वाचस्पत्यम्/दा

पृष्ठ ३५११

दा दाने भ्वा० पर० सक० सेट् ण इत् । यच्छति प्रणियच्छति अदात् । ददौ ददतुः । देयात् । दास्यति । देयम् दानीयं दातव्यं दत्तः दातुम् दत्त्वा । दा दाने जुहो० उभ० सक० सेट् । ददाति दत्ते प्रणिददाति । दद्यात् ददीत । ददातु ददतु देहि दत्ताम् दत्स्व । अददात् अदत्त । अदात् अदित । ददौ ददिथ--ददाथ ददिव । ददे ददिषे । दाता देयात् दासीष्ट । दास्यति । कर्मणि दीयते अदायि अदायिषाताम्--अदिषाताम् । दासीष्ट--दायिषीष्ट दास्यते--दायिष्यते । दापयति । दित्सति देदीयते । दातव्यः दानीयः देयम् । दाता । दानं दायः दत्तं प्रत्तम् । दातुं दत्तिः दत्त्वा प्रदाय । ददत् ददानः । ददिवान् । “यो ददाति स कुकूदः” अमरः । “मूर्ध्नि मूर्द्धाभिषिक्तस्य ददति स्म विधानतः” रामा० अयो० २६ स० “दद्याच्चैवासनं स्वकम्” “सोऽन्त- र्दशाहात् तद्द्रव्यं दद्याच्चैवाददीत वा” मनुः । “देहि युद्धं नरपते! ममाद्य रणमूर्द्धनि” भा० उ०१९३ अ० “ददौ स दश धर्माय” मनुः । “अवकाशं किलोदन्वान् रामा- याभ्यर्थितो ददौ” रघुः । “पाण्डवानां सभामध्येऽदुर्यो धनउपागतः । तस्मै गाञ्च हिरण्यञ्च” विदग्धमू० । “न दास्यामि समादातुं सोमं कस्मैचिदप्यहम्” भा० आ० ३४ अ० “दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे” गीता “देयं दारसुतादृते” याज्ञ० । “दत्तभुक्तफलं धनम्” दायभागधृतभारतम् “दत्तात्मा तु स्वयं दत्तः” मनुः “सुता ददे तस्य सुताय मैथिली” भट्टिः । “आददानः परक्षेत्रात्” न दण्डं दातुमर्हति” “स ज्ञेयः दत्त्रिमः सुतः” मनुः “तेषां दत्त्वा तु तृप्तेषु सपवित्रं तिलोदकम्” स्मृतिः । “अदित्सन्तं दापयति प्रजानन्” यजु० ९ । २४ । “दायादानपि दापयेत्” मनुः । “तेषामशीतिं यानानि रत्नपूर्णानि दापय” रामा० अयो० ३२ स० । “स दाप्यः पथमं दमम्” याज्ञ० “अस्मभ्यमिन्न दित्ससि” ऋ० १ । १७० । ३ “दित्सन्तं भूयो यजमानश्चिकेत” ऋ० २ । १४ । १० । अति + अतिक्रम्य दाने अत्यन्तदाने च । “न जीवन्तमति- ददाति” कात्या० ४ । १ । २७ । “अतिद बलिर्बद्धः” चाण० अनु + पञ्चाद्दाने तुल्यरूपदाने प्रतिनिधित्वेन च । “न दूढ्ये अनुददासि वामम्” ऋ० १ । १९० । ५ । “सूराश्चदस्मा अनु दादपस्याम्” ७ । ४५ । २ “यः शर्धते नानददाति शृध्याम् २ । १२ । २० अभि + आभिमुख्येन दाने “तथैव चैनमुक्त्वा वामपार्ष्णिमभ्य- दात्” भा० व० १९७ अ० गद्यम् । अव + अधोदाने अवत्तम् आदिकर्मणि तु वा तादेशः यथाह सि० कौ० “अवदत्तं विदत्तञ्च प्रदत्तञ्चादिकर्मणि

सुदत्तमनुदत्तञ्च निदत्तमिति वेष्यते” चशब्दाद्यथाप्राप्तम् । आ + ग्रहणे “दद्याच्चैवाददीत वा” । “शुभां विद्या माददीतावरादपि” मनुः । “स्वं चादास्यामि भूयोऽह पाप्मानं जरया सह” भा० आ० ८४ अ० । “शरीरमात्तं मृत्युना” छा० उ० “आददानः परक्षेत्रात्” मनुः । अप + आ + अपेक्ष्य ग्रहणे । “मृत्पिण्डमपादाय महावीरं करोति” शत० ब्रा० १४ । १ । २ । १७ उद् + आ + उदस्य ग्रहणे “उदादाय पृथिवीं जीवदानुम्” यजु० १ । २८ । उप + आ + सामीप्येन ग्रहणे “उपात्तविद्यो गुरुदक्षिणार्थी” रघुः । परि + आ + परिवर्त्त्य ग्रहणे “पर्य्याददानं चास्त्राणि भीमधन्वानमर्जुनम्” भा० उ० ४८ अ० “तस्मिन्निधीनादधोत- प्रज्ञां पर्य्याददीत च” भा० शा० ८६ अ० । प्रति + आ + प्रतिग्रहणे दत्तस्य पुनर्ग्रहणे च । “शुभाशुभं कर्मकृतं यदन्यत्तदेव प्रत्याददते स्वदेहे” भा० शा० २०२ अ० “न चाहं शक्तः शापं प्रत्यादातुम्” भा० आ० ३ अ० वि + आ + अङ्गादेःप्रसारणे आत्म० स्वाङ्गप्रसारणे तु पर० । “व्या- दायास्यं महारक्षस्तौ दृष्ट्वाऽथ ह्यधावत” हरिवं० ३१७ अ० । “भक्षयत्येष मां रुद्रो व्यात्तास्यो दारुणाकृतिः भा० व० ६४ अ० । “नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्” गीता । परि + उपरिस्थापने । “त्रिते दुःष्वप्न्यं सर्वमाप्ते परिदद्मसि” ऋ० ८ । ४७ । १५ “परिदद्मसि उपरि दद्मः वयं त्रिताः परित्यजामः इत्यर्थः । अथवा त्रिते मयि यद्दुष्वप्न्यं दृष्टं तत् स्वर्णकाराय भालाकाराय वा परिदद्मसि अस्मत्तोऽपि निष्कृष्य तयोरुपरि स्थापयामः” भा० प्र + विधानादिना प्रकर्षेण च दाने । “प्रदानं स्वाम्यकारणम्० मनुः । “प्रत्तं जलं द्व्यञ्जलमन्तिकेऽपाम्” भट्टिः । “नष्टं विनष्टं कृमिभिः श्वहतं विषमे स्थितम् । हीनं पुरुषकारेण प्रदद्यात् पालएव तु” मनुः । अनु + प्र + पश्चात् प्रदाने । “एते श्वासानुप्रदाना अथोषाश्च विवृण्वते । कण्ठम्” शिक्षा । प्रति + प्र + प्रत्यर्पणे गृहीतस्य पुनरर्प्रणे “राज्य प्रतिप्रदा स्यामि” भा० उ० ५५२५ श्लो० । सम् + प्र + सत्कारेण प्रदाने । “तदर्हमासनं तस्मै सम्प्रदाय यथाविधि । गां चैव मधुपर्कं च सम्प्रदायार्घ्यमेव च” भा० स० ५ अ० । “अहन्यहनि चाप्येवं याचतां सम्प्रदीयते” भा० व० ८५३१ श्लो० । अविच्छेदेन शिष्टानामाचारे च, सम्प्रदायः ।

पृष्ठ ३५१२

प्रति + प्रतिरूपदाने प्रत्यर्पणे च । “सत्यङ्कारकृतं द्रव्यं द्विगुणं प्रतिदापयेत्” याज्ञ० । “प्रतिदास्यामि भगवन्! पुंलिङ्गं तव सुव्रत!” भा० उ० १९३ अ० । “शिष्यव्यतिक्रमं वीक्ष्य निवर्त्य गुरुरागतः । अशपत् पततां देहो निमे! पण्डितमानिनः । निमिः प्रति- ददौ शापं गुरवे धर्मवर्जिने । तवापि पततां देहो लोभाद्धर्ममजानतः” भाग० ९ । १३ । ५ दा लवने अदा० प० सक० अनिट् पित् तेन न घुसंज्ञा । दाति अदासीत् दायात् । “अग्निर्ह दाति रोमा पृथिव्याः” ऋ० १० । ६५ । ४ “दाति छिनत्ति दाप् लवने अदादित्वाच्छपो लुक्” भा० । “कुविदङ्ग यवमन्तो यवं चिद्यथा दान्त्यनु- पूर्वं वियूय” १० । १३१ । २ “स हि ष्मा धन्वाक्षितं दाता न दात्या पशुः” ५ । ७ । ७ “अहिंसन्तु ओषधीर्दान्तु पर्वन्” अथ० १२ । ३ । ३१ “वर्हिर्देवसदनं संदामि” कात्या० श्रौ० कर्कधृतश्रुतिः । दाक पु० ददाति यज्ञे हविरादिकं दा--क न कित् । यजमाने उज्वलद० । दाक्ष त्रि० दक्षस्येदम् अण् । दक्षसम्बन्धिनि मखादौ “भागी- यसां भागमादातुमिच्छन् महो दाक्षो येन कृत्तोऽन्यथा- वत्” हरिवं०१३१ अ० । दाक्षीणां सङ्घः अङ्को लक्षणं वा इञन्तात् अण् । २ दाक्षिसमुदाये ३ तदङ्के च पु० ४ तल्लक्षणे न० । “परम्परासंवद्धोऽङ्कः साक्षात्तु लक्षणम्” सि० कौ० । दाक्षेः छात्राः “इञश्च” पा० अण् । ५ दाक्षेः छात्रेषु ब० ब० । दाक्षेरागतः अण् । ६ दाक्षेरागते त्रि० । गोत्र- चरणात् वुञि प्राप्ते “न दण्डमानवान्तेवासिषु” पा० पर्य्युदासात् अणेव । ७ दाक्षेः दण्डप्रधानमानवेषु ८ अन्तेवासिषु च तेन तद्भिन्नेषु दाक्षकः । तेषु तु दाक्षा- दण्डमानवाः शिष्या वा” सि० कौ० । दाक्षक पु० दाक्षेरिदम् गोत्रचरणात् वुञ् । १ दण्डभान वान्तेवासिभिन्ने तत्सम्बन्धिनि तेषु तु अणेव । दाक्ष- शब्दे दृश्यम् । दाक्षीणां विषयो देशः राजन्या० वुञ् । २ दाक्षेर्विषये पु० । दाक्षायण पुंस्त्री दक्षस्य गोत्रापत्यम् इञ् “यञिञोश्च” पा० यूनि फल “इञः प्राचामिति” पा० विशेषणात् न युवप्रत्ययस्य लुक् तस्य प्रागदेशस्थितत्वाभावदिति” सि० कौ० १ दक्षस्ययूनि गोत्रापत्ये । दाक्षायणस्य विषयो देशः ऐषु कार्या० भक्तल । दाक्षायणभक्त तदीये देशरूपे विषये पु० । दक्षस्येदस दाक्षं तच्च तदयनञ्चेति । २ सुवर्णादावलङ्कारे च । “दाक्षायणं दक्षिणा” कात्या० श्रौ० ४ । ४ । २८ ।

“दाक्षायणं सुवर्णमुच्यते” कर्कः । “यो विभर्त्ति दाक्षायणं हिरण्यम्” यजु० ३४ । ५१ । “दाक्षायणशब्दीऽलङ्कारार्थः वेददी० उक्तेः ३ भूषणे च । तत्र दक्षस्य यून्यपत्ये “यदाबध्नान् दाक्षायणा हिरण्यम्” यजु० ३४ । ५२ । स्त्रियां ङीप् । “भोः कश्यपस्य पुत्रोऽहं माता दाक्षायणी च मे” भा० शा० १७० अ० “दाक्षायण्योऽश्विनीत्याद्याः” अमरः । दक्ष एव दाक्षः तस्यायनं तत्कृतो यज्ञभेदः संज्ञात्वात् पूर्वपदाण्णत्वम् । ४ दक्षकृते यज्ञभेदे स च यज्ञः शत० व्रा० २ । ४ । ४ । २ उक्तो यथा “प्रजापतिर्ह वा एतेनाग्रे यज्ञेनेजे प्रजाकामो बहुः प्रजया पशुभिः स्यां श्रियं गच्छेयं यशस्व्येवमन्नादः स्यामिति । स वै दक्षो नाम । तद्यदनेन सोऽयजत तस्माद्दाक्षायणयज्ञो नाम” तद्विधिर्यथा “दाक्षायणयज्ञः प्राजापश्वन्नयशस्कामस्य” कात्या० श्रौ० ४ । ४ । १ । इत्यादिषु ३० सूत्रेषूक्तः । “तत्रैवं प्रथमं पौर्णमास्यां श्राद्धान्वारम्भणीयपूर्वकोऽग्नीषोमीययागः पुनरुद्धृत्य सांनाय्यवदुपक्रमः । प्रतिपद्याग्नेयेन पुरोडाशेनै- न्द्रेण दधा पयसा च यागः, पक्षे वैमृधः । मांसमैथुन वर्जनसङ्कल्पः । पुनरुद्धृत्य तस्मिन् प्रतिपद्दिन एवैन्द्रा- ग्नयागः पुनरुद्धृत्य मैत्रावरुण्याः पयस्याया उपक्रमः । प्रातर्द्वितोयायामाग्नेयेन मैत्रावरुण्या च यागो यथोक्त पक्षे आदित्यश्चरुः तदानीमेव पुनरुद्धृत्याग्नीषोमीय यागः । ततः पुनरुद्धरणादिदधियागप्रक्रमः । प्रातस्तृ- तीयायामाग्नेयसांनाय्ययागः पक्षे वैमृधः । तदानी मेवोद्धृत्यैन्द्राग्नयागः । पुनरुद्धृत्य मैत्रावरुण्या उपक्रमः तदनन्तरमादित्यो वा इत्येवम्प्रकारेण संवत्सरं यावत् प्रत्यहं कर्त्तव्यम्” कर्कः । तत्पद्धतिश्च तत्र भाष्ये दृश्या । “ऋक्षेष्ट्याग्रयणञ्चैव चातुर्म्मास्यानि चाहरेत् । उत्तरायणञ्च क्रमशो दाक्षस्यायनमेव च” मनुः । सुवर्णे “दाक्षायणी व्रह्मसूत्री वेणुमान् सकमण्डलुः” याज्ञ० “दाक्षायणं सुवर्णं तदस्यास्तीति इनि । दाक्षा- यणी” मिता० । दाक्षायणी स्त्री० दक्षस्य स्त्र्यपत्यम् इञि फक् ङीष् । १ अश्विन्यादिताराषु २ सत्यां दुर्गायाम् मेदि० “सापि दक्षाय सुश्नोणी गौरी दत्ताथ ब्रह्मणा । दुहितृत्वे पुरा याहि रुद्रेणोढा महात्मना । सा च दाक्षायणी देवी पुनर्भूत्वा नृपोत्तम!” वराह० पु० । ३ रेवतीनक्षत्रेहेम० । ४ दन्तीवृक्षे रत्नमा० । ५ अदित्यां कश्यपपत्न्याम् “दक्षञ्च तेषामारभ्य प्रजाः

पृष्ठ ३५१३

सम्यग्विवर्द्धिताः । तत्र दाक्षायणीपुत्राः सर्वे देवाः- सवासवाः । वसवोऽष्टौ च रुद्राश्च आदित्यामरुतस्तथा” । दाक्षायणीपति पु० ६ त० । १ शिवे २ चन्द्रे च त्रिका० । दाक्षायण्य पु० दाक्षायण्यामदितौ भवः बा० यत् । आदित्ये “प्रलोभतस्तथा दक्षो भवितेह प्रजापतिः । दाक्षायण्य स्तथादित्यो मनुश्चादित्यतस्तथा” भा० अनु० १४७ अ० दाक्षि पुंस्त्री दक्षस्य गोत्रापत्यम् इञ् । दक्षस्यापत्ये घोषादिषु परेषु अस्य आद्युदात्तता दाक्षिघोषः दाक्षिकन्था दाक्षि- ह्रद इत्यादि । संज्ञात्वेऽपि एतत्पूर्वककन्थायास्तत्पुरुषे “तत् पुरुषे शालाया नपुंसके” “कन्था च” पा० क्लीव- त्वप्राप्तावपि “संज्ञायां कन्थोशीनरेषु” पा० उशीनरत्वाभावात् न क्लीबता । उशीनरदेशकन्थायान्तु क्लीवत्वात् नाद्युदा- त्तता । “कन्थापलदनगरग्रामह्रदोत्तरपदात्” पा० एतत्पूर्वक- कन्थादिभ्यः भवादौ छ । दाक्षिकन्थीयं दाक्षिनगरीयमि- त्यादि । “कूलसूदस्थलकर्षाः” पा० आद्युदात्तात् अस्मात् परस्थकूलादीनामादिरुदात्तः । दाक्षिकूलः दाक्षिकर्षः । एतौ च ग्रासविशेषवाचिनौ । अस्य वृद्धत्वात् षस्थशब्दे परे नाद्युदात्तता । दाक्षिप्रस्थः । दाक्षिण त्रि० दक्षिणा प्रयोजनमस्य अण् । ऋतुग्रहाङ्गहोम भेदे स च “अथ प्रतिपरेत्य गार्हपत्यम् दाक्षिणानि जुहोति” शत० ब्रा० ४ । ३ । ४ । ६ इत्युपक्रम्य दर्शितः “इडां भक्षयित्वा शालाद्वार्य्ये दाक्षिणहोमः” कात्या० श्रौ० १० । २ । ४ “ततः शालाद्वार्ये दाक्षिणहोमः कर्त्तव्यः दाक्षिणहोम इति संज्ञा “अथ प्रतिपरेत्य गार्हपत्यं दाक्षिणानि जुहोतीति” श्रुतत्वात् दाक्षिणानि दक्षिणा प्रयोजनानि येषाम्” कर्कः । दाक्षिणक पु० दक्षिणायां कर्मसमाप्तौ द्रव्यदानरूपायां क्रि- यायां प्रसृतः दक्षिणमार्गेण चन्द्रलोकं गच्छंति वा वुञ् । १ दक्षिणातत्परे इष्टापूर्त्तेन २ चन्द्रलोकगामिनि च उपचारात् दक्षिणमार्गगामिनो ३ बन्धे च । “विप- र्ययादतत्त्वज्ञाना दष्यते बन्धः स च त्रिविधः प्राकृति- कोवैकृतिको दाक्षिणकश्चेति इत्युप्रक्रमे “इष्टापूर्त्तेन- दाक्षिणकः पुरुषतत्त्वानभिज्ञो हि इष्टापूर्त्तकारी कामोपहतमनाबध्यत इति” सा० कौ० । दाक्षिणशाल त्रि० दक्षिणशालायां भवःञ । दाक्षिणशालायां भवे । दाक्षिणात्य त्रि० दाक्षिणा भवः “दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यक्” पा० त्यक् । १ दक्षिणाभवे २ नारिकेले पु० राजनि० । दाक्षिणापथक त्रि० दक्षिणापथे देशे भवः धूमा० वुञ् । दक्षिणापथदेशभवे ।

दाक्षिण्य न० दक्षिणस्य अनुकूलस्य पटोर्वा भावः ष्यञ् । १ आनुकूल्ये २ पटुतायाम् । “नारदो मत्प्रियं कुर्वन् मुनि- रक्लिष्टकर्मकृत् । दाक्षिण्यादनुरोधाच्च दत्तवान्नात्र संशयः” हरिवं० १२६ अ० । “तस्य दाक्षिण्यरूढेन नाम्ना मगधवंशजा” रधुः । “दाक्षिण्यं चेष्टया वाचा परचि- त्तानुवर्त्तनम्” सा० द० उक्ते ३ नाटकलक्षणभेदे च । दाक्षी स्त्री दक्षस्य स्त्र्यपत्यम् इञ् । “इतो मनुष्यजातेः” पा० ङीष् । १ दक्षस्य स्त्र्यपत्ये २ पाणिनिमुनेर्मातरि च दाक्षीपुत्र पु० ६ त० । पाणिनिमुनौ हेमच० । दाक्षेय पु० दाक्ष्या अपत्यम् । पाणिनिमुनौ हेमच० । दाक्ष्य न० दक्षस्य भावः कर्म्म वा ष्यञ् । १ कौशले सहसा- प्रत्युत्पन्नकार्येषु अव्यामोहेन प्रदृत्तौ “शक्तिं चावेक्ष्य दाक्ष्यं च भृत्यानाञ्च परिग्रहम्” मनुः । “दाक्ष्यं सद्यःफलदं यदग्रतः” माघः । दाघ पु० दह--भावे घञ् न्यङ्ग्वा० कुः । दाहे शब्दार्थचि० । दाडक पु० दल--ण्वुल् लस्य डः । दन्ते शब्दार्थक० । दाडिम त्रि० दल--विशरणे भावे घञ् दालेन निर्वृत्तः भावात् इमप् लस्य डः । स्वनामख्याते फलप्रधाने वृक्षे मेदि० “तत् फलं त्रिविधं स्वादु स्वाद्धम्लं केवलाम्लकम् । तत्र स्वादु १ त्रिदोषघ्नं तृड्दाहज्वरनाशनम् । हृत्कण्ठमुख- रोगघ्नं तर्पणं शुक्रलं लघु । कषायानुरसं ग्राहि स्निग्ध मेधाबलवहम् । स्वाद्वम्लं २ दीपनं रुच्यं किञ्चित् पित्तकरं लघु । अम्लन्तु ३ पित्तजनकमुष्णं वातकफापह- मिति” भाव० प्र० । २ एलायां मेदि० । अस्य स्त्रीत्वे गौरा० ङीष् । “वियोमिनीमैक्षत दाडिमीमसौ” नैष० “रक्ता दन्ता भविष्यन्ति दाडिमीकुसुमोपमाः” देवी० । एतत् स्थिता दुर्गा रक्तदन्ती । अमरे पुंस्त्वोक्तिः प्रायिकी उदाहरण दृष्ट्या मेदिनिकरेण त्रिलिङ्गत्वस्योक्तेः । दाडिमपत्रक पु० दाडिमस्य पत्रमिव पत्रमस्य कप् । रोहितकवृक्षे २ राजनि० दाडिमपुष्प पु० दाडिमस्य पुष्पमिब पुष्पमस्य । १ रोहितक वृक्षे ६ त० । २ दाडिमस्य पुष्पे न० । दाडिमप्रिय पु० दाडिमं तत्फलं प्रियमस्य । १ शुकखगे २ दाडिमपियमात्रे त्रि० शब्दरत्ना० । दाडिमभक्षण पु० द्राडिमं भक्षयितुं शीलमस्य ल्यु । १ शुकखगे शब्दच० । २ दाडिमफलभक्षके त्रि० । भक्ष--भावे ल्युट् ६ त० । ३ दाडिमफलस्य भक्षणे न०

पृष्ठ ३५१४

दाडिमादिचूर्ण न० दाडिमफलत्थगादिचूर्णविशेषे । “द्वे पले दाडिमादष्टौ खण्डाद् व्योषं पलत्रयम् । त्रि सुगन्धिपलञ्चैव चूर्णमेकत्र कारयेत् । टच्चूर्णं मात्रया भुक्तमरोचकहरं परम् । दीपनं पाचनं च स्यात् पीनसज्वरकासजित्” वैद्य० दाडिमाष्टक पु० दाडिमस्य तत्त्वचः अष्टकं पलाष्टकं यत्र । दाडिमफलत्वगादियुक्ते चूर्णभेदे “कर्षोन्मिता तुगाक्षीरी चातुर्जात द्विकार्षिक्वम् । यमानी धान्यका जाटी ग्रन्थिव्योषं पालांशकम् । पलानि दाडिमादष्टौ सिताया श्चैकतः कृतः । गुणैः कपित्थाष्टकवच्चूर्णोऽयं दाडिमा- ष्टकः” चक्रद० । कपित्थाष्टकञ्च १६६० पृ० उक्तम् तद्वत्गुण युतोऽयमिति बोध्यम् । दाडिमीरस पु० “दाडिमं घृतसन्तप्तं तत्र पात्रे विनिः क्षिपेत् । ततः पक्वः पटेपूत इति स्याद्दाडिमीरसः” इत्युक्ते रसभेदे दाडिमीसार पु० दाडिमीं तच्छब्दं सरति गच्छति अण् । दाडिमवृक्षे राजनि० । दाडिम्ब पु० दा--बा० डं डस्य नेत्त्वम् । (डालिम) । ख्याते वृक्षे शब्दार्थचि० । दाडी स्त्री दल्यते फलेऽसौ दल--कर्म्मणि घञ् गौरा० ङीष् लस्य डः । दाड़िमे पा० । तस्याः फलम् । अण् तस्य हरितक्या० लुपि “हरीतक्यादि चेति” प्रकृतिलिङ्गत्वात् २ तत्फलेऽपि स्त्री । दाढ़ा स्त्री दैप् शोधे दा--दाने सम्पदा० भावे क्विप् दे शुद्ध्यै दानाय वा ढौकते ढौक--बा० ड । १ दन्तभेदे दंष्ट्रायाम् हेम० । दानाय प्रेरणे २ प्रार्थनायां ३ समूहे च” शब्दा- र्थकल्प० । स्वार्थे क कापि अत इत्त्वम् । दाढ़िका तत्रार्थे हेम० । दाढ़ायै केशसमूहाय प्रभवति ठक् । दाढिका (दाड़ि) श्मश्रुणि । “केशेषु गृह्णतोहस्तौ छेदयेदविचारयत् । पादयोर्दाढ़िकायां च” मनुः । “दाढिकायां श्मश्रुणि” कुल्लू० । दाण्ड पु० स्त्री दण्डस्य इक्ष्वाकुपुत्रभेदस्यापत्यम् शिवा० अण् । १ दण्डस्यापत्ये स्त्रियां ङीप् । दण्डस्य भावः पृथ्वा० । वा अण् । २ दण्डभावे न० । ३ आयुधजीविसङ्घभेदे । दण्डानां समूहः अञ् । ४ दण्डसमूहे न० । दाण्ड(ण्डि)कि त्रि० “आहुस्त्रिगर्त्तषष्ठांश्च कौण्डोपर- थदाण्ड(ण्डि)की । क्रोष्टुकिर्जालमालिश्च व्रह्मगुप्तोऽथ जालकिः” सि० कौ० उक्ते त्रिगर्त्तषष्ठे आयुधजीविसङ्घभेदे ततः स्वार्थे छ । दाण्ड(ण्डि)कीय तत्रार्थे । दाण्डपाता स्त्री दण्डस्य पातो यस्मां तिथौ “सास्यां क्रिया- याम” पा० सूत्रेण संज्ञायां ञः । दण्डमात्रस्थतिथिभेदे ।

दाण्डाजिनिक त्रि० दण्डाजिनेन तद्धारणेनार्थानन्वि- च्छति “अयःशूलदण्डाजिनाभ्याम” पा० ठञ् । माया- विनि कपटेनार्थलाभेच्छया दण्डाजिनधारिणि दाण्डायन पु० दण्डस्य गोत्रापत्यम् नडा० फक् । दण्ड- गोत्रापत्ये तस्य स्थलं दाण्डिनायनस्थलम् । ग्रामभेदे “कूलसूदस्थलकर्षाः संज्ञायाम्” पा० ततः उत्तरपदस्थस्थ- लशब्द आद्युदात्तः” सि० कौ० । दाण्डिक त्रि० दण्डेन तद्धारणेन जीवति वेतना० ठञ् । दण्डधारणोपजीविनि । तस्य भावः पुरो० यक् । दाण्डिक्य तद्भावे न० । दाण्डिन् पु० ब० व० । दण्डेन प्रोक्तमधीयते शौन० णिनि । दण्डप्रोक्तकल्पसूत्राध्यायिषु दाण्डिनायन पुंस्त्री० दण्डिनो गोत्रापत्यं नडा० फक् दाण्डिनायनेत्यादिना टिलोपाभावः । दण्डिनोगो- त्रापत्ये । दात त्रि० दाप् लवने कर्मणि क्त । १ लूने, २ छिन्ने । दैप्--शोधे कर्त्तरि क्त । ३ शुद्धे च । दो--खण्डने इत्यस्य तु दितः दा--दाने इत्यस्य दत्त इति भेदः । दाति स्त्री० दैप् शोधे दाप लवने भावे क्तिच् । १ शुद्धौ २ छेदने दा--दाने बा० ति । ३ दाने ४ दत्ते च “मरुतो दातिवारः” ऋ० १ । १६७ । ८ । “दातिवारः प्रदेयजलः दत्तवरणीय- हविर्लक्षणधनो वा” भा० दातु न० दा--भावे तुन् । १ दाने “कत्तस्य दातु शवसो व्युष्टौ” ऋ० १० । ९९ । १ “कद दातु किं दानम्” भा० “सहस्र दातु पशुमद्धिरण्यवत्” ऋ० ९ । ७२ । ९ । २ दातरि त्रि० । दातृ त्रि० दा--दाने तृच् । १ दानकर्त्तरि २ दानशीले च १ दात मे भूभूतां नाथः प्रमाणीक्रियतामिति” कुमा० “कामो दाता कामः प्रतिग्रहीता कामैतत्तै” यजु० ७ । ४८ स्त्रियां ङीप् । शीलार्थे तृचि तु न कर्म्मणि षष्ठा “स हि ष्मा धन्वाक्षितं दाता न दात्या पशुः ऋ० ५ । ७ । ७ । दातृ- धर्मश्च दानशब्दे दृश्यः । दात्यूह पुंस्त्री० दाप्--लवने क्तिन् दातिमूहते ऊह--अण् दो--खण्डने क्तिन् दितिं वहति वह--क ऊठ् दित्यूहः ततः स्वार्थे अण् देविकाशिंशपेत्यादिना आत्त्व १ कालकण्ठके पक्षिभेदे अमरः । २ जलकाके राजनि० ३ चातके मेदि० ४ मेघे पु० शब्दर० । जातित्वे सर्वत्र स्त्रियां ङीष । “सारसं रज्जुबालं च दात्यूहं शुकसारिके” मनुः “क्रव्यादपक्षिदात्यूहशुकप्रतुदटिट्टिभान्” याज्ञ० ।

पृष्ठ ३५१५

दात्यौह पुंस्त्री दात्यूह + पृषी० । दात्यूहे खगे शब्दर० दात्र न० दो--खण्डने दाप् लवने वा करणे ष्टुन् । छेदन साधने लवित्रे (दा) अस्त्रभेदे अमरः । “क्षुरैः क्षुरप्रैर्भ- ल्लैश्च दात्रैरञ्जलिकैस्तथा” हरिव० २३७ अ० “दात्रेण धान्यं लुनाति” व्या० । दा--दाने कर्मणि त्र । २ दातव्ये । “दात्रं यत्रोपदस्यति” ऋ० ८ । ४३ । ३३ “दात्रं दातव्यम्” कर्त्तरि त्र । ३ दानकर्त्तरि “सोमस्य दात्रमसि” यजु० १० । ६ “दात्रं दानकर्त्तृ” वेददी० दा दाने भावे त्र । ४ दाने “तद्वां दात्रं महि कीर्त्तेन्यम्” ऋ० १ । ११६ । ६ “दात्रं दानम्” भा० । दात्व पु० दा--दाने त्वन् । १ दातरि २ यज्ञकर्मणि च उज्वल० । दाद पु० दद--भावे घञ् । दाने “दत्त्वा च विविधान् दादान् पूजयित्वा च वै द्विजान्” भा० श० ३७ अ० “तत्र दत्त्वा बहून् दादान् विप्रान् संपूज्यमाधवः” ४० अ० । दाधिक त्रि० दध्नि दध्ना वा संस्कृतः दध्ना चरति दध्ना संसृष्टं उपसिक्तं वा ठक् । १ दध्नि संस्कृतद्रव्ये २ दध्नाचा- रिणि ३ दध्ना संसृष्टे ४ दध्नोपसिक्ते च “वीजपूररसोपेतं सर्पिर्दधि चतुर्गुण्णम् । साधितं दाधिकं नाम गुल्म- हृत् प्लीहशूलजित्” सुश्रुतोक्ते गुल्मादिनाशके ५ औषधभेदे न० । दाधित्थ न० दाधित्थस्य विकारः अनुदात्तादित्वात् अञ् । दधित्थस्य कपित्थस्य विकारे । तस्य परिमाणम् । तत्प्रत्ययात् पुनरञ् । २ दाधित्थपरिमाणे न० । दाधृवि स्त्री धृवि--यङ् लुक् इन् । धरित्र्यां माधवः “पुत्रा यांश्चो नु दाधृविभरध्यै” ऋ० ६ । ६६ । ३ । “दाधृविर्ध- रित्री” भा० । दाधृषि त्रि० धृष--यङ्लुक्--इन् । अत्यन्तधर्षके “ब्रह्मणा यामि सवनेषु दाधृषिः” ऋ० २ । ७ । ७ “दाधृषिर्द्धर्षकः” भा० “सत्राहणं दाधृषिं तुम्रमिन्द्रम्” ऋ० ४ । ११६ । ८ “दाधृ षिमत्यन्तधर्षकम्” भा० । दान आर्जये ऋजूकरणे सक० उभ० भ्वा० स्वार्थे सन् । छेदने तु न सन् । दीदांसति ते अदीदांसीत् अदीदां मिष्ट छेदने तु दानति ते । अदानीत् अदानिष्ट दीदां- सयाति दानयति । दीदांसति काष्ठ ऋजूकरोतीत्यर्थः दानति काष्ठं छिनत्तीत्यर्थः । दान न० दा--दाने दो--खण्डने दैप् शोधने वा भावादौ ल्युट् । १ गजमदजले २ दीयमाने त्रि० ३ घने न० “दानं ददात्थपि जलैः सहसाधिरूढे” माघः “सेनाचरीभवदिभाननदान-

वारिवासेन यस्य जनिता सुरभीरणश्रीः” नैष० “आसी- दनाविष्कृतदानराजिः” रघुः । ४ पालने ५ छेदने ६ शुद्धौ च स्वस्वत्वत्यागानुकूलव्यापारभेदे स्वत्वाभिसन्धाना पूर्वकस्वत्वत्यागे दानपदार्थनिरूपणं तदङ्गादिकं च शुद्धि० त० यथा देवलः “अर्थानामुदिते पात्रे श्रद्धया प्रतिपादनम् । दानमित्यभिनिर्द्दिष्टं व्याख्यानन्तस्य वक्ष्यते” अर्थो- द्रव्यम् । उदिते शास्त्रकथिते श्रद्धा देवलोक्ता यथा “सत्कृतिश्चानसूया च सदा श्रद्धेति कीर्त्तिता” । अतएव भगवद्गीतासु “अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतन्तु यत् । असदित्युच्यते पार्थ! न च तत् प्रेत्य नेह च” । हरिवंशे बलिं प्रति भगवद्वाक्यम् “अश्रो- त्रियं श्राद्धमधीतमव्रतं त्वदक्षिणं यज्ञमनृत्विजा हुतम् । अश्रद्धया दत्तमसंस्कृतं हविर्भागाः षड़ेते तव दैत्य- पुङ्गव!” । प्रतिपादनं स्वीकरणं पात्रायत्तीकरणमिति यावत् । तेन शास्त्रोक्तसम्प्रदानस्वत्वावच्छिन्नद्रव्यत्यागो दानम् । ततश्च उद्देश्यपात्रविशेषो यदि न स्वीकरोति तदा सोपाधित्यागविशेषस्यानिर्वाहान्न दातुः स्वत्वं निवर्तते इति रत्नाकरप्रभूतयः । वस्तुतस्तु “प्रदानं स्वाम्यकारणमिति” मनूक्तेर्दानमात्रात् सम्प्रदानस्य तद्विषयज्ञानाभावदशायामपि स्वत्वमुत्पद्यते पितुः स्वत्वोपरमात्तद्धने गर्भस्थस्येव । तेन शास्त्रोक्तसम्प्र- दानस्वत्वापादकद्रव्यत्यागोदानम् । तथाच दत्तस्य प्रतिग्रहो न तु प्रतिग्रहघटितं दानमिति । व्यक्तमाह कात्यायनः “पित्रा दत्तमादाय गृहीत्वा निष्क्राम- यति” आदाय प्रतिगृह्य ततोहस्तं गृहीत्वा वक्ष्यमाण- मन्त्रेण निष्क्रामयतीत्यर्थः । “दत्त्वान्ते स्वस्तिवाच- येत्” इति वक्ष्यमाणवचनाच्चेति । अतएव मरीचिः “बहुगोषु यथा नष्ठां मातरं लभते सुतः । मनसा यस्य यद्द्वत्तं तद्धि तस्योपतिष्ठते” । नचैतत्तर्पणमात्रपरं बहुगोष्विति दृष्टान्ताभिधानेन च यस्य यदिति सामा- न्याभिधानेन होलाधिकरणन्यायात् सामान्यपरं तेन श्राद्धादावपि तथा । “एकत्र निर्णीतः” इति न्यायाच्च । अतएव दत्तस्योद्देश्यपात्राभावेऽपि इतरधनवत्तद्धन- स्वामिकुले प्रतिपत्तिमाह हेमाद्रिधृतधौम्यः “परोक्षे कल्पितं दानं पात्राभावे कथं भवेत् । गोत्रजेभ्यस्तथा दद्यात् तदभावेऽस्य बन्धुषु” । दानकल्पतरौ नारदः “ब्राह्मणस्य च यद्दत्तं सान्वयस्य न चास्ति सः ।

पृष्ठ ३५१६

सकुल्ये तस्य निनयेत्तदभावेऽस्य बन्धुषु । यदा तु न सकुल्यः स्यान्नच सम्बन्धिबान्धवाः । दद्यात् सजाति- शिष्येभ्यस्तदभावेऽप्सु निःक्षिपेत्” अतएव श्राद्धीया- न्नस्य पात्राभावे जले प्रक्षेपः । अतएव “मनसा पात्र- मुद्दिश्य भूमौ तोयं विनिःक्षिपेत् । विद्यते सागरस्यान्तो दानस्यान्तं न विद्यते” इति नारदीयोक्तम् । दाना- नन्तरमेव स्वीकारात् पूर्बं दक्षिणा क्रियते । यत्र तु पात्रविशेषानुद्देश्यकदानं तत्र दातुः प्रतिपत्त्युपदेशात् तदधीनसम्प्रदानविशेषनिरूपितस्वत्वं त्यागादेव जायते । तत्र प्रतिपादनमाह मत्स्यपुराणम् “न चिरं धारयेद्गेहे हेम संप्रोक्षितं वुधाः । तिष्ठद्भयापहं यस्मात् शीकव्याधिकरं नृणाम् । शीघ्रं परस्वीकरणाच्छ्रेयः प्राप्नोति पुस्कलम्” । “संप्रोक्षितं पात्रमुद्दिश्य त्यक्तमिति” हेमाद्रिः । अतएव विष्णुपुराणे “तस्मात् सर्वात्मना पात्रे दद्यात् कनकमुत्तमम् । अपात्रे पातयेद्दत्तं सुवर्ण्णं नरकार्णवे । प्रमादतस्तु तन्नष्टं तावन्मात्रं नियोजयेत् । अन्यथा स्तेययुक्तः स्याद्धेम्न्यदत्ते विनाशिनि” । तद्धेम ब्राह्मणायोत्सृष्ट ब्राह्मणसादकृतम् यदि चौरा- दिनापह्रियते तदा तावदेव पुनरुत्सृज्य देयमिति द नसागरः । “द्रव्यमर्जयन् ब्राह्मणः प्रतिगृह्णीयात् याजयेदध्यापयेत्” इति श्रुतौ याजनाध्यापनसाह- चर्य्यात् प्रतिग्रहस्य स्वत्वमजनयतोऽप्यर्जनरूपता न विरुद्धा याजनाध्यापनादौ दक्षिणादानादेव स्वत्वादिति दायभागः । नतु प्रतिग्रहात् स्वत्वं प्रागुक्तमनुधौम्य- नारदीयवचनविरोधात् । सम्प्रदानस्वीकारात् पूर्वं त्यक्तद्रव्यस्यान्येन ग्रहणे व्रह्मस्वानपहारापत्तेश्च । एवञ्च दाने सम्प्रदानस्य कारणतोद्देश्यत्वात्, नत्वनु- मतिद्वारा मानाभावात् मनसा पात्रमनुद्दिश्येत्यत्र व्यभिचाराच्च । एवञ्च त्यागान्निवृत्तमपि दातुः स्वत्वं संप्रदानाग्रहणादसम्यक्त्वेन तस्यादानत्वश्रुतेर्दातुः पुनः स्वत्वमुत्पद्यते । तथाच नारदः “दत्त्वा दानमसम्यग्यः पुनरादातुमिच्छति । दत्ताप्रदानिकं नाम व्यवहारपदं हि तत्” असम्यक्त्वञ्च दानस्यादेयद्रव्यदानाद्वा अयथार्थदानाद्वा सम्प्रदानभ्रान्त्यादिना वा पित्राद्यसम्मत्या- दिना वा दातुरेवाशुद्ध्या व्यवस्थाभेदाद्वा इति वाचस्पतिमिश्राः । तथाच देवलः । “दाता प्रतिग्रहीता च श्रद्धा देयञ्च धर्मयुक् । देशकालौ च दानानामङ्गान्ये- तानि षड़्विदुः” । धमयुक् न्यायार्जितं द्रव्यं तथाच

विष्णुधर्मोत्तरम् “देशकाले तथा पात्रे धनं न्यायागतं तथा । यद्दत्तं ब्राह्मणश्रेष्ठाः । तदनन्तं प्रकीर्तितम्” । प्रतिग्रहाभावे प्रतिग्रहीतृरूपाङ्गाभावादसम्यक्त्वम् । दत्तस्याप्रदानं पुनर्हरणं यस्मिन् व्यवहारपदे तत्तथेति विज्ञानेश्वरः । अतएव यज्ञाद्यर्थं याचकाय धनं दत्त- मपि तेन तदकरणे पुनस्तद्ग्रहणमाह मनुः “धर्मार्थं येन दत्तं स्यात् कस्मैचिद्याचते धनम् । पश्चान्न च तथा यत् स्यान्न देयन्तस्य तद्भवेत्” । दत्तस्य गृहीतस्य भुक्त- स्यापि पुनरादानश्रुतेः सुतरां पात्रस्योपेक्षायां तथेति । उपेक्षया स्वत्वहानिमाह वृहस्पतिः “प्राप्तमात्रं येन भुक्तं स्वीकृत्यापरिपन्थिनम् । तस्य तत् सिद्धि- माप्नोति हानिञ्चोपेक्षया तथा” । अतएव प्रतिग्रहीतु- स्त्यागात् फलं वक्ष्यते । अन्यत्र हारीतः “प्रति- श्रुत्याः प्रदानेन दत्तस्य छेदनेन च । विविधान् नरकान् याति तिर्य्यग्योनौ च जायते । वाचा यच्च प्रतिज्ञातं कर्मणा नोपपादितम् । तद्धनं ऋणसंयुक्तम् इह लोके परत्र च” । दत्तस्योछेदनं स्वयन्दत्तस्य द्रव्यस्य प्रतिमहीतु- र्दानविक्रयादिकं विना छेदं बलात् स्वीकरणं नतु तद्विक्रीतादेर्ग्रहणम् । तथा चाश्वमेधिके पर्वणि युधि- ष्ठिरं प्रति व्यासवाक्यं “दत्तैषा भवता मह्यं ताञ्च भूमिं ददाम्यहम् । अरण्यं दीयतां मेऽद्य आसीत् पूर्वन्तु ते यतः” इति कात्यायनः “सुस्थेनार्त्तेन वा दत्तं श्रावितं धर्मकारणात् । अदत्त्वा तु मृते दाप्यस्तत्- सुतोनात्र संशयः” । आर्त्तेन जन्मप्रभृति महारोगि- व्यतिरिक्तरोगिणेत्यर्थः । महारोगिणां दाने “तेषां मध्ये तु यः कुष्ठी गर्हितः सर्वकर्मसु” इति प्रागुक्त- भविष्यपुराणीयनिषेधात् । एवञ्च मुर्मूर्षुदत्तस्य यद्दानो- पसर्गत्वाभिधानं तद्धर्म्मार्थेतरदानपरम् । स्मृतिः “स्नात्वा शुद्धे समे देशे गोमयेनोपलेपिते । वसित्वा वसनं शुद्धं दानं दद्यात् सदक्षिणम्” । अत्र श्राद्ध- वल्लेपितदेशाभिधानात् “यज्ञोदानं तपोजप्यं श्राद्धञ्च सुरपूजनम् । गङ्गायान्तु कृतं सर्वं कोटि- कोटिगुणं भवेत्” इति स्कान्दे गङ्गायामिति गङ्गा- तीरपरमिति गङ्गावाक्यावली । पाद्मे “शिवस्य विष्णोरग्नेश्च सन्निधौं दत्तमक्षयम्” । लिङ्गपुराणे “शालग्रामशिला यत्र तत्तीर्थं योजनद्वयम् । तत्र दानञ्च होमश्च सर्वं कोटिगुणं भवेत्” । यत्र भूर्लोके । भूर्लोकमाह विष्णुपुराणम् । “पादगम्यञ्च यत् किञ्चि-

पृष्ठ ३५१७

द्वस्त्वस्ति पृथिवीमयम् । स भूर्लोकः समाख्यातोविस्ता- रोऽस्य मयोदितः” पृथिवीमयं पार्थिवम् । ततश्च शालग्रामस्य पात्राद्यवस्थानेऽपि तीर्थत्वमतएव केवलभूमौ शालग्रामावस्थानं तीर्थाय मैथिलानां दुराचरणमेव । शङ्खलिखितौ “आहारं मैथुनं निद्रां सन्ध्याकाले विवर्ज्जयेत् । कर्म चाध्ययनञ्चैव तथा दानप्रतिग्रहौ” । स्मृतिः “गत्वा यद्दीयते दानं तदनन्तफलं स्मृतम् । सहस्रगुणमाहूय याचिते तु तदर्द्धकम्” । विष्णुधर्मो- त्तरम् “सीदते द्विजमुख्याय योऽर्थिने न प्रयच्छति । सामर्थ्ये सति दुर्बुद्धिर्नरकायोपपद्यते” । यमः “आशां दत्त्वा ह्यदातारं दानकाले निषेधकम् । दत्त्वा सन्तप्यते यस्तु तमाहुर्ब्रह्मघातकम्” । मात्स्ये “अनित्यं जीवितं यस्मात् वसु चात्तीव चञ्चलम् । केशेष्विव गृहीतस्तु मृत्युना धर्ममाचरेत्” । भारते “एकां गां दशगुर्दद्या- द्दश दद्याच्च गीशती । शतं सहस्रगुर्दद्यात् सहस्रं बहुगोधनः” । व्यासः “ग्रामादर्द्धमपि ग्राममर्थिभ्यः किन्न दीयते । इच्छानुरूपोविभवः कदा कस्य भविष्यति” । तथा “मुक्त्वा दानं न शस्यते” । अतएवा- ग्निपुराणम् “घासमुष्टिं परगवे सान्नं दद्यात्तु यः सदा । अकृत्वा स्वयमाहारं स्वर्गलोकं स गच्छति” । देवलः “अपापरोगी धर्म्मात्मा दित्सुरव्यसनः शुचिः । अनिन्द्याजीवकर्म्मा च षड़्भिर्दाता प्रशस्यते” अनिन्द्या- जीवकर्मा अगर्हितजीवनोपायः । तथा “अपराबाध- मक्लेशं प्रयत्नेनार्जितं धनम् । अल्पं वा विपुलं वापि देयमित्यभिधीयते” । अपराबाधं परपीड़ारहितम् अक्लेशं पात्रक्लेशाजनकम् । तथा “यत् यच्च दुर्लभं द्रव्यं यस्मिन् कालेऽपि वा पुनः । दानार्हौ देशकालौ तौ स्यातां श्रेष्ठौ न चान्यथा” देवलः “इष्टं दत्तमधीतं वा विनश्यत्यनुकीर्त्तनात् । श्लाघानुशोचनाभ्याञ्च भस्मतेजो विभिद्यते । तस्मादात्मकृतं पुण्यं वृथा न परिकीर्त्त- घेत्” इष्टं यजनं अनुकीर्त्तनं कथनं श्लाघा प्रशंसा अनुशोचनं धनव्ययेन पश्चात्तापः । भग्नतेजः फलजनन- शक्तिहीनं वृथा रक्षादिप्रयोजनं विना । देवलः “पात्रेभ्यो दीयते नित्यमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्ध्या यत् धर्मदानं प्रचक्ष्यते” । प्रयोजनमिह लौकिकमभिहितम् । याज्ञवल्क्यः “न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता । यत्र वृत्तमिमे चोभे तद्धि पात्रं प्रचक्ष्यते” । वृत्तमाचारः । विष्णुधर्म्मोत्तरे

“पतनात् त्रायते यस्मात् पात्रं तस्मात् प्रचक्षते” । महाभारते “पात्राणामपि तत् पात्रं शूद्रान्नं यस्य नोदरे” । अत्र साक्षाच्छूद्रदत्तघृततण्डुलाद्यनुपयोगीति दानसागरः । शूद्रस्वत्वाश्रयान्नाभोजीति रत्नाकरः । वस्तुतस्तु मुमूर्षुप्रकरणाभिहितशूद्रान्नानुपयोगोत्यर्थः । याज्ञवल्क्यः “दातव्यं प्रत्यहं पात्रे निमित्तेषु विशेषतः” । निमित्तेषु गङ्गातीरादिसंक्रान्त्यादिषु । वृद्धमनुः “सहस्रगुणितं दानं भवेद्दत्तं युगादिषु । कर्म श्राद्धादिकञ्चैव तथा मन्वन्तरादिषु” । विवादचिन्ता- मणौ वशिष्ठः “शुक्रशोणितसम्भवः पुत्रोमातापितृ- निमित्तकः । तस्य प्रदानविक्रयपरित्यागे तु मातापितरौ प्रभवतः नत्वेकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयात् वा स हि सन्तानाय पूर्वेषामिति” । कात्यायनः “विक्रयञ्चैव दानञ्च न नेयाः स्युरनिच्छवः । दाराः पुत्राश्च सर्व- स्वमात्मन्येव तु योजयेत् । आपत्काले तु कर्त्तव्यं दानं विक्रय एव च । अन्यथा न प्रवर्त्तेत इति शास्त्रार्थ- निश्चयः” । एवं भरणासामर्य्य एव परित्यागः । मनुः “सप्त वित्तागमाधर्म्या दायोलाभः क्रयोजयः । प्रयोगः कर्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च” । दायोऽन्वयागतः लाभो निध्यादेः । जयः संग्रामादेः । प्रयोगः कुशीटं, कर्मयोगः कृषिबाणिज्यपुत्रकन्यादि । वृहस्पतिः “कुटुम्बभक्तवसना- द्देयं यदतिरिच्यते । मध्यास्वादो विषं पश्चाद्दातुर्धर्म्मोऽ- न्यथा भवेत्” । कीर्त्तिनरकाभ्यामित्यर्थः । अस्याप- वादमाह स एव “कुटुम्बं पीड़यित्वा तु ब्राह्मणाय महात्मने । दातव्यं भिक्षवे चान्नमात्मनोभूतिमिच्छता” । अतएव भविष्यपुराणे “स्वल्पे महति वा तुल्यं फलमाद्यदरिद्रयोः” । विष्णुधर्मोत्तरे “यस्योपयोगि यद्दव्यं देयं तस्मै च तद्भवेत्” । हारीतः “तामसेन तु द्रव्येण ऋत्विग्भिस्तामसैस्तथा । तामसं भावमा- स्थाय तामसो यज्ञ उच्यते । तामसेन तु यज्ञेन दानेन तपसा तथा । निरये जन्म चेदाहुर्बृद्धिं विद्याच्च तामसीम्” । तामसी वृद्धिर्म्लेच्छाधिपत्यरूपा इति रत्ना- करः । “राजसेन तु द्रव्येण ऋत्विग्भीराजसैस्तथा । राजसं भावमास्थाय राजसोयञ्च उच्यते । राजसेन तु यज्ञेन दानेन तपसा तथा । निरयस्वर्गयोर्जन्म क्रूर- राज्यं श्रिया युतम् । सात्विकेन तु द्रव्येण ऋत्विग्भिः सात्विकैस्तथा । सात्विकं भावमास्थाय सात्विको यज्ञ उच्यते । सात्विकेन तु यज्ञेन दानेन तपसा

पृष्ठ ३५१८

तथा । देवलोके ध्रुवं वासो देवसायुज्यमेव च” । मत्स्यपुराणञ्च “येषां पूर्वकृतं कर्म सात्विकं मनुजोत्तम! । पौरुषेण विना तेषां केषाञ्चिद्दृश्यते फलम् । कर्मणा प्राप्यते लोके राजसस्य तथा फलम् । कृच्छ्रेण कर्मणा बिद्धि तामसस्य तथा फलम्” द्रव्याणामपि तत्तद्भेदमाह नारदः “पार्श्विकद्यूतचौर्य्यार्त्तिप्रतिरूपकसाहसैः । व्याजेनोपार्जितं यद्यत्तत् कृच्छ्रं समुदाहृतम् । पार्श्विकः पात्रतया योऽर्जयतीति प्रायश्चित्तविवेकः । आर्त्त्या परपीड़या, प्रतिरूपकेण कृत्रिमरत्नादिना, साहसेन समुद्रयानगिर्य्यारोहणादिना, व्याजेन ब्राह्मणवेशेन शूद्रादिना । कृच्छ्रं तामसं इति रत्नाकरः । “कुशीद- कृषिबाणिज्यशुल्कशालानुवृत्तिभिः । कृतोपकारादाप्तञ्च राजसं समुदाहृतम्” अनुवृत्तिः सेवा । “श्रुतशौर्य्य- तपःकन्याशिष्ययाज्यान्वयागतम् । घनं सप्तविधं शुद्धं मुनिभिः समुदाहृतम्” । श्रुतेनाध्ययनेन शौर्य्येण जयादिना तपसा जपहोमदेवार्च्चनादिना कन्यागतं कन्यया सहागतं श्वशुरादेर्लब्धं शिष्यागतं गुरुदक्षिणा- दिना, याज्यागतं आर्त्विज्यलब्धम् अन्वयागतं दायादि- भ्योलब्धं शुद्धं सात्विकम् । अत्र स्वत्वहेतुभूतव्यापाररूपा- र्जनगणे चौर्य्यस्यापि निर्देशाच्चौर्य्योपात्तद्रव्येऽपि यथेष्ट- विनियोज्यत्वेन शास्त्रगम्यत्वरूपस्वत्वमस्तीति प्रतीयते भवदेवभट्टसम्पतोऽयं पक्षः । यत्तु “द्रव्यमस्वामिविक्रीतं पूर्वस्वामी समश्नुयात्” इति याज्ञवल्कीयेन चौरविक्रीतस्यास्वामिविक्रीतत्वमुक्तं तत्रास्वामिपदमप्रशस्त- स्वामिपरं “अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञार्थाः षट् प्रकी- र्त्तिताः” इति प्रागुक्तत्वान्नतु स्वामित्वाभावपरं प्रागुक्त- नारदवचनविरोधात् । “ब्राह्मणस्वं न हर्त्तव्यं क्षत्रियेण कदाचन । दस्युनिष्क्रिययोस्तु स्वमजीवन् हर्तुमर्हति” इत्यनेन चौरस्वत्वाभिधानाच्च अतएव याज्ञवल्क्यः बुभुक्षितस्त्र्यहं स्थित्वा धान्यभव्राह्मणाद्धरेत्” । मनुरपि “तथैव सप्तमे भक्ते भक्तानि षड़नश्नता । अश्व- स्तनविधानेन हर्त्तव्यं हीनकमंणः” इत्याभ्यां त्र्यहो- पवासषडुपवासानन्तरं धान्यचौर्य्येण जीवनाभिधाना- त्तदन्नस्य बलिवेश्वदेवार्हता प्रतीयत इति । (अहोरात्रे भोजनद्वयविधानात् त्रिरात्रोपबासे षडभोजनस्य सम्भ वेन वाक्ययोरकवाक्यत्वया त्रिरात्रोपवास एव सिद्ध्यति । अतः षड़ीपवासस्य पाक्षिकत्वोक्तिश्चिन्त्यमूला) । व्यक्ते हरिवंशीयसप्तव्यावोपाख्याने ते नियागाद्गुरोस्तस्य गां

दोग्ध्रीं समपालयन् । क्रूरा बुद्धिः समभवत्तां गां वै हिंसितुं तदा । पितृभ्यः कल्पयित्वैनामुपभुञ्जीत भारत! । स्मृतिः प्रत्यवमर्षश्च तेषां जात्यन्तरेऽभवत्” । अत्र गुरोर्गां हत्वा श्राद्धेन चौराणामपि जातिस्मात्म- दर्शनाच्चौर्य्येण स्वत्वं प्रतीयते । एतुत्तु अत्यन्ता- शक्तानां शक्तानां तु मत्स्यपुराणे “गामग्निं ब्राह्मणं शास्त्रं काञ्चनं सलिलं स्त्रियः । मातरं पितरञ्चैव ये निन्दन्ति नराधमाः । न तेषामूर्द्घगमनमेवमाह प्रजापतिः । परस्वं हरते यस्तु पश्चाद्दानं प्रयच्छति । न स गच्छति वै स्वर्गं दातारो यत्र भागिनः” इति सात्विकराजसिकवत् फलाभावपरम् । अन्यथा प्रागुक्त- हारीतादिवचनविरोधापत्तेः । शातातपपराशरौ “सन्निकृष्टमधीयानं ब्राह्मणं यो व्यतिक्रमेत् । भोजने चैव दाने च दहत्यासप्तमं कुलम्” वशिष्ठव्यासपराशराः “यस्य चैकगृहे मूर्खो दूरे चैव बहुश्रुतः । बहुश्रुताय दातव्य नास्ति मूर्खे व्यतिक्रमः” । शातातपः “मन्त्रपूर्वञ्च यद्दानमपात्राय प्रदीयते । दातुर्निश्छिद्य हस्तं तद्भो- क्तुर्जिह्वां निकृन्तति । न ददस्वेति यो ब्रूयात् देवाग्नौ ब्राह्मणेषु च । तिर्य्यग्योनिशतं गत्वा चाण्डालेष्वभि- जायते” । वशिष्ठः “परिभुक्तमवज्ञातमपर्य्याप्तमसं- स्कृतम् । यः प्रयच्छति विप्रेभ्यस्तद्भस्मन्यवतिष्ठते” अपर्य्याप्तं स्वकार्य्याक्षमम् । यमः “सुवर्णं रजतं ताम्रं यतिभ्यो यः प्रयच्छति । न स तत्फलमाप्नोति तत्रैव परिवर्त्तते” । अत्रैव दृष्टफल एवावतिष्ठते न स्वर्गादिफल- माप्नोतीत्यर्थः । महाभारते “पङ्गन्धबधिरामूकाव्याधि- नोपहताश्च ये । भर्त्तव्यास्ते महाराज! न तु देयः प्रतिग्रहः” । व्याधिना यक्ष्मादिना । व्यासः “माता- पितृभ्यां यद्दत्त यद्दत्त भ्रातृबन्धुषु । आत्मजेषु च यद्दत्तं सोऽनन्तस्वर्गसंक्रमः । पितुः शतगुणं दानं सहस्र मातुरेव च । अनन्तं दुहितुर्दानं सोदर्य्ये दत्तमक्षयम्” । विशेषयति नारदः “साक्षित्वं प्राति- भाव्यञ्च दानं ग्रहणमेव च । विभक्ता भ्रातरः कुर्य्यु- र्नाविभक्ताः परस्परम् । योऽसद्भ्यः प्रतिगृह्यापि पुनः सद्भ्यः प्रयच्छति । आत्मानं संक्रमं कृत्वा परांस्तारयते हि सः” धनस्वामिनमात्मानं सन्तारयति दुस्तरमिति । शेषार्द्धं स्कान्दे विशेषः । गोतमः “अन्तर्जानु करं कृत्वा मकुशन्तु तिलोदकम् । फलांशमभिसन्धाय प्रदद्याच्छ्रद्धया- त्वितः” । उदकस्तुतिमभिधायाह हारीतः “तस्मादद्भिर-

पृष्ठ ३५१९

बोक्ष्यैतद्दद्यादालभ्य एव च” इति अवोक्ष्य प्रोक्ष्येति रत्नाकरः । अत्र यद्यपि “उत्तानेनंतु हस्तन प्रोक्षणं समुदाहृतम् । न्युब्जेनाभ्युक्षणं प्रोक्तं तिरश्चावोक्षणं स्मृतम्” इति वर्द्धमानधृतेन विरुद्धम् । अतएव कुसुमा- ञ्जलौ प्रोक्षणाभ्युक्षणादिभिरिति भेदेनोक्तं तथापि “यस्य यद्दीयते वस्त्रमलङ्कारादि काञ्चनम् । तेषां दैवतमुच्चार्य्य कृत्वा प्रोक्षणपूजने । उत्सृज्य मूलमन्त्रेण प्रतिनाम्ना प्रतर्पयेत्” इति कालिकापुराणाद्व्याख्याने- ऽपि न शास्त्रविरोधः । वस्तुतस्तु उभयदर्शनाद्वैकल्पिकम् । आलभ्य पाणिना स्पृष्ट्वा । आपस्तम्बः “सर्वाण्युदक- पूर्वाणि दानानि यथाश्रुति वीहारे” इति । अन्वाहार्य्य- दानादौ यथाश्रुति यावदेव श्रूयते तावदेव कुर्य्यात् वीहारे यज्ञे नोदकपूर्वतानियमः इति कल्पतरुरत्नाकरौ । अन्वा- हार्य्यममावस्याश्राद्धं एवञ्चापस्तम्बसूत्रैकवाक्यत्वात् यथाश्रुति वीहारः इति जैमिनिसूत्रेऽपि श्रुतिरुत्पत्तिवाक्यं शाब्दी व्युत्पत्तिश्च तेनोत्पत्तिव्युत्पत्तिवाक्ययोरर्थः यथाश्रुतः स एव विनियोगवाक्ये ग्राह्य इति सूत्रार्थः । नतु श्रुतैरेवं शब्दैर्वाक्यरचना कार्य्येत्यर्थः मूलभूतश्रुत्यन्तर- कल्पनापत्तेरदृष्टार्थतापत्तेश्च । ततश्च सङ्कल्पादिवाक्ये सङ्कल्पविषयीभूतस्यार्थंस्याभिलप्यमानत्वादभिलापे तु तद्वा- चकसर्वशब्दानां सामर्थ्यात् श्रुतशब्दस्य नियमों नास्ति अन्यथा विश्वजिता यजेतेत्यादौ स्वर्गकाम इत्यभिलापो न स्यादश्रुतत्वात् तथा “कपिलाकोटिदानात्तु गङ्गास्नानं विशिष्यते इति ब्रह्माण्डपुराणात् कपिलाकोटिदान- जन्यफलाधिकफलप्राप्तिकाम इति शिष्टानुमताभिलापो न स्यात् । अतएव ग्रहादीनां नानामुनिभिर्नानामान्यु- क्तानि तेषां यत् किञ्चिन्नाम्नैवोल्लेखाय । तथाच मत्स्य- पुराणम् “सूर्य्यः सोमस्तथा भौमो बुधजीवसितार्कजाः । राहुः केतुरिति प्रोक्ता ग्रहालोकहितावहाः” । याज्ञ- वल्क्यः “सूर्य्यः सोमो महीपुत्रः सोमपुत्रः वृहस्पतिः । शुक्रः शनैश्चरो राहुः केतुश्चेति ग्रहाः स्मृताः” यत्र त्वेकस्य देवस्य पूजादौ विशिष्य नानानामोपादनं तत्र ततएव तान्येवाभिलप्यानि न तु नामान्तराणि एवं यत्र बहुभिर्मुनिभिर्यन्नामाभिधीयते तत्र तदेव वक्तव्यं तथाभिधानेन श्रुतिस्तत्रैव तात्पर्य्यं प्रतीयते । एवञ्च विधिशब्दस्य मन्त्रत्वे भावः स्यादिति न्यायेनापि विधिशब्दस्य विधिवाक्यस्थदेवताप्रतिपादकमात्रस्य मन्त्र- सम्पादकत्वं बोध्यम्, योगियाज्ञवल्क्येन “मित्रोधाता-

भगस्त्वष्टा पूषार्य्यमांशुरेव च । पर्य्यायनाममिश्चैव एकृएव निगद्यते” तथा । “वाचकेऽपि च विज्ञाते वाच्यएव प्रसीदति” इत्युक्तम् । अतएव मनुः “वाग्दैवत्यैश्च चरुभिर्यजेरंस्ते सरस्वतीम् । अनृतस्यैनसस्तस्य कुर्वाणा निष्कृतिं पराम्” । अत्र वाग्देवता सरस्वतीति श्रुते- र्वाक्सरस्वत्योरेकार्थत्वात् वाग्दैवत्यचरुणा सरस्वती यजनं संगच्छते । अन्यथा नामभेदाद्देवताभेदे विरुद्धं स्यात् । तेऽसत्यवचने सम्भाव्यमाने शूद्रविट्क्षत्त्रियविप्रबध- विषयानृतादिसाक्षिणः । स्मृतिः “नामगोत्रे ससुच्चार्य्य प्राङ्मुखो देवकीर्त्तनात् । उदङ्मुखाय विप्राय दत्त्वान्ते स्वस्ति वाचयेत्” । देवकीर्त्तनादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी देवकोर्त्तनं कृत्वेत्यर्थः । ततश्च दात्रामुकदैवतं विष्णुदैवतं वा वक्तव्यमिति । देयद्रव्यदेवा विष्णुध० उक्ता यथा “अभयं सर्वदैवत्यं भूर्मिवै विष्णु- देवता । कन्या दासस्तथा दासी प्राजापत्याः प्रकीर्त्तिताः । प्राजापत्यो गजः प्रोक्तस्तुरगोयमदैवतः । तथा चैकशफं सर्वं कथितं यमदैवतम् । महिषश्च तथा याम्य उष्ट्रो वै नैरृतो भवेत् । रौद्री धेनुर्बिनिर्दिष्टा छाग आग्नेय उच्यते । मेषन्तु वारुणं विद्याद्वराहो, वैष्णवः स्मृतः । आरण्याः पशवः सर्वे कथिता वायुदैवताः । जलाशयानि सर्वाणि वारिधानीं कमण्डलुम् । कुम्भञ्च करकञ्चैव वारुणानि विनिर्दिशेत् । समुद्रजानि रत्नानि सामुद्राणि तथैव च । आग्नेयं कनकं प्रोक्तं सर्व- लौहानि चाप्यथ । प्राजापत्यानि शस्यानि पक्वान्नमपि च द्विजाः! । ज्ञेयानि सर्वगन्धानि गान्धर्वाणि विचक्षणैः वार्हस्पत्यं स्मृतं वासः सौम्यानि रजतानि च । पक्षि- स्वश्च तथा सर्वे वायव्याः परिकीर्त्तिताः । विद्या ब्राह्मी विनिर्दिष्टा विद्योपकरणानि च । सारस्वतानि ज्ञेयानि पुस्तकाद्यानि पण्डितैः । सर्वेषां शिल्पभाण्डानां विश्व- कर्मा तु दैवतम् । द्रुमाणामथ पुष्पाणां शाकानां हरितैः सह । फलानामपि सर्वेषां तथा ज्ञेयो वनस्पतिः । मत्स्यमांसे विनिर्दिष्टे प्राजापत्ये तथैव च । छत्रं कृष्णाजिनं शय्यां रथमासनमेव च । उपानहौ तथा यानं तथा यत् प्राणावर्ज्जितम् । औत्तानाङ्गिरसं त्वे तत् प्रतिगृह्णीत मानवः । पार्य्यन्यञ्च तथोशीरं वर्म- शस्त्रध्वजादिकम् । ब्रतोपकरणं सर्वं कथितं सर्वदैवतम् । गृह्णन्तु सर्वदैवत्यं यदनुक्तं द्विजोत्तमाः! । तज्ज्ञेयं विष्णुदैवत्यं सर्वं वा विष्णुदैवनम्” । देवकीर्तनादित्यत्र

पृष्ठ ३५२०

देयकीर्त्तनादिति षट्त्रिंशन्मते पाठः व्याख्यातश्च हेमा- द्रिणा “देयकीर्त्तनोत्तरकालं दत्त्वेत्यर्थः । विष्णुधर्मोत्तरेऽपि “द्रव्यस्य नाम गृह्णीयाद्ददानीति ततो वदेत् । तोयं दद्यात्तथा दाता दाने विधिरयं स्मृतः” । व्यासः “नामगोत्रे समुच्चार्य्य प्रदद्याच्छ्रद्धयान्वितः । परितुष्टेन भावेन तुभ्यं सम्प्रददे” इति । सम्प्रदानवाक्येऽहं- प्रयोगमाह कात्यायनः “अहमस्मै ददानीति एवमाभाष्य दीयते” एवञ्च सम्प्रददे ददानीत्येतयोर्विकल्पः स च व्यवस्थितः आत्मगामिफले सम्प्रददे परमामिफले ददानीति उभयपदित्वात् दाधातोः फलवति कर्त्तर्य्या- त्मने पदं दृश्यते अफलवति कर्त्तरि परस्मैपदमिति पाणिनिस्वरसात् । अतएवात्मनेपदं परस्मैपदम् इत्येत- योरात्मने परस्मै इत्याभ्यां समाख्या सङ्गच्छते । ददानीत्यस्य दद इतिवत् वर्त्तमानार्थतेति । अतएव “सकृदाह ददानीति” मनुनाप्युक्तं सङ्गच्छते अनुमत्यर्थे तु सकृत्त्वाभि- धानमप्रयोजकमिति । श्राद्धादौ फलभागिनां गोत्रा- द्युल्लेखदर्शनात् तदितरत्रापि तथोल्लेखाचारः । हारीतः “अथासद्द्रव्यदानमस्वर्ग्यं यच्च दत्त्वा परितप्यते तर्ह्यदानमफलं यच्चोपकारिणे ददाति तन्मात्रं परिक्लिष्टं यच्च सोपधं ददाति अन्यश्रावितमल्पं यच्चा- पात्राय ददाति अनिष्टदानं स्रवति यच्चादत्त्वा प्रकी- र्त्त्यते स्मयदानं यच्चाश्रद्धया ददाति क्रोधाद्राक्षसं यच्चाक्रुश्य ददाति दत्त्वा वा क्रोशति असत्कृतं पैशाचं यच्चावज्ञातं ददाति दत्त्वा बावजानीते मुमूर्षोस्तामसं यच्चाप्रकृतो ददाति एते दानोपसर्गायैरुपसृष्टं दानमप्र- सिद्धमस्वर्ग्यमयशस्यमध्रुवफलं भवत्यल्पफलं वेति” । तर्हि त्यागानन्तरकाले, हस्तार्पणसम्भवेऽप्यदानमसमर्पणम् । उपकारिणे व्यसनोपकारिणे तदितरोपकारिणे तु दक्षः । “मावापित्रोर्गुरौ मित्रे विनीते चोपकारिणे । दीना- नाथविशिष्टेभ्यो दत्तन्तु सफलं भवेत्” । तन्मात्रं यथोक्तोप- करणरहितम् । सोपधं सछद्म अन्यश्रावितं लोकसम्भाव- नार्थंप्रकाशितम् । अनिष्टदानं शत्रवे दानं, स्मयोमान- भेदः अप्रकृतोभयादिमान् । तथाच नारदः “अदत्तन्तु भयक्रोधकामशोकरुगन्वितैः । बालमूदास्वतन्त्रार्त्तमत्तोन्म- त्तापवर्जितम् । कर्त्ता ममेदं कर्म्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत्” । “प्रतिलाभेच्छया सोपाधिदत्तमुपाध्यसिद्धौ” इति विवाद- चिन्तामणिः । एतत्परमेव हारीतेन सोपधमित्युक्तम्” । हेमाद्रौ दान० ख० दानाङ्गादिकं विस्तरेणोक्तं यथा

“अथ दानाङ्गनिरूपणम् । तानि च प्रतिग्रहीतृ द्रव्य- कालदेशश्रद्धासंज्ञकानि । तदुक्तं भविष्यपुराणे “प्रति- ग्रहीता द्रव्यञ्च कालो देशश्च पावनः । श्रद्धा च सात्विकी ज्ञेयं दानानामङ्गपञ्चकम्” । तत्र प्रतिग्रहीतृपात्रनिरूपणम् । स्कन्दपुराणे देवीं प्रति ईश्वरवचनम् “श्रुतीनामाकराह्येते रत्नाना- मिव सागराः । विप्रा विप्राधिपमुखे! पूजनीयाः प्रय- त्रतः” । विप्राधिपः चन्द्रः तद्वन्मुखं यस्याः सा तथा देवीसम्बोधनमेतत् । “यत्र वेदविदो विप्रा न प्राश्नन्त्युत्तमं हविः । न तत्र देवा देवेशि! हविरश्नन्ति कर्हिचित्” । तथाच तैत्तिरीयश्रुतिः “यावतीर्व्वै देवतास्ताः सर्व्वा वेदविदि ब्राह्मणे वसन्तीत्यादि” । “वियदित्युच्यते व्योम प्रकारः प्रापणे स्मृतः । दिवं सम्प्रापयन्त्येते दातॄन् विप्रास्ततः स्मृताः । अपि नारायणोऽनन्तो ब्रह्मा स्कन्दोऽनिलः शिखी । तद्दानं नाभिनन्दन्ति यत्र विप्रा न पूजिताः । येषां प्रसादसुलभ--मायु--र्धर्म्मः सुखं धनम् । श्री--र्यशः--स्वर्ग- वासश्च तान् विप्रानर्च्चयेद्बुधः” । बिष्णुधर्म्मोत्तरे श्रीभग- वानुवाच “ब्राह्मणैः पूजितैर्नित्यं पूजितोऽहं न संशयः । निर्भत्सितैश्च निर्भत्स्ये तैरहं सर्वकर्म्मसु । विप्राः परा गतिर्मह्यं यस्तान् पूजयते नृप! । तमहं स्वेन रूपेण प्रपश्यामि युधिष्टिर! । काणाः कुण्ठाश्च षण्डाश्च दरिद्रा व्याधिताश्च ये । एवंरूपाश्च ये विप्राः पश्य रूपं ममैव ते” । एतत्तु ब्राह्मणजातिमात्रस्तुति- परम् । याज्ञबल्क्यः “तपस्तप्त्वासृजद्ब्रह्मा ब्राह्म- णान् वेदगुप्तये । तृप्त्यर्थं पितृदेवानां धर्मसंरक्षणाय च” । मत्स्यः “नास्ति विप्रसमो देवो नास्ति विप्र- सभो गुरुः । नास्ति विप्रात् परः शत्रुर्नास्ति विप्रात् परो विधिः” । वह्निपुराणम् “न जातिर्न कुलं राजन्! न स्याध्यायः श्रुतं न च । कारणानि द्विजत्वस्य बृत्तमेव तु कारणम् । किं कुलं वृत्तहीनस्य करिष्यति दुरात्मनः । कृमयः किं न जायन्ते कुसुमेषु सुगन्धिषु । नैकमेकान्ततो ग्राह्यं पठनं हि विशाम्पते! । वृत्तमन्विष्यतां तात! रक्षोभिः किं न पठ्यते । बहुना किमधीतेन नटस्येव दुरात्मनः । तेनाधीतं श्रुतं वापि यः क्रियामनुतिष्ठति । कपालस्थ यथा तोयं स्वदते च यथा पयः । दूष्यं स्यात् स्थानदोषेण, वृत्तहीनं तथा श्रुतम् । तस्माद्विद्धि महाराज! वृत्तं ब्राह्मणलक्षणम् । चतुर्वेदोऽपि दुर्वृत्तः

पृष्ठ ३५२१

शूष्टादल्पतरः स्मृतः । सत्यं दम--स्तपोदानमहिंसेन्द्रिय- निग्रहः । दृश्यन्ते यत्र राजेन्द्र! स ब्राह्मण इति स्मृतः” । वशिष्ठः “यं न सन्तं न चासन्तं नाश्रुतं न बहुश्रुतम् । न सुवृत्तं न दुर्वृत्तं वेद कश्चित्स ब्राह्मणः” । सन्, विशिष्टः असन्, तद्विपरीतः । अत्र चात्मोत्कर्षप्रकाशनं यो न करोति स पात्रमिति तात्- पर्य्यमिति । यमः “अहिंसानिरतो नित्यं जुह्वानो जातवेदसम् । स्वदारनिरतो दाता स वै ब्राह्मण उच्यते । श्रुतं प्रज्ञानुगं यस्य प्रज्ञा चैव श्रुतानुगा । असम्भिन्नार्य्यमर्य्यादः स वै ब्राह्मण उच्यते । आशिषोऽ- र्थार्थं--पूजाञ्च ग्रसङ्गान्न करोति यः । निवृत्तो लोभमोहाभ्यां तं देवा ब्राह्मणं विदुः” । “आशिषः” आशीर्बादान्, “अर्थार्थं” धनलाभाय । प्रसङ्गः अत्या- सत्तिः । “सत्यंदानं क्षमा शीलमानृशंस्यं दया घृणा । दृश्यन्ते यत्र लोकेऽस्मिंस्तं देवा ब्राह्मणं विदुः” । यमशातातपौ “तपोधर्मो दया दानं सत्यं शौचं श्रुतम् घृणा । विद्याविज्ञानमास्तिक्य-मेतद्ब्राह्मणलक्षणम्” । बौ धायनः “बिद्या तपश्च योनिश्च एतद्व्राह्मणलक्षणम् । विद्यातपोभ्यां योहीनो जातिब्राह्मण एव सः” । वशिष्ठः “ये क्षान्तदान्ताः श्रुतपूर्णकर्णा जितेन्द्रियाः प्राणिबधे निवृत्ताः । प्रतिग्रहे सङ्कुचिताग्रहस्तास्ते ब्राह्मणास्तारयितुं समर्थाः” । यमः “विद्यावन्तश्च यें विप्राः सुव्रताञ्च तप्रस्विनः । सत्य--संयम--संयुक्ता ध्यान- युक्ता जितेन्द्रियाः । पुनन्ति दर्शनं प्राप्ताः किं पुनः संगतिं गताः । तेषां दत्त्वा च संभोज्य प्राप्नुयुः परमां गतिम् । दत्त्वा द्विजाय शुद्धाय दाता याति शुभां गतिम् । विद्यातपःशीलवांश्च स च तारयते नरः” । कूर्मपुराणे “स्वाध्यायवन्तो ये विप्रा विद्यावन्तो- जितेन्द्रियाः । सत्यसंयमयुक्ताश्च तेभ्यो दद्यात् द्विजो- त्तमाः! । श्रोत्रियाय कुलीनाय विनीताय तपस्विने । व्रतस्थाय दरिद्राय प्रदेयं शक्तिपूर्बकम्” । संवर्त्तः “श्रोत्रियाय दरिद्राय अर्थिने च विशेषतः । यद्दानं दीयते तस्मै तद्दानं शुभकारकम्” । श्रोत्रियस्तु, यमेनोक्तः “ओंकारपूर्विकास्तिस्नः सावित्रीर्य्यश्च विन्दति । चरितब्रह्मचर्य्यश्च स वै श्रोत्रिय उच्यते” ओंकारपूर्विका महाव्याहृतीरिति शेषः” । याज्ञबल्क्यः “सर्वस्य प्रभवोविप्रा श्रुताध्यायनशालिनः । तभ्यः क्रियापराः श्रेष्ठास्तेभ्यीऽप्यध्यात्मवित्तमाः” । पद्मपुराणे “यथाहि

सर्वदेवानां ज्येष्ठः श्रेष्ठः पितामहः । तथा ज्ञानी सदा पूज्यो निर्ममौनिष्परिग्रहः” । मत्स्यपुराणे “शीलं संवासतो ज्ञेयं शौचं संव्यवहारतः । प्रज्ञा संकथनात् ज्ञेया त्रिभिः पात्रं परीक्ष्यते” । भविष्य पुराणे “क्षान्ति--स्पृहा--दया--सत्यं--दानं शीलं तपः श्रुतम् । एतदष्टाङ्गमुद्दिष्टं परमं पात्रलक्षणम्” । वशिष्ठः “स्वाध्यायाढ्यं योनिमन्तं प्रशान्तं वैतानस्थं पापभीरुं बहुज्ञम् । स्त्रीषु क्षान्तं धार्मिकं गोशरण्यं व्रतैः क्लान्तं तादृशं पात्रमाहुः” । योनिमान् प्रशस्तकुलो- द्भवः । वैतानस्थः अग्निहोत्रादिकर्मपरः । स्त्रीषु क्षान्तः स्त्रीविषये क्षान्तः । गोशरण्यः गोशुश्रूषारतः” । यमः “विद्यायुक्तो धर्मशीलः प्रशान्तः क्षान्तोदान्तः सत्यवादी कृतज्ञः । वृत्तिग्लानो गोहितो गोशरण्यो दाता यज्वा ब्राह्मणः पात्रमाहुः । स्वाध्यायवान् नियमवांस्तपस्वी ध्यानविच्च यः । क्षान्तो दान्तः सत्यवादी विप्रः पात्रमिहोच्यते” महामारते “साङ्गांस्तु चतुरो वेदान् योऽधीते वै द्विजर्षभः । षड्भ्योऽनिवृत्तः कर्मभ्यस्तं पात्रमृषयोविदुः” । “पात्रं” पात्रतममित्यर्थः । वशिष्ठः “किञ्चिद्वेदमयं पात्रं किञ्चित्पात्रं तपोमयम् । पात्राणामपि तत् पात्रं शूद्रान्नं यस्य नोदरे” । वृहस्पतिः “किञ्चिद्वेदमयं पात्रं किञ्चित्पात्रं तपोमयम् । आगमिष्यति यत् पात्र तत्पात्रं तारयिष्यति । ब्रह्मचारी भवेत्पात्रं पात्र वेदस्य पारगः । पात्राणामुत्तमं पात्रं शूद्रान्नं यस्य नोदरे” । व्यासः “किञ्चिद्वेदमयं पात्रं किञ्चित्पात्रं तपोमयम् । असङ्कीर्णं च यत्पात्रं तत्पात्रं तारयि- ष्यति” । असङ्कीर्णं योन्यादिसङ्कररहितम् । याज्ञवल्क्यः “न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता । यत्र वृत्तमिमे चोभे तद्धि पात्र प्रकीर्त्ति- तम्” । देवलः “मात्रश्च ब्राह्मणश्चैव श्रोत्रियश्च ततः परः । अनूचानस्तथा भ्रूण--ऋषिकल्प ऋषिर्मुनिः । इत्येतेऽष्टौ समुद्दिष्टा ब्राह्मणाः प्रथमं स्तुतौ । तेषां परः परः श्रेष्ठो विद्यावृत्तविशेषतः । ब्राह्मणाता कुले जातो जातिमात्रो यदा भवेत् । अनुपेतः क्रिया- हीनो मात्र इत्यभिधीयते” । अनुपेतः उपनयन- रहितः । “एकदेशमतिक्रम्य वेदस्याचारवानृजुः । स ब्राह्मण इति प्रोक्तो निभृतः सत्यवाग्घृणी” । एकदेशातिक्रमः वेदस्य किञ्चिन्न्यूनस्याध्ययनम् । निभृतः

पृष्ठ ३५२२

शान्तः । “एकां शाखां सकल्पां वा षड्भिरङ्गैरधीत्य वा । षट्कर्मनिरतो विप्रः श्रोत्रियो नाम धर्मवित् । वेद--वेदाङ्ग--तत्त्वज्ञः शुद्धात्मा पापवर्जितः । शेषं श्रोत्रिय- वत् प्राप्तः सोऽनूचान इति स्मृतः । अनूचानगुणोपेतो यज्ञ--स्वाध्यायमन्त्रितः । भ्रूणैत्युच्यते शिष्टैः शेषभोजी जितेन्द्रियः । वैदिकं लौकिकञ्चैव सर्वं ज्ञान- मवाप्य यः । आश्रमस्थो वशी नित्यमृषिकल्प इति स्मृतः” । लोकिकम् अर्थार्जनादिज्ञानम् । “ऊर्द्ध- रेतास्तपस्युग्रे नियताशो न संशयी । शापानुग्रहयोः शक्तः सत्यसन्धो भवेदृषिः । निवृत्तः सर्वतत्त्वज्ञः कामक्रोधविवर्जितः । ध्यानस्थो निष्क्रियो दान्तस्तुल्यमृत्- काञ्चनो मुनिः । निवृत्तः निषिद्धकाम्यकर्मभ्यः । निष्क्रियः अर्थार्जनादिक्रियारहितः । “एवमन्वयविद्याभ्यां वृत्तेन च समुच्छ्रिताः । त्रिशुक्रा नाम विप्रेन्द्राः पूज्यन्ते सवनादिषु” । सवनादिषु यज्ञादिषु । “प्रतिग्रह- समर्थोऽपि कृत्वा विप्रो यथाविधि । निस्तारयति दाता- रमात्मानञ्च स्वतेजसा । समर्थोऽपि, समर्थएवेत्यर्थः । “न लोके ब्राह्मणेभ्योऽन्यत् पवित्रं पुण्यमेव वा । अशक्यञ्च द्विजेन्द्राणां नास्ति वृत्तवतामिति । योक्तव्यो हव्यकव्येषु त्रिशुक्रो ब्राह्मणो द्विजैः । अभिभूतश्च पूर्वोक्तैदोषैः स्पृष्टञ्च नेष्यते” । अभिभूतः अपकृष्टः । पूर्वोक्तैः कुलविद्याचारैः । दोषैः उपपातकादिभिः । मनुः “पात्रस्य हि विशेषेण श्रद्दधानस्तथैव च । अल्पं वा बहु वा प्रेत्य दानस्य प्राप्यते फलम्” । दक्षः “समं द्विगुणसाहस्रमनन्तञ्च यथाक्रमम् । दाने फलविशेषः स्याद्धिंसायामेवमेव हि । शतमब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे । सहस्रगुणमाचार्य्ये अनन्तं वेदमारगे” । “अब्राह्मणः, राजभृतादिः । यदाह शाता- तपः । “अब्राह्मणास्तु षट्प्रोक्ता ऋषिः शातातपोऽब्र- वीत् । आद्योराजभृतस्तेषां द्वितीयः क्रयविक्रयी । तृतीयो बहुयाज्यः स्यात् चतुर्थो ग्रामयाजकः” । बहवी याज्या यस्य स बहुयाज्यः । “पञ्चमस्तु भृतस्तेषां ग्रासस्य नगरस्य वा” । ग्रामस्यं नगरस्य भृत इत्यन्वयः । “अना- गतान्तु यः पूर्बां सादित्याञ्चैव पश्चिमाम् । नोपासीत द्विजः सन्ध्यां स षष्ठोऽब्राह्मणः स्मृतः” । “ब्राह्मणब्रुवस्तु, परस्तादपात्रेषु व्याख्यास्यते” । आचार्य्यस्तु महाभारते अध्यापयेत्तु यः शिष्यं कृतोपनयनं द्विजः । सरहस्यञ्च सकलं वेदं भरतसत्तम! । तमाचार्यं महावाहो! प्रव-

दन्ति मनीषिणः । एकदेशन्तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः । योऽध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते । निषे- कादीनि कर्माणि यः करोति नृपोत्तम! । सम्भावयति चान्नेन स विप्रोगुरुरुच्यते । आग्न्याधेयं पाकयज्ञा नग्निष्टोमादिकं तथा । यः करोति वृतो नूनं स तु स्यादृत्विजो द्विजः” । यमः “सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे । प्राधीते शतसाहस्रमनन्तं वेदपारगे । ‘प्राधीतः, पारब्धाध्ययनः । “उत्पत्तिं प्रलयञ्चैव भूता- नामागतिं गतिम् । वेत्ति विद्यामविद्याञ्च स भवेद्वे- दपारगः” । वृहस्पतिः “शूद्रे समगुणं दानं वैश्ये तु द्विगुणं स्मृतम् । क्षत्रिये त्रिगुणं प्राहुः षड्गुणं ब्राह्मणे स्मृतम् । श्रोत्रिये चैव साहस्रमाचार्य्ये द्विगुणं ततः । आत्मज्ञे शतसाहस्रमनन्तं त्वग्निहोत्रिणि” । विष्णु- धर्म्मोत्तरे “अमानुषे समं दानं गोषु ज्ञेयं फलं तथा । द्विगुणञ्च तदेवोक्तं तथा त्रवर्णसङ्करे । शूद्रे चतुर्गुणं प्रोक्तं विशि चाष्टगुणं भवेत् । क्षत्रिये षोड़शगुणं ब्रह्मबन्धौ तदेव तु! द्वात्रिंशद्घ्नं स्मृतं दानं वेदाध्ययनतत्परे । शतघ्नं तद्विनिर्द्दिष्टं प्राधीते लक्ष- सम्मितम् । अनन्तञ्च तदेवोक्तं ब्राह्मणे वेदपारगे” । एतेषु, केषाञ्चिदव्राह्मणब्राह्मणब्रुवादीनामपात्राणामपि पात्रत्वनिरूपणं मन्त्रवद्गवादिदानव्यतिरिक्तदानविषयम् । “मन्त्रपूर्बञ्च यद्दानमपात्राय प्रदीयते । दातुर्निकृत्य हस्तं तद्भोक्तुर्जिह्वां निकृन्तति” शातातपवचनात् । “उपरुदन्ति दातारं गौरश्वः काञ्चनं क्षितिः । अश्रोत्रियस्य विप्रस्य हस्तं दृष्ट्वा निराकृतेरिति” वशिष्ठवचनाच्च मन्त्रपूर्वं गवादिदानानामपात्रप्रतिपादननिषेधात् । शूद्रादीनान्तु पात्रत्वनिरुपणम् अन्नदानविषयम् । “कृतान्नमितरेभ्यः” इतिगौतमवचनात् “अन्नं सर्वत्र दातव्यमिति” वक्ष्य- माणत्वाच्च । दक्षः “व्यसनापदृणार्थञ्च कुकुम्बार्थञ्च याचते । एवमन्विष्य दातव्यं सर्वदानेष्वयं विधिः” । व्यसनं, राजचौराद्युपद्रवः । “आपत् दुर्भिक्षादिपीड़ा । “आद्योऽर्थशब्दो, निवृत्तिबचनः । मनुः “सान्तानिकं यक्ष्यमाणमध्वगं सार्ववेदसंम् । गुर्वर्थं पितृमात्रर्थं स्वाध्यायार्थ्युपतापिनः । नवैतान् स्नातकान् विद्याद्- ब्राह्मणान् अर्मभिक्षुकान् । ‘सान्तानिकः, सन्तान- प्रयोजनविवाहार्थीत्यर्थः । ‘अध्वगः’ अत्र धम्मार्थं प्रचलितः । सार्ववेदसः सर्वस्वदक्षिणयज्ञकृत् । ‘उपतापी, व्याधिपीड़ितः “निःस्वेम्योदेयमेतेभ्यो दानं

पृष्ठ ३५२३

विद्याविशेषतः । एतेभ्यो हि द्विजाग्रेभ्यो देयमन्नं सदक्षिणम् । इतरेभ्यो बहिर्वेदि कृतान्नन्तु प्रदीयते” । विद्याविशेषत इति अल्पबिद्याय अल्पं बहुविद्याय बह्वित्यर्थः । बौधायनः सुब्राह्मण--श्रोत्रिय--वेदपारगेभ्यो गुर्वर्थ--निर्वेशौषधार्थ--वृत्तिक्षीण--यक्ष्यमाणाध्ययनाध्वसंयोग वैश्वजितेषु द्रव्यविभागो यथाशक्ति कार्य्यो बहिर्वेदि मिक्षमाणेषु कृतान्नमितरेषु” । निर्वेशः, विवाहः । वैश्वजितः, सर्वस्वदक्षिणया कृतविश्वजिद्यागः । बहिर्वेदिग्रहणादेतेभ्यो बहिर्वेद्यपि धनमवश्यं देयम् । अन्ये- भ्यम्तु अन्तर्वेद्येव धनदाननियमः । वहिर्बेदि तु कृतान्न- स्यैव । आपस्तम्बः “भिक्षमाणो निमित्त--माचार्य्यो विवाहो यज्ञो मातापित्रोर्बुभूर्षार्हतश्च नियमादिलोपः । तत्र, गुणान् समीक्ष्य यथा देयं, इन्द्रिय--प्रीत्यर्थस्य तु भिक्षमाणमनिमित्तं न तथाद्रियेत” । ‘बुभूर्षा भरणेच्छा । अर्हतश्च नियमादिलोप इति, अधिकारिणआवश्यक- कर्मविधिलोपप्रसङ्गः । यमः “वेदेन्धनसमृद्धेषु हुतं विप्रमुखाग्निषु । सन्तारयति दातारं महतः किल्विषा- दपि” । पद्मपुराणे “एकं वेदान्तगं विप्रं भोजयेत् श्रद्धयान्वितः । तस्य भुक्त्वा स वै कोटिविप्राणां नात्र संशयः” । शातातपः “वेदपूर्णमुखं विप्रं सुभुक्तमपि- भोजयेत् । न तु मूर्खं निराहारं षड्रात्रमुपवासिनम्” । व्यासः “यत् सिक्थं वेदविद्भुङ्क्ते षट्कर्मनिरतः शुचिः । दातुः फलमसंख्येयं जन्म जन्म तदक्षयम् । वेदविद्याव्रतस्नाते श्रोत्रिये गृहमागते । क्रीड़न्त्यौषधयः सर्वा यास्यामः षरमां गतिम्” । ‘औषधयः, अन्नानि । महाभारते “तद्भक्तास्तद्धनाराजंस्तद्गृहास्तद्व्यपाश्रयाः । अर्थिनश्च भवन्त्यर्थे तेषु दत्तं महाफलम्” । अत्र तच्छ- ब्देन पूर्वोक्ताः पितरो देवताश्च परामृष्यन्ते । अथवा तदेव दीयभानं भक्तमदनीयं येषां ते तंथा एवं तद्धना- दिशब्दा अषि । “तस्करेभ्यः परेभ्यो वा ये भयार्त्ता युधिष्ठिर! । अर्थिनो भोक्तुभिच्छन्ति तेषु दत्तं महाफलम् । हृतस्वा हृतदारांश्च ये विप्रा देशसंप्लवे । अर्थार्थमभिगच्छन्ति तेषु दत्तं महाफलम् । चारित्र- नियता राजन्! ये कृशाः कृशवृत्तयः । अर्थिनश्चोपग- च्छन्ति तेषु दत्तं महाफलम् । अव्युत्क्रान्ताः स्वधर्मेषु पाषण्डसमयेषु च । कृशप्राणाः कृशाहारास्तेषु दत्तं महाफलम् । तपस्विनस्तपोनिष्ठास्तथा भैक्ष्यचराश्च ये! अर्थिनः किञ्चिदिच्छन्ति तेषां दत्तं महाफलम्” ।

आदित्यपुराणम् “अक्रोधना धर्मपराः शान्ता दमदमे रताः । तादृशाः साधवो विप्रास्तेभ्यो दत्तं महाफलम् । हृतसर्वस्वहरणानिर्द्दोषाः प्रमविष्णुभिः । स्पृहयन्ति सुभक्तानां तेषु दत्तं महाफलम्” । शातातपषराशरौ “सन्निकृष्टमधीयानं ब्राह्मणं यो व्यतिक्रमेत् । भोजने चैव दाने च दहत्यासप्तमं कुलम्” । भविष्यपुराणे यस्त्वासन्नमतिक्रम्य ब्राह्मणं पतितावृते । दूरस्थं भोजयेन्मूढ़ो गुणाढ्यं नरकं व्रजेत् । तस्मान्नातिक्रमेत् प्राज्ञो ब्राह्मणान् प्रातिवेशिकान्” । प्रातिवेशिकान् स्वगृहाददूरवर्त्तिगृहान् । “सम्बन्धिनस्तथा सर्वान् दौहित्रं विट्पतिं तथा । भागिनेयं विशेषेण तथा बन्धून् घराधिप! । नातिक्रमेन्नरस्त्वेतान् सुमूर्खानपि गोपते! । अतिक्रम्य महारौद्रं रौरवं नरकं व्रजेत्” । विट्पतिः जामाता । सुमूर्खानपि नातिक्रमेदित्येतत्, अन्नदान- विषयम् । हिरण्यादिदाने तु, सन्निहितमूर्खव्यतिक्रमे दोषाभावात् तदुक्तं व्यासबशिष्ठबौधायनशातातपपरा- शरैः “यस्य चैव गृहे मूर्खो दूरे चापि बहुश्रुतः । बहुश्रुताय दातव्यं नास्ति मूर्खे व्यतिक्रमः । ब्राह्म- णातिक्रमो नास्ति विप्रे वेदविवर्जिते । ज्वलन्तमग्नि- मुत्सृज्य न हि भस्मनि हूयते” । महाभारते “यदि स्यादघिको विप्रो दूहे वृत्तादिर्भिर्युतः । तस्मै यत्नेन दातव्यमतिक्रम्यापि सन्निधिम्” । विष्णुः “पुरोहित- स्त्वात्मन एव पात्रं स्वसृदुहितृपुत्रजामातरश्चेति” । ‘यस्यैते पुरोहितादयः, तस्यैव ते अन्यगुणरहिता अपि पुरोहितादित्वेनैव पात्राणि । व्यासः “माता- पितृषु यद्दत्तं भ्रातृषु स्वसुतासु च । जायापत्योस्तु यद्दत्तं सोऽनिन्द्यः स्वस्तिसंक्रमः । पितुः शतगुणं दानं सहस्रं मातुरुच्यत । अनन्तं दुहितुर्द्दानं सोदर्य्ये दत्तमक्षयम्” । विष्णुधर्भ्योत्तरम् “आत्मनस्तु भवेत् पात्रं नान्यस्य स्यात् पुरोहितः । पुरोहिते तु स्वे दत्तं दानमक्षय्यमुच्यते । उपाध्यायर्त्विजोश्चैव गुरावपि च मानवैः । वर्ण्णापेक्षा न कर्त्तव्या मातरं पितरं प्रति” । उवाध्यायादयस्तु, पूर्वमेव व्याख्याताः तथा । “मातृष्वसा स्वसा चैव तथैव च पितृष्वसा । सातामही भागिनेयी भागिनेयस्तथैव च । दौहित्रोविट्पतिश्चैव तेषु दत्तञ्च अक्षयम् । श्रीभ्रष्टे यत्तथा दत्तं तदप्यक्षय- मुच्यते । भातापित्रोर्गुरौ मित्रे विनीते चोपकारिणि । दीनानाथविशिष्टेभ्योदातव्यं भूतिमिच्छता । अदच-

पृष्ठ ३५२४

दानाजायन्ते परभाग्योपजोविनः” । उपकारिंणि परोपकारपरे । विशिष्टाः गुणातिशयशालिनः । ब्रह्मपुराणे “यत् कन्यासु पिता कुर्य्याद्दानं पूजनमर्च्च- नम् । यत्कृतं सुकृतं बिद्यात्तासु दत्तं तदक्षयम् । यद्दत्तं तासु कन्यासु तद्दानं पुण्यमेव च” । कालिका- पुराणम् “यद्दत्तं वेदविद्विप्रे यद्दत्तं व्रह्मचारिणि । तपोनिधेस्तु यद्दत्तं कारुण्येन च यत् सदा । तत् सर्वमक्षयं दानं वै मानेन विधाय यत्” । विष्णुधर्म्मो- त्तरे “अन्नदाने न कर्त्तव्यं पात्रापेक्षणमएवपि । अन्नं सर्वत्र दातव्यं धर्मकामेण वै द्विज! । सदोषेऽपि तु निर्दोषं सगुणेऽपि गुणावहम् । तस्मात् सर्वप्रयत्नेन देयमन्नं सदैव तु । विद्याध्ययनसक्तानामन्नदानं भहाफलम्” । तथा “दत्त्वा नृपतिभीतानामृणिनाञ्चा तथा धनम् । तस्करेभ्यश्च भीतानां फलमक्षयमुच्यते यियज्ञतां तथा दत्तं व्यसनं तर्त्तुमिच्छताम् । दुःखान्वि- तानां दीनानामक्षयं परिकीर्त्तितम् । विवाहमेखला- बन्धप्रतिष्ठादिषु कर्मसु । आपन्नेषु तु यद्दत्तमक्षयं तदुदाहृतम्” । संवर्त्तः “दानान्येतानि देयानि तथान्यानि च सर्वशः । दीनान्धकृपणार्थिभ्यः श्रेयः- कामेण धीमता” । पद्मपुराणे “दीनान्धकृपणानाथ- वाग्विहीनेषु यत्तथा । विकलेषु तथान्येषु जड़वामन- पङ्गुषु । रोगार्त्तेषु च यद्दत्तं तत्स्याद्बहुफलं धनम्” । अथ अपात्रनिरूपणम् । तत्र मनुः “गोरक्षकान् बाणिजकांस्तथा कारुकुशीलवान् । प्रेष्यान् वार्द्धुषि- कांश्चैव विप्रान् शूद्रवदाचरेत् । ये व्यपेताः स्वकर्मभ्यः परपिण्डोपजीविनः । द्विजत्वमभिकाङ्क्षन्ति तांश्च शूद्र- वदाचरेत् । नानृगब्राह्मणो भवति न बणिग्न कुशीलवः । न शूद्रप्रेषणं कुर्वन्न स्तेनो न चिकित्सकः । अव्रता ह्यनधीयाना यत्र भैक्ष्यचरा द्विजाः । तं ग्रामं दण्डये- द्राजा चौरभक्तप्रदोहि सः” । वसिष्ठः “उदक्योऽन्वा- सते येषां ये च केचिदनग्नयः । कुलं वाऽश्रोत्रियं येषां सर्वे ते शूद्रधर्मिणः” । अन्वासते कर्मकाले समीप एव तिष्ठन्ति । विष्णुः “न दानं यशसे दद्यान्न भयान्नोप- कारिणि । न नृत्यगीतशीलेभ्यो धर्मार्थमिति निश्चयः” । उपकारिणि आत्मोपकारपरे प्रत्युपकारसमीहयेत्यर्थः । महाभारते “यस्तु प्रेष्यान् द्विजान् मूढ़ो योजयेद्धव्य- कव्ययोः । न भवेत्तत्फलं तस्य वैदिकीयं तथा श्रुतिः” । यमः “अवतानाममन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम् ।

नैषां प्रतिग्रहोदेयो न शिला तारयेच्छिलाम् । अपविद्धा- ग्निहोत्रस्य गुरोर्विप्रियकारिणः । द्रविणं नैव दातव्यं सततं पापकर्मणः । न प्रतिग्रहमर्हन्ति वृषलाध्यापका द्विजाः । शूद्रस्याध्यापनाद्विप्रः पतत्यत्र न संशयः” । तथा “राजधानी यथा शून्या यथा कूपश्च निर्जलः । यथा हुतमनग्नौ च तथा दत्तं द्विजेऽनृचे” । वसिष्ठः “यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः । यश्च विप्रोऽनधीयानस्त्रयस्ते नामधारकाः । बिद्वद्भोज्यान्य- विद्वांसो येषु राष्ट्रेषु भुञ्जते । अप्यनावृष्टिमिच्छन्ति महद्वा जायते भयम्” । व्यासशतातपौ “नष्टशौचे व्रतभ्रष्टे विप्रे वेदविवर्जिते । रोदित्यन्नं दीयमानं किं मया दुष्कृतं कृतम् । शौचहीनास्तु ये विप्रा न च यज्ञोपवीतिनः । हुतं दत्तं तपस्तेषां नश्यत्यत्र न संशयः । ऊषरे बापितं वीजं यच्च भस्मनि हूयते । क्रियाहीनेषु यद्दत्तं त्रिषु नाशोविधीयते । प्रस्तरे पतितं वीजं भिन्नभाण्डे च दोहनम् । भस्मन्यपि हुतं द्रव्यं तद्वद्दानमसाधुषु” । पूर्वत्र पात्रगुणकथने कृतेऽपि पुनर्दोषवचनमेवंविधदोषभाग्जनप्रतिषेधार्थम् । मनुः “पात्रभूतो हि यो विप्रः प्रतिगृह्य प्रतिग्रहम् । असत्सु विनियुञ्जीत तस्य देयं न किञ्चन । सञ्चयं कुरुते यश्च प्रतिगृह्य समन्ततः । धर्मार्थं नोपयुङ्क्ते यो न तं तस्करमर्चयेत्” । असत्सु, निषिद्धेषु द्यूतादिषु । दक्षः “विधिहीने तथा पात्रे यो ददाति प्रतिग्रहम् । न केबलं हि तद्याति शेषमप्यस्य नश्यति” । मनुः “अनर्हते यद्द- दाति न ददाति यदर्हते । अर्हानर्हापरिज्ञानाद्धनाद्धर्माच्च हीयते” । यमः “यस्तु लिङ्ग्य चितां वृत्तिमलिङ्गिभ्यः प्रयच्छति । घोरायां ब्रह्महत्यायां पच्यते नात्र संशयः” । भविष्यपुराणे “नाब्रह्मणाय दातव्यं न देयं व्राह्मणाक्रिये । न ब्राह्मणब्रुवे चैव न च दुर्व्राह्मणे धनम्” । व्यासः “व्रह्मवीजसमुत्पन्नो मन्त्र--संस्कारवर्जितः । जातिमात्रोपजीवी च भवेदव्राह्मणः स तु । गर्भाधा- नादिभिर्युक्तस्तथोपनयनेन च । न कर्मविन्नचाधीते स भवेद्ब्राह्मणाक्रियः” । वराहपुराणे “अव्रतौ वैश्यरा- जन्यौ शूद्रश्चाब्राह्मणास्त्रयः । वेदव्रतविहीनश्च व्राह्मणो ब्राह्मणब्रुवः” । यमः “यस्य वेदश्च वेदी च विच्छिद्येते त्रिपौरुषम् । स वै दुर्ब्राह्मणो नाम यश्चैव वृषलीपतिः” । कूर्मपुराणे “न वार्य्यपि प्रयच्छेत नास्तिके हैतेकेऽपि वा । न पाषण्डिषु सर्वेषु नावेदविदि धर्म्मवित् ।

पृष्ठ ३५२५

नास्तिकः, परलोकवासनाशून्यः । हैतुकः हेतुभिः परलोकं निराकरिष्णुः । मनुर्विष्णुश्च “न वार्य्यपि प्रयच्छेत वैडालव्रतिके द्विजे । न वकव्रतिके पापे नावे- दविदि धर्म्मवित् । त्रिष्वप्येतेषु दत्तं हि विधिनोपार्जितं धनम् । दातुर्भवत्यनर्थाय परत्रादातुरेव च” । अनर्थः प्रत्य- वायः । “यथा प्लवेनौपलेन निमज्जत्युदके तरन् । दातृ- प्रतिग्रहीतारौ तथैवाज्ञौ निमज्जतः” । यमः “यः कारणं पुरस्कृत्य व्रतचर्यां निषेवते । पापं व्रतेन प्रच्छाद्य बैडालं नाम तद्व्रतम् । अर्थञ्च विपुलं गृह्य दत्त्वा लिङ्गं विवर्जयेत् । आश्रमान्तरितं रक्षेद्वैडालं नाम तद्व्रतम् । यतीनामाश्रमं गत्वा प्रत्यवस्येत्तु यः पुनः । यतिधर्मविलोपेन वैडालं नाम तद्व्रतम्” । विष्णुः “धर्म्मध्वजी सदा लुब्धः शूद्रिको लोकदम्भकः । वैडाल- व्रतिको ज्ञेयो हिंस्रः सर्वाभिसन्धकः । यश्च धर्मध्वजी नित्यं सुराध्वज इवोच्छ्रितः । प्रच्छन्नानि च पापानि वैडालं नाम तद्व्रतम् । अधोदृष्टिर्नैकृतिकः स्वार्थसा- धनतत्परः । शठो मिथ्याविनीतश्च वकव्रतचरो द्विजः । ये वकव्रतिनो विप्रा ये च मार्जारलिङ्गिमः । ते पतन्त्य- न्धतामिस्रे तेन पापेन कर्मणा” । चतुर्विंशतिमतम् “रोदित्यन्नं दीयमानं किं मया दुष्कृतं कृतम् । अश्री- त्रियस्य विप्रस्य हस्तं दृष्ट्वा निराकृतेः” । कात्यायनस्त्वन्य- थाह “यः स्वाध्यायाग्निमालस्याद्देवादीन्नैभिरि- ष्टवान् । निराकर्त्तामरादीनां स विज्ञेयो निराकृति- रिति” । शातातपः “नेष्टं देवलके दत्तमप्रतिष्ठञ्च वार्द्धुषौ । यच्च बाणिजके दत्तं न च तत् प्रेत्य नो इह” दक्षः “धूर्त्ते वन्दिनि मल्ले च कुवैद्ये कितवे शठे । चाटचारणचौरेभ्यो दत्तं भवति निष्फलम्” । स्कन्दपुराणे “देवपितृविहीने यदीश्वरेभ्यश्च दीयते । दत्त्वा तु कीर्त्तितं यच्च देवाग्नित्यागिने तथा । अन्यायोषार्जित- धनैर्दत्तमव्राह्मणे च यत् । गुरवेऽनृतवक्त्रे च स्तेनाय पतिताय च । कृतघ्नाय च यद्दत्तं सर्वदा व्रह्मविद्विषे । याजकाय च सर्वस्य वृषल्याः पतये तथा । परिचाराय भृत्याय सर्वस्य पिशुनाय च । इत्येतानि च राजेन्द्र! वृथादानानि षोडश । गर्भस्थोऽज्ञानबालोऽपि भुङ्क्ते वृद्धो न यौवने । तद्दत्तस्येह नाप्नोति सर्बथा रिपु- सूदन” । तदीयफलमिति शेषः । विष्णुधर्मात् “परस्थाने वृथा दानं सदोषं परिकीर्त्तितम् । आरूढ- पतिते चैव अन्यायात्तैर्द्धनैश्च यत् । व्यर्थं हि व्राह्मणे

दानं पतिते तस्करे तथा । गुरोश्चाप्रीतिजनके कृतघ्ने ग्रामयाजके । वेदविक्रायके चैव यस्य चोपपतिर्गृहे । स्त्रीभिर्जितेषु यद्दत्तं व्यालग्राहे तथैव च । व्रह्मबन्धौ च यद्दत्तं यद्दत्तं वृषलीपतौ । परिचारके च यद्दत्तं वृथा दानानि षोडश” सहाभारते “पङ्ग्वन्धबधिरा मूका व्याधिनोषहताश्च ये । भर्द्धव्यास्ते महाराज! न तु देयः प्रतिग्रहः” इति प्रतिग्रहीतृनिरूपणम् । अथ द्रष्वाख्यं दानाङ्गमुच्यते । तत्र देयनिरूपणम् । भविष्य पुराणे “यद्यदिष्टं विशिष्टञ्च न्यायप्राप्तञ्च यद्भवेत् । तत्तद्गुणवते देयमित्येतद्दानलक्षणम्” । वह्निपुराणे “शुभोपात्तेन यत्किञ्चित् करोति लघुना नरः । अनन्त फलमाप्नोति मुद्गलोऽपि यथा पुरा” । शुभोपात्तेन न्या- योपार्जितेन । लधुना स्वल्पेन द्रव्येणेति शेषः । देवी- पुराणे “न्यायतो यानि प्राप्तानि शाकान्यपि नृपोत्तम! । तानि देयानि देव्यास्तु कन्यकायोषितां सदा । तद्भुक्तेपु च वित्तेषु अपरेषु च नित्यशः” विष्णुपुराणे “यद्- यदिष्टतमं लोके यच्चास्य दयितं गृहे । तत्तद्गुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता” । महाभारते “विशेषतो महाराज! तस्य न्यायार्जितस्य च । श्रद्धया विधिवत् पात्रे दत्तस्यान्तो न विद्यते” । गौतमः “स्वामी ऋक्थक्रय संविभागपरिग्रहाधिगमेषु व्राह्मणस्याधिकं लब्धं, क्षत्रियस्य विजितं, निर्विष्टं बैश्यशूद्रयोरिति” । ‘अप्रति- बन्धः’ दायएव ऋक्थम् । संविभागः सप्रतिबन्धो- दायः । परिग्रहः, जलतृणकाष्ठादेरनन्यपूर्बस्य स्वी- कारः । अधिगमः निध्यादेः प्राप्तिः । एषु निमि- त्तेषु स्वामी मवति । अधिकम् असाधारणम् । निर्वि- ष्टम् कृष्यादिना द्विजशुश्रूषादिना च यल्लब्धम् । “निर्वेशो भृतिभोगयोरिति” स्मरणात् । मनुः “सप्त वित्ता गमा धर्म्या दायो लाभः क्रयो जयः । प्रयोगः कर्म्मयो- गश्च सत्प्रतिग्रह एव च” । प्रयोगः न्यायोपचयार्थं द्रव्यप्रयोगः । कर्मयोगः आर्त्विज्यम् । नारदः “धनमूलाः क्रियाः सर्वा यत्नस्तस्यार्जने मतः । रक्षणं वर्द्धनं भोग इति तस्य विधिः क्रमात् । तत्पुनस्विविधं ज्ञेयं शुक्लं शवलमेव च । कृष्णञ्च, तस्य विज्ञेयो विभागः सप्तध पुनः । एकैकस्य शुक्लादेः सप्त सप्त भेदा भवन्ती- त्यर्थः । “श्रुतशौर्य्यतपःकन्यायाज्यशिष्यान्वयागतम् धनं सप्तविधं शुक्लमुदयोऽप्यस्य तद्विधः” । आगतशब्दः श्रुतादिभिः प्रत्येकं संबध्यते । कन्यागतम् आर्षविवाहे

पृष्ठ ३५२६

वराद्गृहीतं गोमिथुनादि । याज्यगतम् आर्त्विज्या- दिलब्धम् । शिष्यागतम् । गुरुदक्षिणादि । अत्र च यथाधिकारं शुक्लत्वमवधेयम् । उदयः फलं तदप्यस्य शुक्लमित्यर्थः “कुशीदकृषिबाणिज्यशिल्पशुल्कानुवृत्तितः । कृतोपकारादाप्तञ्च शवलं समुदाहृतम्” । न्यायोपचयार्थं द्रव्यप्रयोगः कुशीदम् । शिल्पं कारुकादिकर्म । आकरादिभ्योद्रव्योदयः शुल्कम् । अनुवृत्तिः सेवा । “पार्श्वक द्यूतचौर्य्यार्त्तिप्रतिरूपकसाहसैः । व्याजेनोपार्जितं यत्तत् सर्वेषां कृष्णमुच्यते” । पार्श्वकोपार्जितं उत्कोचादि- लब्धम् । आत्त्र्युपार्जितं परपीडया लब्धम् । प्रतिरूपकं मणिसुवर्णादेः प्रतिरूपकरणम् । साहसं स्वप्राणात्यया- ङ्गीकारेण पश्यतोहरत्वादिकम् । व्याजः दम्भेन तपः प्रमृति । “तेन क्रयो विक्रयश्च दानं ग्रहणमेव च । विविधाश्च प्रवर्त्तन्ते क्रियाः सम्भोग एव च । यथावि- धेन द्रव्येण यत्किञ्चित् कुरुते नरः । तथाविधमवाप्नोति स फलं प्रेत्य चेह च” । यथाविधेन शुक्लेन कृष्णेन शबलेन वा दानादि कुरुते तथाविधं फलमाप्नोतीति, शुक्लेन शुद्धं दुःखरहितम्, शवलेन, मिश्रम्, कृष्णेन असुखोदयम् । पद्मपुराणे “शुक्लेन वित्तेन कृतं पुण्यं बहुफलं भवेत् । शबलं मध्यमफलं कृष्णं हीनधनं फलम्” । ब्रह्मप्रोक्ते “शुक्लबित्तेन यो धर्मं प्रकुर्य्यात् श्रद्धयान्वितः । तीर्थं पात्रं समासाद्य देवत्वे तत् समश्रुते । राजसेन च भावेन वित्तेन शवलेन च । दद्याद्दानमतिथिभ्योमानुषत्वे तदश्रुते । तमोवृत्तस्तु यो दद्यात् कृष्णवित्तेन मानवः । तिर्य्यक्त्वे तत्फलं प्रेत्य समश्नाति नराधभः” । नारदः “तत् पुनर्द्वादशविधं प्रतिवर्णाश्रयात् स्मृतम् । साधारणं स्यात्त्रिविधं शेषं नवविधं स्मृतम्” । धर्म्यमिति शेषः । प्रतिवर्णाश्रयान्न- वविधं, साधारणं त्रिविधमित्येवं द्वादशविधमित्यर्थः । “क्रमागतं प्रीतिदायः प्राप्तञ्च सह भार्य्यया । अविशेषेण सर्वेषां वर्णानां त्रिविधं धनम् । वैशेषिकं धनं ज्ञेयं ब्राह्मणस्य त्रिलक्षणम् । प्रतिग्रहेण संलब्धं याज्यतः शिष्यतस्तथा । त्रिविधं क्षत्रियस्यापि प्राहुर्वैशे- षिकं धनम् । युद्धोपलब्धं काराच्च दण्डाच्च व्यवहारतः” । कारः वल्यादिः । “वैशेषिकं धनं ज्ञेयं वैश्यस्यापि त्रि- लक्षणम् । कृषिगोरक्षबाणिज्यैः शूद्रस्यैभ्यस्त्वनुग्रहात्” । एभ्यः ब्राह्मणादिभ्यः । “सर्वेषामेव वर्ण्णानामेवं धर्म्यो- धनागमः । विपर्य्यायादधर्म्यः स्वान्न चेदापद्गरीयसी” ।

एवंधर्मसाधनं द्रव्यं निरूप्य तच्च कियद्देयं किं देयमित्यपेक्षायां याज्ञवलक्यः “स्वं कुटुम्बाविरो- धेन देयं दारसुतादृते । नान्वये सति सर्वखं यच्चान्यस्मै प्रतिश्रुतम्” । अन्वये सन्ताने । प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातम् । कुटुम्बाविरोधस्तु, व्याख्यातो वृहस्पतिना “कुटुम्बभक्त- वसनाद्देयं यदतिरिच्यते । भध्वास्वादो विषं पश्चाद्दातु- र्द्धर्म्मोऽन्यथा भवेत्” । भक्तं अन्नम् । वसनं वस्त्रम् । (यावता द्रव्येण कुटुम्बस्य वस्त्रमन्नं संपद्यते तदतिरिक्तं देयं, इतरत्तु न देयमित्यर्थः) । मनुः “शक्तः परजने दाता स्वजने दुःखजीविनि । मध्वापानो विषास्वादः स धर्मप्रतिरूपकः” । कात्यायनः “सर्वस्वं गृहवर्ज्जन्तु कुटुम्बभरणाधिकम् । यच्च द्रव्यं स्वकं देयमदेयं स्यादतो- न्यथा” । तथा “सप्तरात्राद्गृ हक्षेत्रात् यद्यत् क्षेत्रं प्रचीयते । पित्रा वाथ स्वयं प्राप्तं तद्दातव्यं विवक्षितम्” । सप्तरात्रादिभ्यो यत्प्रचीयते, अधिकं मवति, तद्दात- व्यमिति विवक्षितमित्यर्थः । शिवधर्म्मात् “तस्मात्त्रि- भागं वित्तस्य जीबनाय प्रकल्पयेत् । भागद्वयन्तु धर्म्मार्थ- मनित्यं जीवितं यतः” । अशेषवित्तस्य भागपञ्चकं परिकल्प्य भागत्रयं जीवनाय संरक्ष्य भागद्वयं धर्म्माय कल्पयेदित्यर्थः । महाभारते “एकां गां दशगुर्दद्याद्- दश दद्याच्च गोशती । शतं सहस्रगुर्दद्यात् सर्वे तुल्य- फलाः स्मृताः” । नन्बेतद्वचनद्वयोपात्तयोर्वित्तगोशब्दयो- रुपलक्षणार्थत्वेन देयमात्रपरत्वाद्विषमभागपरिकल्पनं विरुद्धं यथाश्रुतगोवित्तपरत्वेनाविरोधे दशगुरेकां गां दद्यादितिवचनाद्दशावरगोर्द्धनिनोऽपि गोदानानधिकारः स्यात् दशधेनुयोग्यधनिपरत्वे तु उपलक्षणपक्षा- ङ्गीकाराद्विरोधतादवस्थ्यं तस्मान्न्यूनाधिककल्पयोः कृपणो- दाराधिकारिविषयतयैव व्यबस्थेति सुस्थम् । कुटम्बा- विरोधेन देयमित्युक्तम् तस्यापवादमाह व्यासः “कुटुम्बं पीडयित्वापि व्राह्मणाय महात्मने । दातव्यं भिक्षवे चान्नमात्मनो भूतिमिच्छाता” । यत्यतिथ्यादिवि- षयमेतत् । कात्यायनः “स्वेच्छादेयं स्वयंप्राप्तं बन्धाचारेण बन्धकम् । बैवाहिकक्रमायाते सर्वदानं न विद्यते” । बन्धक आधिः तद्बन्धाचारेणाधिरूपेणैव देयम् । यद्विवाहलब्धं तत्तस्यां भार्य्यायां सत्यां सर्वमदेयम् । यच्च पितामहादिक्रमायातं तत्र पुत्रे सति न देयम् । “सौदायिकं क्रमायातं शौर्य्यप्राप्तञ्च यद्भवेत् । स्त्रीज्ञाति स्वाम्यनुज्ञातं दत्तं सिद्धिमवाप्नुयात्” । सौदायिकं

पृष्ठ ३५२७

विवाहलब्धं तद्भार्य्ययानुज्ञातम् । क्रमायातम् अविभक्त- धनैर्ज्ञातिभिरनुज्ञातम् । भृत्येन सता युद्धेन लब्धं स्वा- मिनानुज्ञातमित्यर्थः । याजवल्क्यः “देयं प्रतिश्रुत- ञ्चैव दत्त्वा नापहरेत् पुनः” यमः “यच्च वाचा प्रति- ज्ञातं कर्म्मणा नोपपादितम् । तद्धनमृणसंयुक्तमिह लोके परत्र च” ऋणसंयुक्तम् ऋणासमर्पणजन्यदोषसं- युक्तमित्यर्थः । “सप्ताजातान्नरो हन्याद्वर्त्तमानांस्तु सप्त च । अतिक्रान्तान् सप्त हन्यादप्रयच्छन् प्रतिश्रुतम् । प्रतिश्रुताप्रदानेन दत्तस्य हरणेन च । जन्मप्रभृति यत् पुण्यं तत्सर्वं स्यणश्यति” । महाभारते “ब्राह्मणं स्वयमाहूय भिक्षार्थे कृशवर्त्तिनम् । पश्चान्नास्तीति यो ब्रूयात्तं विद्याद्ब्रह्मघातकम्” तथा “संश्रुत्य यो न दित्सेत याचित्वा यस्य नेष्यति । उभावनृतिकावेतौ मृषा पापमवाप्तुतः” तथा “यो न दद्यात् प्रतिश्रुत्य स्वल्पं वा यदि वा बहु । आशास्तस्य हताः सर्वाः क्लीवस्येव प्रजाफलम् । यं निरीक्षेत संक्रुद्ध आशया पूर्वजातया । प्रदहेत हि तं राजन् । कङ्कमक्षयमुग्यथा । तस्माद्दातव्यमेवेह प्रतिश्रुत्य युघिष्ठिर!” । नारदः “ब्रा- ह्मणस्य च यद्देयं सान्वयस्तु न चास्ति सः । सकुल्ये तस्य निनयेत्तदभावेऽस्य बन्धुषु । यदा तु न सकुल्यः स्यान्न च सम्बन्धि--बान्धवाः । दद्यात् सजातिशिष्येभ्यस्तद- भावेऽप्सु निक्षिपेत्” । गौतमः “प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसं युक्ताय न दद्यात्” । कात्यायनः “प्राणसंशयमापन्नं यो मामुत्तारयेदितः । सर्वस्वन्ते प्रदास्वामीत्युक्तेऽपि न तथा भवेत्” अथ फलातिशयप्रतिपादनार्थं पात्रविशेषेण देयविशेषाः । भवि ष्यपुराणे “गोभूतिलहिरण्यादि दद्यान्नित्यमतन्द्रितः । तथा द्रव्यविशेषांश्च दद्यात् पात्रविशेषतः । आर्त्तानामन्न- दानञ्च गोदानञ्च कुटुम्बिनाम् । तथा प्रतिष्ठाहीनानां क्षेत्रदानंप्रशस्यते । सुबर्णं याज्ञिकानाञ्च विद्याञ्चैवोर्द्ध- रेतसाम् । कन्याञ्चैवानपत्यानां ददतां गतिरुत्तमा” । विष्णु- धर्मोत्तरात् “युद्धोपकरणं द्रव्यं क्षत्रिये द्विजपुङ्गवाः! । पण्योपयोमि तद्वैश्ये शूद्रे शिल्पोपयोगि च । यस्योपयोगि यद्द्रव्यं देयं तस्यैव तद्भवेत् । येन येन च भाण्डेन यस्य वृत्तिरुदाहृता । तत्तत्तस्यैव दातव्यं पुण्यकामेन धीमता । दण्डं कृष्णाजिनञ्चैव तथा विप्राः ! कमण्ड- लुम् । धीरं पुण्यभवाप्नोति दत्त्वैतान् ब्रह्मचारिणे । वस्त्रं शय्यामनं धान्यं वेश्म वेश्मपरिच्छदम् । गृह-

स्थाय तु तद्दत्तं ज्ञेयं वहुफलं सदा । नीवारं वल्कलं शाकं फलं मूलञ्च गोरसम् । वानप्रस्थाय यद्दत्तम- नन्तं परिकीर्त्तितम् । भिक्षाप्रदानं यतये पात्रदानं तथा हितम् । गन्धमाङ्गल्यताम्बूलरक्तवस्त्रादिकं स्त्रियः । स्त्रीणां प्रदानं दातव्यं भर्त्तृहस्ते तु नान्यथा । प्रोक्तं संग्रहणं ह्येतद्गुप्तं भर्त्तुः प्रयच्छतः । अन्नं प्रतिश्रय- ञ्चैव पान्थे दत्तं महाफलम् । विवाहादिक्रियाकाले तत्क्रियासिद्धिकारणम् । यः प्रयच्छति धर्मज्ञः सोऽश्व- मेधमवाप्नुयात् । आतुरेभ्यो धनं दत्त्वा दानं बहुफलं भवेत् । बाले क्रीडनकं दत्त्वा भृष्टमन्नं तथैव च । फलं मनोहरं वापि अग्निष्टोमफलं लभेत् । भृष्टान्नं मानवो दत्त्वा भृष्टान्नानि तु काङ्खताम् । अक्षयं फलमाप्नोति स्वर्गलोकञ्च गच्छति । श्रीविहीने तथा दत्त्वा भोजनं द्विजसत्तम! । वस्त्रं शुभं वा धर्मज्ञः पुण्यं महदुपाश्नुते । कृपास्थानं परं विप्रा विच्युताः पुरुषाः श्रिया । तेभ्योऽनुकम्पा कर्तव्या सतां वर्त्मनि तिष्ठता । कार्य्ये सत्युद्यमं कृत्वा परेषां समुपस्थिते । अक्षयं फलमाप्नोति नात्र कार्य्या विचारणा । यवसानां प्रदानेन धेनुमत्सु द्विजातिषु । लवणानाञ्च धर्मज्ञाः! फलमक्षयमश्नुते । प्रसवेषु तु यद्दत्तं व्यसनार्त्तिभयेषु च । तद्दानमक्षयं प्रोक्तं पुरुषस्य विपश्चितः । दत्त्वा ब्राह्मणशार्दूल! जलपात्रमथार्थिने । फलमक्षयमाप्नोति नात्र कार्य्या विचारणा” । अङ्गिराः “देवतानां गुरूणाञ्च मातापित्रोस्तथैव च । पुण्यं देयं प्रयत्नेन नापुण्यं नोदितं क्वचित्” नन्दिपुराणे “पापदः पापमाप्नोति नरो लक्षगुणं सदा । पुण्यदः पुण्यमाप्नोति शतशोऽथ सहस्रशः । तथा पात्रविशेषेण दानं स्यादुत्तरोत्तरम् । पितृमातृगुरुब्रह्मवादिनां दीयते तु यत् । तल्लक्षगुणितं विद्यात् पुण्यं वा पापमेव वा” वह्निपुराणे “द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्य्यमण्डलभेदिनौ । दातान्नस्य च दुर्भिक्षे सुभिक्षे हेमवस्त्रदः” अथ अदेयनिरूपणम् । देवलः “अन्यावाधिगतां दत्त्वा सकलां पृथिवीमपि । श्रद्धावर्जमपात्राय न काञ्चिद्भूतिमाप्नु- यात्” । वह्निपुराणात् “अन्यायोपागतं द्रव्यं गृहीत्वा यो ह्यपण्डितः । धर्माभिकाङ्क्षी यजते न धर्मफलमश्नुते । घर्मवैतंसिको यस्तु पापात्मा पुरुषस्तथा । ददाति दान विप्रेभ्यो लोकविश्वासकारणम् । पापेन कर्मणा विप्रो धन लन्ध्वा निरंशकः । रागमोहान्वितस्वान्तः

पृष्ठ ३५२८

कलुषां योनिमाप्न्यात् । अर्थसञ्चयबुद्धिर्हि लोभमोह वशगतः । उद्वेजयति भूतानि हिंसया पापचेतनः । एवं लब्ध्वा धनं लोभात् यजते यो ददाति च । स पापकर्म्मणा तेन न विन्दति परां गतिम्” तथा । “एतैरन्यैश्च बहुभिरन्यायोपार्जितैर्धनैः । आरभ्यन्ते क्रिया यास्तु पिशाचास्मत्र दैवतम्” । वृद्धशातातपः “द्रव्ये- णान्यायलब्धेन यः करोत्यौर्द्धदेहिकम् । न स तत्फलमा- प्नोति तस्यार्थस्य दुरागमात्” स्कन्दपुराणे “देवद्रव्यं गुरुद्रव्यं द्रव्यं चण्डेश्वरस्य च । त्रिविधं पतनं दृष्टं दानलङ्घनभक्षणात्” । यमः “अपहृत्य परस्यार्थं दानं यस्तु प्रयच्छति । स दाता नरकं याति यस्यार्थ- स्तस्य तत्फलम्” तथा । “परिभुक्तमवज्ञातमपर्य्याप्त- मसंस्कृतम् । यः प्रयच्छति विप्रेभ्यस्तद्भस्मन्यवतिष्ठते । परिभुक्तं गृहीतोपयोगं वस्त्रादि । अपर्य्याप्तं स्वकार्य्या- क्षमं जरद्गवादि । शातातपः “वेदविक्रयनिर्दिष्टं स्त्रीषु यच्चार्जितं धनम् । अदेयं पितृदेवेभ्यो यच्च क्ली- वादुपागतम्” वेदविक्रयो निर्दिष्टो व्यपदिष्टो यत्र तत्तथा निर्विष्टमितिपाठे वेदविक्रयाल्लब्धमित्यर्थः । स्त्रीषु यच्चार्जितमिति स्त्रीव्यापारोपजीवनेन यल्लब्धम् । स्त्रीषु विक्रीतास्विति केचित्” दक्षः “सामान्यं याचितं न्यास आधिर्दाराश्च तद्धनम् । अन्वाहितञ्च निक्षेपः सर्वस्वञ्चा- न्वये सति । आपत्खपि न देयानि नव वस्तूनि पण्डितैः । यो ददाति स मूढात्मा प्रायश्चित्तीयते नरः” । सामान्यं अनेकस्वामिकम् । याचितं संव्यवहारार्थं याचित्वानीतं वस्त्रालङ्कारादि । गृहस्वामिने अदर्शयित्वा तत्परोक्षमेव गृहस्वाभिने अर्पणीयमिति गृहजनहस्ते स्थापितं द्रव्यं न्यासः । आधिः प्रसिद्धः । दाराः कलत्रम् तद्धनं दारधनम् । तच्च व्याख्यात मनुना “अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तञ्च प्रीतिकर्मणि । भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम्” । अध्यग्नि अग्निसमक्षं यत् स्त्रियै दत्तम् । अध्यावाहनिकं विवा- हकाले पित्रादि दत्तम् । प्रीतिकर्मणि स्त्रीपुंसम्बन्धेन भर्त्त्रार्पितम् । विवाहोत्तरकालेऽपि भ्रात्रादिभ्यः प्राप्तम् । याज्ञवल्क्योऽप्याह “भ्रावृमातृपितृपतिप्राप्तमध्यग्न्यु- पागतम् । आधिवेदनिकञ्चैव स्त्रीधन परिकीर्त्तितम्” दारान्तरभिच्छता भर्त्ता यद्दत्तं तदाधिवेदनिकम् । एवंप्रकारं स्त्रीधनं न देयमिति । अन्वाहितं यदेकस्य हस्ते निहितं द्रव्यं तेनाप्यनु पश्चादन्यस्य हस्ते

स्वामिने देहीति निहितम् । गृहस्वामिसमक्षं स्था- पितं द्रव्यं निक्षेपः । कात्यायनः “विक्रयञ्चैव दानञ्च न नेयाः स्युरनिच्छवः । दाराः पुत्राश्च सर्वखमात्म- नैव तु योजयेत् । आपत्काले तु कर्तव्यं दानं विक्रय एव वा । अन्यथा न प्रवर्त्तन्ते इति शास्त्रस्य निश्चयः” । “आपत्काले तु कर्त्तव्यं दानं विक्रय एव वेति” स्वकीय- दानविक्रयेच्छुदारादिविषयम् । यत्तु दाराणाम् “आपत्- स्वपि न देयानीति” दक्षेणादेयत्वमुक्तं तत् स्वदानविक्रया- निच्छुदारादिविषयम् । वशिष्ठः “शुक्रशोणितसम्भवः घुत्रो मातापितृनिमित्तकस्तस्य प्रदानविक्रयपरित्यागेषु मातापितरौ प्रभवतः नत्वेकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णी- याद्वा स हि सन्तानाय पूर्वेषां न तु स्त्री पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा अन्यत्रानुज्ञानाद्भत्तुः” । वृहस्पतिः “कस्मैचिद्याचमानाय दत्तं धर्माय यद्भवेत् । पश्चाच्च न तथा तत् स्यान्न देयं तस्य तद्भवेत्” । धर्मं कर्त्तुं याचमानाय यद्दत्तं तेन चेदसौ धर्मं न कुर्य्यात्तदा तत्तस्मै न देयमित्यर्थः । अङ्गिराः “बहुभ्यो न प्रदेयानि गौर्गृहं शयनं स्त्रियः । विभक्तदक्षिणाह्येता दातारं तारयन्ति हि । एका एकस्य दातव्या न बहुभ्यः कथञ्चन । दातुर्विक्रयमापन्ना दहत्यासप्तभं कुलम्” । बिक्रेतुरेवैतद्दोषप्रदर्शनं न प्रकृतस्य दातुरिति । औपकायनः “कन्याशय्यागृहञ्चैव देयं यङ्गोस्त्रियादिकम् । तदेकस्मै प्रदातव्यं न बहुभ्यः कथञ्चन” व्यासः न व्यङ्गां रोहिणीं बन्ध्यां न कृशां मृतवत्सिकाम् । न वामनां वेहतञ्च दद्याद्विप्राय गां नरः । वेहत् गर्भोपघातिनी । देबलः “विवत्सां रोगिणीं रूक्षां स्थविरां शृङ्ग भीषणाम् । क्षीणक्षीरशरीराङ्गां दत्त्वा दोषमवाप्नुयात्” । कात्यायनः “न चीषरां न निर्दग्धां महीं दद्यात् कथञ्चन । न श्मशानपरीताञ्च न च पापनिषेविताम्” । षापाः हिंस्नप्राणिनो व्याघ्रादयः । विष्णुधर्मोत्तरे “सोशीरां तस्कराकीर्णां तथा व्याल- वतीं भुवम् । न दद्यात्तु द्विजश्रेष्ठो या च सन्धिषु सस्थिता” । स्कन्दपुराणे “पापदः पापमाप्नोति नरो लक्षगुणं सदा । तस्मान्न दद्यान्मेधावी पातक जातु कस्यचित” । महाभारते “दुःखितेभ्यो हि भूतेभ्यो मृत्युरोगजरादिभिः । भूवः को दुःखमपरं सवृणो दातुमर्हति । दुःखं ददाति योऽन्यस्य ध्रुवं दुःखं स विन्दति । तस्मान्न कस्यचिद्दुःखं दातव्यं दःखमीरुणा” ।

पृष्ठ ३५२९

“अथ पात्रविशेषे अदेयमुच्यते । यमः “सुवर्णं रजतं ताम्रं यतिभ्यो यः प्रयच्छति । न तत्फलमवा- प्नोति तत्रैव परिवर्त्तते” । परिवर्त्तः विपर्य्ययः एवशब्दः अप्यर्थः तेन तत्र तस्मिन् दातर्य्यपि परिवर्त्तते धर्म्म- विपरीतं धर्मं जनयतीत्यर्थः । तथा चोक्तम् “यतये काञ्चनं दत्त्वा दातापि नरकं व्रजेदिति” । देबलः “पक्वमन्नं गृहस्थस्य वानप्रस्थस्य गोरसः । वृत्तिश्च भिक्षु- वृत्तिभ्यो न देयं पुण्यमिच्छता” । वृत्तिः भिक्षातिरिक्त वर्तनम् । तथा “न शूद्राय हविर्दद्यात् स्वस्ति क्षीरं तिलान् मधु । न शूद्रात् प्रतिगृह्णीयात्तेषामन्नन्निवे- दयेत् । गारसं काञ्चनं क्षेत्रं गास्तिला मधुसर्पिषी । तथा सर्वान्रसांश्चापि चण्डालेभ्यो ददेत न” । स्वस्ति न दद्यादिति प्रणाममन्तरेण शूद्रस्य स्वस्तीति न ब्रूयादि- त्यर्थः । तेषामपि क्षीरादीनां क्रयार्थमन्यत्द्रव्यं निवेदयेदित्यर्थः । शङ्खलिखितौ “कृशरं पायसं यावं दधिमधुकृष्णाजिनानि शूद्रेभ्यो न दद्यन्नोपाकृतं किञ्चित्” । विष्णुधर्गोत्तरात् “भुवं धेनुमथाश्वञ्च रत्नानि कनकन्तथा । तिलांश्च कुञ्जरं दद्यान्नाविज्ञातगुणागुणान्” अतःपरं ग्राह्याग्राह्यद्रव्ये विस्तरेणोक्ते ते च ग्राह्या- ग्राह्यशब्दे प्रायेण दर्शिते । दानाङ्गकालेषु तिथिकालः प्रथममुक्तस्तत्रैव । भविष्यपुराणे “तिथीनां प्रवरा यस्माद्ब्रह्मणा समुदा- हृता । प्रतिपादिता पदे पूर्बे प्रतिपत्तेन चोच्यते । स्नानं दानं शतगुणं कार्त्तिके या तिथिर्भवेत्” । स्कन्दपुराणे “आश्विने मासि संप्राप्ते द्वितीया शुक्लकृष्णगा । दानं प्रदत्तं यत्तस्यामनन्तफलमुच्यते” । पद्मपुराणे “वैशाखमासे या पुण्या तृतीया शुक्लपक्षगा । अनन्तफलदा दातुः स्नान- दानादिकर्मसु” । भविष्यपुराणे “शिवा शान्ता सुखा राजंश्चतुर्थी त्रिविधा स्मृता । मासि भाद्रपदे शुक्ला शिवां लोकेषु पूजिता । तस्यां स्नानं तथा दानं उपवासो जपस्तथा । भवेत् सहस्रगुणितं प्रसादाद्दन्तिनो नृपः । माघमासि तथा शुक्ला या चतुर्थी महीपते! । सा शान्ता शान्तिदा नित्यं शान्तिं कुर्य्यात्सदैव हि । स्नानदानादिकं सर्वमस्यामक्षयमुच्यते । यदा शुक्लचतु- र्थ्यान्तु वारो भौमस्य वै भवेत् । तदा सा सुखदा ज्ञेया सुखा नामेति कीर्त्तिता । स्नानदानादिक सर्वमस्या- प्रक्षयमुच्यते” । स्कन्दपुराणे “शुक्ला मार्गशिरे मासि श्रावणे या च पञ्चमी । स्नानदाने बहुफला नाग-

लोकप्रदायिनी” । भविष्यपुराणे “येयं भाद्रपदे मासि षष्ठी च भरतर्षभ! । स्नानदानादिक सर्वमस्यामक्ष- यमुच्यते” तथा “शुक्लपक्षस्य सप्तम्यां सूर्य्यवारो भवेद्यदि । सप्तमी विजया नाम तत्र दत्त महाफलम् । शुक्लपक्षस्य सप्तम्यां नक्षत्रं पञ्चतारकम् । यदा च स्यात्तदा ज्ञेया जया नामेति सप्तमी । स्नानदानादिकं तस्यां भवेत् शतगुणं विभो! । पञ्चतारकमितिः रोहिण्य श्लेषामघाहस्तस्य । “या मार्गशीर्षमासस्य शुक्लपक्षे तु सप्तमी । नन्दा सा कथिता वीर! सर्वानन्दकरी स्मृता । स्नानदानादिकं सर्वमस्यामक्षयमुच्यते” । आदिपुराणे “रेवती यत्र सप्तम्यामादित्यदिवसे भवेत् । तद्दानं शतसाहस्रमिति प्राह दिवाकरः । भविष्यपुराणे “पौषे मासि यदा देवि! शुक्लाष्टम्यां बुधो भवेत् । तदा तु सा महापुण्या महारुद्रेति कीर्त्तिता । तस्यां स्नानं महादानं तर्पणं विप्रभोजनम् । मत्प्रीतये कृतं देवि! शतसाहस्रिकं भवेत्” । महाभारते “अष्टकासु च यद्दत्त तदनन्तमुदाहृतम्” । आश्वलायनः “हेमन्तशिशिरयोश्च- तुर्णामपरपक्षाणामष्टमीष्वष्टका” इति । तथा शातपथ- श्रुतिः “द्वादश पौर्णमास्यो द्वादशाष्टका द्वादशामावास्या” इति । द्वादशापि कृष्णाष्टम्य इत्यर्थः । देवीपुराणे “आश्विनस्य तु मासस्य नवमी शुक्लपक्षगा । जायते कोटिगुणितं दानं तस्यां नराधिप!” । गरुडपुराणे “ज्यैष्ठस्य शुक्लदशमी संवत्सरमुखी स्मृता । तस्यां स्नानं प्रकुर्वीत दानञ्चैव विशेषतः । “एकादश्यां सिते पक्षे पुष्यर्क्षं यत्र सत्तम! । तिथौ भवति मा प्रोक्ता विष्णुना पापनाशिनी । दानं यद्दीयते किञ्चित् समुद्दिश्य जनार्दनम् । होमो वा क्रियते तस्यामक्षयं कथितं फलम् । मासि भाद्रपदे शुक्ला द्वादशी श्रवणान्विता । महती द्वादशी ज्ञेया उपवामे महाफला । फलं दत्त- हुतानाञ्च तस्यां लक्षगुणं भवेत्” । विष्णुधर्मोत्तरात् “भाग्यर्क्षसंयुता चैत्रे द्वादशी स्यान्महाफला” । भाग्यर्क्ष पूर्बफल्गुनी । “हस्तयुक्ता तु वैशाखे ज्यैष्ठे तु स्वामि- सयुता । ज्येष्ठया च तथापाढे मूलोपेता च वैष्णवे” वैष्णवे श्रावणे मासि । “तथा भाद्रपदे मासि श्रबणेन तु संयुता । आश्विने द्वादशी पुण्या भवत्याजर्क्षसयुता” । आजर्क्षः पूर्वभाद्रपदा । “कार्त्तिके रेवतीयुक्ता सौम्ये कृत्तिकया तथा” । सौम्यः मार्गशीर्षः । पौषे मृगशिरोपेता माघे चादित्यसंयुता” । आदित्यः पुनर्वसुः

पृष्ठ ३५३०

“फाल्गुने पुष्यसहिता द्वादशी पावनी परा । नक्षत्र- युक्तास्वेतासु स्नानं दानमुपोषितम् । सकृत्कृतं मनुष्या- णामक्षय्यफलदायकम्” । स्कन्दपुराणे “यस्तु चैत्रत्रयो- दश्यां स्नानं दानं समाचरेत् । फलं शतगुणं तस्य कर्मणो लभते नरः ।” ज्योतिःशास्त्रे “कृष्णपक्षे त्रयो- दश्यां मघास्विन्दुः करे रविः । यदा तदा गजच्छाया श्राद्धे पुण्यैरवाप्यते । चैत्रे चतुर्दशी शुक्ला श्रावण- प्रोष्ठपादयोः । माघस्य या कृष्णपक्षे दाने बहुफला हि सा ।” विष्णुधर्मोत्तरात् “वैशाखी कार्त्तिकी माघी पूर्णिमा तु महाफला । पौर्णमासीषु सर्वासु मासर्क्ष- सहितासु च । स्नानानामिह दानानां फलं दशगुणं भवेत् । यस्यां पूर्णेन्दुना योगं याति जीवो महाबलः । पौर्णमासी तु सा ज्ञेया महापूर्वा द्विजोत्तम! । स्नानं दानं तथा जाप्यमक्षय्यं तत्तदा स्मृतम् । ब्रह्मपुराणे “आग्नेयन्तु यदा ऋक्षं कार्त्तिक्यां भवति क्वचित् । महती सा तिथिर्ज्ञेया स्नानदानेषु चोत्तमा ।” आग्नेय- मृक्षं कृत्तिका । “यदा याम्यन्तु भवति ऋक्षं तस्यां तिथौ क्वचित्” । तिथिः सापि महापुण्या ऋषिभिः परिकीर्त्तिता” । याम्यमृक्षं भरणी । “प्राजापत्यं यदा ऋक्षं तिथौ तस्यां नराधिप! । सा महाकार्त्तिकी प्रोक्ता देवानामपि दुर्लभा ।” प्राजापत्यम् ऋक्षं रोहिणी । व्यासः “अमा वै सोमवारेण रविवारेण सप्तमी । चतुर्थी भौमवारेण विषुवत्सदृशं फलम् । शङ्खोऽपि “अमा- वास्या तु सोमे तु सप्तमी भानुना सह । चतुर्थी भूमिपुत्रेण सोमपुत्रेण चाष्टमी । चतस्रस्तिथयस्त्वेता स्तुल्याः स्युर्ग्रहणादिभिः । सर्वमक्षयमत्रोक्तं स्नान- दानजपादिकम् । “महाभारते “अमा सोमे तथा मौमे गुरुवारे यदा भवेत् । तत् पर्व पुष्करं नाम सूर्य्य- पर्वशताधिकम् । शातातपः “अमावस्या सोमवारे सूर्य्यवारे च सप्तमी । अङ्गारकदिने प्राप्ते चतुर्थी वा चतुर्दशी । तत्र यः कुरुते कर्म्म शुभं वा यदि वाऽशुभम् । षष्टिवर्षसहस्राणि कर्त्ता तत्फलसश्नुते” । विष्णुपुराणे “अमावस्या यदा मैत्र! विशाखा--ऋक्ष योगिनी । श्राद्धे पितृगणस्तृप्तिं तदाप्नोत्यष्टवार्षिकीम् । अमावस्या यदा पुष्ये रौद्रर्क्षे वा पुनर्वसौ । द्वादशाव्दी- मथा तृप्तिं प्रयान्ति पितरोऽर्च्चिताः” । रौद्रर्क्षम् आर्द्रा । “बासवाजैकपादर्क्षे पितॄणां तृप्तिमिच्छता । वारुणे वाऽऽप्यदैवत्ये देवानामपि दुर्ल्लभा” । वासवः धनिष्ठा । अजै-

कपादः पूर्वाभाद्रपदा । वारुण शततारका । आप्यदैवत्य पूर्वाषाढ़ा । “माघेऽसिते पञ्चदशी कदाचिदुपैति योगं यदि वारुणेन । ऋक्षेण कालः स परः पितॄणां नह्यल्पपुण्यैर्नृप! लभ्यतेऽसौ” । वारुणः शततारा । अथ युगादिप्रभृतयः । तत्र स्कन्दपुराणे “नवम्यां शुक्ल- पक्षस्य कार्त्तिके निरगात् कृतम् । त्रेता सिततृतीयायां वैशाखे समपद्यत । दर्शे तु माघमासस्य प्रवृत्तं द्वापरं युगम् । कलिः कृष्णत्रयोदश्यां नभस्ये मासि निर्गतः । युगादयः स्मृता ह्येते दत्तस्याक्षयकारकाः ।” ब्रह्मपुराणे “युगारम्भास्तु तिथयो युगाद्यास्तेन कीर्त्तिताः । फलं दत्तहुतानाञ्च तास्वनन्तं प्रकीर्त्तितम् ।” तथा एताश्चतस्रस्तिथयो युगाद्या दत्तं हुतञ्चाक्षयमाशु विन्द्यात् । युगे युगे वर्षशतेन यत्तपो युगादिकाले दिवसेन तद्भवेत् ।” तथा “सूर्य्यस्य सिंहसंक्रान्त्यामन्तः कृतयुगस्य च । तथा वृश्चिकसंक्रान्त्यामन्तस्त्रेतायुगस्य च । ज्ञेयस्तु वृषक्रान्त्यां द्वापरान्तश्च संख्यया । तथा च कुम्भसंक्रान्त्या- मन्तः कलियुगस्य च ।” पद्मपुराणे “युगादिषु युगान्तेषु स्नानदानजपादिकम् । यत्किञ्चित् क्रियते तस्य युगान्ताः फलसाक्षिणः ।” आदित्यपुराणे “दिनर्क्षं रेवती यत्र गमनञ्चैव राशिषु । युगान्तदिवसं विद्धि तत्र दानमनन्तकम् । ग्रहोपरागे विषुवे सोम्येंवा मिहिरोपदिः । सप्तमी शुक्ला कृष्णा वा युगान्तदिवसं विदुः ।” मिहि- रोपदिः सूर्य्यग्रहः । मनुः “सहस्रगुणितं दानं भवेद्दत्तं युगादिषु । कर्म श्राद्धादिकञ्चैतत्तथा मन्वन्तरा- दिषु ।” मत्स्यपुराणे “अश्वकशुक्लनवमी द्वादशी कार्ति- कस्य तु । चैत्रस्य तु तृतीया या तथा भाद्रपदस्य तु । फाल्गुनस्य त्वमावास्या पौषस्यैकादशी तथा । श्रावण- स्याष्टमी कृष्णा तथाषाढ़स्य पूर्णिमा । आषाढ़स्य तु दशमी माधमासस्य सप्तमी । कार्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठे पञ्चदशी तथा । मन्वन्तरादयश्चैता दतस्याक्षय- कारकाः । स्नानं दानं जपो होमः स्वाध्वायपितृ- तर्पणम् । सर्वमेवाक्षयं विद्यात् कृतं मन्वन्तरादिषु । अत्रामावस्याष्टमीव्यतिरेकेण सर्वाः शुक्ला एव । पुरा- णान्तरेण तु श्रावणस्यामावस्या भाद्रपदस्य कृष्णाष्टमी मन्वन्तरादिरिति प्रतिपादितम् तद्यथा “आश्विने शुक्ल- नवमी द्वादशी कार्तिके तथा । तृतीया चैत्रमासस्य तथा भाद्रपदस्य च । श्रावणस्याप्यमावस्या० पौषस्यैका- दशी तथा । आषाढ़स्यापि दशमी माघमासस्य सप्तमी ।

पृष्ठ ३५३१

नभस्यस्याष्टमी कृष्णा तथाषाढ़ी च पूर्णिमा । कार्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पञ्चदशी तथा । मन्वन्तरादय- श्चैता दत्तस्याक्षयकारकाः ।” अथ व्यतीपातादिकालाः । याज्ञवल्क्यः “शतमिन्दु- क्षये दानं सहस्रन्तु दिनक्षये । विषुवे शतसाहस्रं व्यतीपाते त्वनन्तकम्” । वराहपुराणे “दर्शे शतगुणं दानं तच्छतव्नं दिनक्षये । शतघ्नं तस्य संक्रान्तौ शतघ्नं विषुवे ततः । युगादौ तच्छतगुणमयने तच्छताहतम् । सोमग्रहे तच्छतव्नं तच्छतव्नं रविग्रहे । असंख्येयं व्यतीपाते दानं वेदविदो विदुः । शतघ्नं शतगुणमित्यर्थः । तथा “उत्पत्तौ लक्षगुणं कोटिगुणं भ्रमणनाड़िकायान्तु । अर्वुदगुणितं पतने जपदानाद्यक्षयं पतिते ।” उत्पत्त्यादि- मानमुक्तं ज्योतिःशास्त्रे “विंशतिर्द्वियुतोत्पत्तौ भ्रमणे चैकविंशतिः । पतने दश नाड्यस्तु पतिते सप्त नाड़िकाः । व्यतीपातोत्र विष्कुम्भादियोगेषु सप्तदशो योगः । वृद्धमनुना तु प्रकारान्तरेण व्यतीपातो दशितः । “श्रवणाश्विधनिष्ठार्द्रानागदैवतमस्तके । यद्यमा रविवारेण व्यतीपातः स उच्यते । नागदैवतम् अश्लेषा । मस्तकं प्रथमचरणः । मस्तक इति श्रवणादिमिः प्रत्येकं सम्बध्यते । शास्त्रान्तरेऽन्योऽपि व्यतीपात उक्तः । “पञ्चाननस्थौ गुरुभूमीपुत्रौ मेषे रविः स्वाद्यदि शुक्लपक्षे । पाशाभिधाना करभेण युक्ता तिथिर्व्यतीपात इतीह योगः । अस्मिन् हि गोभूमि- हिरण्यवस्त्रदानेन सर्वं परिहाय पापम् । शूरत्व- मिन्द्रत्वमनामयत्वं मन्वाधिपत्यं लभते मनुष्यः” । पञ्चा- ननः सिंहः गुरुभूमिपुत्रौ वृहस्पत्यङ्गारकौ । पाशाभि- धाना द्वादशी । करभम् हस्तनक्षत्रमिति । ज्योतिः- शास्त्रे तु रविचन्द्रयो क्रान्तिसाम्ये सूक्ष्यौ वैधृत- व्यतीपातौ दर्शितौ । तदाह गालवः “चन्द्रार्कयो- र्नयनवीक्षणजातमूर्तिः कालानलद्युतिनिभः पुरुषोऽति रौद्रः । अस्त्रोद्यतो भुवि पतंश्च निरीक्षमाणः कं घातयेऽहमिति च व्यतीपातयोगः ।” आह भृगुः “क्रान्ति- साम्यसमयः समीरितः सूर्य्यपर्वसदृशो मुनीश्वरैः । तत्र दत्तहुतजप्तपूजनं कोटिकोटिगुणमाह भार्गवः” । अयमर्थः सूर्य्याचन्द्रमसोः क्रान्तिसाम्ये पुण्यकालद्वयं सम्भवति । एकः व्यतीपाताख्यः अपरः वैधृताख्यः । तत्र क्रान्तिसाम्यलक्षणस्य व्यतीपातस्य गण्डीत्तरार्द्धा दारभ्य क्रमशः सार्द्धेषु सप्तसु योगेषु सम्भवोऽस्ति

वैधृतसंज्ञस्य तु शुक्रयोगादारभ्य सार्द्धेषु त्रिषु योगेषु मम्भवोऽस्ति “वैधृते व्यतीपाते दत्तमक्षयकृद्भवेत्” । भरद्वाघः “व्यतीपाते वैधृते च दत्तस्यान्तो न विद्यते । व्यतीपाते विशेषेण स हि सूक्ष्मः प्रकीर्तितः ।” स्थूलप्रकारेण प्रसिद्धस्तु सप्तविंशतितमो योगो वैधृत इति । अथोपरागकालः । पद्मपुराणे “चन्द्रस्य यदि वा भानो राहुणा सह सङ्गमः । उपराग इति ख्यातस्तत्रानन्त- फलं स्मृतम् । इन्दोर्लक्षगुणं पुण्यं रवेर्दशगुणं भवेत् । गङ्गातीरे तु सम्प्राप्ते इन्दोः कोटी रवेर्दश” । रवेर्दश- गुणमिति लक्षगुणाद्दशगुणमित्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि तथा । “रविवारे रवेर्ग्रासः सोमे सोमग्रहस्तथा । चूड़ा- मणिरिति ख्यातस्तत्रानन्तं फलं स्मृतम् ।” मरद्वाजः “चन्द्रसूर्य्योपरागे च यत्कर्तव्यं तदुच्यते । सर्वं हेममयं दानं सर्वे व्रह्मसमा द्विजाः । सर्वं गङ्गासमं तोयं राहुग्रस्ते दिवाकरे” । ऋष्यशृङ्गः “राहुग्रस्तो यदा सूर्य्यो यस्तु श्राद्धं समाचरेत् । तेनैवं सकला पृथ्वी दत्ता विप्रस्य वै करे” । शातातपः “अयनेषु सदा देयं विशिष्टं स्वगृहेषु यत् । षडशीतिमुखे चैव विमोक्षे चन्द्रसूर्य्ययोः । विमोक्षे वर्तमाने न तु विमुक्तयो- रित्यर्थः “उपरागे तु तत्कालमिति” स्मरणात् । आह शातातपः “संक्रान्तौ यानि दत्तानि हव्यकव्यानि दातृभिः । तानि नित्यं ददात्यर्कः पुनर्जन्मनि जन्मनि । रविसंक्रमणे पुण्ये न स्नायाद्यो हि मानवः । सप्त- जन्मान्तरं रोगी दुःखभागी सदा भवेत् ।” वृद्धवशिष्ठः “अयने द्वे च विषुवे चतस्रः षड़शीतयः । चतस्रो विष्णुपद्यश्च संक्रान्त्यो द्वादश स्मृताः । झषकर्कटसंक्रान्त्यौ द्वे तूदग्दक्षिणायने । विषुवे च तुलामेषे गोलमध्ये ततोऽपराः” । झषः मकरः । गोलः राशिचक्रम् । “कन्यायां सिथुने मीने धनुष्यपि रवेर्गतिः । षड़शीति मुखा प्रोक्ता षड्शीतिगुणा फलैः । वृषवृश्चिककुम्भेषु सिंहे चैव यदा रविः । एतद्विष्णुपदं नाम विषुवा- दधिकं फले ।” गालवः “मध्ये विषुवति दानं विष्णु- पदे दक्षिणायने चादौ । पड़शीतिमुखेऽतीते तथोद- गयने भूरि फलम्” । एतच्च फलाधिक्यप्रतिपादनार्थ- मुक्तम् । फलमाह भरद्वाजः “षड़शीत्यान्तु यद्दान यद्दान विषुवद्वये । दृश्यते सागरस्यान्तस्तस्यान्तो नैव विद्यते ।” विष्णुपदादिसूक्ष्मतम पुण्यकालमाह गालवः “स्थिरभे विष्णुपदं षड़शीतिमुखं द्वितनुभे तुला-

पृष्ठ ३५३२

मेषे । विषुवन्तुर्य्ये दक्षायणं सौम्यकं सूर्य्ये ।” पूर्व- श्लोकैर्व्याख्यातमेतत् । “अयनांशकतुल्येन कालेनैतत् स्फुटं भवेत् । सर्बविष्णुपदाद्युक्तभेदादि ह्ययनेऽन्यथा । मृगकर्कादिगे सूर्य्ये याम्यीदगयने सति । तदा संक्रान्ति- टाने स्युरुक्ता विष्णुपदादयः ।” अयमर्थः राशिं प्रति त्रिंशदंशका भवन्ति सूर्य्यश्च प्रतिदिनमेकैकमंशं भुङ्क्ते तत्र याबद्भिरंशैरयनच्युतिर्भवति तावता सूर्य्यस्य भोग्य- कालेन भाविनां विष्णुपदादिकानां च्युतिर्भवतीति ततश्च यदा द्वादशभिरयनच्युतिर्भवतीति तदा भाविन्याः संक्रा- न्तेर्द्वादशभिर्दिनैरर्वाक् पुण्यकालो भवति अस्मिंश्च तत्संक्रान्तिनिमित्तं दानादि कर्त्तव्यमिति । एवं न्यूनातिरि- क्तेष्वपि बोद्धव्यम् । न केवलमादित्यस्यैव संक्रमसमये पुण्यकालः किन्तु सर्वेषामपि ग्रहाणां नक्षत्रराशिसंक्रमे पुण्यकालो भवतीति । तदुक्तं ज्योतिःशास्त्रे “नक्षत्र- राश्योरविसंक्रमे स्युरर्वाक् परत्रापि रसेन्दुनाड्यः । पुण्यास्तथेन्दोस्त्रिधरापलैर्युता एकैव नाड़ी मुनिमिः शुभोक्ता । नाड्यश्चतस्रः सपलाः कुजस्य बुधस्य तिस्रः पलविश्वयुक्ताः । सार्द्ध्वाब्धिनाड्यः पलसप्तयुक्ताः गुरोस्तु शुक्रे सपलाश्चतस्रः । द्विनागनाड्यः पलसप्तयुक्ता शनैश्चर- स्याभिहिताः सुपुण्याः । आद्ये तु मध्ये जपदानहोमं कुर्वन्नवाप्नोति सुरेन्द्रधाम ।” अस्यार्थः आदित्यस्य राशिनक्षत्रगमने अर्वाक् परतश्च षोड़श घटिकाः पुण्य- कालः । तथा चन्द्रस्यापि राशिनक्षत्रगमने घटिकैका- पलानि त्रयोदश अर्वाक् परतश्च पुण्यकालः । एवं मङ्गलस्य घटिकाश्चतस्रः पलमेकञ्च पुण्यकालः । तथा बुधस्य तिस्रो घटिकाश्चतुर्दश पलानि पुण्यकालः । वृहस्पतेरपि सार्द्धाश्चतस्रो घटिकाः सप्त पलानि पुण्यकालः । शुक्रस्य चतस्रो घटिकाः पलमेकञ्च पुण्यकालः । शनैश्च- रस्यापि द्व्यशीतिघटिकाः सप्त पलानि पुण्यकाल इति । अथ प्रकीर्णकालाः । आह विष्णुः “अमावस्या व्यतीपातो ग्रहणं चन्द्रसूर्य्ययोः । मन्वादयो युगादिश्च संक्रान्ति- र्वैधृतिस्तथा । दिनक्षयं दिनच्छिद्रमवमञ्च तथा परम् । द्व्ययने विषुवद्युग्मं षड़शीतिमुखन्तथा । चतस्रो विष्णुपद्यश्च पुत्रजन्मादि चापरम् । आदित्यादिग्रहा- णाञ्च नक्षत्रैः सह सङ्गमः । विज्ञेयः पुण्यकालीऽयं ज्योतिर्विद्भिर्विचार्य्य च । तत्र दानादिकं कुर्य्यादात्मनः पुण्यवृद्धये ।” अमावास्यादीनि प्रसिद्धानि । दिनक्षय चक्तः पद्मपुराणे “द्वौ तिथ्यन्तावेकवारे यस्मिन् स स्या-

द्दिनक्षयः ।” वशिष्ठोऽप्याह “एकस्मिन् सावने त्वह्नि तिथीनां त्रितयं यदा । तदा दिनक्षयः प्रोक्तस्तत्र साहस्रिकं फलम् ।” दिनच्छिद्रलक्षणमाह भृगुः “तिथ्यर्द्धति- थियोगर्क्षछेदादी शशिपर्वणः । सदृशौ दिवसच्छिद्रसमाख्यौ प्राह भार्गवः । अयमर्थः तिथ्यर्द्धं करणं करणतिथियो- गनक्षत्राणामन्ते आदौ च पर्वकालः सोमग्रहणतुल्यः स च दिनच्छिद्रसंज्ञ इति । छेदकालमानमप्युक्तं तेनैव “छेदादिकालः कथितस्तिथिकृत्योर्घटीद्वयम् । नागवह्नि- पलोपेतं तद्भे तत्त्वपलैर्युतम् । पलैः षोड़शभिर्युक्त नाडिकाद्वितयं युतेः । छेदादिसमयः प्रोक्तो दानेऽनन्त- फलप्रदः ।” कृतिः करणम् । नागः अष्टौ । वह्नयः त्रयः । भं नक्षत्रम् । तत्त्वं पञ्चविंशतिः । युतिः योगः । तदयमर्थः सिद्धो भवति । तिथिकरणयो- राद्यन्ते । घटिकाद्वयमष्टत्रिंशत् पलानि पुण्यकालः । नक्ष- त्रस्य तु पञ्चविंशतिपलैर्युक्तं घटिकाद्वयम् । योगस्यापि षोड़शभिः पलैर्युक्तं घटिकाद्वयमिति । अवमलक्षण- माह विष्णुः “तिथित्रयं स्पृशत्येको चारः स्यादवमं हि तत् । त्रिवारस्पृक् तिथिर्यत्र दिनस्पृक् च तदुच्यते ।” अत्र दिनक्षयावमयोरियान् भेदः । यत्र तिथि द्वयावसाने वारावसानं स दिनक्षयः । यत्र तिथिद्वयाव- सानेऽपि वारानुवृत्तिः सोऽवम इति । ब्रह्मप्रोक्ते “एकादश्यप्यमावस्या पूर्णिमा पुत्रजन्म च । वैधृतिश्च व्यती- पातो भद्रा चावमवासरः । युगमन्वादयस्ते स्युरिन्दु- पर्वसमानकाः । क्रान्तिसाम्यं दिनच्छिद्रं ग्रहाणां भगमस्तथा” । भगमः राशिनक्षत्रेषु गमनम् । देवी पुराणे “व्यतीपाती विष्णुपदं षड़शीतिमुखन्तथा । क्रान्तिसाम्यममावास्या ग्रहणं वैधृतिश्च यः । संक्रा- न्तिश्च दिनच्छिद्रं तिथिवृद्धिदिनक्षयः । इत्यादिः पुण्य- कालस्तु होमदानादिकर्मणः” । स्कन्दपुराणे “ग्रहणं चन्द्रसूर्य्याभ्यामुत्तरायणमुत्तमम् । विषुवं सव्यतीपातं षड़शीतिमुखन्तथा । दिनच्छिद्राणि संक्रान्तिर्ज्ञेयं विष्णुपदं पुनः । इति कालः समाख्यातः पुंसां पुण्य- विवर्द्धनः । अस्मिन् दत्तानि दानानि स्नानहोमतपांसि च । अनन्तफलदानि स्युः स्वर्गमोक्षप्रदान्यपि” । आह च्यवनः “अमावास्यासंक्रान्तिव्यतीपातविषुवायनषड़- शीतिमुखविष्णुपदादिवैधृतिग्रहणान्तं स एव पुण्य- कालः । “अयने षड़शीतौ च चन्द्रसूर्य्यग्रहे तथा । युगादौ वैधृतौ चैव दत्तं नवति चाक्षयम्” । आह

पृष्ठ ३५३३

शातातपः “अयनेषु तु यद्दत्तं षड़शीतिमुखेषु च । चन्द्रसूर्य्योपरागे च दत्तं भवति चाक्षयम्” । नारदः “विशाखासु यदा भानुः कृत्तिकासु च चन्द्रमाः । स योगः पद्मको नाम पुष्करेष्वतिदुर्लभः” । अथ निषिद्धकालाः तत्र शङ्खलिखितौ “आहारं मैथुनं निद्रां सन्ध्याकाले तु बर्ज्जयेत् । कर्म चाध्ययनञ्चैव तथा दानप्रतिग्रहौ” । स्कन्दपुराणे “रात्रौ दानं न कर्त्तव्यं कुदाचिदपि केनचित् । हरन्ति राक्षसा यस्मात् तस्माद्दातुर्भयावहम् । विशेषतो निशीथे तु न शुभं कर्म शर्मणे । अतो विवर्जयेत् प्राज्ञो दानादिषु महानिशाम् । तथा “स्नानञ्चैव महादानं स्वाध्यायन्तु न तर्पणम् । प्रथमेऽव्दे न कुर्वीत महागुरुनिपातने” । आह ज्यतिःपराशरः “अग्न्याधेयं प्रतिष्ठाञ्च यज्ञदानाद्य भिग्रहान् । माङ्गल्यमभिषेकञ्च मलमासे विवर्जयेत् । वापीकूपतड़ागादिप्रतिष्ठोदङ्मुखे रवौ । दक्षिणाशा मुखे कुर्वन् न तत्फलमवाप्नुयात् । बाले वा यदि वा वृद्धे शुक्रे वास्तमुपागते । मलमासैवैतानि वर्जये द्यत्नतः सदा” । अथ निषिद्धस्यापि धर्मविशेषेण पुण्यकालत्वमभिधीयते । देवलः “राहुदर्शनसंक्रान्तिविवाहात्ययवृद्धिषु । स्नान- दानादिकं कुर्य्युर्निशि काम्यब्रतेषु च” । वृद्धवसिष्ठः “ग्रहणोद्वाहसंक्रान्तियात्रादिप्रसवेषु च । दानं नैमि- त्तिकं ज्ञेयं रात्रावपि तदिष्यते” । विष्णुधर्मोत्तरे “पूजनन्त्वतिथीनाञ्च पान्थानामपि पूजनम् । तच्च रात्रौ तथा ज्ञेयं गवामुक्तञ्च पूजनम्” । महाभारते “रात्रौ दानं न शंसन्ति विना त्वभयदक्षिणाम् । विद्यां कन्यां द्विजश्रेष्ठा! दीपमन्नं प्रतिश्रयम्” । श्रीमार्कण्डेय- पुराणे “महानिशा तु विज्ञेया मध्यस्थं प्रहरद्वयम् । स्नानं तत्र न कुर्वीत काम्यनैमित्तिकादृते” । विश्वामित्रः “महानिशा द्वे घटिके रात्रौ मध्यमयामयीः । नैमि- त्तिकन्तथा कुर्य्यान्नित्यन्तु न मनागपि” । अथ निमित्तानुरोधेन सदा पुण्यकालाः । विष्णुधर्म्मोत्तरे “कालः सर्वोऽपि निर्दिष्टः पात्रं सर्वमुदाहृतम् । अभयस्य प्रदाने तु नात्र कार्य्या विचारणा । तदैव दानकालस्तु यदा भयसुपस्थितम्” । तथा “न कालनियमो दृष्टो दीयमाने प्रतिश्रये । तदैव दानमस्योक्तं यदा पान्थसमागमः । न हि काल प्रतीक्षेत जलं दातुं तृषान्विते । अन्नोदकं सदा देशमित्याह भगवान्मनुः” । स्कन्दपुराणे “अर्द्ध-

प्रसूतां गां दद्यात् कालादीनविचारयन् । कालः स एव ग्रहणे यदा सा द्विमुखी तु गौः” । व्यासः “आसन्नमृत्युना देया गौः सवत्सा तु पूर्ववत् । तदभावे तु गौरेव नरकोद्धरणाय वै । तदा यदि न शक्नोति दातुं वैतरणीन्तु गाम् । शक्तोऽन्योऽरुक् तदा दत्त्वा श्रेयो दद्यान्मृतस्य च” । वराहपुराणे “व्यतीपातोऽथ संक्रान्तिस्तथैव ग्रहणं रवेः । पुण्यकालास्तदा सर्वे यदा मृत्युरुपस्थितः । तदा गोभूहिरण्यादि दत्तमक्षयता- मियात्” । तथा “यावत् काल सुते जाते न नाड़ी छिद्यते नृप! । चन्द्रसूर्य्योपरागेण तमाहुः समयं समम्” । विष्णुधर्म्मोत्तरे “अच्छिन्ननाड्यां यद्दत्तं पुत्रे जाते द्विजोत्तमाः! । संस्कारेषु च पुत्रस्य तदक्षय्यं प्रकीर्त्तितम्” । मत्स्यपुराणे “यदा वा जायते वित्तं चित्तं श्रद्धासमन्वितम् । तदैव दानकालः स्याद्यतोऽ नित्यं हि जीवितम्” । इति कालनिरूपणम् । अथ देशाख्यं दानाङ्गमुपवर्ण्यते । तत्र देवीपुराणे “सर्वे शिवाश्रमाः पुण्याः सर्वा नद्यः शुभप्रदाः । दानस्नानो- पवासादिफलदाः सततं नृणाम्” । आह विष्णुः “चातुर्वर्ण्यव्यवस्थानं यस्मिन् देशे न विद्यते । स म्लेच्छदेशो विज्ञेय आर्य्यदेशस्ततः परः” । भविष्यपुराणे “न हीयते यत्र धर्म्मश्चतुष्पात् सकलो द्विज! । स देशः परमो नित्यं सर्वपुण्यतमो मतः । विद्वद्भिः सेविती यश्च यस्मिन् देशे प्रवर्त्तते । शास्त्रोक्तश्चापि विप्रेन्द्र! स देशः परमोमतः” । याज्ञवल्क्यः “यस्मिन् दशे मृगः कृष्णस्तस्मिन् धर्म्मान्निबोधत” । श्रीमार्कण्डेथषराणे “सह्यस्य चोत्तरो यस्त यत्र गोदावरी नदी । पृथिव्या- मपि कृत्स्मायां स प्रदेशीऽतिपावनः” । व्यासः “गङ्गा- द्वारे प्रयागे च अविमुक्ते च पुष्करे । नगरे चाट्टहासे च गङ्गासागरसङ्गमे । कुरुक्षेत्रे गयायाञ्च तीर्थे वाऽमर- कण्टके । एवमादिषु तीर्थेषु दत्तमक्षयतामियात् । सर्वतीर्थमयी गङ्गा तत्र दत्तं महाफलम्” । स्कन्द- पुराणे “वाराणसी कुरुक्षेत्र प्रयागः पुष्कराणि च । गङ्गा समुद्रतीरञ्च नैमिषामरकण्टकम् । श्रीपर्वतमहा- कालं गोकर्णं वेदपर्वतम् । इत्याद्याः कीर्त्तिता दशाः सुरसिद्धनिषेबिताः । सर्वे शिलोच्चयाः पुण्याः सर्वा नद्यः ससागराः । गोसिद्धमुनिवासाश्च देशाः पुण्याः प्रकी- र्त्तिताः । एषु तीर्थेसु यद्दत्तं फलस्यानन्त्यकृद्भवेत्” । पद्मपुराणे “गङ्गा चोदङ्मुखी यत्र यत्र प्राची सर-

पृष्ठ ३५३४

स्वती । तत्र क्रतुशतं पुण्यं स्नानदानेषु सुव्रत! । लिङ्गं वा प्रतिमां वापि दृश्यते यत्र कुत्रचित् । तत् सर्वं पुण्यतां याति दानेषु च महाफलम्” । ब्रह्मप्रोक्ते “नदीतीरे गवां गोष्ठे व्राह्मणानाञ्च वेश्मनि । दत्तं शतगुणं प्राहुर्लक्षमादित्यसन्निधौ । शिवस्य विष्णोर्वह्नेश्च सन्निधौ दत्तमक्षयम्” । तथा “अग्निहोत्रे गवां गोष्ठे वदघोषपवित्रिते । शिवायतनसंस्थाने यदल्पमपि दीयते । तदनन्तफलं ज्ञेयं । शिवक्षेत्रानुभावतः” । मत्स्यपुराणे “शालग्रामसमुद्भूता शिला चक्राङ्कमण्डिता । यत्र तिष्ठति वसुधे । तत्क्षेत्रं योजनत्रयम् । द्वारवत्याः शिला देवि! मुद्रिता मम मुद्रया । यत्रापि नीयते तत्स्या- त्तीर्थं द्वादशयोजनम्” । तथा “प्रयागादिषु तीर्थेषु पुण्येष्वायतनेषु च । दत्त्वा चाक्षयमाप्नोति नदीपुण्य- वनेषु च” । आयतने शङ्करादिक्षेत्रे तदुक्तं भविष्य- पुराणे “क्रोशमात्र भवेत् क्षेत्रं शिवस्य परमात्मनः । प्राणिनान्तत्र पञ्चत्वं शिवसायुज्यकारणम् । फलं दत्त- हुतानाञ्च अनन्तं परिकीर्त्तितम् । मनुजैः स्थापिते लिङ्गे क्षेत्रे मानमिदं स्कृतम् । स्वयम्भुवि सहस्र स्यादार्षे चैव तदर्द्धकम्” । अथ श्रद्धाख्यं दानाङ्गमुच्यते । स्कन्दपुराणे “दानं दद्यात् प्रयत्नेन श्रद्धापूतन्द्रितः । श्रद्धाकृतं स्वल्पमपि दानमानन्त्यमश्नुते । अश्रद्धयापि यद्दत्तं सर्वस्वमपि सत्तम! । न तत् फलाय भवति तस्माच्छ्रद्धां समाश्रयेत्” । देवलः “प्रदाय शाकमुष्टिं वा श्रद्धाभक्तिसमुद्यताम् । महते पात्रभूताय सर्वाम्युदयमाप्नुयात्” । महाभारते “श्रद्धया साध्यते धर्म्मो महद्भिर्नार्थराशिभिः । निष्कि- ञ्चनास्तु मुनयः श्रद्धावन्तो दिवं गताः । धर्मार्थकाम- मोक्षाणां श्रद्धा परमकारणम् । पुंसामश्रद्दधानानां न धर्म्मो नापि तत्फलम्” । वह्निपुराणात् “श्रद्धापूर्वाः सर्वधर्म्माः श्रद्धामध्यान्तसंस्थिताः । श्रद्धानिष्ठाप्रतिष्ठाश्च धर्म्माः श्रद्धैव कीर्त्तिताः । श्रुतिमात्ररसाः सूक्ष्माः प्रधानपुरुषेश्वराः । श्रद्धामात्रेण गृह्यन्ते न वाक्येन न चक्षुषा । कायक्लेशैर्न बहुभिर्न चैवार्थस्य राशिभिः । घर्मः सम्प्राप्यते सूक्ष्मः श्रद्धाहीनैः सुरैरपि । श्रद्धा धर्मः परः सूक्ष्मः श्रद्धा ज्ञानं हुतन्तपः । श्रद्धा स्वर्गश्च मोक्षश्च श्रद्धा सर्वमिदं जगत् । सर्वस्वं जीवितञ्चापि दद्यादश्रद्धया यदि । नाप्नुयात् स फलं किञ्चित् श्रद्दधा- नस्ततो भवेत्” । वेदव्यासः “श्रद्धा वै सात्विकी देवी

सूर्य्यस्य दुहिता नृप! । सवित्री प्रसवित्री च जीवविश्वासिनी तथा । वाग्वृद्धं त्रायते श्रद्धा मनोवृद्धञ्च भारत” । महाभारते “क्रियावान् श्रद्दधानश्च दाता प्राज्ञोऽनसूयकः । धर्माधर्मविशेषज्ञः सर्वं तरति दुस्त- रम्” । स्कन्दपुराणे “श्रद्धा मातेव जननी ज्ञानस्प सुकृतस्य च । तम्माच्छ्रद्वां समुत्पाद्य ज्ञानं सुकृतमर्जयेत्” मनुः “श्रद्धयेष्टञ्च पूर्त्तञ्च नित्यं कुर्य्यात् प्रयत्नतः । श्रद्धा- कृते ह्यक्षये ते भवतः स्वागतैर्द्धनैः” । याज्ञवल्क्यः “दातव्यं प्रत्यहं पात्रे निमित्तेषु विशेपतः । याचि- तेनापि दातव्यं श्रद्धापूतन्तु शक्तितः” । वृहस्पतिः “मन्त्रा ज्यदोषाद्धोमे तु तपसीन्द्रियदोषतः । न्यूनता स्यान्न- दाने तु श्रद्धायुक्ते भवेत् क्वचित्” । “देशनिरूपणञ्च पूर्वं व्रतखण्डादावेव प्रपञ्चितम् । इह तु पात्रादिदानाङ्गनिरूपणप्रतिज्ञानिर्वाहार्थं दिङ्मात्रमेव प्रदर्शितम् । न चात्र भविष्यपुराणमतेन दानाङ्गपञ्चके निरूप्यमाणे दानाङ्गभूतस्यापि दातुः कथं पृथगनुपादन- मिति शङ्कनीयं दानस्य दातृव्यतिरेकेणानुपपत्तेस्तेनैव तदाक्षपात् । एवं तर्हि देशकालादेरप्यनुपादानं स्यात् । “अथ सामान्येनैव तदाक्षेपेऽपि व्रह्मावर्त्तादिविशेषलाभार्थं तन्निरूपणमिति चेत् दातापि तर्हि शुचित्वादिविशेषला- भार्थंनिरूपणीयः स्यात् । उच्यते तत्तद्विधायकवाक्यगता- ख्यातप्रत्ययोपात्तत्वादेव तदनिरूपणं नत्वाक्षेपात्, शुचि- त्वादिविशेषलाभस्तु वाक्यान्तरादिति कर्त्रनभिधानपक्षे तु प्रत्ययोपात्तभावनयैवासाधारण्येन तदाक्षेपान्न देशा- दिसाम्यम् । एवमादिक्लेशपर्य्यालोचनया षडङ्गं दानमिति वदता देबलेन तु निरूप्यतएव तथा हि “दाता प्रतिग्रहीता च श्रद्धा देयञ्च धर्मयुक् । देशकालौ च दानानामङ्गान्येतानि षड़्विदुरिति” । तल्लक्षणन्तु प्रागभिहितमिति तु न पुनराद्रियामहे । न तु श्रद्धा- दिवदितिकर्त्तव्यतापि दानाङ्गमित्यतः प्रतिपादनीयैव यदाह याज्ञवल्क्यः “देशकाल उपायेन द्रव्यं श्रद्धास- मन्वितम् । पात्रे प्रदीयते यत्तत् सकलं धर्मलक्षणम्” । इति उपायः इतिकर्त्तव्यता । अथ दानसामान्यविधिरुच्यते । तत्र दातृधर्माः । भविष्य- पुराणे “सम्यक् संसाधनं कर्म कर्त्तव्यमधिकारिणा । निष्कामेण महावीरः! काम्यं कामान्वितेन च । आचार युक्तः श्रद्धावान् प्राज्ञोयोऽध्यात्मवित्तमः । कर्मणां फलमाप्नोति न्यायार्जितधनश्च यः” । सम्गक प्रथम

पृष्ठ ३५३५

कल्पादिना । संसाधनं यथाविहितसाधनम् । अधिकारिणा अर्थिना समर्थेन विदुषा च । अध्यात्म- वित्तमः परलोकफलभागिन्यात्मनि दृढ़प्रत्ययवान् । न्यायार्जितधनः स्ववृत्त्यर्जितधनः । आपस्तम्बः “प्रयोजयितानुमन्ता कर्त्तेति स्वर्गनरकफलेषु भागि- नः यो भूय आरभते तस्मिन् फलविशेषः” । याज्ञवल्क्यः “विधिदिष्टन्तु यत् कर्म करोत्यविधिना तु यः । फलं न किञ्चदाप्नोति क्लेशमात्रं हि तस्य यत्” । मनुः “प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्त्तते । नःसाम्परायिकं तस्य दुमतेर्विद्यते फलम्” । साम्परायिकं पारलौकि- कम् । योगियाज्ञवल्क्यः “श्रद्धाविधिसमायुक्तं कर्म यत् क्रियते नृभिः । सुविशुद्धेन भावेन तदानन्त्याय कल्पते । विधिहीनं भावदुष्टं कृतमश्रद्धया च यत् । तद्धरन्त्य- सुरास्तस्य मूढ़स्य ह्यकृतात्मनः” । भविष्योत्तरे “काम्यो- दानविधिः पार्थ! क्रियमाणो यथातथम् । फलाय मुनिभिः प्रोक्तो विपरीतो भयावहः” । गारुड़पुराणे “प्रशस्तदेशकाले च पात्रे दत्तं तदक्षयम् । कोटिजन्मा- र्जितं पापं ददतस्तस्य नश्यति । सकलाङ्गोऽपि सम्भारो यस्य दानक्रियाविधौ । सम्भवेदपि पापीयान् स सद्यो मुक्तिमेष्यति” । देवीपुराणे “शुचिना भावपूतेन क्षान्तिसत्यव्रतादिना । अपि सर्षपमात्रोऽपि दातारं तारयेदिह” । दक्षः “दानञ्च विधिवद्देयं काले पात्रे गुणान्विते” । यमः “सर्वत्र गुणवद्दानं श्वपाकादिष्वपि स्मृतम् । देशे काले विधानेन पात्रे दत्तं विशेषतः” । गुणवत् उत्तमफलम् । तथा “दानं हि बहुमानाद्यो गुणवद्भ्यः प्रयच्छति । स तु प्रेत्य धनं लब्ध्वा पुत्रपौत्रैः सहाश्रुते । परञ्चानुपहत्येह दानं दत्त्वा विचक्षणः । सुखोदयं सुखोदर्कं प्रेत्य वै लभते धनम्” । अनुपहत्य पीड़ामनुत्पाद्यं, सुखोदर्कं सुखोत्तरफलम् । रामायणे “नावज्ञया प्रदातव्यं किञ्चिद्वा केनचित् क्वचित् । अवज्ञया हि यद्दत्तं दातुस्तद्दोषमावहेत्” । शातातपः “अभि- गम्य तु यद्दानं यच्च दानमयाचितम् । विद्यते सागर- स्यान्तस्तस्यान्ती नैव विद्यते । प्रच्छन्नानि च दानानि ज्ञानञ्च निरहंकृतम् । तपांसि च सुगुप्तानि तेषां फलमनन्तकम्” । ब्रह्मप्रोक्ते “गुप्ताध्यायी गुप्तदाता गुप्तपूजाग्निसत्क्रियः । पूज्यते सर्वलोकेषु सर्वदेवैः शतक्रतुः” । व्यासः “स्वयं नीत्वा तु यद्दानं भक्त्या पात्राय दीयते । तत् सहस्रगुणं भूत्वा दातारमुपतिष्ठति” ।

वृहस्पतिः “कृते प्रदीयते गत्वा त्रेतायां दीयते गृहे । द्वापरे च प्रार्थयति कलौ चानुगमान्विते” । प्रतिग्रही- तृगृहं गत्वा यद्दीयते तत् कृते युगे दत्तं भवति प्रति- ग्रहीतारं स्वगृहमाहूय यद्दीयते तत् त्रेतायुगे टत्तं भवतीत्यर्थः एवमुत्तरत्रापि । वह्निपुराणे “तमो- वृतस्तु यो दद्य्यद्भयात् क्रोधात् तथैव च । नृप! दानन्तु तत्सर्वं भुङ्क्ते गर्भस्थ एव च । ईर्षामन्युमनाश्चैव दम्मार्थं चार्थकारणात् । यो ददाति द्विजातिभ्यः स बालत्वे तदश्नुते । देशे काले च पात्रे च योददाति द्विजातिषु । परितुष्टेन मनसा यौवने तु तदश्नुते । वैश्वदेवविहीनं च सन्ध्योपामनवर्जितम । यद्दानं दीयते तत्तु वृद्धकाले समश्नुते” । आह मनुः “न विस्मयेत तपसा, वदेदिष्ट्यां न चानृतम् । नार्त्तौ- विप्रवदेद्विप्रान् न दत्त्वा परिकीर्त्तयेत् । यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति विस्मयात् । आयुर्विप्रापवादेन दानन्तु परिकीर्त्तनात्” । यमः “आशां दत्त्वा ह्यदा- तारं दानकाले निषेधकम् । दत्त्वा सन्तप्यते यस्तु तमाहुर्ब्रह्मघातकम्” । हारीतः “दानं ज्ञानं तपस्त्यागोमन्त्रकर्म्मविधिक्रियाः । मङ्गलाचारनियमाः शौचभ्रष्टस्य निष्फलाः” । आह प्रचेताः “स्नातोऽधि- कारी भवति दैवे पित्र्ये च कर्मणि । पवित्राणां तथा जाप्ये दाने च बिधिचोदिते” । वायुपुराणे “क्रियां यः कुरुते मोहादनाचस्येह नास्तिलः । भवन्ति न तथा तस्य क्रियाः सर्वाः न संशयः” । शाट्या- यनः “दानमाचमनं होमं भोजनं देवतार्च्चनम् । प्रौढ़पादोन कुर्वीत स्वाध्यायं पितृतर्पणम् । आसना- रूढ़पादस्तु जान्वोर्वा जङघयोस्तथा । कृताबसक्थि- कोयश्च प्रौढ़पादः स उच्यते” । वशिष्ठः “यज्जले शुष्क- वस्त्रेण स्थले चैरार्द्रवाससा । जपोहोमस्तथा दान तत्सर्वं निष्फलं भवेत्” । विष्णुपुराणे “होमदेवार्च्चनाद्यासु क्रियास्वाचमने तथा । नैकबस्त्रः प्रवर्त्तेत द्विजवाचनके जपे” । द्विजवाचनक्रे द्विजस्वस्तिवाचनादौ । शातातपः “सव्यादंसात् परिभ्रष्टकटिदेशभृताम्बरः । एकवस्त्रन्तु तं विद्यात् दैवे पित्र्येच वर्जयेत्” । श्लोकगोतमः “स्नाने दाने जपे होमे दैवे पित्र्ये च कर्मणि । बध्नीयान्नासुरीं कक्षां शेषकाले यथारुचि । याज्ञवल्क्यः” परिधानाद्बहिः कक्षा निबद्धा ह्यासुरी भवेत् । धर्मकर्मणि विद्वद्भिर्वर्ज- नीया प्रयत्रतः । वहिःकक्षा नहिर्निर्गता कक्षेत्यर्थः” ।

पृष्ठ ३५३६

मनुः “न कुर्य्यात् कस्यचित् पीड़ां कर्मणा मनसा गिरा । आचरन्नभिषेकन्तु कर्म्माण्यप्यन्यथा चरन् । सन्ध्ययोरुभयोर्जप्ये भोजने दन्तधावने । पितृकार्य्ये च टैवे च तथा मूत्रपुरीषयोः । गुरूणां सन्निधौ दाने यागे चैव विशेषतः । एषु मौनं समातिष्ठन् स्वर्गं प्रा- प्नोति मानवः” । पराशरः “स्नाने दाने जपे होमे दैवे पित्र्ये च कर्मणि । सव्यापसव्यौ कर्तव्यौ सपवित्रौ करौ द्विजैः” । लघुहारीतः “जपे होमे तथा दाने स्वाध्याये पितृतर्पणे । अशून्यन्तु करं कुर्य्यात् सुवर्ण- रजतैः कुशैः । दर्महीना तु या सन्ध्या यच्च दानं विनो- दकम् । असंख्यातञ्च यज्जप्तं तत्सर्वं निष्प्रयोजनम्” । हारीतः “देवाश्च पितरश्चैव तपोयज्ञदानानामीशते मन्तारः सर्वकार्य्यसाधनानामार्त्तिभयोपसर्गेभ्योरक्षितारो भवन्ति भन्त्रा देवतास्तदा एवंसिद्धमन्त्रवत् करोति देववत्- करोति यद्ददाति देवताभिरेव तद्ददाति यत् प्रतिगृ- ह्णाति देवताभिरेव तत् प्रतिगृह्णाति तस्मान्नामन्त्रवत् प्रतिगृह्णीयात् यत्त्वमन्त्रतः प्रतिपादिता हि देवता- स्तुष्णीं प्रतिगृह्णीयुर्हि शठा भवन्ति तस्मान्मन्त्रवदद्भिर- वोक्ष्य दद्यादालभ्य वा” । अवोक्ष्य प्रोक्षणं कृत्वा । आलभ्य सोदकेन पाणिना स्पृष्ट्वा । आपस्तम्बः “सर्वाण्युद- कपूर्वाणि दानानि यथाश्रुति वीहारे” वीहारे यज्ञे अन्वाहार्य्यदानादौ यथाश्रुति यावदेव श्रुतं तावदेव कुर्य्यान्नोदकपूर्बतादिनियम इत्यर्थः । वराहपुराणे “तोयं दद्यात् द्विजकरे दाने विधिरयं स्मृतः । सकुशो- दकहस्तश्च ददामीति तथा वदेत्” । गौतमः “अन्तर्जानु- करं कृत्वा सकुशन्तु तिलोदकम् । फलानि चाभिसन्धाय प्रदद्यात् श्रद्धयान्वितः” पात्रासन्निधाने तु नारदीयपु- राणे विशेष उक्तः । “मनसा पात्रमुद्दिश्य जलं भूमौ विनिःक्षिपेत् । विद्यते सागरस्यान्तो दानस्यान्तो न विद्यते” । धौम्यः “दानकाले तु सम्प्राप्ते पात्रस्यासन्निधौ जलम् । अन्यविप्रकरे दत्त्वा दानं पात्रे निधीयते” । षट्त्रिंशन्मतात् “पात्रं मनसि सञ्चिन्त्य क्रियावन्तं गुणान्वितम् । देशे काले च संप्राप्ते देयमपसु विनिः- क्षिपेत्” । उभयासन्निधाने तु विशेषस्तत्रैवोक्तः “द्रव्यपात्रविकर्षश्चेत् परोक्षं दातुमुद्यतः । तत् ध्यायेद्वै भुवं पात्रं द्रव्यमादित्यदैवतम्” । धौम्यः “परोक्षेऽपि तु यद्दत्तं तीर्थे स्नातेन सोदकम् । तद्दानं सोदकं प्राहुरनन्तफलदायकम् । परोक्षे कल्पितं दानं पात्रा-

भावे कथं भवेत् । गोत्रजेभ्यस्तथा दद्यात् तदभावेऽस्य बन्धुषु । परोक्षेऽपि च यद्दत्तं भावपूर्बेण चेतसा । गुरुमित्रद्विजातिभ्यस्तत्तु दानमनन्तकम् । परीक्षे खलु यद्दत्तं स्वस्त्यक्षरविवर्जितम् । दृश्यते सागरस्यान्तस्त- स्यान्तो नैव दृश्यते” । आपस्तम्बः “तस्मादोमित्युदाहृत्य- यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्त्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनः । त्रिमात्रस्तु प्रयोक्तव्यः कर्म्मारम्भेषु सर्वशः । तिस्रः सार्द्धास्तु कर्त्तव्या मात्रास्तत्वार्थचिन्तकैः । देवताध्यानकाले न प्लुतं कुर्य्यात् न संशयः ।” वृद्ध- वशिष्ठः “नामगोत्रे समुच्चार्य्य सम्प्रदानस्य चात्मनः । सम्प्रदेयं प्रयच्छन्ति कन्यादाने तु पुंस्त्रयम् । पुंस्त्रय- मिति प्रपितामहादिपुरुषत्रयमित्यर्थः । तदुक्तं “नान्दी- मुखे विवाहे च प्रपितामहपूर्वकम् । नाम सङ्कीर्त्तयन् विद्वानन्यत्र पितृपूर्वकम् । तथा दानहोमजपान् कुर्व- न्नासीनः कुशसंस्तरे । एषां फलमनन्तन्तु लभते प्राङ्- सुखोनरः” । स्मृत्यन्तरात् “नात्मगोत्रे समुच्चार्य्य सम्यक् श्रद्धान्वितो वदेत् । सङ्कीर्त्य देशकालादि तुभ्यं सम्प्र- ददे इति । न ममेति स्वस्वत्वस्य निवृत्तिमपि कीर्त्त- येत्” षट्त्रिंशन्मतात् “प्रणीते तु समिद्धेऽस्नौ जुहु- याद्व्याहृतित्रयम् । उदगग्रेषु दर्भेषु पात्रं तेषूपपादयेत् । प्रागग्रेषु स्वयंस्थित्वा दाता च परमेश्वरम् । ध्यात्वा स्वपुण्यमुद्दिश्य दक्षिणां प्रतिपादयेत् । समस्ता व्याहृ- तीर्हुत्वा तत्रोपरि समापयेत् । ब्राह्मणं प्रणिपत्याथ ततः पात्रं विसर्जयेत् । अनेन विधिना दानं दातव्यं होमपूर्बकम् । तत् कर्म दक्षिणावर्जं होमवर्जञ्च नार्हति” । एतच्च विहिताङ्गभूतहोसकेषु होमानुवाद- पुरःसरमुपदर्शितं तत्तद्गुणविधिपरम् । अन्यथा ह्यतथा- दृष्टशिष्टाचारेषु ताम्बूलादिदानेष्वपि प्रसङ्गः स्यात् । ततःपरं प्रतिग्रहीतृधर्मास्तत्रोक्तास्ते च प्रतिग्रहीतृ शब्दे दृश्याः । दातृप्रतिग्रहीत्रुभमधर्मास्तत्रोक्ता यथा गरुड़पुराणे “दैवं वा कर्म्म पित्र्यं वा नाशुचिः कर्तुमर्हसि । स्नानमेव द्विजातीनां परं शुद्धिकरं स्मृ- तम् । अतः स्नातोर्हतामेति दाने चैव प्रतिग्रहे । कृतमस्नायिना कर्म राक्षसत्वाय कल्पते । प्रजापतिः कर्मगुप्त्यै पवित्रमसृजत्पुरा । रक्षीघ्नमेतत् परमं मुनिभिः कल्पितं सवे । तस्मात्तत्करयीर्द्धार्य्यं ददता प्रतिगृह्णता । स्नानहोमजपादीनि कुर्वता च विशेषतः । संत्यज्य

पृष्ठ ३५३७

र्वष्णवं मार्गं ब्रह्ममार्गविनिर्गतम् । सकृत् प्रदक्षिणी- कृत्य पवित्रमभिधीयते” । वायुपुराणे “दानं प्रतिग्रहो होमो भोजनं बलिरेव च । साङ्गुष्ठेन सदा कार्यम- सुरेभ्योऽन्यथा भवेत्” । साङ्गुष्ठेन अङ्गुलीसङ्गताङ्गु- ष्ठेन । “एतान्येव च कार्य्याणि दानादीनि विशेषतः । अन्तर्जानु विधेयानि तद्वदाचमनं नृप!” । बौधायनः “भोजनं हवनं दानमुपहारः प्रतिग्रहः । बहिर्जानु न कार्य्याणि तद्वदाचमनं स्मृतम्” । ब्रह्माण्डपुराणे “नाधिकारी मुक्तकच्छो मुक्तचूड़स्तथैव च । दाने प्रति- ग्रहे यज्ञे ब्रह्मयज्ञादिकर्मसु । देवाः समेत्य वस्त्रं हि तच्च पुंसामकल्पयन् । ततश्च वाससा हीनमसंपूर्णं प्रचक्षते । सोत्तरीयस्ततः कुर्यात् सर्वकर्माणि भावतः । अधौतं कारुधौतञ्च परिदध्यान्न वाससी । ददानः प्रति- गृह्णंश्च दध्यादहतमेव च” । वराहपुराणे “सुस्नातः सम्यगाचान्तः कृतसंध्यादिकक्रियः । कामक्रोधविहीनश्च पाषण्डस्पर्शवर्जितः । जितेन्द्रियः सत्यवादी पात्रं दाता च शस्यते” तथा “प्रमीते गोत्रपुरुषे सूतके वा समागमे । दशरात्रमनर्हः स्यात् कर्तुं दानप्रतिग्रहौ । पिण्डोदकादि मृतके दातुं प्रेताय युज्यते । अच्छि- न्नायां तथा नाड्यां दानार्हो मृतसूतके” । विष्णुधर्मोत्तरे “शुचिर्वाप्यशुचिर्वापि दद्यादभयदक्षिणाम् । शुचिनाऽ- शुचिना वापि ग्राह्या भय उपस्थिते” । छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनः “कुशोपरिनिविष्टेन तथा यज्ञोपवी- तिना । देयं प्रतिग्रहीतव्यमन्यथा विफलं हि तत्” । आह जातूकर्ण्यः “ओङ्कारेण दद्यात् प्रतिगृह्णीयाच्च” । स्कन्दपुराणे “प्रणवा जगतां वीजं वेदानामादिरेव च । एष एव षरं ब्रह्म पवित्रमयमुत्तमम् । तस्मात् प्रणव- मुच्चार्य्य कार्य्यौ दानप्रतिग्रहौ” यमः “योऽर्चितं प्रतिगृ- ह्णाति योऽचेयित्वा प्रयच्छति । ताबुभौ गच्छतः स्वर्गे विपरीते विपर्य्ययः” । लिङ्गपुराणे “दद्याद्दानं यथा शक्त्या सदाभ्यर्चनपूर्वकम् । व्राह्मणश्चापि गृह्णीया- द्भक्त्या दत्तं प्रतिग्रहम्” । शातातपः “प्रश्नपूर्वन्तु यो दद्यात् ब्राह्मणाय प्रतिग्रहम् । स पूर्वं नरकं याति ब्राह्मणस्तदनन्तरम्” । प्रश्नपूर्वमिति एतमध्यायम् एतमनुवाकं वा यदि त्वमस्खलितं पठसि तदा तएतावद्द- दामीत्युक्त्वा तथा कृते यद्दीयते तत् प्रश्नपूर्वकम् । व्यासः “अवमानेन यो दद्याद्गृह्णीयाद्यः प्रतिग्रहम् । तावुभौ नरके मग्नौ वसेतां शरदां शतम्” । शातातपः

“कार्य्यलोभेन योदद्याद्गृह्णीयाद्यः प्रतिग्रहम् । दाताग्रे नरकं याति ब्राह्मणस्तदनन्तरम्” । विष्णु- धर्मोत्तरे “प्रतिग्रहोयोविधिना प्रदत्तः प्रतिग्रहो योविधिना गृहीतः । द्वयोः प्रयोगश्चरमन्तु कार्य्य श्रेयस्तथाप्नोति न संशयोऽत्न” । अथ मिश्रधर्म्माः । नन्दिपुराणे “दाने विधिमविज्ञाय नहि तद्दातुमर्हति । प्रतिग्रहानभिज्ञश्च गृह्णन्निरयमश्नुते । सावज्ञं प्रतिगृह्णानो ग्रहीतापि पतत्यधः । किन्त्वं वेत्सीति वक्तव्यो न दात्रा व्राह्मणः क्वचित् । सोऽपि पृष्टः स्वयं तेन दानार्थं तं न कीर्त्तयेत्” । यदि त्वमेतत् पठसि तदा तुभ्यमेतद्ददामीति साक्षात् परीक्षणमत्र निषिध्यते, पात्रत्वबोधार्थमुपायान्तरेण परीक्षणं त्वनु- मतमेव । तदुक्तं यमेन “शीलं संवसनाज्ज्ञेयं शौचं संव्यवहारतः । प्रज्ञा संकथनात् ज्ञेया त्रिभिः पात्रं परीक्ष्यते” । संकथनं शुद्धमावेन विद्याकथा । वराह- पुराणे “अपि सर्षपमात्रं हि न देयं विचिकित्सता । मनसा ह्यननुज्ञातः प्रतिगृह्णीत नैव हिं । ददानः प्रतिगृह्लंश्च यतो लोभभयादिना । नाप्नोति श्रेयसा योगं निरयं चैव गच्छति ।” नारदीयपुराणे “देश- कालविधानाद्यैर्हीनं दानं भयावहम् । दातुः प्रतिग्रही- तुश्च गृहीतमसतः सदा ।” षट्त्रिंशन्मतात् नामगोत्रे समुच्चार्य प्राङ्मुखो देयकीर्त्तनात्” । उदङ्मुखाय विप्राय दत्त्वान्ते स्वस्ति वाचयेत् । देयकीर्त्तनादिति देयकीर्त्त- नोत्तरकालं दत्त्वेत्यर्थः । “प्राक्प्रत्यगास्या बोद्वाहे दातृ- ग्राहकयोः स्थितिः । दद्यात् पूर्वमुखो द्रव्यमेष एव विधिः सदा” । यत्तु कीर्त्तयन्ति “प्राङ्मुखः प्रतिगृह्णी- द्विवाहे तु विपर्य्यय” इति तस्य समूलत्वे सिद्धे अनुष्ठान- विकल्पः, तत्राप्युदङ्मुखसंप्रदानवैशिष्ट्यस्मृतेस्तदेवानु- ष्ठेयम् । तदुक्तं स्मृत्यन्तरे “दद्यात् पूर्वमुखो दानं गृह्णीयादुत्तरामुखः । आयुर्विवर्द्धते दातुर्ग्रहीतः क्षीयते तु तत्” । देयद्रव्याणां दानमन्त्राः हेमा० व्र० ख० दर्शिता यथा ता कपिलायाः मात्स्ये “कपिले! सर्वभूतानां पूजनीयासि रोहिणि! । सर्वतीर्थमयी यस्मादतः शान्तिं प्रयच्छमे” शङ्खस्य “पुण्यस्त्वं शङ्ख! पुण्यानां मङ्गलानाञ्च मङ्गलम् । विष्णुना विधतो नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । वृषस्य “धर्मस्त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारकः । अष्टमूर्त्तेरधि- ष्ठानमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” ।

पृष्ठ ३५३८

हेम्नः “हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेम वीजं विभावसोः । अनन्त- पुण्यफलदमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” पीतवस्त्रस्य “पीतवस्त्रयुगं यस्माद्वासुदेवस्य वल्लभम् । प्रदाना- त्तस्य मे विष्णुरतः शान्तिं प्रयच्छतु” । श्वेताश्वस्य “यस्माद्विष्णुस्वरूपेण यस्मादमृतसम्भवः । चन्द्रार्क- वाहनं नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । धेनोः “यस्मात्त्वं पृथिवी सर्वा धेनुः केशवसन्निभा । सर्व- पापहरा नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । लोहस्य “यस्मादायसकर्माणि त्वदधीनानि सर्वदा । लाङ्ग- लाद्यायुधादीनि ततः शान्तिं प्रयच्छ मे” । छागस्य “यस्मात्त्वं छाग! यज्ञानामङ्गत्वेन व्यवस्थितः । यानं विभावसोर्नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । श्वेतवस्त्रस्य “शरण्यं सर्वलोकानां लज्जाया रक्षणं परम् । सुवेशधारि त्वं यस्माद्वासः! शान्तिं प्रयच्छ मे” । रक्तवस्त्रयुगस्य “रक्तवस्त्रयुगं यस्मादादित्यस्य प्रियं सदा । प्रदानादस्य मे सूर्यो ह्यतः शान्तिं प्रयच्छतु” । कृष्णवस्त्रस्य “धर्मराजेन विधृतं कृष्णवस्त्रं सुशीभनम् । सर्वक्लेशविनाशाय कृष्णवस्त्रं ददाम्यहम्” । अन्नस्य “अन्नमेव यतो लक्ष्मीरन्नमेव जनार्दनः । अन्नं व्रह्मा- खिलत्राणमस्तु मे जन्मजस्मनि” । सोपदंशदध्यन्नस्य “चन्द्रमण्डलमध्यस्थं चन्द्राम्बुजसमप्रभम् । दध्यन्नं तस्य दानेन प्रीयतां वामनी मम । दध्यन्नं सोपदंशञ्च व्रह्मविष्णुशिवात्मकम् । प्रीयतां धर्मराजो हि तद्दानान्मम सर्वदा” । सपानीयदध्यन्नस्य “पानौयसहितञ्चैतत् सदध्योदनपात्रकम् । समर्चितं तत् सफलं सदक्षिणं गृहाण दध्योदनपात्रकं मम” । कृसरान्नस्य “सर्वात्मा सर्वलोकेशः सर्वव्यापी सनातनः । नारायणः प्रसन्नः स्यात् कृसरान्नप्रदानतः” । पायसान्नस्थ “पायसं परमान्नञ्च सर्वदानोत्तमोत्तमम् । सर्वदैवतयोग्यञ्च श्रेयःपुष्टिं प्रयच्छतु” । अपपान्नस्य “आदित्यतेजसा भक्तं जातिश्रैष्ठ्यकरं परम् । तदन्नं मम विप्र! त्वं प्रतीच्छापूपमुत्तमम्” । सक्तूनाम् “प्राजापत्या यतः प्रोक्ताः सक्तवो यज्ञकर्मणि । तस्मात् सक्तून् प्रयच्छामि प्रीयतां मे प्रजापतिः” । रजतस्य “असुरेषु समुद्भूतं रजतं पितृवल्लभम् । तस्मादस्य प्रदानेन रुद्रः सम्प्रीयतां मम” । ताम्रपात्रस्य “परापवादपैशून्यादभक्ष्यस्य च भक्षणात् ।

तत्पजातञ्च यत् पापं ताम्रपात्रं प्रशाम्यतु” । कांस्यपात्रस्य “यानि पापानि काम्यानि कामीत्थानि कृतानि च । कांस्यपात्रप्रदानेन तानि नश्यन्तु मे सदा” । स्वर्णगर्भतिलपात्रस्य “देवदेव! जगन्नाथ! वाञ्छितार्थफल- प्रद! । तिलपात्रं प्रदास्यामि तवाङ्गे संस्थितेरहम्” । दर्पणस्य “दर्शनेन त्वमादर्श! नृणां मङ्गलदायकः । शौर्य्य- सौभाग्यसत्कीर्त्तिनिर्मलज्ञानदो भव” । मुक्तानाम् “ताम्रपर्ण्यर्णवोत्पन्ना वर्णाद्याकल्पवर्णिताः । मुक्ताः शुक्त्यद्भवाः सन्तु भुक्तिमुक्तिप्रदा मम” । सुवर्णपद्मस्य “त्वदुद्भवो जगत्स्रष्टुर्वेधसो हेमपङ्कजः । पद्मा- वासहरेर्नाभिजातो मां पाहि सर्वदा” । सिंहस्य “कान्तारवनदुर्गेषु चौरव्यालाकुले पथि । हिंसकास्तु न हिंसन्तु सिंहदानप्रभावतः” । अङ्गुलीयकस्य “हिरण्यगर्भसम्भूतं सौवर्णमङ्गुलीयकम् । धर्मप्रदं प्रयच्छामि प्रीयतां कमलापतिः” । वलयस्य “काञ्चनं हस्तवलयं रूपकान्तिसुखप्रदम् । विभूषणं प्रदास्यामि विभूषयतु मां सदा” । कुण्डलद्वयस्य “क्षीरोदमथने पूर्वमुद्भूतं कुण्डलद्वयम् । श्रिया सह यदुद्भूतं ददे श्रीः प्रीयतां मम” । तुलस्याः “मणिकाञ्चनपुष्पाणि मणिमुक्तामयानि च । तुलसीपत्रदानस्य कलां नार्हन्ति षोड़शीम् । तुलसीपत्र- दानाद्वा व्रह्मणः कायसम्भवम् । पापप्रशमनं यातु सर्वे सन्तु मनोरथाः” । दुग्धस्य “अलक्ष्मीहरणं नित्यं नित्यं सौभाम्यवर्द्धनम् । क्षीरं मङ्गलमायुष्यं ततः शान्तिं प्रयच्छ मे” । नवनीतस्य “कामधेनोः समुद्भूतं विष्णोस्तुष्टिकरं परम् । नवनीतं प्रदास्यामि बलं पुष्टिञ्च देहि मे” । आज्यस्य “कामधेनुसमुद्भूतं देवानामुत्तमं हविः । आयुर्वि- वर्द्धनं दातुराज्यं पातु सदैव माम्” । तैलस्य “तैलं पुष्टिकरं नित्यमायुष्यं पापनाशनम् । अमाङ्गल्यहरं पुण्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । पादुकायाः “कण्टकोच्छिष्टपाषाणवृश्चिकादिनिवारणम् । पादुकां सम्प्रदास्याभि विप्र! प्रत्या प्रगृह्यताम्” । चामरस्य “शशाङ्ककरसङ्काश! हिमडिण्डीरपाण्डुर । प्रोत्सारयाशु दुरितं चामरामरवल्लभ!” । चन्दनखण्डस्य “चन्दनावासमन्दारसखे । बृन्दारकार्च्चित! । चन्दन! त्वत्प्रसादान्मे सान्द्रानन्दप्रदो भव” । चन्दनाद्यनुलेपनस्य “श्रीखण्डकाण्डकर्पूरकस्तूरीकुङ्कुमा-

पृष्ठ ३५३९

न्वितम् । विलेपनं प्रयच्छामि सौख्यमस्तु सदा मम” । कस्तूर्य्याः “समस्तेभ्योऽपि वस्तुभ्यः संस्तुतासिं सुरासुरैः । विन्यस्ताऽङ्गेषु कस्तूरी सुखदाऽस्तु सदा मम” । कर्पूरस्य “कन्दर्पदर्पदो यस्मात् कंर्पूरं! घ्राणतर्पण! । श्रम- मात्रभवस्तापस्त्वद्दानादपसर्पतु” । गोपीचन्दनस्य “यदभूदङ्गसंलग्नं कुङ्कुमादिविलेपनम् । जलक्रीड़ासु गोपीनां द्वारवत्यां जलार्पितम् । गोपीचन्द- नमित्युक्तं मुनीन्द्रैः किल्विषापहम् । तस्मदस्य प्रदानेन विष्णुर्दिशतु वाञ्छितम्” । शिवप्रतिमायाः “त्वया सुराणाममृतं पिधाय हालाहलं संवृतमेव यस्मात् । तथाऽसुराणां, त्रिपुरञ्च दग्ध मेकेषुणा लोकहितार्थमीश! । तव प्रदानादहमप्यदोषी दोषैर्विमुक्तस्तु गुणान् प्रपद्ये । तथा कुरु त्वं शरणं प्रपद्ये मयि प्रमो! देववर! प्रसीद” । उमामहेश्वरयोः “प्रसीदतु भवोनित्यं कृत्तिवासा महेश्वरः । पार्वत्या सहितोदेवोजगदुत्पत्तिकारकः” । शिवलिङ्गस्य “शिवशक्त्यात्मकं यस्मात् जगदेतच्चराचरम् । तस्मादनेन सर्वं मे करोतु भगवान् शिवम् । कैलासवासी गौरीशो भगवान् भगनेत्रभित् । चराचरात्मकोलिङ्गरूपी दिशतु वाञ्छितम्” । मरकतलिङ्गस्य “इदं मारकतं लिङ्गं रौप्यपीठसमन्वितम् । धान्यैर्द्वादशभिर्युक्तमेकादशफलान्वितम् । सम्प्रदद्यां विधानेन यथोक्तं फलमस्तु मे” । काश्मीरलिङ्गस्य “काश्मीरलिङ्गपक्षे तु इदं काश्मीरजं वदेत्” । ससस्यभूमेः “सर्वभूताश्रया भूमिर्वराहेण समुद्धृता । अनन्तसस्यफलदा अतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । ऊर्णायाः “ऊर्णा मेषसमुत्पन्ना शीतवातभयापहा । यस्मात्तु- षारहारी स्यादतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । ऊर्णापदस्य “और्णपदमनुध्येयं स्वर्णवोजं तव प्रभो! । दत्तं गृहाण देवेश! पापं संहर सत्वरम्” । धान्यस्य “धन्यं करोषि दातारमिह लोके परत्र च । तस्मात् प्रदीयते धान्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । गोधूमानाम् “यस्मादन्नमयोजम्बूद्वीपो गोधूमसम्भवः । गान्धर्व- सौख्यधनदः अतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । मुद्गानाम् “मुद्गवीजानि बै यस्मात् प्रियाणि परमेष्ठिनः । तस्मादेषा प्रदानेन प्रीतिः सिद्ध्यतु मे सदा” । चणकस्य “पुरा गोवर्द्धनोद्धारसमये हरिभक्षिताः । चणकाः सर्वपापघ्ना अतः शान्तिं ददत्वमी” ।

लवणस्य “रसानामग्रजं श्रेष्ठं लवणं ब नवर्द्धनम् । ब्रह्मणा निर्मितं साक्षादतः शान्तिं प्रयच्छतु” । यवानाम् “धान्यराजाश्च माङ्गल्या द्विजप्रीतिकरा यवाः । तस्मादेषां प्रदानेन ममास्त्वभिमतं फलम्” । तिलानाम् “तिलाः पापहरा नित्यं विष्णोर्देहसमुद्भवाः । तिलदानेन सर्वं मे पापं नाशय केशव!” । शर्करायाः “अमृतस्य कलोत्पन्नाः इक्षुधाराजशर्करा । सूर्य्य- प्रीतिकरा नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । खण्डस्य “मनोभवधनुर्मध्यादुद्भूतः शर्कराजनिः । तस्मादस्य प्रदानेन भम सन्तु मनीरथाः” । गुडस्य “प्रणवः सर्वमन्त्राणां नारीणां पार्वती यथा । तथा रसानां प्रवरः सदैवेक्षुरसोमतः । मम तस्मात् परां लक्ष्मीं ददस्व गुड़! सर्वदा” । मधुनः “यस्मात्पितॄणां श्राद्धे त्वं पीतं मध्वमृतोद्भवम् । तस्मात्तव प्रदानेन रक्ष मां दुःखसागरात्” । उदकुम्भस्य “वारिपूर्णघटोपेतं देवत्रयमयं यतः । प्रीयतां- धर्मराजोऽस्तु दानेनानेन पुण्यदः” । उपानहोः “उपानहौ प्रदास्यामि कण्टकादिनिवारणे । सर्वस्थानेषु सुखदे अतः शान्तिं प्रयच्छतम्” । व्यजंनस्य “धुवित्रा सर्वजन्तूनां शैत्यानन्दकरी शुभा । पितॄणां तृप्तिदा नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । शालग्रामस्य “महाकोषनिवासेन चक्राद्यैरुपशोभितम् । अस्य देव! प्रदानात्तु मम सन्तु मनोरथाः” । शिवनाभस्य “महाकोषनिवासी ते महादेवो महेश्वरः । प्रीयतां तव दानेन अतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । वैतरण्याः “यमद्वारे महाघोरे या सा वैतरणी नदी । तान्तर्तुकामोयच्छामि उत्तारय सुखेन माम्” । धेनोः “यस्मात्त्वं पृथिवी सर्वा धेनुर्वैष्णवसन्निभा । सर्वपापहरा नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । उत्क्रान्तिधेनोः “मृत्युक्रान्तौ प्रवृत्तस्य सुखकान्तिविवृद्धये । तुभ्यं सम्प्रददे नाम्ना गां समुत्क्रान्तिसंज्ञिताम्” । मेष्याः “वाङ्मनःकायजनितं यत्किञ्चिन्मम दुष्कृतम् । तत् सर्वं विलयं यातु त्वद्दानेनोपसेबिनाम्” । शूलस्य “भगवन्! शूलहस्तेश! दक्षाध्वरविनाशन! । तवायुधप्रदानेन शूलं नश्यतु मे सदा” । लोहपात्रस्य “यानि पापान्यनेकानि मया कामकृतानि च । लोहपात्रप्रदानेन तानि नश्यन्तु सर्वदा” । रौप्यपात्रस्य “अगम्यागमनं चैव परदाराभिमर्षणम् । रौप्य-

पृष्ठ ३५४०

पात्रप्रदानेन तानि नश्यन्तु मे सदा” । सहिरण्यतिलानाम् “तिलाः स्वर्णसमायुक्ता दुरितक्षयका- रकाः । विष्णुप्रीतिकरा नित्यमतः शान्तिं ददत्वमी” । सहिरण्यतिलपात्रस्य “तिलाः पुण्याः पवित्राश्च सर्वकाम- कराः शुभाः । शुक्लाश्चैव तथा कृष्णा विष्णुगात्रस- मुद्भवाः । यानि कानि च पापानि ब्रह्महत्यासमानि च । तिलपात्रप्रदानेन तानि नश्यन्तु मे सदा” । कुष्माण्डस्य “ब्रह्महत्यादिपापघ्नं ब्रह्मणा निर्मितं पुरा । कुष्माण्ड! बहुवीजात्मन्नतः शान्तिं प्रयच्छ मे” फलस्य “इदं फलं मया विप्र! प्रभूतं पुरतस्तव । तेन मे सफलावाप्तिर्भवेज्जन्मनिजन्मनि” । मण्डकानाम् “आदित्यतेजसोत्पन्नाः सर्वमङ्गंलकारकाः । मण्डकाः सर्वपापघ्ना अतः शान्तिं ददत्वमी” । स्वर्णपात्रस्य “जन्मान्तरसहस्रेषु यत् कृतं दुरितं मया । स्वर्णपात्रप्रदानेन तस्य शान्तिरिहास्तु मे” । आरोग्यार्थाज्यस्य “या याऽलक्ष्मीर्यदङ्गेषु सर्वगात्रे व्यवस्थिता । तत् सर्वं शमयाज्यं त्वं लक्ष्मीं पुष्टिं च वर्द्धय” । पापक्षयार्थज्यस्य “आज्यं तेजः समुद्दिष्टमाज्यं पापहरं स्मृतम् । आज्यं सुराणामाहार आज्ये देवाः प्रतिष्ठिताः” । आयुधर्स्यत्वं देवानां मनुष्याणां रक्षसामायुधो ह्यसि । तस्मात् सर्वप्रयत्नेन शान्तिर्भवतु सर्वदा” । भक्ष्याणाम् “केशवप्रीतिदा भक्ष्याः शम्भुब्रह्मार्कतुष्टिदाः । पृथिग्विधापूपकाद्याः यच्छन्तु बलमौरसम्” । काष्ठानाम् “सोमोद्भवानि दारूणि जातवेदःप्रियाणि च । तस्मादेषां प्रदानेन श्रियं देहि विभावसो!” । कलत्थस्य “अग्निवर्णोद्भवो नाम बलकीर्त्तिप्रवर्द्धनः । कुलत्थः सर्वपापघ्नः अतः शान्तिं प्रयच्छ मे” । कृष्टक्षेत्रस्य “सदा रोहन्ति वीजानि काले कृष्टे महीतले । तव प्रदानात्सफला मम सन्तु मनोरथाः” । संक्रान्तिशूलस्य “सर्वग्रहर्क्षतारेश! सर्वेश! त्वं हि भास्कर! । संक्रान्तिशूलदीषं मे निवारय दिवाकर!” । पुस्तकस्य “सर्वविद्याश्रय ज्ञानकरणं ललिताक्षरम् । पुस्तक सम्प्रयच्छामि प्रिया भवतु भारती” । तण्डुलानाम “अन्नेन जायते विश्वप्राणिनां प्राणरक्षणम् । तण्डुला वैश्वदैवत्याः पाकेनान्न भवन्ति ये । पावनाः मर्वयज्ञेषु प्रशस्ता होमकर्म्मणि । तस्मात्तण्डुलदानेन प्रोयन्तां विश्वदेवताः” ।

पुष्पाणाम् “आश्रयन्ति मनो यस्मात् तस्मात् सुमनसः स्मृताः । दत्ता ददतु मे नित्यमत्याह्लादयुतां श्रियम्” । जीरकस्य “जीरको जायते यस्मान्मङ्गलं शुभकर्म्मसु । तस्माज्जीरकदानेन प्रीयतां गिरिजा मम” । ताम्बूलस्य “ताम्बूलं श्रीकरं भद्रं व्रह्मविष्णुशिवात्मकम् । अस्य प्रदानात् ब्रह्माद्याः शिवं ददतु पुष्कलम्” । ताम्बूलकरङ्गस्य “पूरितं पूगपूरेण नागबल्लीदलान्वितम् । पूर्णेन पूर्णपात्रेण कर्पूरपूरकेण च । सपूगखण्डनं दिव्यं गन्धर्वाप्सरसां प्रियम् । करङ्ग! त्वं गुणाधारन्त्वत् प्रदानात् कुरुष्व माम्” । हरिद्रायाः “लक्ष्मीप्रिया या लक्ष्मीदा लक्ष्मीवद्वसनप्रिया । सौभाग्यकृद्वरस्त्रीणां हरिद्रा श्रीप्रदाऽस्तु मे” । सौभाग्यवस्त्रयुग्मस्य “कञ्चुकीवस्त्रयुग्मैश्च तथाकर्णावतंसकैः । कण्ठसूत्रैश्च भूपाभिः प्रीयतां निमिनन्दिनी” (सीता) । शूर्पस्य “रामपत्नि! महाभागे ! पुण्यमूर्त्ते! निरामये! । गृहाणेमानि शूर्पाणि मया दत्तानि जानकि!” । कमण्डलोः “कमण्डलुर्ब्जलैः पूर्णः स्वर्णगर्भः सुलक्षणः । अर्पितस्ते महासेन! प्रसन्नश्च सदा भव” । यज्ञोपवीतस्य “व्रह्मसूत्रं महादिव्यं मया यत्नेन निर्मितम् । ब्राह्मं जन्मास्तु मे देव! ब्रह्मसूत्रसमर्पणात्” । अक्षमालायाः “अष्टाविंशतिसंख्याकैरुद्राक्षैर्योजिता मया । अर्पिता तव हस्ते च गृहाण सुरसैन्यक!” । स्वर्णनागस्य “विधुन्तुद! नमस्तुभ्यं सिंहिकानन्दनाव्यय! । दानेनानेन नागम्य रक्ष मां वेधजात्ययात्” । इक्षुदण्डस्य “इक्षुदण्डं महापुण्यं रसालं सर्वकामदम् । तुभ्यं दास्यामि तेनाशु प्रीयतां परमेश्वरः” । गन्धद्रव्यस्य “कर्पूरः कदलीभूतो देवदेवप्रियः सदा । भाम्योत्तमो नृपाणाञ्च तद्दानात् सुखमश्नुते । जटामांस्युद्भवं देवीसणिनाभिसमुद्भवम् । भक्त्याहं संप्रदास्यामि मम सन्तु मनोरथाः” । सूर्य्यमूर्त्तेः “ददाति भानुर्भवनं सर्वोपस्करसंयुतम् । मनोऽभि- लषितावाप्तिं करोतु मम भास्करः” । गणेशप्रतिमायाः “यमामनन्ति विश्वेशं विश्वनाथमुपासुतम् । विघ्नेशं तं विप्रवर! तुभ्यं दास्याम्यभीष्टदम्” । गोमात्रस्य “गवामङ्गेषु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुर्दश । यस्मात् तस्माच्छिवं मे स्यादिह लोके परत्र च” । शय्यायाः “यस्मादशून्य शयनं केशवस्य शिवस्य च । शय्या ममाप्यशून्यास्तु तस्माज्जन्मनिजन्मनि” ।

पृष्ठ ३५४१

रत्नस्य “यथा रत्नेषु सर्वेषु सर्वे देवा व्यवस्थिताः । तथा शान्तिं प्रयच्छन्तु रत्नदानेन मे सुराः” । भूमेः “यथा भूमिप्रदानस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् । दानान्यन्यानि मे शान्तिर्भूमिदानाद्भवत्विह” । दास्याः “इयं दासी मया तुभ्यं श्रीवत्स! प्रतिपादिता । तव कर्म्मकरी भोग्या यथेष्टं भद्रमस्तु मे” । रथस्य “रथाय रथनाघाय नमस्ते विश्वकर्म्मणे । विश्वभूताय नाथाय अरुणाय नमोनमः” । छत्रस्य “इहामुत्रोभयत्राणं कुरु केशव! मे प्रभो! । छत्रन्त्वत्- प्रीतये दत्तं ब्राह्मणाय मया शुभम्” । शिविकायाः “देवदेव! जगन्नाथ! विश्वात्मन्! दत्तयानया । प्रभो! शिविकया देव! ग्रीतो भव जनार्दन! । गृहस्य “इदं गृहं गृहाण त्वं सर्वोपस्करसंयुतम् । तव विप्र! प्रसादेन ममास्त्वमिमतं फलम्” । आश्रयस्य “समाश्रयं प्रयच्छामि प्रीत्यर्थं ते जगन्निधे!” । तव विप्र! प्रसादेन ममास्त्वभिमतं फलम्” । कन्यायाः “गौरीकन्यामिमां विप्र! यथाशक्ति विभूषिताम् । गोत्राय शर्मणे तुभ्यं विप्र! त्वं तां समाश्रय” । महिष्याः “चन्द्रादिलोकपालानां या राजमहिषी शुमा । महिषीदानमाहात्म्यादस्तु मे सर्वकामदम् । धर्म्मराजस्य साहाय्ये यस्याः पुत्रः प्रतिष्ठितः । महिषासुरस्य जननी साऽस्तु मे सर्वकामदा” । मृत्युमहिष्याः “महिषीं वत्ससंयुक्तां सुशीलाञ्च पयस्विनीम् । रत्नवस्त्रेण पुष्पेण दत्त्वा मृत्युञ्जयेन्नरः” । मेषस्य “रोमत्वङ्भांसमज्जाद्यैः सर्वोपकरणैः शुभः । जगतः, सम्प्रदत्तोऽसि त्वामतः प्रार्थये शिवम्” अजायाः “देवानां योमुखं हव्यवाहनः सर्वपूजितः । तस्य त्वं वाहनं पूज्यं देवैः सेन्द्रैर्महर्षिभिः । अग्निमान्द्यं पूर्बकर्मविपाकोत्थन्तु यन्मम । तत्सर्वं नाशय क्षिप्रं जठराग्निं विवर्द्धय । त्वं पूर्वं ब्रह्मणा सृष्टा पवित्रा भवती परा । त्वत्प्रसूत्युत्थिता यज्ञाः तस्माच्छान्तिकरी भव” । तुलापुरुषादीनां देयद्रव्याणां मन्त्रांस्तु तत्तच्छब्दे दृश्याः । अन्यद्रव्यदानमन्त्रा अपि केचित् क्वचिदुक्ता अनुसन्धेयाः । दानक न० कुत्सितं दानम् “दान कुत्सिते” पा० ग० सू० यावा० कन् । कुत्सिते दाने । दानकाम त्रि० दानं कामयते कम--स्वार्थे णिङ् अण् । दानशीले “गौतमस्तोमेन यदीच्छेद्दानकामा मे प्रजा स्यादिति” आश्व० श्रौ० ९ । ३ । १४ ।

दानच्युत पुंस्त्री गोत्रप्रवरर्षिभेदे कार्त्तकौ० बाभ्रवशब्देनास्य द्वन्द्वे पूर्वपदे प्रकृतिस्वरः वाभ्रवदानच्युताः । दानधर्म्म पु० दानरूपो धर्मः । दानात्मके धर्मे स च भारते आनुशासनपर्वणि ५७ अध्यायावधिषु ६९ अध्यायान्तेषु विस्तरेणोक्तः । अन्यश्च “अथातः संप्रवक्ष्यामि दानधर्म- मनुत्तमम् । अर्थानामुचिते पात्रे श्रद्धया प्रति- पादनम् । दानन्तु कथितं तज्ज्ञैर्भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् । न्यायेनोपार्जयेद्वित्तं दानभोगफलञ्च तत् । अध्यापनं याजनञ्च वृत्तिर्विप्रे प्रतिग्रहः । रक्षणं विजयश्चैव क्षत्रवृत्ति- रुदाहृता । कुसीदं कृषिबाणिज्यं वैश्यवृत्तिः स्वभावजा । यद्दीयते च पात्रेभ्यस्तद्दानं परिकीर्त्तितम् । नित्यं १ नैमित्तिकं२ काम्यं ३ विमलं ४ दानमीरितम् । अहन्यहनि यत् किञ्चिद्दीयतेऽनुपकारिणे । अनुद्दिश्य फलं तत् स्यात् ब्राह्मणाय तु नित्यकम्१ । यत्तु पापोपशान्त्यै च दीयते विदुषां करे । नैमित्तिकं२ तदुद्दिष्टं दानं सद्भिरनुष्ठि- तम् । अषत्यविजयैश्चर्य्यस्वर्गार्थं यत् प्रदीयते । दानं तत् काम्य (३) माख्यातमृषिभिर्धर्मचिन्तकैः । ईश्वरप्रीण- नार्थाय ब्रह्मवित्सु प्रदीयते । चेतसा सत्वयुक्तेन दानं तत् विमलं ४ स्मृतम् “इत्युपक्रम्य गारुडे ५१ अ० उक्तः । “दानधर्मात् परोधर्मो भूतानां नेह विद्यते” तत्रैवाध्याये दानपति पु० ६ त० । १ अक्रूरे यादवभेदे । “गच्छत्वयं दानपतिः क्षिप्रमानयितुं व्रजात् । नन्दगोपञ्च गोपांश्च करदान् मम शासनात्” हरिवं० ७९ अ० । “शंसद्भिः स्यन्दनेनाशु प्राप्तो दानपतिर्व्रजम्” ८२ अ० । २ बहुप्रदे, त्रि० “यज्वा दानपतिर्धीमान् यथा नान्योऽस्ति कश्चन” भा० आ० २२३ अ० । ३ असुरभेदे पु० । “रणोत्कटो दानपतिः शैलध्वंसी कुलाकुलः” हरिवं० २४० अ० असुरोक्तौ । दानपात्र न० ६ त० । दानयोग्ये ब्राह्मणभेदे दानशब्दे दृश्यम् दानफल न० ६ त० । दानजन्ये फलभेदे तत्र दानभेदे कतिचित् फलभेदा वह्नि० पु० उक्ता यथा “गत्वा यद्दीयते दानं भक्त्या पात्रे विधानतः । तदनन्तफलं विद्धि अवस्थात्रितये नृप! । तमोवृतस्तु यो दद्यात् भयात् क्रोधात्तथैव च । नृप! दानन्तु तत् सर्वं भुङक्ते गर्भस्थ एव तु । ईर्ष्यामन्युमनाश्चैव दम्भार्थं चार्थकारणात् । यो ददाति द्विजातिभ्यः स वाल्ये तु तदश्रुते । वैश्वदेवविहीनञ्च सन्ध्योपासनवर्जितम् । यद्दान दीयते तस्मै वृद्धकाले तदश्नुते । वृथाजन्मानि

पृष्ठ ३५४२

चत्वारि वृथा दानानि षोडश । तान्यहं संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः । अपुत्रस्य १ वृथाजन्म धर्मबाह्या नराः २ सदा । परपाकं सदाश्नन्ति ३ परतापरताश्च ४ ये । देव पितृविहीनं १ यत् ईश्वरेभ्यः स्वदोषतः २ । दत्त्वानुकींर्त- नाच्चैव ३ वेदाग्निव्रतत्यागिने ४ । अन्यायोपार्जितं दानं ५ व्यर्थं व्रह्महणे ६ तथा । गुरुवेऽनृतवक्ते ७ यत् स्तेनाय ८ पतिताय९ च । कृतघ्नाय१० च यद्दत्तं सर्वदा व्रह्मवि- द्विषे ११ । याचकाया १२ च सर्वस्य वृषल्याः पतये १३ तथा । परिचारकाय १४ भृत्याय १५ सर्वत्र पिशुनाय १६ च । इत्येतानि तु राजेन्द्र! वृथा दानानिं षोडश” । दानव पु० दनोरपत्यम् अण् । कश्यपपत्न्याः दक्षकन्याभेदस्य दनोरपत्ये । १ दानवाश्च भा० आ० ६५ अ० उक्ता यथा “चत्वा- रिंशद्दनोः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत! । तेषां प्रथमतो राजा विप्रचित्तिर्महायशाः । शंवरो नमुचिश्चैव पुलोमा चेति विश्रुतः । असिलोमा च केशी च दुर्जयश्चैव दानवः । अयःशिरा अश्वशिरा अश्वशङ्गुश्च वीर्यवान् । तथा गगनमूर्द्धा च वेगवान् केतुमांश्च सः । स्वर्भानुरश्वोऽश्व- पतिर्वृषपर्वाजकस्तथा । अश्वग्रीवश्च सूक्ष्मश्च तुहुण्डश्च महाबलः । एकपादेकवक्त्रश्च विरुपाक्षमहोदरौ । निचन्द्रश्च निशुम्भश्च कुपटः कपटस्तथा । शरभः शलभश्चैत सूर्य्यचन्द्रमसौ तथा । एते ख्याता दनोर्वंशे दानवाः परिकीर्त्तिताः” “दानवांश्च विवुधा विजिग्यिरे” माघः । दानवस्येदम् अण् । २ दानवसम्बन्धिनि त्रि० स्त्रियां ङीप् । “मायाश्चास्मै ददौ सर्वाः दानवीः काममोहिता” हरिवं० १६३ अ० । दानवगुरु पु० ६ त० । शुक्राचार्य्ये दानवज्र पु० दैवे गान्धर्वे च वैश्यजातिके अश्वभेदे । “देव- गन्धर्ववाहास्ते दिव्यवर्णा मनोजवाः । क्षीणाक्षीणा भवन्त्येते न हीयन्ते च रंहसः । पुरा कृतं महेन्द्रस्य वज्रं बृत्तनिवर्हणम् । दशधा शतधा चैव तच्छीर्णं वृत्र- मूर्द्धनि । ततो भागीकृतो देवैर्वज्रभाग उपास्यते । लोके यशोधनं किञ्चित् सा वै वज्रतनुः स्मृता । वजपाणिर्ब्राह्मणः स्यात् क्षत्रं वज्ररथं स्मृतम् । वैश्या वै दानवज्राश्च कर्मवज्रा यवीयसः । क्षत्रं वज्रस्य भागेन अबध्या वाजिनः स्मृताः । रथाङ्गं वडवा सूते शूरा- श्चाश्वेषु ये मताः । कामवर्णाः कामजवाः कामतः समुपस्थिताः । इति गन्धर्वजा कामं पूरयिष्यन्ति ते हयाः” भा० आ० १७० अ० ।

दानवारि पु० ६ त० । १ देवे २ विष्णौ च । दानं गजमदरूपं वारि । ३ गजमदजले न० । “सेनाचरीभवदिभाननदान वारिवासेन यस्य जनिताऽसुरभी रणश्रीः” नैष० “कटस्थल प्रोषितदानवारिभिः” माघः । दानवीर पु० १ वीररसभेदे तदाश्रये २ नायकभेदे च । “स च दानधर्मयुद्धैर्दयया च समन्वितश्चतुर्द्धास्यात्” । स च वीरः दानवीरो धर्मवीरो दयावीरो युद्धवीरश्चेति चतुर्विधः तत्र दानवीरो यथा परशुरामः । “त्यागः सप्तसमुद्र- मुद्रितमहीनिर्व्याजदानावधिरिति” अत्र परशुरामस्य त्यागे उत्साहः स्थायी भावः । सम्प्रदानब्राह्मणैरा- लाम्बनविभावैः सत्वाध्यवसायादिभिश्चोद्दीपनविभावै र्विभावितः सर्वस्वत्यागादिभिरनुभावितो हर्षधृत्यादिभिः सञ्चारिभिः पुष्टिं नीतो दानवीरतां भजते” सा० द० । दानवेय पु० दन्वाः अपत्यं दनु--स्त्रियां मनुष्यजातित्वात् ऊङ् । ततः “स्त्रीम्यो ढक्” पा० ढक् । दनुनाम्न्या दक्षकन्याया अपत्ये “दैतेया दानवेयाश्च किमिच्छन्ति पराक्रमात्” हरिवं० २२१ अ० “विष्णुनानिहतेष्वेव दानवेयेषु ते हताः” भा० क० ७३ अ० । दानशील त्रि० दानं शीलं सततमनुष्ठानं यस्य । बहुदातरि “यत् फलं दानशीलश्च क्षमाशीलश्च यत् फलम्” भा० भी० १२० अ० । दानशौण्ड त्रि० दाने शौण्दः दक्षः । बहुप्रदे अमरः “निर्गुणोऽपि विमुखो न भूपतेर्दानशौण्डमनसः पुरो- ऽभवत्” माघः । दानसागर पु० गौडदेशप्रसिद्धे भूम्यासनानादीनां षोडशानां पदार्थानां प्रत्येकं षोढ़शसंख्यान्विते देयद्रव्यभेदे । “यः कश्चित् कुरुते देवि! ग्रहणे दानसागरम् । वृषोत्- सर्गं महादानं यत् किञ्चित् पृथिवीतले” कामधेनुत० २५ पटले । दानानां सागर इव प्रतिपादकतया आधार इव । २ तुलापुरुषादिमहादानानां विधानज्ञापके स्मृ- तिनिबन्धभेदे । दानयोग्य त्रि० ६ त० । दानशब्दोक्ते दानस्य पात्रे । दानीय त्रि० दीयतेऽस्मै दा--बा० सम्प्रदाने अनीयर् । १ सम्प्र- दाने । “दानीयः प्रमवो लयः” मुग्ध० । दानमर्हति यत् । २ दानयोग्ये दानपात्रे च ।