सर्गः १२० ॥ श्रीमद्रोविन्दराजीयव्याख्यासमीकृतम् । ४९३ 4 . सहस्रयो वेदात्मा शतजिद्धो महर्षभः। त्वं त्रयाणां हि लोकानामादिकर्ता खयंप्रश्नः ॥ सिद्धानामपि साध्यानामाश्रयश्चासि पूर्व जः ॥ १८ ॥ त्वं यज्ञस्त्वं वषटूरस्त्वमोंकारः परंतपः प्रभवं निधनं वा ते न विदुः को भवानिति ॥ दृश्यसे सर्वभूतेषु ब्राह्मणेषु च गोषु च ॥ दिक्षु सर्वासु गगने पर्वतेषु वनेषु च ॥ २० ॥ सहस्रचरणः श्रीमाञ्शतशीर्षः सहस्रदृक् । त्वं धारयसि भूतानि वसुधां च सपर्वताम् ॥ २१ ॥ अन्ते पृथिव्याः सलिले दृश्यसे त्वं महोरगः ॥ श्री छोकान्धारयत्राम देवगन्धर्वदानवान् ॥ २२ ॥ इति श्रुतेः।महर्षयः अलौकिकतत्त्वसाक्षात्कारसमर्थाः । | ये यजामह इति पञ्चाक्षरमित्युक्तानां सप्तदशाक्ष- दिव्या महर्षयः सनकादयः। ‘यत्रर्षयः प्रथमजा ये | राणां । तैराराध्य इत्यर्थः । तथोक्तं —‘चतुर्भिश्च पुराणा” इत्युक्ता नित्यसूरयो वा । नित्यनिर्देषा चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव च। हूयते च पुनर्दाभ्यां वेदावा ॥ १७ ॥ सहस्रष्टङ्ग इत्यादिसार्धश्लोक | स नो विष्णुः प्रसीदतु”इति । ओंकारः प्रणववा एकान्वयः । सहस्रष्टङ्गः सहस्रशाखारूपष्टङ्गः। | च्यः । “ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ’’इति श्रुतेः । परन्तपः शतजिह्वः अनेकविधचोदनारूपजिह्वः । अषभः | उत्कृष्टतप इत्यर्थः । उत्कृष्टतपःसमाराध्य इति यावत्। कर्मणामालोचयिता । “ अष आलोचने ” इति | ते प्रभवं निधनं वा न विदुःवेदा वैदिकाश्च को धातुः। महांश्चासावृषभश्च महर्षभः । एवंभूतो बेदा- | भवानिति च न विदुः । अपरिच्छिन्नमहिमत्वात् । मा त्वमित्यर्थः । आदिकर्ता समष्टिकर्ता । अनेन | ‘क इत्था वेद यत्र सः' इति श्रुतेः ।१९ ॥। सर्वान्त- व्यष्टिकर्तुः स्वस्यव्यावृत्तिः । स्वयंप्रभुः अनन्यप्रेर्यः । | र्यामित्वमाह-दृश्यस इति । । योगिभिरिति शेषः।। ‘न तस्येशे कश्चन’इति श्रुतेः । सिद्धानां मुक्तानां । | अनेन संबन्धप्रश्नस्योत्तरमुक्तं ॥ २० । पुरुषसूक्ता साध्यानां ‘यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवा’ इत्युक्तानां | र्थमाह-सहनेति । अत्र शतशब्दः सहस्रवाचकः। नित्यानामाश्रयः साम्यभोगप्रदः। पूर्वजः आश्रिता | ‘सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्"इति पेक्षायाः पूर्वं तद्रक्षणाय जनितः ॥ १८ ॥ सर्वकर्म- | श्रुतेः । श्रीमानिति भूपतित्वस्याप्युपलक्षणं । “ही समाराध्यत्वमाह-त्वे यज्ञ इति । त्वं यज्ञः । ते लक्ष्मीश्च पत्यौ इत्युत्तरनारायणोक्तेः । अथ ‘यज्ञो वै विष्णुः’इति श्रुतेः । यज्ञनिर्वाहकपशुहवि- | सर्वाधारत्वमाह--त्वमिति । भूतानीति भूव्यतिरि राज्यस्रक्स्रवादिशरीरको यज्ञाराध्येन्द्रादिशरीरकश्चे [ क्तमहाभूतपरं । अनेनाधाराधेयभावसंबन्ध उक्तः त्यर्थः । ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविर्जुह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतं’ ।॥ २१ ॥ दैनंदिनप्रळयवृत्तान्तमाह-अन्त इति ।। इति हि गीयते । वषङ्कार इत्युपलक्षणं । आश्रावयेति । पृथिव्या अन्ते विनाशे । महानुगः शेषो यस्य सः चतुरक्षरम्अस्तुशौषडिति चतुरक्षरम् यजेति द्वयक्षरम् | शेषशायी सन् । धारयन् कुक्षौ धारयन् दृश्यसे । अवश्यंयुद्धसंनद्धःस्यामेतियेषांतेरणान्ताः । तान्कर्तयति छिनत्तीतिकृत् ॥ १७ ॥ तनि० वेदमा वेदपुरुषान्तर्यामी । पूर्वजः ‘पूर्वमेवाहमिहासं’ इतिश्रुतेः । हिउँतौ। आदिकर्तृत्वेपूर्वजत्वंहेतुरित्यर्थः । सिद्धाद्याश्रयत्वेचायमेवहेतुः । ती० सहस्रष्टवेदात्मा सहस्रशाखसामवेदखरूपः । ‘सहस्रसामवर्म इतिप्रसिद्धः। ‘वेदानांसामवेदोस्मि’ इतिस्मृतेः । शतजिह्वः नित्यनैमितिककाम्यरूप सामान्यविशेषचोदन।रूपशतजिह्वः। शतशीर्षइति वा पाठः । आदिकर्ता ब्रह्मादीनामपिकर्ता । खयंप्रभुः अनन्यप्रैर्यः। साध्यन्ते आराध्यन्तइतिसाध्याः । तेषांसिद्धनांमुक्तानामपि आश्रयःप्राप्यः । पूर्वजः सृष्टेःपूर्वमपिस्थितः । कतक० महर्षभः श्रेष्ठतमः शिशुमारप्रजापतिरूपइत्यर्थः । ति० सिद्धानां आरूढानां । साध्यानां आरुरुक्षणां । आश्रयः प्राप्यः । पूर्वजश्चासि.‘ अहम मिप्रथमजाऋतस्य ’ इत्यादिश्रुतेः ॥ १८ ॥ ती० नविदुःकोभवानिति इदंतयानविदुरित्यर्थः ॥ १९ ॥ तनि० सर्वान्तर्या- मिखमाह--हृदयसइति पण्डितैरितिशेषः । ‘भूतानिविष्णुर्भवनानिविष्णुर्वैनानिविष्णुर्गिरयोदिशश्च । नद्यःसमुद्रश्चसएवसर्वेयद- स्तियन्नास्तिचविप्रवर्य ॥ ’ इति हिर्यते ॥ ती० सर्वात्मतयस्तौति-दृश्यसइति । सर्वभूतेषुगोषुच अन्तर्यामितयादृश्यसे । गोब्राह्मणयोर्विश्वान्तर्वर्तित्वेषपृथगभिधानंविशिष्टाविर्भावस्थानतया । एवंसर्वजङ्गमान्तर्यामितामभिधायस्थावरान्तर्यामितामाह दिदिक्ष्वति ॥ २० ॥ ती० इदानींसंकर्षणात्मनास्तौति-अन्तइति । महोरगः संकर्षणइत्यर्थः ॥ २२ ॥ [ पा७]१ इ. स. अ. ट, शतशीर्षों. २ ङ, च, छ. झ. अ. ट. परात्परः ३ इ. झ. ट. . ४ इ. इ. नदीच नोविदुः ५ ज, महंगे.
