४१२ श्रीमद्वारमीकिरामायणम् । [ युद्धकाण्डम् ६ शाङ्गधन्वा हृषीकेशः पुरुषः पुरुषोत्तमः । अजितः खङ्गधुद्विष्णुः कृष्णश्चैव बृहद्वलः ॥ १५ ॥ सेनानीर्गामणीश्च त्वं बुद्धि सर्वं क्षमा दमः । प्रभवश्चाष्ययश्च त्वमुपेन्द्रो मधुसूदनः ॥ १६ ॥ इन्द्रकर्मा महेन्द्रस्त्वं पद्मनाभो रणान्तकृत् ॥ शरण्यं शरणं च त्वामाहुर्दिव्या महर्षयः ॥ १७ ॥ ५ परं ब्रह्म " इति श्रुतिनिर्वचनात् । सत्यं अविपर्यस्तं । | धरतीति खङ्गधृत् । विष्णुः व्यापनशीलः । यो पड़ावविकारशन्यमित्यर्थः । अस्ति जायते परिणमते । दयापदं प्राप्नोति तं तदा तत्रैव स्थितो रक्षतीत्यर्थः। विवर्धते अपक्षीयते विनश्यतीति षड़ावविकाराः । कृष्णः भूनिधृतिहेतुः।“ कृषिपुंवाचकः शब्दो णश्च मध्ये चान्ते चेति । चकारादादौ चेत्यर्थः । वर्तमान- | निधृतिवाचकः ’ इति निर्वचनात् । बृहत् बलं मिति शेषः। नित्यत्वमुक्तमनेन । लोकानां परो धर्मः | धारणसामथ्र्यं यस्य सः बृहद्रः । १५ सेनां सिद्धरूपो धर्मः । सर्वलोकश्रेयःसाधनीभूत इत्यर्थः । | नयतीति सेनानीः । देवसेनानिर्वाहक इत्यर्थः । विष्वद्रीची सर्वगता सेना यस्य सः विष्वक्सेनः। ग्रामं नयतीति ग्रामणीः । दिव्यजनपदादिपालक सर्वस्वामीत्यर्थः । चतुर्युजः युगपच्चतुर्विधपुरुषार्थप्रद इत्यर्थः । बुद्धिः सत्त्वं क्षमा दम इति बुद्ध्यादिप्रव- इत्यर्थः ॥ १४ ॥ शृङ्गविकारः शार्दू धनुर्यस्य स | र्तक इत्यर्थः । ‘न देवा यष्टिमादाय रक्षन्ति पशुपा- शाङ्गधन्वा । ॐ धनुषश्च ” इत्यनङादेशः । अनेन | लवत् । यं हि रक्षितुमिच्छन्ति बुद्ध्या संयोजयन्ति रक्षणोपकरणवत्त्वमुक्तं । हृषीकाणां इन्द्रियाणां ईशः | तं”इति वचनात् । ‘महान्प्रभुर्वै पुरुषः सत्त्वस्यैष नियन्ता । सर्वेन्द्रियाकर्षकदिव्यविग्रह इत्यर्थः । पुरु | प्रवर्तकः’ इति श्रुतेश्च। प्रभवत्यस्माज्जगदिति प्रभवः सनोतीति पुरुषः। ॐ षणु दाने ’ इत्यस्माद्धातोर्ड- | उत्पत्तिस्थानं । सर्वोपादानमित्यर्थः । अप्ययः सर्वज प्रत्ययः । बहुप्रद इत्यर्थः । यद्वा पुरि हृदयगुहायां | गलयस्थानं । ‘कृष्ण एव हि भूतानामुत्पत्तिरपि शेत इति पुरुषः।“ पुरि शयं पुरुषमीक्षते “ इति | चष्ययः’इति श्रुतेः। उपेन्द्रः इन्द्रानुजत्वेन प्रथम निर्वचनश्रुतेः । यद्वा येन जगत्पूर्णे स पुरुषः । मवतीर्णः। मधुसूदनः वेदापहारकदैत्यसंहारी ॥१६॥ तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वे” इति श्रुतेः । यद्वा पुरात- इन्द्रस्य कमेव कर्म यस्य स इन्द्रकर्मा । ‘तं विष्णु नत्वात् पुरुषः । “ पूर्वमेवाहमिहासमिति तत्पुरुषस्य | रन्वतिष्ठत’इति श्रुतेः । महेन्द्रः निरतिशयैश्वर्यसंपन्नः पुरुषत्वं ” इति श्रुतेः । पुरुषेभ्यः क्षराक्षरेभ्यः | पझं नाभौ यस्य स पद्मनाभः । ममापि जनक इत्यर्थः । उत्तमः पुरुषोत्तमः।“ यस्मात्क्षरमतीतोहमक्षरादपि | वक्ष्यति हि—‘‘पदं दिव्येर्कसंकाशे नाभ्यामुत्पाद्य चोत्तमः । अतोस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ” | मामपि । प्राजापत्यं त्वया कर्म सर्वं मयि निवेशितं इति हि गीयते । यद्वा पुरुषेषु उत्तमः पुरुषोत्तमः । | इति । रणे अन्तं शत्रुनाशं करोतीति रणान्तकृत् । सप्तमीति योगविभागान्नागोत्तमादिवत्समासः । कै- शरण्यं शरणार्ह । तदुचितज्ञानशक्तिद्यादिसंपन्नमि श्चिदपि न जित इत्यजितः । आश्रितसंरक्षणे कदा | त्यर्थः । शरणं रक्षणोपायं ‘‘उपाये गृहरक्षित्रोः शब्दः चिदपि भी न प्राप्नोतीत्यर्थः । खी नन्दकाख्यं | शरणमित्ययं ” इति वचनात् ।‘‘सर्वस्य शरणं सुहृत्’ मधर्मः ।। ९ यज्ञोवैविष्णुः ॐ इत्यादिश्रुतेरश्वमेधान्तधर्मस्त्वमेव ॥ १४ ॥ ती० शाङ्गधन्वा कालरूपंशाङ्गी धनुर्यस्यासः पुरूणिफलानिसनोतीतितथा। ‘षणु दाने’। पुरि हृदयपुण्डरीकेशेतइतिपुरुषः । पूर्णलाद्वपुरुषः। ‘तेनेदंपूर्णपुरुषेणसर्वे’ इतिश्रुतेः । अजितः गुणैरैश्वर्येणचकेनाप्यजितः । विद्यामयंनन्दकाख्यंखङ्गधारयतीतिखङ्गधृत् ॥ वृहद्वलः बृहन्तिवानरबलानियस्येतितथा १५॥ तनि० क्षमा क्षमानिर्वाहकः ‘कीर्णाःकीर्तिःक्षमाक्षमा’ इत्युक्तवान् । दमः इन्द्रियजेता । प्रभवः उत्पतिमकार्यंवर्ग शरीरः। स्थूलचिदचिद्विशिष्टस्यकार्यखात् ।‘ बहुस्यां ’ इत्यादिश्रुतेः ॥ स० इनैनपत्यासहिताःसेना:हिरण्यगर्भमारभ्ययवसाय सानाजीवास्तान् आसमन्तान्नयतीतिवा सेनानीः । सर्वे सर्वान्तर्यामी ॥ क्षमा भजकापराधसहनं । दमः इन्द्रिग्रनिग्रहः । धर्माणधर्भिणाऽभेदादियमुक्तिः । प्रभवाप्ययौ सृष्टिविनष्टी । कार्यकारणभावापन्नत्वादयंत्रैलोकोमहानाम्नीयादिवच्छब्दसांकर्यं ॥ १६ ॥ तनि० इन्द्रस्येवकर्मयस्यसइन्द्रकर्मा । वृत्रादिवधस्येन्द्रान्तर्यामिकर्तृकस्वत्। महर्षयः अलौकिकतत्वसाक्षात्कारसमर्थाः। तत्रापिदिव्याः अवताररहस्यादिविशेषज्ञानवन्तोवाल्मीकिप्रभृतयः । यद्वा नित्यसूरयः ।“ तद्विप्रासो विपन्यवोजागृवाँसः 'इति श्रुतेः । ति० “ प्रजापतिरिन्द्रमसृजत ’ इतिश्रुतेः इन्द्रः कर्म दृष्टिर्यस्य सः इन्द्रकर्मा । स० रणान्तकृत रणेअन्तः निर्णयः [ पा० ] १ ठ, सर्वे
