अग्रादिखण्ड भुज -
इति क्षेत्राणि क्षितिजादुपरि दृश्यन्ते । सममण्डलद्युरात्रवृत्तसम्पातस्य कुजो
परिस्थितत्वात् ।
एवं याम्यगोले स्वात्पलात् स्वल्पेऽपमे कुजादधो दृश्यन्ते द्युरात्रवृत्तसम
मण्डलसम्पातस्याधः स्थितत्वात् । वास्तवसममण्डगतार्ककालीनक्रान्तिज्योत्पन्नसम
शङ्करेवान्वर्थता लभते ना सममण्डलगतार्ककालीनक्रान्तिज्योत्पन्नसमशङ्क स्वा
त्पलात् स्वल्पेऽपमेऽप्यन्वर्थो भवति ।
असममण्डलगतार्कशङ्कौ समशङ्कप्रयोगः क्रान्तेः पलात्स्वल्पत्वेन द्युरात्रसम
मण्डलसम्पातसम्भवयोग्यतावशादेव ।
यद्यपि क्रान्तिः सर्वदा पलात् स्वल्पापि भवति तथापि न सर्वदा सममण्डल
गतोऽर्को भवति । उत्पद्यते च प्रतिक्षणविलक्षणक्रान्तिवशेन समशङ्कः । भूतभविष्य
त्कालयोग्यतया शब्दप्रयोगः।
यत्र् क्रान्तिः पलादधिका तत्राहोरात्रसममण्डलसम्पाताभावात् क्रान्त्युत्पन्न
समशङ्की देशान्तरीयसमशङ्कत्वयोग्यतामादाय समशङ्कप्रयोगः।
अद्येतावती क्रान्तिज्यास्ति कियती पूर्वापरछायेति पृष्टे इयती प्रत्यक्ष
गम्यपूर्वापरछाया द्वादशाङ्गुलशङ्कोरिति तदैव वक्तव्यं, यदोत्तरगोले पलादल्पोऽपमः ।
अन्यथा यः शङ्करुत्पद्यते स परानुपातविधानार्थं नाभिमतदिङ्नयमवश
छायान्तर्गतपूर्वापरछायार्थमिति वक्ष्यते ।
तस्मात् क्रान्तिज्याभुजे यः कर्णः स एव समशङ्करिति । एवमुन्मण्डल
शङ्क्वादिष्वपि बोध्यम् ॥ १३-१७ ।।
इदानीमेषा साधनान्याह
|
एषामथैकस्य तु बाहुकोटिकर्णैर्मिथोऽन्यान्यनुपाततः स्युः । |
इदानी तथाह—
|
त्रिज्ये पृथक् कोट्टिभुजाहते ते कणोंद्धृते लम्बपलज्यके स्तः ॥ १८ |
वा० भा०-तत्र त्रिज्या सससु स्थानेषु ससभि: कोटिभिर्गुण्या। स्वकीयेन स्वकीयेन
कणेंन पृथक पृथरभाज्या। एवं ससधा लम्बज्या भवति। अथ ससधा त्रिज्या भुजैर्गुण्या स्व
स्वकर्णन भाज्या । ससधाक्षज्या भवति । लम्बज्याक्षज्ययोर्धनुषी कायें । तो लम्बाक्षौ स्तः ।
लम्बोत्क्रमञ्जीवयोना त्रिज्याक्षज्या स्यात् ॥ अक्षोत्क्रमजीवयोना त्रिज्या लम्बज्या स्यात् ।
त्रिज्यावर्गात् पृथक पथक लम्बाक्षज्यावर्गोनान्मूले अक्षलम्बज्ये वा। अक्षज्या सससु स्थानेषु
सि०-२२
