अयोजीत् । युज् त्रि० दि० युज क्विप् । १ समाधिमति । युक् युजौ । रु० युज क्विप् । २ संयोगवति त्रि० युङ् युञ्जौ युञ्जः इति भेदः चु० युज--निन्दे भावे क्विप् । ३ निन्दायाम् अव्य० । युञ्जान पु० युज--शानच् । १ योगविशेषवति भावनासहकारेण सर्वपदार्थज्ञातरि भाषा० । २ रथसारथौ ३ विप्रे च मेदि० । युत दीप्तौ भ्वा० आ० अक० सेट् । योतते । अयोतिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । युत त्रि० यु--क्त । १ संयुक्ते २ मिलिते ३ अमिलिते च । ४ हस्तचतुष्टयमाने न० मेदि० । युतक न० यु--क्त युत--क वा ततः स्वार्थे क । १ संशये २ युगे ३ स्त्रीवसनाञ्चले ४ चरणाग्रे ५ यौतुके धने मेदि० । ६ मैत्रीकरणे शब्दर० । ७ संश्रवे ८ शूर्पाग्रे च नानार्थमा० । ९ स्त्रीवस्त्रभेदे हेम० । १० संयुक्ते त्रि० । युतवेध पु० विवाहादौ वर्ज्ये चन्द्रेण सह पापग्रहयोगे उपयमशब्दे १२६७ पृ० लल्लवाक्ये दृश्यम् । युद्ध न० युध--भावादौ क्त । १ परस्पराभिघातार्थं शस्त्रादिक्षे- पणव्यापारे योधने २ तदाधारे संग्रामे अमरः । ज्योति- षोक्ते ग्रहाणां गतिभेदकृते योधनरूपे ३ परस्परमिलन विशेषे च । ग्रहयुद्धशब्दे २७६६ पृ० दृश्यम् । युध युद्धे दिवा० आ० सक० अनिट् । युध्यते अयुद्ध युयुधे ।

युध्(ध्य) स्त्री युध--सम्प० क्विप् वा टाप् । १ युद्धे योधने २ संग्रामे च अमरः । युधाजित् पु० क्रोष्टुनृपपुत्रे माद्रीगर्भजाते नृपभेदे हरिवं० ३५ अ० । युधान पु० युध--उणा० कान । १ क्षत्रिये चणादिको० । युधिष्ठिर पु० युधि युद्धे स्थिरः “गवियुधिभ्यां स्थिरः” पा० षत्वम् । पाण्डवश्रेष्ठे । युप विमोहे दिवा० पर० अक० सेट् । युप्यति इरित् अयुपत् अयोपीत् । युयुधान पु० युध--कानच् द्वित्वम् । १ इन्द्रे सात्यकिनामनि यादवे क्षत्रियभेदे त्रिका० । २ क्षत्रियमात्रे च संक्षिप्तसा० । युवखलति स्त्री युवतिरेव खलतिः पुंवत् । (टाक्) रोगवत्याम् युवत्याम् । युवगण्ड पु० ६ त० । यूनो गण्डस्थव्रणभेदे । (वयस्फोड़ा) शब्दर० । युव(ति)ती स्त्री युवन् + ति ङीप् वा । १ यौवनवत्यां स्त्रि- याम् शब्दर० । युवन्--ङीप् । यूनीत्यप्यत्र । २ स्त्री- मात्रे भागुरिः ३ हरिद्रायां शब्दच० । युवतीष्टा स्त्री युवतीनामिष्टा । स्वर्णयूथिकायाम् राजनि० । युवन् त्रि० यु--कनिन् । १ श्रेष्ठे २ निसर्गबलवति मेदि० । “आषोड़शाद्भवेद् बालस्तरुणस्तत उच्यते” इत्युक्तवयस्के ३ तरुणे च । “जीवति तु वंश्ये युवा” पा० सूत्रैरुक्ते पौत्रादेरपत्ये ४ चतुर्थादौ बालादिस्वरेषु ५ स्वरभेदे । युवनाश्व पु० सूर्य्यवंश्ये मान्धातृपितरि नृपभेदे । युवराज पु० युवैव राजा टच्समा० । राजयोग्यकियत्- कार्य्यकरे १ राजपुत्रे अमरः । २ बुद्धभेदे त्रिका० । युष भजने सौ० पर० सक० सेट् । योषयति अयोषीत् । योषा युष्मद् युष्मद् त्रि० सौ० युष--मदिक् । संबोध्यचेतने भवच्छब्दार्थे । उक्तार्थेऽस्य सर्वनामता त्रिषु लिङ्गेषु समरूपता च । यूक पुंस्त्री० यू--क्विप् क । मत्कुणे (उकुण) स्त्रीत्वे टाप् । यूति स्त्री यु--क्तिन् नि० दीर्घः । मिश्रीकरणे । यूथ न० यु--थक् वृषो० दीर्घः । सजातीयसमुदाये अमरः । यूथनाथ पु० ६ त० । वन्यगजादीनां प्रधाने अमरः । यूथपादयोऽप्यत्र । यूथिका स्त्री यु--थक् पृषो० दीर्घः स्वार्थे क अत इत्त्वम् टाप् । १ अम्लानके मेदि० २ पाठायां राजनि० । २ यूथ्याञ्च (युइ) अमरः । यूथी स्त्री यु--थक् पृषो० दीर्घः ङीप् । (युइ) पुष्पप्रधाने वृक्षे अमरः । यूप पुंन० यु--पक् पृषो० दीर्घः । १ यज्ञीयपशुबन्धनकाष्ठभेदे तल्लक्षणं यज्ञपार्श्वे दृश्यम् । यागसमाप्तिचिह्नार्थे २ स्तम्भे च अमरः ३ जयस्तम्भे पु० उणादिको० ।

पृष्ठ ४७८०

यूपकटक पु० ६ त० । यज्ञसमाप्तिसूचककाष्ठस्य शिरःस्थे वलयाकारे काष्ठमये पदार्थे चषाले अमरः । यूपद्रु पु० यूपाय द्रुः प्रकृतिविकृतिभावात् ४ त० । खदिर- वृक्षे यूपद्रुमादयोऽप्यत्र त्रिका० । यूष बधे भ्वा० पर० सक० सेट् । यूषति अयूषीत् युयूषा । यूष पुंन० यूष--क । १ मुद्गादिक्काथे अमरः । “अष्टादशगुणे नीरे शमीथान्यशृतोरसः । विरसान्ने घनः किञ्चित् पेयातो यूष उच्यते । उक्तः स एव निर्यूहो रुचिकृच्च विशेषतः” । यूषस्य प्रकारान्तरमाह कल्क- द्रव्यपलं शुण्ठीं पिप्पलीञ्चार्द्धकार्षिकीं । वारिप्रस्थेन विपचेत्तद्भवौ यूष उच्यते” । “यूषो बल्यो लघुः पाके रुच्यः कण्ठ्यः कफापहः” । अथ मुद्गयूषविधिः “मुद्गानां द्विपलं तोये शृतमर्द्धाटको- न्मिते । पादस्थं मर्दितं पूतं दाड़िमस्य पलेन तत् । युक्तं सैन्धवविश्वाह्वधान्यकैः पादकांशिकैः । कणाजी- रकयोश्चूर्णाच्छाणैकेनावचूर्णितम् । संस्कृतो मुद्गयूषोऽयं पित्तश्लेष्महरो मतः” । अथ तस्य गुणाः “मुद्गाना- मुत्तमो यूषो दीपनः शीतलो लघुः । व्रणोर्ध्वजत्रू- रुग्दाहकफपित्तज्वरास्रहृत्” । अथ मुद्गामलक- यूषगुणाः “मुद्गामलकयूषस्तु भेदी पित्तानिलापहः । तृड्दाहशमनः शीतो मूर्च्छाश्रममदापहः” भावप्र० । २ ब्रह्मदारुदृक्षे पु० शब्दर० । येष यत्ने भ्वा० आ० अक० सेट् । येषते अयेषिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । योक्त्र न० युज्यतेऽनेन यज--ष्ट्रन् । ईशादण्डादौ युगबन्ध- नार्थे दामनि (योत) अमरः । योग पु० युज--भावादौ घञ् । संयोगे १ मेलने २ उपाये ३ वर्म्मादिधारणे ४ ध्याने ५ युक्तौ च अमरः । “योगश्चित्त- वृत्तिनिरोधः” इति पातञ्जलोक्ते ६ सर्वविषयेम्योऽन्तःक- रणवृत्तेर्निरोधे “संयोगं योगमित्याहुर्जीवात्मपरमा- त्मनोः” इत्युक्ते ७ जीवात्मपरमात्मनोरैक्ये । ८ असभ्यार्थ- लाभचिन्तायाम् ९ देहस्थैर्य्ये १० शब्दादीनां प्रयोगे ११ भेषजे १२ विश्वासघातके १३ द्रव्ये कार्मणे च मेदि० । १४ समुदायशब्दस्यावयवार्थसम्बन्धे “योगबलं समाख्या” इति मीमांसकाः । “योगः कर्मसु कौशलम्” इत्युक्ते १५ यथास्थितवस्तुनोऽन्यथारूपप्रतिपादने यथा संसार- बन्धहेतोरपि कर्मणोऽबन्धमोक्षहेतुत्वम् । १६ ज्योति- षोक्तेषु रविचन्द्रयोगाधीनेषु विष्कुम्भादिषु सप्त- विंशतौ पदार्थेष । तिथिवारनक्षत्राणाम् अन्यतरान्य-

तमानां १७ सम्बन्धविशेषेषु सिद्धियोगः अमृतयोगः अर्द्धो- दययोग इत्यादि । १८ छले च “योगाधमनविक्रीतमिति” स्मृतिः । १९ नैयायिके २० धने हेमच० २१ चारे २४ सूत्रे त्रिका० । चित्तवृत्तिनिरोधरूपयोगश्च द्विविधः । राजयोगो हटयोगश्च । तत्र राजयोगः पतञ्जलिनोक्तः । हटयोगस्तु तन्त्रशास्त्रोक्तः । तस्य प्रकारान्तरेण त्रैविध्यम् भाग० ११ । २० अ० उक्तं यथा “श्रीभगवानुवाच “योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां श्रेयो विधित्सया । ज्ञानं कर्म च भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कृत्रचित् । निर्विण्णानां ज्ञानयोगो न्यासिनामिह कर्मसु । तेष्वनिर्विणचित्तानां कर्मयोगश्च कामिनाम् । यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् । न निर्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः । तावत् कर्माणि कुर्वीत न निर्विद्येत यावता । मत्कथाश्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते । स्वधर्मस्थो यजन् यज्ञैरनाशीःकाम उद्धव! । न याति स्वर्गनरकौ यद्यन्यन्न समाचरेत् । अस्मिल्लाँके वर्त्तमानः स्वधर्मस्यो- ऽनघः शुचिः । ज्ञानं विशुद्धमाप्नोति मद्भक्तिञ्च यदृच्छया” । २३ ज्योतिषोक्ते लग्नादिगृहविशेषे ग्रहभेद- योगे यथा राजयोगः नाभसयोग इत्यादि । यात्रायां यात्रालग्नात् केन्द्रत्रिकोणस्थिते बुधजीवशुक्राणामेकस्मिन् यथोक्तं मु० चि० “एकोज्ञेज्यसितेषु पञ्चमतपःकेन्द्रेषु योगस्तथा द्वौ चेत्तेष्वधियोग एषु सकला योगाधियोगः स्मृतः” । योगे क्षेममथाधियोगगमने “क्षेमं रिपूणां बधः” योगक्षेम न० योगश्च क्षेमञ्च समाहारः द्व० । अलभ्यलाम- चिन्तासहिते लब्धपरिरक्षणे “योगक्षेमं वहाम्यहम्” योगज न० योगात् जायते जन--ड । १ अगुरुचन्दने भावप्र० । २ योगजातमात्रे त्रि० । ३ न्यायाद्युक्ते प्रत्यक्षसाधने अलौकिकसन्निकर्षभेदे पु० । योगदान न० योगेन छलेन उपधिना वा दानम् । “योग- दानप्रतिग्रहम्” इति स्मृत्युक्ते सोपधिके दाने । योगनिद्रा स्त्री योगरूपा निद्रा । प्रलये परमेश्वरस्य सर्व- जीवसंहारेच्छया योगरूपे १ व्यापारे “योगनिद्रामुपेयुषः” देवीमा० २ तदधिष्ठात्र्यां दुर्गायाञ्च । योगपट्ट न० योगाभ्यासार्थं पट्टम् । योगिधार्य्ये पट्ट- सूत्रभेदे योगपदकमप्यत्र । “त्रिविधं योगपदकमाद्यं व्याघ्राजिनोद्भवम् । द्वितीयं मृगचर्माढ्यं तृतीयं तन्तु- निर्मितम् । चतुर्मात्रप्रविस्तारं दैर्घ्येण यज्ञसूत्रवत्” सिद्धान्तशेखरः । चतुर्मात्रं चतुरङ्गलमात्रम् वीरमि० ।

पृष्ठ ४७८१

योगपीठ पुंन० योगयोग्यं पीठमासनम् । देवादीमासनभेदे योगमाया स्त्री योग एव माया । भगवतो जगत्सर्जना- र्थायां शक्तौ “योगमायामुपाश्रितः” इति भाग० १० स्क० रासारम्भे तदधिष्ठात्र्यां २ दुर्गायाञ्च । योगरङ्ग पु० योगेन रङ्गोऽत्र । (नारङ्ग) जम्बीरभेदे राजनि० योगरूढ़ पु० योगोऽवयवशक्तिः रूढ़िः समुदायशक्तिः एते स्तोऽस्य अच् । अवयवशक्त्या समुदायशक्त्या च अर्थ- बोधके पङ्कजशब्दादौ । तत्र हि उभयशक्त्या पङ्कजन्म- कर्तृत्वरूपावयवार्थविशिष्टपद्मत्वविशिष्टस्व बोधः । उभयार्थबोधनाच्च पङ्कजाते कुमुदादौ स्थलजाते पद्मे च न तत्पदप्रयोगप्रसङ्गः । योगरूढ़ि स्त्री योगेन सहिता रूढ़िः । शब्दस्य वृत्तिभेदे यया पङ्कजनिकर्तृत्वविशिष्टपद्मस्य बोधः । योगवाहिन् पु० योगेन वहति वह--णिनि । १ पारदे २ क्षारभेदे च हेमच० । योगाचार पु० बौद्धभेदे तन्मतञ्च बुद्धशब्दे ४५८१ पृ० दृश्यम् योगाधमन न० योगेन छलेनोपधिना वाऽऽधमनम् । सोपधिके छलहेतुके च बन्धकदाने । “योगाधमनविक्रीतम्” इति स्मृतिः । योगारूढ़ पु० योगमारूढ़ः आ + रुह--क्त । “यदा तु नेन्द्रियार्थेषु न कर्मष्वनुषज्जते । सर्वसंकल्पसन्त्यासी योगारूढ़स्तदोच्यते” इत्युक्ते योगिभेदे “योगारूढ़स्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते” इति गीता । योगासन न० योगार्थमासनम् । १ योगशास्त्रोक्ते स्वस्तिकादौ आसनमेदे हेमच० । “अथ योगासनं वक्ष्ये यत् कृत्वा योगिवद्भवेत् । ऊर्वोः पादतलद्वन्द्वं स्वाङ्के बद्ध्वा करद्वयम्” इति रुद्रजा० उक्ते २ आसनभेदे च । योगिन् त्रि० युज--घिनुण् । “आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुनः । सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः” गीताद्युक्तयोगयुक्ते २ संयोगवति च त्रि० स्त्रियां ङीप् । सा च तत्र ३ दुर्गायां ४ तच्शक्तिभेदेषु अक्षोभ्यादिषु चतुःषष्टिप्रकारेषु देवताप्रतिमाशब्दे ३९९५ पृ० दृश्यम् । “प्रतिपन्नवमी पूर्वे रामरुद्रौ च पावके । शरस्त्रयोदशी याम्ये वेदमासौ च नैरृते । षष्ठी चतुर्दशी पश्चात् वायव्यां मुनिपूर्णिमे । द्वितीया दशमी यक्षे ऐशान्यां चाष्टमी कुहूः” इत्युक्तेषु पूर्वादिदिग्- भेदाद् ५ तिथिभेदेषु तत्फलं वामे शुभकरी प्रोक्ता पृष्ठे सर्वार्थसाधिनी” ज्यो० त० । आवश्यकत्वे यामार्द्ध- भेदे तस्याः शुभत्वं समयामृते उक्तं यथा “यस्यां

दिश्युदयं याति ततो यामार्द्धभुक्तिका । भ्रमन्ती तेन मार्गेण भवेत्तत्कालयोगिनी । तेन “प्राचीधनेश्वर- हुताशनकौणपेयवायव्यवारुणयमाधिपशङ्करेषु । एषु क्रमान्निवसति प्रतिपन्नवम्योः पृष्ठे स्थिता शुभकरी गिरिराजपुत्री” । ६ मङ्गलापिङ्गलादिदशाभेदे च दशाशब्दे ३४८४ पृ० दृश्यम् । योगीश्वर पु० ६ त० । १ याज्ञवल्क्यमुगौ २ योगिनां श्रेष्ठे च । ३ दुर्गायां स्त्री ङीप् । योगेश्वर पु० ६ त० । १ श्रीकृष्णे “योगेश्वरं! ततो मे त्वं दर्शयात्मानव्ययम्” गीता । २ दुर्गायां च ३ बन्ध्याकर्कोट्यां स्त्री भावप्र० ङीप् । योगेष्ट न० योगाय योजनार्थमिष्टम् । सीसके अमरः । योग्य त्रि० योगमर्हति यत् युज--ण्यत् वा । १ योगार्हे २ उचिते ३ निपुणे ४ शक्ते च । ५ पुष्यनक्षत्रे पु० मेदि० । ६ ऋद्धिनामौषधे न० अमरः । योग्यता स्त्री योग्यस्य भावः तल् । १ सामर्थ्ये २ शाब्द- बोधसाधने “पदार्थे तत्र तद्वता योग्यता परिकीर्त्तिता” भाषा० उक्ते ३ तत्पदार्थे तत्पदार्थवत्तारूपे ४ परस्परान्वये बाधाभावरूपे वार्थे च । योग्या स्त्री योगमर्हति यत् युज--ण्यत् वा कुत्वम् । १ अभ्यासे सूर्य्यस्त्रियाञ्च मेदि० ३ शास्त्राभ्यासे हेमच० । योग्यानुपलब्धि स्त्री योग्यस्य प्रत्यक्षादिना उपलब्धुमर्हस्या- नुपलब्धिरज्ञानम् । न्यायाद्युक्ते अभावग्राहके साधन- भेदे । तथाहि घटादिसत्त्वे तत्र घटाभावो नानुप- लभ्यते तस्य प्रतियोगिनो घटादेः सत्त्वेन तत्प्रत्यक्ष- कारणसामग्र्यसत्त्वेन तत्प्रत्यक्षस्याभावात् किन्तु घटास्याभावो गृह्यते पिशाचाद्यभावस्य तु न प्रत्यक्षता तत्प्रतियोगिपिशाचादेर्दर्शनायोग्यत्वात् । वेदान्तिमते इयं प्रमाणान्तरम् वेदान्तप० ६ प० । योजन न० युज--भावादौ ल्युट् । १ संयोगे णिच्--ल्युट् । २ संयोगकरणे । ३ चतुर्षु क्रोशेषु । “स्याद् योजनं क्रोश- चतुष्टयेन” “प्रथममगमदह्ना योजने योजनेशः” इति च लीला० । ४ परमात्मनि च मेदि० । ५ अङ्गुलौ निघ० । युज--णिच्--युच् । यस्यार्थस्य यत्रान्वयः तद्वाचक- शब्दस्य तद्वाचकशब्देन ६ आसत्तिसम्पादने स्त्री । योजनगन्धा स्त्री योजनं व्याप्य गन्धो यस्याः । १ कस्तूर्य्याम् २ सीतायां ३ व्यासमातरि सत्यवत्याञ्च मेदि० । स्वार्थे कप् अत इत्त्वम् तत्रैवार्थे । योजनपर्णी स्त्री योजनं व्याप्य पर्णान्यस्याः विस्तीर्णपर्णत्वात् । मञ्जिष्ठायाम् रत्नमा० ।

पृष्ठ ४७८२

योजनवल्ली स्त्री योजनं व्याप्य वल्लीव । मञ्जिष्ठायाम् अमरः स्वार्थे क ह्रस्वः टाप् । तत्रैव राजनि० । योटक त्रि० युट--ण्वुल् । १ मेलके विवाहमेलकश्च उपयमशब्दे १२४८ पृ० दृश्यः । योत्र न० यु--ष्ट्रन् । योक्त्रे (योत) अमरः । योद्धृ पु० युध--तृच् । युद्धकर्त्तरि अमरः । योध पु० युध--अच् । १ युद्धकारके अमरः । भावे घञ् । २ युद्धे । योधन न० युध--भावे ल्युट् । १ युद्धे । करणे ल्युट् । २ अस्त्रा- द्यायुधे । कर्त्तरि ल्यु । ३ युद्धकर्त्तरि पु० । योधनसंराव पु० योधनस्य युद्धाय संरावः आह्वानम् ४ अर्थे ६ त० । योधानां युद्धार्थे परस्पराह्वाने अमरः । योनल पु० यवस्य नल इव काण्डोऽस्य पृषो० उत्त्वम् । (देधान) शस्यभेदे हेमच० । योनि पुंस्त्री० यु--नि । १ मण्यादीनामुत्पत्तिस्थाने आकरे मेदि० । २ कारणे ३ जले हेम० । ४ स्त्रीणामसाधारणचिह्ने अमरः । ५ तद्देवताके पूर्वफल्गुनीनक्षत्रे ज्यो० । स्त्रीत्वे वा ङीप् । ६ उत्पत्तिस्थानमात्रे त्रिका० । योनिज न० योनिस्थानात् जायते जन--ड । देहभेदे १ जरायुजे २ अण्डजे च देहे । योनिमुद्रा स्त्री योन्याकारा मुद्रा । तन्त्रोक्ते देवताविशेष- पूजाङ्गे प्रदर्शनीये अङ्गुलीसन्निवेशविशेषे तल्लक्षणन्तु “मिथः कनिष्ठिके बद्ध्वा तर्जनीभ्यामनामिके । अनामि० कोर्ध्वसंश्लिष्टे दीर्घमध्यमयोरधः । अङ्गुष्ठाग्रद्वयं न्यस्य योनिमुद्रेयमीरिता” तन्त्रसा० । २ मूलबन्धरूपे योने- र्बन्धभेदे तल्लक्षणमुक्तं पदार्थादर्शे “पार्ष्णिभागान् सुसंपीड्य योनिमार्गं तथा गुदम् । अपानमूर्ध्वमाकर्षेत् मूलबन्धो निगद्यते । गुदमेढ्रान्तरं योनिस्तामाकुञ्च्य प्रबन्धयेत् । युवा भवति वृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात्” । (योनिस्थानमुद्रणात् योनिमुद्रात्वमस्याः) “सेयं मयोक्ता खलु योनिमुद्रा बन्धश्च देवैरपि दुर्लभोऽस्य । अनेन बन्धेन न साध्यते यन्नास्त्येव तत्साधकपुङ्गवस्य” । योनिरोग पु० ६ त० । षोडशविधे भगरोगभेदे “उदावृत्ता १ तथा वन्ध्या २ विप्लुता ३ च परिप्लुता ४ । वातला ५ योनिजो रोगो वातदोषेण पञ्चधा । पञ्चधा पित्तदोषेण तत्रादौ लोहिताक्षरा १ । प्रस्रंसिनी २ बामनी ३ च पुत्रघ्नी ४ पित्तला ५ तथा । अत्यानन्दा १ कर्णिनी २ च चरणा ३ नन्द- पूर्विका ४ । अतिपूर्वापि ५ सा ज्ञेया श्लेष्मला ५ च कफादिमाः । षण्ड्यण्डिनी १ । २ च विकृता ३ मूचीवक्त्रा ४ त्रिदोषिणी ५ ।

पञ्चैता योनयः प्रोक्ताः सर्वदोषप्रकोपतः” । अथ तासां लक्षणान्याह “सफेनिलमुदावृत्ता १ रजः कृच्छ्रेण मुञ्चति । बन्ध्या २ निरार्त्तवा ज्ञेया विप्लुता ३ नित्यवेदना । परिप्लु- तायां ४ भवति ग्राम्यधर्भे त्वरा भृशम् । वातला ५ कर्कशा- स्तब्धाशूलनिस्तोदपीड़िता । चतसृष्वपि चाद्यासु भवन्त्य- निलवेदनाः” । अनिलवेदनास्तोदादयः वातलायां त्वति वातवेदना बोद्धव्या वातलेत्यन्वयात् । “सदाहं क्षरते रक्तं यस्याः सा लोहिताक्षरा १ । प्रस्रंसिनी २ संसूते च क्षोभिता दुष्प्रजायिनी” । “क्षोभिता विमर्द्दिता स्रंसते स्वस्थानाच्च्यवते दुष्प्रजायिनी दुष्टप्रजननशीला । सतत मुद्गिरेद्वीर्य्यं वामनी ३ रजसा युतम् । स्थितं हि पातयेद्- गर्मं पुत्रघ्नी ४ रक्तसंस्रवात्” । पुत्रशब्दोऽत्रापत्योपलक्षकः । “अत्यर्थं पित्तला ५ योनिर्दाहपाकज्वरान्विता । चतसृष्वपि चाद्यासु पित्तलिङ्गोच्छ्रयो भवेत्” । अत्यानन्दा १ न सन्तोषं ग्राम्यधर्भेण विन्दति । कर्णिन्यां २ कर्णिका योनौ श्लेष्मा- सृग्भ्यां प्रजायते” । कर्णिका मांसस्य कर्णिकाकारो- ग्रन्थिः । “मैथुने चरणा ३ पूर्ब पुरुषादतिरिच्यते । अतिरिच्यते रजोमुञ्चतीत्यर्थः । बहुशश्चातिचरणा ४ तयोर्वीर्य्यं न तिष्ठति” । बहुशः वारंवारमतिरिच्यते तयोः चरणा- तिचरणयोः । “श्लेष्मला ५ पिच्छला योनिः कण्डूयुक्ताति शीतला । चतसृष्वपि चाद्यासु श्लेष्मलिङ्गोच्छ्रयो भवेत् । अनार्त्तवाऽस्तनी षण्डी १ खरस्पर्शा च मैथुने” । अस्तनी ईषत्स्तनौ यस्याः सा अत्र लक्ष्या षण्डी । महामेढ्र- गृहीताया बालाया अण्डिनी २ भवेत् । महामेढ्र पुरुषस्तेन ग्रहीतायाः बालायाः मूक्ष्मयोनिच्छिद्रायाः अण्डिनी ३ अण्डवल्लम्बमाना योनिर्भवति” । विवृतां मूची वक्त्राञ्चाह “विवृता ३ च महायोनिः सूचीवक्त्राति ४ संवृता । त्रिदोषजामाह सर्वलिङ्गसमुत्थानं सर्वदोषप्रकीपजम् । चतऌष्वपि च द्यासु सर्वलिङ्गनिदर्शनम्” । अयासाध्यां योनिमाह । “पञ्चासाध्या भवन्तीह योनयः सर्वदोषजाः । पञ्च षण्डीप्रभृतयः” अथ योनिकन्दस्य निदानमाह । “दिवास्वप्नादतिक्रोधात् व्यायामादतिमैथुनात् । क्षताच्च नखदन्ताद्यै र्वाताद्याः कुपिता यथा” । यथास्वनिदानं कुपिता वातादाः । रूपभाह “पूयशोणितसङ्काशं लकुचा- कृतिसन्निभम् । जनयन्ति यदा योनौ नाम्ना कन्दः स योनिजः” । लकुचाकृतिसन्निभं लकुचाकारं गुड़कमत्र विशेष्यं बोघ्यम्” । वातजादिभेदेन रूप्रमाह । “रूक्षं विवर्णं स्फुटितं वातिकं तं विनिर्द्दिशेत् । दाहराग-

पृष्ठ ४७८३

ज्वरयुतं विद्यात्पित्तात्मकं तु तम् । तिलपुष्पप्रतीकाशं कण्डूमन्तं कफा प्रकम् । सर्वलिङ्गसमायुक्तं सन्नि- पातात्मकं वदेत्” । योषा स्त्री युष--अच् टाप् । स्त्रियाम् गार्य्याम् अमरः । योषित् स्त्री युष--इति । गार्य्याम् अमरः । हलन्तत्वाद्वा टाप् । योषिताप्यत्र शब्दर० । योषित्प्रिया स्त्री ६ त० । १ हरिद्रायां भावप्र० । २ नारीप्रियमात्रे त्रि० । यौक्तिक त्रि० युक्तित आगतः ठक् । १ युक्तिसिद्धे २ योग्ये च । युक्तौ अधिकृतः ठक् । ३ नर्मसचिये पु० शब्दर० । यौगिक त्रि० योगात् प्रकृतिप्रत्ययार्थसम्बन्धात् आगतः ठक् । प्रकृतिप्रत्ययलभ्यार्थवाचके शब्दे यथा पाचकादिशब्दः पाककर्तृबाचकः । बोगाय प्रभवति ठक् । २ बोगबोम्ये यौट संबन्धे भ्वा० पर० सक० सेट् । बौटति अयौटीत् । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । यौड़ यौटवत् सर्वम् । यौड़ति अयौड़ीत् ऋदित् । यौतक न० युते विवाहकालेऽधिगतम् वुण् । विवाहकाले लब्धे धने हला० । इति दायभागानुसारिणः । वीरमि० तु “यु मिश्रणे इति धात्वनुसारात् विवाहकाले एकासनोप- विष्टयोर्बधूवरयोर्यद् बन्धुभिर्दीयते तत्युतयोरिदं यौतक- मिति व्युत्पत्त्या यौतकमित्युच्यते” इत्युक्तम् अत एव निघण्टौ युतयोर्यौतकमित्युक्तम् । अन्ये तु विवाहे स्त्रीपुंसावेकशरोरतया मिश्रितौ भवत इति “अस्थिभि- रस्थीनि मांसैर्मांसानि” इत्यादिश्रुत्या तथोक्तेः विवाहेन युतयोरिदम्” इत्याहुः । वस्तुतः विवाहकालोत्तर- मेकासनोप्रविष्टयोरेव दत्तं धनं यौतकं लोकप्रसिद्धं वीरमि० उक्तं साधीयः । “मातुश्च यौतकं यत् स्यात् कुमारी भाग एव सः” मनुः ।

यौतव न० यु--तु योतुः तस्य भावः अण् । १ परिमाणे अमरः । यौतुक न० योतुर्योगकालस्तत्र लब्धं कण् । विवाहकाले लब्धे धने यौतकशब्दे दृश्यम् । यौधाजय न० ऊहगाने १ प्र० दर्शिते सामभेदे “रौरवयौधाजये वार्हते भवतः” श्रुतिः । यौधेय पु० योध एव आयुधजीविसंघत्वात् स्वार्थे ढक् १ योद्धरि । २ उत्तरस्थदेशभेदे पु० वृ० स० १४ अ० । बुधायाः अपत्यम् “द्व्यचः” पा० ढक् । २ युधाया अपत्ये । ततःस्वार्थे अञ् शार्ङ्गर० स्त्रियां ङीन् । यौधेयी । यौन त्रि० योनितः योनिसम्बन्धात् आगतम् अण् । १ योनितः प्राप्ते । योनेरयमण । २ वैवाहिकसम्बन्धे पु० । प्रा० वि० बौधायनः “संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् । याजनाध्यापनाद् यौनात् सद्यो हि शयनाशनात्” । सुमन्तुः “यश्चैतेर्यौनमौखस्रौव्यादीनां सम्बन्धानामन्यतमेन सह सम्पर्कमियात् तस्याप्येतदेव प्रायश्चित्तं विदध्यादिति” । यौवत न० युवतीनां समूहः अण् । युवतिसमुदाये अमरः । यौवन न० यूनो भावः अण । १ तारुण्ये “आ षोडशाद् भवेद् बालस्तरुणस्तत उच्यते । वृद्धः स्यात् सप्तते- रूर्ध्वम्” इत्युक्ते २ अवस्थाभेदे । यौवनकण्टक पुंन० यौवनस्य कण्टक इव चिह्नम् । (वयस् फोडा) व्रणभेदे शब्दमा० यौवनदशा स्त्री कर्म० । तारुण्ये अवस्थाभेदे । यौवनलक्षण न० ६ त० । १ स्तने २ लावण्ये च मेदि० । यौष्माक त्रि० युष्माकमिदम् युष्मद् + अण् युष्माकादेशः । युष्मत्सम्बन्धिनि । खञ् । यौष्मकीनोऽप्यत्र त्रि० । इति श्रीतारानाथतर्कवाचस्पतिभट्टाचार्य्य सङ्कलिते वाचस्पत्ये यकारादिशब्दार्थसङ्कलनम् ।