दीनां तर्पणम् । स्त्री भार्या । तनयादीत्यादिपदेन पौत्रादिग्रहणम् । भ्रातृशब्दस्य तातजननीशब्दयोरप्यन्वयः । तेन तातभ्रातरो जननीभ्रातरः स्वभ्रातर इत्यर्थो भवति । तत्स्त्रियस्तेषां तातभ्रातृजननीभ्रातृस्वभ्रातॄणां स्त्रिय इत्यर्थः । सस्त्रिय इतिपाठे स्त्रीसहिता इत्यर्थः । स्त्री[१]ति स्त्र्यपत्ययोरुपलक्षणम् । तेन पितृव्यं सपत्नीकं सापत्यं स्वधा नमस्तर्पयामीति प्रयोगः । एवं मातुलभ्रात्रोरपि । ताताम्बात्मभगिनी(नि) तातभगिनी, अम्बाभगिनी, आत्मभगिनी, तद्भर्तारस्तदपत्यानि च । तातभगिनीं सभर्तृकां सापत्यां स्वधा नमस्तर्पयामीति प्रयोगः । एवं मातृभगिन्यात्मभगिन्योरपि । जायापिता श्वशुरः । अन्यत्स्पष्टम् ।
अथ तर्पणविधिः ।
तत्र वसिष्ठः--
|
"ऋक्सामाथर्ववेदोक्ताञ्जप्यान्मन्त्रान्यजूंषि च । |
बृहस्पतिरपि--
|
"ब्रह्मयज्ञप्रसिद्ध्यर्थं विद्यां चाऽऽध्यात्मिकीं जपेत् । |
विष्णुपुराणेऽपि--
|
"शुचिवस्त्रधरः स्नातो देवर्षिपितृतर्पणम् ॥ |
स्नातः शुचिवस्त्रधरः इत्यन्वयः
व्यासः--
|
"एकैकमञ्जलिं देवा द्वौ द्वौ तु सनकादयः । |
सनकादय इति स्वस्वशाखोक्तर्ष्युषलक्षणम् । स्त्रीष्वपि विशेषः स्मृत्यन्तरे--
|
"मातृमुख्याश्च यास्तिस्रस्तासामप्यञ्जलित्रयम् । |
मातामह्यादीनामप्यञ्जलित्रयं देयम् । तथा च स्मृतिः--
|
"मातृमुख्याश्च यास्तिस्रो मातामह्यादयश्च याः । |
आग्नेयपुराणे--
|
"प्रागग्रेषु सुरांस्तर्पेन्मनुष्यांश्चैव मध्यतः ॥ |
अत्राञ्जलिसंख्या यथाशाखं व्यवतिष्ठते । यत्र संख्यानियमो न श्रूयते तत्र विकल्पः ।
- ↑ ङ. स्त्रीत्यपत्योप ।
