४१० श्रीमद्वाल्मीकिरामांयंणम् । [ युद्धकाण्डम् ६ h विंशत्युत्तरशततमः सर्गः ॥ १२० ॥ सीतायामग्निप्रविष्टायां विमान गथ्रव्यमाङ्गणमलंकुर्वाणैर्बह्मरुद्रादिसुरगणैः श्रीरामंप्रति सीतायास्तस्यचक्रमेणलक्ष्मीनारा यणस्वरूपत्वनिवेदनेनानेकप्रकरैःस्तवनपूर्वकं सीतात्यागस्यायुक्तस्वकथनम् ॥ १ ततो हि दुर्मना रामः श्रुत्वैवं वदतां गिरः ॥ दध्यौ मुहूर्त धर्मात्मा बाष्पव्याकुललोचनः ॥ १ ॥ ततो वैश्रवणो राजा पैमश्चमित्रकर्शनः ॥ सहस्राक्षो महेन्द्रश्च वैरुणश्च परंतपः॥ २ ॥ षडर्धनयनः श्रीमान्महादेवो वृषध्वजः॥ कर्ता सर्वस्य लोकस्य ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः ॥ ३ ॥ एते सर्वे समागम्य विमानैः स्रर्यसन्निभैः॥ आगम्य नगरीं लङ्कामभिजग्मुश्च राघवम् ॥ ४ ॥ ततः सहस्तभरणान्प्रगृह्य विपुलान्भुजान् ॥ अगुवंत्रिदशश्रेष्ठाः प्राञ्जलिं राघवं स्थितम् ॥ ५॥ कर्ता सर्वस्य लोकस्य श्रेष्ठो ज्ञानवतां वरः ॥ उपेक्षसे कथं सीतां पतन्तीं हख्यचाहने ॥ कथं देवगणश्रेष्ठमात्मानं नावबुध्यसे ॥ ६ ॥ ऋतधामा वसुः पूर्वं वटूनां त्वं प्रजापतिः। त्रयाणां त्वं हि लोकानामादिकर्ता खर्चमभुः ॥ ७ ॥ रुद्राणामष्टमो रुद्रः साध्यानामसि पञ्चमः । अश्विनौ चापि ते कण चन्द्रस्य च चक्षुषी ॥ ८॥ फलमुपपादितं । वस्तुतः सीताया रावणागमनकाले | अत्र सद्वारकं कर्तुत्वमिति न विरोधः । सर्वज्ञस्त्वं अग्नौ प्रविष्टत्वात्तस्याः पुनर्गमनार्थं मयासीताया | कथमज्ञ इवोपेक्षस इति भावः । देवगणश्रेष्ठं रावणगृहीताया अग्नौ प्रवेश इत्यष्याहुः ॥ ३५॥ |देवगणश्रेष्ठं ॥ ६ ॥ आमस्वरूपमेवाह-प्रतधामे- इति श्रीगोविन्दराज विरचिते श्रीमद्रामायणभूषणे त्यादिश्लोकत्रयमेकं वाक्यं । तधामाख्यो वसुरिः रत्नकिरीढाख्याने युद्धकाण्डव्याख्याने एकोनविंशत्यु- | त्यर्थः । प्रजापतिः प्रजास्वामीति वसुविशेषणं । तरशततमः सर्गः ॥ ११९ ॥ आदिकर्ता । अण्डाधिपतिपर्यन्ताद्वारकसृष्टिकर्तेत्यर्थः। स्वयं प्रभवतीति स्वयंप्रभुः । अनियम्य इत्यर्थः अथ रामस्तवः —ततो हीत्यादि ॥ दुर्मनाः दु - रुद्राणां मध्ये अष्टमो रुद्रः तथा साध्यानामित्यत्रापि खितमनाः । ध्यौ मनसा ध्यानं कृतवान् ॥१॥। तत | अन्ते प्रलये, आदौ सृष्टेः प्राक् दृश्यसे । अनेनो इत्यादिश्लोकत्रयमेकं वाक्यं । २-–४ ॥ प्रगृह्य उद्धृत्य | त्पत्तिविनाशराहित्यमुक्तं । एवं सर्वज्ञः सर्वशक्तिः ॥ ५ ॥ कर्तेत्यादि । पूर्व ब्रह्मणः अद्वारकं कर्तृत्वं । सर्वेश्वरोपि सन् अज्ञ इव विदेहकुले प्रादुर्भूतां सीतां ति० एवंवदतां हाहेतिवदतां । प्राकृतींवत्सीताएतदनर्देतितद्वियोगतोबाष्पव्याकुललोचनोभूचा मुहूर्तादध्यौ किमुक्तं किंकृतं किंचातःपरंकर्तव्यमिति चिन्तापरोबभूव ॥ १ ॥ ति० अत्रावसरेदिक्पालसहितोरुद्रोहिरण्यगर्भश्चरामनुग्रहयसमागतावित्याह ततइति ॥ २ ॥ ति० षडर्धनयनः त्रिनेत्रइत्यर्थः । सर्वलोकस्य ब्रह्मलोकपर्यन्तंसर्वलोकवर्तिपदार्थानांस्रष्टा । ब्रह्मविदां चतुर्की खप्रजापति विष्णुदेवराजादिदिक्पालवसिष्ठाद्युषितत्सन्तानजब्राह्मणाब्रह्मविदः। तेषांवरोज्येष्ठोहिरण्यगर्भः । ‘योवैब्रह्माणंविदधाति पूर्वं यो वैवेदांश्चप्रहिणोतितस्मै ’ इतिश्रुतेः । हिरण्यगर्भःसमवर्तताने ’ इतिश्रुतेश्च ॥ ३ ॥ ति० प्रगृह्य उद्यम्य । भारतेतु अग्निप्रवेशंसीतायाअनुक्खारामस्यचारित्रसंदेहेसीतादुःखंडवाय्वग्निवरुणाद्युक्त्यैवसीताङ्गीकारउक्तः । तत्रानुक्तोप्यग्निप्रवेशोमध्ये द्रष्टव्यइत्याहुः । पझतु — सातेनगर्हितासाध्वी विवेशज्वलनंतदा।” इत्युक्तं ॥ ५ ॥ ति० कतसर्वस्येति । मनुष्य’हेराघवें सर्वलोककर्तृत्वाद्युक्तिर्मुलखरूपाभिप्रायेण । ज्ञानविदामौपनिषदज्ञानवतां । देवगणा इन्द्रादयः तेषां श्रेष्ठं। ‘ विष्णुमुखवैदेवाः इतिश्रुतेः । स० मूलरूपावताररूपेषुभेदस्य ‘ एकमेव नेहनानास्ति किंचन-पूर्णमदः’ इत्यादिश्रुतिनिषिद्धत्वेनसर्वथानिर्विशेष मेवमन्तव्यमित्याह-कर्तेति । अन्यथादाशरथौ “ कर्तासर्वस्यलोकस्य ’ इत्यावयुक्तंस्यात् ॥ ६ ॥ स० इदानीरामस्य विभूति रूपाणिवडंतद्विभूतीनां ‘‘ नान्तोस्तिममदिव्यानांविभूतीनांपरंतप ” इत्याद्युक्तरीत्याऽनन्तवेनसामस्येनवक्तुमशक्यत्वात्प्राधा- न्येनाह-ऋतधामेति । वसूनांमध्येपूर्वत्वं ऋतधामानामवसुः । विभूतिरूपेणतत्रसंनिहितइत्यर्थः । एवमुत्तरत्रप्रजापतीनांमध्यइ- तिपूरणीयं । अष्टमःमहदेवाख्यः कैलासवासीशंकरोत्रविवक्षितः । पञ्चमोवीर्यवानाम ॥ ७ ॥ ति० विराड्रपंवर्णयति । अश्विनौचेत्यादि । स० इदानींसंकुच्यविश्वरूपमाह-अश्विनाविति । कर्णयोर्दिग्देवतानामिवाश्विनोरष्यभिमानादियमुक्तिः [ पा० ] १ , झ. ट. यमधपितृभिस्सह२ ङ, झ, ट, वरुणधजलेश्वरः ३ क, ग. ङ. झ. ज्ञानविदांविभुः
