श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् । [ युद्धकाण्डम् ६ ४६८ पश्य सागरमक्षोभ्यं वैदेहि वरुणालयम् । अपारमभिगर्जन्तं शङ्गीक्तिनिषेवितम् ॥ १८॥ हिरण्यनाभं शैलेन्द्रं काञ्चनं पश्य मैथिलि । विश्रमार्थं हनुमतो भित्त्वा सागरमुत्थितम् ॥ १९ ॥ एतत्कुक्षौ समुद्रस्य स्कन्धावारनिवेशनम् ॥ २० ॥ एतत् दृश्यते तीर्थं सागरस्य महात्मनः । सेतुबन्ध इति ख्यातं त्रैलोक्येनाभिपूजितम् ।। एतत्पवित्रं परमं महापातकनाशनम् ॥ २१ ॥ अत्र पूर्वं महादेवः प्रसादमकरोत्प्रभुः ॥ २२॥ सेतुसत्वे पुनः सेतुकरणवैयर्यात् ॥ १७ ॥ अपारं | यथानुवादात्तत्सिद्धिः तथात्रापि भविष्यतीति वाच्यं मध्ये द्वीपभूतपाररहितं । १८॥ हिरण्यनाभं मैनाकं | तद्वदत्राविरोधाभावात् । उपलभ्यते हि विरोधः । ॥ १९ ॥ एतदित्यर्थं । कुक्षौ मध्ये । सेतूपीति । तथाहि । तत्र प्रसादः किं सेतुनिर्माणकाले वा पुनः शेषः। स्कन्धावारनिवेशनं स्कन्धावारनिवेशनरूप- | रागमनकाले वा । नाद्यः । प्रसादकरणहेतुरावणव- स्थानं । स्कन्धावारः शिबिरं ।। २० । एतत्वित्यादि- | धादेरभावात् पूर्वसिद्धसमुद्रप्रसादेनैवोपपत्तेश्च महा सार्धश्लोकमेकं वाक्यं । पूजितं पूजितुमही । पूर्व | देवसमख्यायाः समुद्रप्रसादश्रुत्या बाधितुं युक्तत्वाच्च । सेतोर्दक्षिणकोटिरुक्ता । अत्रोत्तरकोटिरिति ज्ञेयं । न द्वितीयः । पूर्वशब्दविरोधात् । नच पूर्वमित्यस्य अनुगृह्णाति-एतदिति । पवित्रं पावनं । महापातक- | पूर्वकल्प इत्यर्थ इति वाच्यं । “ आमानं मानुषं नाशनं च । भविष्यतीति शेषः ॥ २१ ॥ एवं लङ्का- | मन्ये ” इति वदता सुग्रीवादिसन्निधौ स्वस्य विष्ण्व मारभ्य सेतुबन्धपर्यन्तमुक्त्वा तत उत्तरे दर्भशयन- | वतारत्वद्योतकपूर्ववृत्तोद्धाटनानौचित्यात् । पूर्वकल्प स्थानं निर्दिशति–अत्र पूर्वमिति । महादेव इति | ऋतसेतुसद्भावे पुनस्तन्निर्माणवैयर्यात् । किंच अत्रे समुद्रराज उच्यते औचित्यात् । प्रभुः समुद्रजलाधि- | तिपदस्य पूर्वश्लोकोक्तनलकारितसेतुपर मार्शत्वमेवो धाता । प्रसादमकरोत् सागरं शोषयिष्यामीति कुपि- | चितं । नतु पूर्वकल्पकृतसेतुपरामार्शित्वं । तस्य तस्य मे प्रसादं प्रसन्नत्वं । अकरोत् । ‘‘ प्रसादस्तु | सद्भावेष्यन्सरितत्वसंभवात् । ननु पुराणान्तरानुसा प्रसन्नता ” इत्यमरः । न त्वत्र रुद्रो महादेवः । तेन | रात्तदर्थपरत्वं युक्तं । तथाहि कूर्मपुराणे —« सेतु पूर्वं प्रसादकरणानुक्तेः । पूर्वोक्तानामेव ह्यत्रानुवादः | मध्ये महादेवमीशानं कृत्तिवाससम् । स्थापयामास कृतः । न चाङ्गदेन विकटनिरसनस्य पूर्वमनुक्तत्वेपि | वै लिङ्गं पूजयामास राघवः । देवो तस्य महादेवः इत्यनुक्तस्यविकटस्यात्रनिहतानुवाददन्येप्येतादृशा बहवोनिहताइत्यवगम्यते ॥ ८ ॥ स० मैनाकस्यैवहिरण्यनाभइतिनामान्त- रमितिप्राग्व्याख्यातं । काञ्चनं तद्वर्गे तत्प्रचुर्वा । पूर्वसागरंभिचाहनुमतोविश्रमार्थमुत्थितं इदानीमस्मद्दर्शनार्थमुत्थितमित्यर्थः । तेनहनुमद्दर्शनानन्तरंपुनःसागरप्रवेशोक्तिरुपपन्ना । हिरण्यनाभोत्थितिस्थलप्रदर्शनंवा ॥ १९ ॥ स० अत्र तीरे । पूर्वं सेतुब न्धप्रारंभसमये । महादेवः पूजितःसन् प्रसादं निर्विघ्नंसेतुसमाप्तिशत्रुवधाद्युपयोग्यनुग्रहं अकरोत् । तत्स्थलंसीतायैप्रदर्शयेंवि• मानादवतीर्यतत्रलिङ्गस्थापनंरामश्चकार । क्षेत्रस्यर्धेनेत्राभ्राक्तप्रार्थनायुक्ता । अतःपूर्वमित्युक्तिरनुग्रहमात्रविषयिणी । नतुम्- तिष्ठापनपरेतिमन्तव्यं । यथोक्तमानेयपुराणेएकोत्तराशीत्यध्याये– ‘धन्योस्मिकृतकृत्योस्मिपूज्योस्मिपुरुषोत्तम । यदद्रश्न सुदुर्दर्शवदूषेयोगिपुङ्गवैः । त्वदाज्ञयामयापूर्ववद्भक्तिविमुखंहरे । शैवंपाशुपतंलैङ्गमसच्छास्त्रंप्रवर्तितम् । तदिदानींमहापापंदिव्य रूपस्यदर्शनात् । सर्वविनष्टमेवेशतवरामप्रसादतः । तरेयमेवत्वन्मायांखन्नामस्मरणादहम् । तथाअनुगृहाणखंयथास्यात्संततं स्मृतिः। रमः । रावणोऽयंमहापपीगोब्राह्मणवधेरतः । नित्यंवैपरदारार्थावैदिकाचारदूषकः । एतद्रमासकृत्पात्रैयदघंप्रति पद्यते । तदर्घसर्वतीर्थेषुननेनापिननश्यति । अब्रह्मण्यस्यलुब्धस्यमूर्धस्याशात्रवेदिनः । भूमिराक्रम्यतेयेनसोपिस्यात्तादृशक्ष- णात् । यजेद्देशंकृतयुगेत्रेतायांर्हमेवच । द्वापरेकुलमेकंतुकर्तारैतुकलौयुगे। एतद्देशविशुद्ध्यर्थमत्रसंनिहितःसदा । मयात्रस्थापि- तेलिजेभुक्तिमुक्तिप्रदोभव । श्रीकृष्णः । इतिरामस्यतद्वाक्यंखुवातत्वार्थसंयुतं । कृताञ्जलिर्दाशरथिंप्रहसन्परमेश्वरः । श्रीमहादेवः । सर्वभूत्सर्वभूतस्थःसर्वास्मासर्ववत्सलः । त्वमेवरामविश्वात्मन्विडंबयसिलीलया । वद्वाक्यमेवधार्यमेतथाप्यार्यमहाविभो । यदुक्तं तत्तथैवास्तुवन्नान्नास्थापयेहम् । इत्युक्त्वान्नपरिक्रम्यप्रणम्याथययौहरः। सखेपश्यन्तियेलिीरामनाथइतिश्रुतम् । ततःसंसारि णोनस्युःसत्यंसत्यंवदाम्यहम् । सेतुबन्धस्थितंलिीयेसेवन्तेसकृकलौ । महापातकलक्षाद्वमुच्यतेनात्रसंशयः । कुरुक्षेत्रेयजेद्य [ पा० ] १ ख, ङ. छ, झ, च, ट, शुक्तिसमाकुलं, २ क, ख, दयार्थयोहमहित्वासागरमुस्थितः
